Sex trafficking: το ιστορικό και πολιτικό πλαίσιο αναφοράς

Transcript

1 ΕΙΣΑΓΩΓΉ Στον χώρο της κοινωνικής ψυχολογίας κατά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες παρατηρείται ένας ολοένα και αυξανόμενος αριθμός μελετών, που εστιάζουν στην κοινωνική κατασκευή ταυτοτήτων σε συνομιλίες, κείμενα ή γενικότερα, περιστάσεις λόγου κάθε τύπου (Μποζατζής, 2011, Billig, Condor, Edwards, Gane, Middleton and Radley, 1988, Parker, 1989, Hollway, 1989, Potter and Wetherell, 1987). Οι μελέτες αυτές εντάσσονται στο ευρύτερο επιστημολογικό ρεύμα του κοινωνικού κονστρουξιονισμού (Burr, 1995, Gergen, 1985) και πολύ συχνά στο ρεύμα στροφής στον λόγο στην κοινωνική ψυχολογία (Edwards and Potter, 1992, Wetherell and Potter, 1992, Wetherell, 1998, Edley, 2011). Η παρούσα έρευνα αντλεί από τις θεωρητικές και ερευνητικές αυτές παραδόσεις το πλαίσιο αναφοράς της, αλλά και τη μεθοδολογική της σκευή. Η εστίασή της βρίσκεται στους τρόπους με τους οποίους κινητοποιούνται έμφυλες κατασκευές ταυτοτήτων στον λόγο εθελοντών Ελληνικών Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων, οι οποίες δραστηριοποιούνται σε ζητήματα που αφορούν στο sex trafficking. Η ανάλυση θα επικεντρωθεί στην ανάδειξη τρόπων με τους οποίους φυσικοποιούνται και κανονικοποιούνται ρητορικά στον συνομιλιακό λόγο έμφυλες ιδεολογικές διακρίσεις, καθώς οι συμμετέχοντες και συνομιλητές μου στις ερευνητικές συνεντεύξεις περιγράφουν, ορίζουν, επεξηγούν και λογοδοτούν για τις διαστάσεις του φαινομένου αυτού. Η πολιτική λοιπόν αποδόμηση του sex trafficking δεν γίνεται μόνο με τη θεωρητική καταδίκη των κυρίαρχων εκδοχών του, αλλά αντίθετα, μέσα από τη διερεύνηση των τρόπων με τους οποίους οι ομιλητές επιχειρηματολογούν για το φαινόμενο, μέσα δηλαδή από την κοινωνική τους λογοδότηση σε συνομιλιακές συνθήκες. Έτσι η έρευνα δεν είναι απλώς μια προσπάθεια κριτικής αποδόμησης του sex trafficking, αλλά αντίθετα εξετάζει τις έμφυλες κατασκευές του φαινομένου στον λόγο των συμμετεχόντων καθώς και τα ιδεολογικά διλήμματα που κινητοποιούνται στην επιχειρηματολογία τους. Sex trafficking: το ιστορικό και πολιτικό πλαίσιο αναφοράς Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 μεγάλο μέρος της προσοχής των παγκοσμίων Μ.Μ.Ε., κυβερνήσεων και Μ.Κ.Ο. εστιάζεται στο φαινόμενο του sex trafficking 1 (D 1 Για λόγους ακρίβειας, αλλά και ουδετερότητας ως προς το φύλο, επιλέγεται η αγγλική ορολογία, η οποία χρησιμοποιείται στην επίσημη περιγραφή του φαινομένου στο Πρωτόκολλο του Παλέρμο, το Οι ελληνικοί όροι «εμπορία ανθρώπων» (Υπόμνημα ομάδας Γαλατσίου, 2005), «σωματεμπορία γυναικών» (Λάζαρη και Λαλιώτου, 2001) ή «διεθνική σωματεμπορία» (Τσακλάγκανου, 2001, Λάζος, 2002 α, 2002 β) δεν περιγράφουν με ακρίβεια τον αγγλικό όρο. Ο όρος sex trafficking έχει εξάλλου καθιερωθεί στην ελληνική βιβλιογραφία (βλ. για παράδειγμα Αμπατζή, 2008 και Kara, 2010). 17

2 18 ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖΟΝΤΑΣ ΕΜΦΥΛΕΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ Amico and Beckman, 1994, ΙΟΜ, 2005). Το sex trafficking προβάλλεται διεθνώς από τους παραπάνω φορείς ως παγκόσμια απειλή, η οποία θέτει σε κίνδυνο όχι μόνο όσες γυναίκες εμπλέκονται σε αυτό, αλλά και την ίδια την ασφάλεια των πολιτών (Laczko and Gozdziak, 2005). Το sex trafficking περιγράφεται συχνά ως η «σύγχρονη μορφή δουλείας» (Kara, 2010, Waugh, 2009, Bunsch, 1990, Cree, 2008, Gaon, 2005, McGill, 2003) στην οποία εγκληματικά κυκλώματα εξαπατούν νεαρές κοπέλες και τις εξαναγκάζουν στην πορνεία. Ο εξαναγκασμός πραγματοποιείται με τη στέρηση των ταξιδιωτικών εγγράφων, αλλά και την άσκηση ακραίας βίας και σεξουαλικής εκμετάλλευσης. Σε σύγχρονες αναφορές, συχνά, όταν επιχειρείται να δοθεί απάντηση στο ερώτημα πότε ξεκίνησε η διόγκωση του sex trafficking, επικρατεί η θέση ότι η σεξουαλική εκμετάλλευση των γυναικών έχει τις ρίζες της στην προϊστορία του πολιτισμού και πως αυτό είναι προϊόν της σεξουαλικής βιομηχανίας, γι αυτό δεν μπορεί να αποσυνδεθεί από την πορνεία (Hughes, 2013). Η ταύτιση του sex trafficking με την πορνεία ενισχύθηκε και προωθήθηκε από συντηρητικές φεμινίστριες των Ηνωμένων Πολιτειών, 2 που από το 1970 αγωνίζονταν για την ποινικοποίηση της πορνείας. Ιδιαίτερα, κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης Bush ( ) σε συνεργασία με την κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών, οι φεμινίστριες αυτές άσκησαν πιέσεις να εφαρμοστούν αυστηρότερες πολιτικές ελέγχου των συνόρων, ώστε να μειωθεί η διακίνηση και εμπορία ανθρώπων. Ο «πόλεμος» εναντίον του sex trafficking παρουσιάζεται λοιπόν ως «ηθικό χρέος» της δημοκρατικής κοινωνίας που πρέπει να εμποδίσει την εξάπλωσή του. Με αυτόν τον τρόπο το sex trafficking ταυτίστηκε με τη «γυναίκα-θύμα», 3 ενώ παράλληλα προβάλλεται στην παγκόσμια βιβλιογραφία ως η πιο επικερδής εγκληματική δραστηριότητα που ανταγωνίζεται το εμπόριο όπλων (Μοντζίνι, 2007, Laczko, 2002). Το αυξημένο ενδιαφέρον για το sex trafficking συνυφαίνεται με τις κοινωνικές αγωνίες για τις κοινωνικοοικονομικές ανισότητες μεταξύ «εθνών-κρατών» και τα αυξημένα ποσοστά μετανάστευσης στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Μετά την κατάρρευση άλλωστε της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, το μεταναστευτικό ζήτημα ήταν στο επίκεντρο των σχεδιασμών για παρεμβάσεις στις χώρες της Ευρώπης, ενώ η βαθιά οικονομική κρίση των τελευταίων χρόνων σε άμεση συνάρτηση με τα αυξημένα ποσοστά μετανάστευσης δημιούργησε την ανάγκη να εφαρμοστούν αυστηρές πολιτικές ελέγχου των συνόρων (Μοντζίνι, 2007). Έτσι η «παράνομη» μετανάστευση και το sex trafficking προβάλλονται από τα δυτικά Μ.Μ.Ε. ως διπλή απειλή για την κυριαρχία και την ασφάλεια των εθνών-κρατών. Η κυρίαρχη αφήγηση για το sex trafficking εστιάζεται στην εγκληματική διάσταση του φαινομένου, κινητοποιώντας το δίπολο «γυναίκα-θύμα» «άντρας-θύτης» (Saunders and Soderlund, 2003, Sanghera, 2005). Έτσι το sex trafficking 2 Βλ. ενδεικτικά Barry, 1979, Hughes, 2001, 2004, MacKinnon, Η εργασία αυτή αντιτίθεται στη θυματοποιημένη ρηματική εκδοχή των γυναικών, που εμπλέκονται στο sex trafficking. Eπομένως στις περισσότερες περιπτώσεις ο όρος «γυναίκα-θύμα» θα είναι σε εισαγωγικά, χωρίς να αμφισβητείται ότι δεν είναι θύματα όσες γυναίκες υφίστανται βία.

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 19 προξενεί αμφιθυμία στην κοινή γνώμη. Από τη μία προκαλεί «ηθικό πανικό» ως έγκλημα, το οποίο απειλεί την κοινωνική ασφάλεια, ενώ από την άλλη ευαισθητοποιεί την κοινή γνώμη για την προστασία των «γυναικών-θυμάτων». Στο πλαίσιο λοιπόν των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της ισότητας, τα δημοκρατικά έθνη-κράτη και οι πολίτες καλούνται να «σώσουν» τις «γυναίκες-θύματα» και να «καταδικάσουν» ηθικά και νομικά τους «κακούς σωματεμπόρους» (Aradau, 2004, 2008, Augustin, 2007, Doezema, 2010). Στα διάφορα ζητήματα για το sex trafficking κομβικός είναι και ο ρόλος των Μ.Κ.Ο., αφού πολλά προγράμματα καταπολέμησης του sex trafficking υλοποιούνται με την καθοδήγηση και την εποπτεία Μ.Κ.Ο. διαφορετικού προφίλ (ανθρωπιστικού, ιατρικού, θρησκευτικού, φεμινιστικού) (Hoff, 2011). Έτσι η δράση των Μ.Κ.Ο. ως προς την αντιμετώπιση του sex trafficking εγείρει συγκεκριμένους προβληματισμούς για τους τρόπους με τους οποίους αυτές νομιμοποιούν κυρίαρχες πολιτικές κρατών, αλλά και για την κατασκευή μιας νέας πολιτικής φιλανθρωπίας (Anker and Doomernik, 2006, Aradau, 2004, Augustin, 2005b, Berman, 2003). Το γεγονός λοιπόν ότι οι Μ.Κ.Ο. είναι αυτές που διαμορφώνουν τις κατασκευές για το sex trafficking και υποδεικνύουν αντίστοιχα στις διάφορες κυβερνήσεις ποιες μεταναστευτικές πολιτικές πρέπει να εφαρμοστούν για την καταπολέμηση του φαινομένου, επικεντρώνει το ερευνητικό ενδιαφέρον σε όσους συμμετέχουν σε αυτές. Επομένως, η ανάλυση του λόγου των συμμετεχόντων σε Μ.Κ.Ο. που ασχολούνται με το sex trafficking έχει ιδιαίτερο αναλυτικό ενδιαφέρον επειδή μας επιτρέπει να δούμε πώς διαρθρώνονται οι έμφυλες κατασκευές για το sex trafficking. Μας επιτρέπει επίσης να δούμε τους τρόπους με τους οποίους η συζήτηση για το δίπολο «γυναίκα-θύμα»-«άντρας-θύτης» αναπαράγει φιλανθρωπικές προσεγγίσεις για το sex trafficking ως κοινωνικό ζήτημα, αποδυναμώνοντας μια πιο πολιτική ανάλυση. Αν μάλιστα αποδεχτούμε τη θεωρία για την επιτελεστικότητα της γλώσσας, όπως την αποδέχεται αυτή η μελέτη, τότε μπορούμε όχι απλώς να ασκήσουμε κριτική σε μια φιλανθρωπική αντιμετώπιση του φαινομένου, αλλά να εξετάσουμε ποια διλήμματα προκύπτουν από τις κανονικοποιημένες εκδοχές του sex trafficking, πώς αυτά απαντώνται καθώς αρθρώνονται και τις ιδεολογικές θέσεις και αντιθέσεις που προκύπτουν, καθώς οι συμμετέχοντες τοποθετούνται για το sex trafficking. Ορίζοντας το sex trafficking Ο επίσημος ορισμός του sex trafficking θεσπίστηκε το 2000 από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών (Ο.Η.Ε.) και είναι γνωστός με την ονομασία «Πρωτόκολλο του Παλέρμο», επειδή εκεί έγινε η συνάντηση των εκπροσώπων εθνών-κρατών.

4 20 ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖΟΝΤΑΣ ΕΜΦΥΛΕΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ Ο ορισμός αναφέρει τα εξής: «α) Με την Παράνομη Διακίνηση Προσώπων με Σκοπό τη Σεξουαλική-Οικονομική Εκμετάλλευση θα εννοείται η στρατολόγηση, η μεταφορά, η μετακίνηση, η εγκατάσταση (στέγαση, μέριμνα για τη συνέχιση της παραμονής) ή η παραλαβή προσώπων, μέσω της απειλής ή της χρήσης βίας ή άλλων μορφών εξαναγκασμού, της απαγωγής, του δόλου, της εξαπάτησης, της κατάχρησης της δύναμης, της κατάχρησης μιας ευάλωτης ή τρωτής θέσης, της προσφοράς ή της αποδοχής οικονομικού ή άλλου οφέλους για την επίτευξη της σύμφωνης γνώμης ενός προσώπου, το οποίο ασκεί έλεγχο ή εξουσία επί άλλου προσώπου για τον σκοπό της εκμετάλλευσης. Η εκμετάλλευση θα περιλαμβάνει κατ ελάχιστο: την εκμετάλλευση της πορνείας των άλλων ή άλλες μορφές σεξουαλικής εκμετάλλευσης, την εξαναγκαστική εργασία ή παροχή υπηρεσιών, τη διαμόρφωση συνθηκών σκλαβιάς ή παρόμοιων με αυτή πρακτικών, τη διαμόρφωση συνθηκών δουλείας (δεσμευτικής παροχής υπηρεσιών) ή τη λήψη σωματικών οργάνων. β) Η σύμφωνη γνώμη του θύματος της παράνομης διακίνησης στη σκοπούμενη εκμετάλλευση, έτσι όπως η τελευταία διατυπώνεται στην υποπαράγραφο (α) αυτού του άρθρου, δεν θα λαμβάνεται υπ όψιν, εφόσον για την επίτευξή της έχει χρησιμοποιηθεί οποιοδήποτε από τα μέσα που αναφέρονται στην παραπάνω υποπαράγραφο (α). γ) Η στρατολόγηση, μεταφορά, μετακίνηση, εγκατάσταση ή παραλαβή ενός παιδιού για τον σκοπό της εκμετάλλευσης θα θεωρείται «παράνομη διακίνηση προσώπων» ακόμη και αν δεν συμπεριλαμβάνει κανένα από τα μέσα που διατυπώνονται στην υποπαράγραφο (α) αυτού του άρθρου. Ο ορισμός αυτός έχει γίνει ευρέως αποδεκτός και μέχρι σήμερα πολλές χώρες σε όλο τον κόσμο έχουν υπογράψει το Πρωτόκολλο, προβαίνοντας σε νομοθετικές ρυθμίσεις εναντίον του sex trafficking και υπέρ των θυμάτων εκμετάλλευσης. 4 Στον επίσημο αυτό ορισμό το στοιχείο της εγκληματικότητας προτάσσεται ως το κύριο χαρακτηριστικό του φαινομένου, ενώ ακολουθεί αυτό της παράνομης μετανάστευ- 4 Μέχρι το 2014 συνολικά 17 χώρες έχουν υπογράψει το πρωτόκολλο. Για περισσότερες πληροφορίες βλέπε: Protocol to Prevent, Suppress and Punish Trafficking in Persons, Especially Women and Children, supplementing the United Nations Convention against Transnational Organized Crime, New York, 15 November 2000,

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 21 σης. Ωστόσο, αυτός ο ορισμός του sex trafficking δεν έχει μείνει χωρίς αντίλογο στη συναφή διεθνή βιβλιογραφία (Liempt, 2006). Η Doezema (1998, 2005) επισημαίνει ότι μέχρι την οριστικοποίηση του ορισμού στο Παλέρμο υπήρξαν έντονες θεωρητικές αντιπαραθέσεις ανάμεσα σε δύο διαφορετικά ιδεολογικοπολιτικά στρατόπεδα με διαφορετικές οπτικές για την πορνεία και τη μετανάστευση. Έτσι η νοηματοδότηση του sex trafficking εξαρτάται από τις ιδεολογικοπολιτικές θέσεις του καθένα 5 για τα θέματα αυτά (Dickenson, 2006, O Connell Davidson and Anderson, 2006). Στην πρώτη ομάδα που συμμετείχε στις διαβουλεύσεις του Ο.Η.Ε., πήραν μέρος ακτιβίστριες εργάτριες του σεξ και μεταμοντέρνες φεμινίστριες. Η ομάδα αγωνίζονταν για τα δικαιώματα όσων εργάζονται στη σεξουαλική βιομηχανία, καθώς και για μια πολιτική προσέγγιση του sex trafficking. Σύμφωνα με τις θέσεις τους, η υπερβολική έμφαση στη θυματοποίηση των γυναικών περιθωριοποιεί τη γυναίκα-πόρνη και της στερεί την πολιτική της οντότητα (Chapkis, 2005, Sanghera, 2005). Στη δεύτερη ομάδα συμμετείχαν φεμινίστριες που διεκδικούσαν την κατάργηση της πορνείας και της πορνογραφίας. Κυρίαρχη θέση τους ήταν ότι κάθε πόρνη είναι ένα μελλοντικό θύμα sex trafficking και πως η πορνεία δεν μπορεί να είναι επιλογή. Σε αντιστοιχία λοιπόν με τις θέσεις αυτές, υποστηρίζονταν η ποινικοποίηση της πορνείας και η επιβολή αυστηρότερων πολιτικών ελέγχου των συνόρων. Στην τελική διαμόρφωση του ορισμού επικράτησαν οι απόψεις της δεύτερης ομάδας, κυρίως όσον αφορά στο στοιχείο του εξαναγκασμού και της συναίνεσης. Παρόλη όμως την επικράτηση του επίσημου νομικού ορισμού για το sex trafficking, οι θεωρητικές προστριβές στον ακαδημαϊκό χώρο δεν μετριάστηκαν. Ο ακαδημαϊκός διάλογος 6 περί sex trafficking Tα σύμβολα εγείρουν συναισθήματα και προκαλούν δράσεις (McDonald, 2004). Όταν επομένως μελετώνται οι συμβολικές λειτουργίες των διεθνών ρυθμίσεων για ένα φαινόμενο, όπως αυτό του sex trafficking, εξετάζεται το νόημά τους ως δημόσια κίνηση και σύμβολο. Οι έμφυλες λοιπόν κατασκευές για τα «αθώα θύματα» του sex trafficking, όπως αυτές εγγράφονται στον νομικό ορισμό για το sex trafficking, έχουν συγκεκριμένους ιδεολογικούς συμβολισμούς. Η McDonald (2004, σελ. 158) επεσήμανε από την αρχή ότι η πολιτική ενημέρωσης ενάντια στο sex trafficking χρησιμοποιεί «ένα από τα πιο ισχυρά σύμβολα στο πάνθεον της δυτικής εικονογραφίας: αυτό του αθώου κοριτσιού, το οποίο σύρεται 5 Για να είναι το κείμενο ευανάγνωστο και να μην κουράζει τον αναγνώστη σε όλο το βιβλίο χρησιμοποιείται το αρσενικό γένος. Ωστόσο, είναι αυτονόητο ότι σε κάθε παρόμοια αναφορά εννοούνται και τα δύο γραμματικά γένη. 6 Ως ακαδημαϊκός λόγος ορίζεται όχι μόνο αυτός των πανεπιστημίων, αλλά οι ευρύτεροι θεωρητικοί λόγοι για το sex trafficking.

6 22 ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖΟΝΤΑΣ ΕΜΦΥΛΕΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ ενάντια στη θέλησή του σε μακρινές χώρες» για να ικανοποιήσει τις σεξουαλικές επιθυμίες των αντρών. Η κυρίαρχη αυτή κατασκευή του sex trafficking παραπέμπει στον ηθικό πανικό που επικράτησε σε Ευρώπη και Αμερική προς τα τέλη του 19 ου αιώνα για το «εμπόριο λευκής σαρκός» (Saunders, 2005, Doezema, 2010). Η εικόνα λοιπόν των «αθώων νεαρών γυναικών» οι οποίες εξαναγκάζονται στη σεξουαλική εκμετάλλευση της πορνείας από εγκληματίες που τις στερούν την ελευθερία τους και τις βασανίζουν, κατασκευάζει το sex trafficking ως μία από τις μεγαλύτερες απειλές για την κοινωνική συνοχή. Σύμφωνα με τις φεμινιστικές κριτικές το sex trafficking χρησιμοποιήθηκε στον δυτικό κόσμο για να επιβληθούν αυστηρότεροι έλεγχοι στα σύνορα και να καταπολεμηθεί η παράνομη μετανάστευση (Aradau, 2008, Doezema, 2010). Η ρητορική της ασφάλειας στην κατασκευή του sex trafficking ισχυροποιεί τα έθνη-κράτη, προωθώντας τα ως αυτά που εγγυώνται την ασφάλεια των πολιτών και την προστασία των «γυναικών-θυμάτων» (Aradau, 2008). Οι μεταμοντέρνες φεμινίστριες ασκώντας κριτική στις κυρίαρχες κατασκευές του sex trafficking υποστηρίζουν ότι υπάρχουν συγκεκριμένες ιδεολογικές προεκτάσεις σε σχέση με το φύλο, τη μετανάστευση και την πορνεία στην ανάλυση του φαινομένου. (Aradau, 2008, Augustin, 2007, Doezema, 2000, 2005, Gould, 2010, Kempadoo and Doezema, 1998). Στη φεμινιστική βιβλιογραφία (Αμπατζή, 2008, Augustin, 2007, Bell, 1994, Garofalo, 2006) οι θεωρητικές προστριβές για το sex trafficking αναπαράγουν τα φεμινιστικά διλήμματα για την πορνεία και την πορνογραφία, τα οποία αναδείχθηκαν από τη δεκαετία του 1970 και μετά, καθώς διαμορφώνονταν τα χαρακτηριστικά του φεμινιστικού κινήματος. Οι θέσεις υπέρ ή κατά της πορνείας εντάσσονταν στις πολιτικές ταυτότητας (identity politics) και περιελάμβαναν τοποθετήσεις ως προς τα περιθώρια ελευθερίας στη συγκρότηση έμφυλων ταυτοτήτων. Ωστόσο, οι θεωρητικές αυτές αντιπαραθέσεις για την πορνεία από το 1970 μέχρι και σήμερα εντάσσονται σε μια λογική, η οποία στοχεύει στην απελευθέρωση της γυναίκας από κλειστά συστήματα παραγωγής νοήματος για το φύλο, την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών και τους αγώνες για μια ισότιμη αντιμετώπιση των φύλων. Στην κριτική αποτίμηση της εκδοχής αυτής του sex trafficking, στην οποία προτάσσεται το εγκληματικό στοιχείο, υποστηρίζεται ότι στην κατασκευή του φαινομένου συνυφαίνονται παραδοσιακές ηθικές προσεγγίσεις για την πορνεία, οι οποίες θυματοποιούν τις γυναίκες που εργάζονται στη σεξουαλική βιομηχανία και στερούν απ αυτές την πολιτική τους αυτονομία. Χρησιμοποιώντας την ορολογία του Laclau, (1990, 1997) η Doezema (2005, σελ. 74) επισημαίνει ότι «το κορμί των εργατριών του σεξ που υποφέρει, αναδεικνύεται σε μια μυθική αναφορά για την κατάσταση όλων των γυναικών. Έτσι η σωτηρία της «γυναίκας-θύματος» γίνεται η κοινωνική προτεραιότητα της φαντασιακής «ιδανικής κοινωνίας», στην οποία το κράτος προστατεύει την ασφάλεια των πολιτών και τα δικαιώματα των ευάλωτων πληθυσμών. Εξάλλου, η οικοδόμηση του sex trafficking πάνω στο δίπολο «γυναίκα-θύμα»-«άντρας-θύτης» αναπαράγει τη φυσικοποίηση της διαφοράς ανάμεσα στα δύο φύλα

7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 23 και προωθεί τη ρηματική θυματοποίηση της γυναίκας μέσα από ένα ηθικό πλαίσιο απόδοσης έμφυλων συμπεριφορών. Προτείνεται λοιπόν μια κριτική επανεξέταση του sex trafficking, στην οποία θα δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην προβολή του ως σύνθετου πολιτικού ζητήματος. Στον κριτικό αναστοχασμό για το sex trafficking παρατίθενται οι ιδεολογικές συνέπειες των διάφορων ηθικών λόγων για το sex trafficking και προτάσσεται μια ανάλυση, η οποία θα επισημαίνει τη σύνδεση με το φύλο, το σώμα, τη σεξουαλικότητα και τη γυναικεία μετανάστευση (Αμπατζή, 2008). Στις κριτικές αυτές αναγνωρίζεται η σημασία της γλώσσας και του λόγου ως προς τη σεξουαλικότητα, αλλά παράλληλα αναλύονται κριτικά οι θεωρητικές ακρότητες ως προς τις έμφυλες ταυτότητες, ιδιαίτερα, όταν οι σεξουαλικές επιθυμίες, πρακτικές και ταυτότητες, παρουσιάζονται ως σταθερές, αδιαμφισβήτητες πραγματικότητες, οι οποίες «είναι πάντα εκεί» (Cameron and Kulick, 2003). Στις θεωρητικές λοιπόν τοποθετήσεις για το sex trafficking τονίζεται από τις μεταμοντέρνες φεμινίστριες διαρκώς ότι κάθε είδους θέση για τη σεξουαλικότητα είναι μια κοινωνική κατασκευή που αλλάζει ανάλογα με το κοινωνικοϊστορικό πλαίσιο. Μια τέτοια τοποθέτηση εμποδίζει την απόδοση σταθερών χαρακτηριστικών στα δύο φύλα και τον τρόπο με τον οποίο διαπραγματεύονται τη σεξουαλικότητά τους. Η «πραγματικότητα» άλλωστε του σεξ δεν προϋπάρχει της γλώσσας με την οποία αυτό εκφράζεται. Η γλώσσα παράγει τις κατηγορίες με τις οποίες οργανώνουμε τις σεξουαλικές μας επιθυμίες, ταυτότητες και πρακτικές (Cameron and Kulick, 2003, σελ. 19). Η παρούσα έρευνα εντάσσεται σ αυτές τις φεμινιστικές κριτικές, οι οποίες αποδομούν κριτικά τις κυρίαρχες κατασκευές για το sex trafficking. Γι αυτό κύριο επιχείρημά της είναι ότι ο τρόπος με τον οποίο συγκροτούνται στον λόγο των συμμετεχόντων οι διάφορες εκδοχές για το sex trafficking, τη «γυναίκα-θύμα» και τον σωματέμπορο ανοικοδομεί την ουσιοκρατία γύρω από τα φύλα. Παράλληλα η έρευνα αναγνωρίζει την ανάγκη συγκρότησης του sex trafficking ως ενός σύνθετου πολιτικού και εργασιακού ζητήματος. Επομένως, η ηθική καταδίκη του φαινομένου, η οποία στηρίζεται στην αναπαραγωγή των έμφυλων ταυτοτήτων της «γυναίκας-θύματος» και του «άντρα-θύτη», κρίνεται ανεπαρκής για να φωτίσει τα σύνθετα ζητήματα, που εγγράφονται σε κάθε προσπάθεια κατανόησης του sex trafficking. Επιπλέον, η θυματοποίηση όσων γυναικών εμπλέκονται στο sex trafficking, αποδυναμώνει και περιθωριοποιεί την εμπειρία όσων εργάζονται στη σεξουαλική βιομηχανία, αλλά και ευρύτερα των μεταναστριών γυναικών. Η εργασία επικεντρώνεται κυρίως στην έμφυλη διάσταση του sex trafficking στον λόγο εθελοντών ελληνικών Μ.Κ.Ο. γι αυτό. Η έρευνα υιοθετεί τη μεθοδολογία της κριτικής λογοκοινωνιοψυχολογίας. Η μέθοδος επιτρέπει μια πολιτική ανάλυση των έμφυλων κατασκευών στο sex trafficking με την ανάδειξη της λογοδοσίας των συμμετεχόντων, αλλά και της ερευνήτριας στο πλαίσιο της συνομιλίας. Έτσι ο αναγνώστης μπορεί να παρακολουθήσει τη διαδρομή των έμφυλων κατασκευών

8 24 ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖΟΝΤΑΣ ΕΜΦΥΛΕΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ ταυτοτήτων στο sex trafficking, καθώς συγκροτούνται στον λόγο και όχι απλώς τη θεωρητική αποδόμηση των ηγεμονικών εκδοχών του sex trafficking. Επισκόπηση των κεφαλαίων Στο Κεφάλαιο 1 γίνεται μια σύντομη ιστορική αναδρομή στις παρεμβάσεις για το sex trafficking στην Ευρώπη, τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ελλάδα (Papanicolaou, 2008). Παρουσιάζονται οι θεωρητικές προστριβές για το sex trafficking στον φεμινιστικό ακαδημαϊκό χώρο σχετικά με την πολιτική διάσταση του φαινομένου και τη σημασία του. Το Κεφάλαιο 1 περιγράφει τις προσπάθειες κριτικής αποδόμησης των ηγεμονικών εκδοχών του sex trafficking από τις μεταμοντέρνες φεμινίστριες και τις ακτιβίστριες του σεξ (Doezema and Kempadoo, 1998, Doezema 2001, 2005). Εξετάζονται επίσης, οι φεμινιστικές ενστάσεις για την κατασκευή του sex trafficking, ως της σύγχρονης μορφής δουλείας, με βασικό επιχείρημα ότι έτσι θυματοποιούνται οι γυναίκες μετανάστριες, που ασκούν την πορνεία (O Connell Davidsonand Anderson, 2006). Με βάση αυτή τη θέση η έμφαση στον εγκληματικό και βίαιο χαρακτήρα του sex trafficking χρησιμοποιείται για την καταστολή της γυναικείας μετανάστευσης, καθώς και για την επιβολή αυστηρότερων μηχανισμών ελέγχου των συνόρων, ενώ διαιωνίζεται η αναπαραγωγή ουσιοκρατικών θέσεων για τα δύο φύλα (Aradau, 2004, 2008). Στο Κεφάλαιο 2 γίνεται ειδική αναφορά στη σημασία του έμφυλου χαρακτήρα στο sex trafficking. Η θυματοποιημένη εκδοχή της γυναίκας έχει ιστορικές ρίζες στα φεμινιστικά διλήμματα για την πορνεία και την πορνογραφία από το 1980 και μετά. Έτσι στο Κεφάλαιο 2 επισημαίνεται πως οι φεμινιστικές προστριβές για την πορνεία νοηματοδοτούν τις σύγχρονες εκδοχές του sex trafficking και τον νομικό του ορισμό. Τα διλήμματα για το sex trafficking εγείρονται από τις θέσεις, τις οποίες έχουν οι φεμινίστριες όλων των ρευμάτων υπέρ ή κατά της πορνείας, αλλά και από τις ιδεολογικοπολιτικές τοποθετήσεις σχετικά με τη σεξουαλική βιομηχανία και τη γυναικεία μετανάστευση (Dickenson, 2006, Doezema, 1998, 2005, Soderlund, 2005). Εξετάζονται επίσης οι οριενταλιστικές κατασκευές για τη «γυναίκα-θύμα», η οποία προέρχεται από «υπανάπτυκτες» χώρες. Τέλος στο Κεφάλαιο 2 παρουσιάζεται η θεωρία της επιτελεστικότητας του φύλου της Butler (1990, 1993) και το πώς αυτή η θεωρία συνδέεται με το sex trafficking. Στο Κεφάλαιο 3 παρουσιάζεται η θεωρία των ιδεολογικών διλημμάτων (Billig et al., 1998). Η διλημματική προσέγγιση της ιδεολογίας διαφοροποιείται από τη θεώρηση των μεταμοντέρνων φεμινιστριών για το sex trafficking. Ο εντοπισμός και η ανάλυση των ρητορικών-ιδεολογικών διλημμάτων, τα οποία εγείρονται, όταν οι ομιλητές έρχονται αντιμέτωποι με τα αντιθετικά θέματα της κοινής λογικής για το sex trafficking, προσανατολίζει σε μια κριτική αναθεώρηση των τρόπων με τους οποίους νοηματοδοτείται το φαινόμενο.

9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 25 Στο Κεφάλαιο 4 παρουσιάζεται μια σύντομη ιστορική επισκόπηση για τη στροφή στον λόγο στον χώρο της κοινωνικής ψυχολογίας τα τελευταία 30 χρόνια. Στη συνέχεια παρουσιάζονται βασικές αρχές της ανάλυσης λόγου και ειδικότερα, η μεθοδολογία της κριτικής λογο-κοινωνιοψυχολογίας, η οποία είναι και η μεθοδολογική επιλογή της παρούσας έρευνας. Η κριτική λογο-κοινωνιοψυχολογία συνδυάζει τις έννοιες των ιδεολογικών διλημμάτων, των ερμηνευτικών ρεπερτορίων και των θέσεων υποκειμένου σε μια συνθετική προσέγγιση, η οποία δίνει σημασία τόσο στη μικρο-ανάλυση, όσο και στη μακρο-ανάλυση. Έτσι στην ανάλυση επιτυγχάνεται και η λεπτομερής εξέταση της ρητορικής διάρθρωσης του λόγου, αλλά και οι συνέπειες του λόγου στο κοινωνικό, ιστορικό και πολιτικό πλαίσιο. Επιπλέον παρουσιάζεται το μοντέλο λογο-δράσης των Edwards and Potter (1992), του οποίου οι τεχνικές επιτρέπουν μια λεπτομερή χαρτογράφηση των «τοπικών» λειτουργιών του λόγου. Στο Κεφάλαιο 5 παρουσιάζονται σύγχρονες λογο-αναλυτικές έρευνες, οι οποίες χρησιμοποιούν τις έννοιες των ιδεολογικών διλημμάτων, των θέσεων υποκειμένου και των ερμηνευτικών ρεπερτορίων για να μελετήσουν στον λόγο τις έμφυλες κατασκευές ταυτότητας. Η έμφαση στους τρόπους με τους οποίους το φύλο καθιερώνεται ως «οντολογικά αληθινό» μέσα από μία σύνθετη διαδικασία επιτελεστικών πρακτικών, οι οποίες ορίζουν τι είναι γυναικείο και τι αντρικό, πρόσφερε νέες αναγνώσεις και ερευνητικό υλικό για τη συγκρότηση των έμφυλων ταυτοτήτων στη φεμινιστική λογοαναλυτική έρευνα. Στο Κεφάλαιο 6 αναφέρονται αναλυτικές πληροφορίες για την εμπειρική μελέτη της έρευνας. Παρουσιάζεται ο ερευνητικός στόχος της, πληροφορίες για τον σχεδιασμό και την υλοποίησή της καθώς και στοιχεία για τις αναλυτικές έρευνες και τα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν. Στο Κεφάλαιο 7, το πρώτο αναλυτικό κεφάλαιο της έρευνας, παρουσιάζεται το ερμηνευτικό ρεπερτόριο του sex trafficking ως εγκληματικότητα. Το εγκληματικό στοιχείο στο sex trafficking είναι κυρίαρχο στοιχείο του ορισμού του, επομένως είναι αναμενόμενο να παρουσιάζεται συχνά και στην κοινωνική λογοδοσία των συμμετεχόντων για το φαινόμενο. Οι περιγραφές του sex trafficking ως εγκληματική δραστηριότητα εμπεριέχουν διάφορες εκδοχές, οι οποίες εντοπίζονται στον λόγο των συμμετεχόντων. Έτσι η εγκληματικότητα «τεκμηριώνεται» στον λόγο μέσα από περιγραφές για τη βία και την εξαπάτηση των «γυναικών-θυμάτων» με την κινητοποίηση αντιθετικών περιγραφών για τη «γυναίκα-θύμα» και τον «άντρα-θύτη», καθώς και μέσα από περιγραφές, οι οποίες θεωρούν την πορνεία ως εγκληματικότητα. Στο Κεφάλαιο εξετάζονται διεξοδικά οι κατασκευές γύρω από τον εγκληματικό χαρακτήρα του φαινομένου και αναλύονται τα ρητορικά-ιδεολογικά διλήμματα των συμμετεχόντων σχετικά με τις εκδοχές αυτές. Υποστηρίζεται ότι το φύλο έχει κεντρική θέση τόσο στη ρητορική διάρθρωση των περιγραφών για τη «γυναίκα-θύμα» και τον «σωματέμπορο» όσο και στη διαμόρφωση των ρητορικών-ιδεολογικών διλημμάτων. Στο Κεφάλαιο 8 το ερμηνευτικό ρεπερτόριο του sex trafficking οργανώνεται γύρω από ηθικές κρίσεις για το φαινόμενο. Οι διάφορες ηθικές θέσεις για το sex

10 26 ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖΟΝΤΑΣ ΕΜΦΥΛΕΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ trafficking οδηγούν στην ηθική καταδίκη του φαινομένου, αλλά και σε αξιολογικές κρίσεις για τη «γυναίκα-θύμα», την πόρνη και τους σωματεμπόρους. Έτσι καταγράφονται περιγραφές για τη «γυναίκα-θύμα», στις οποίες η δραματικότητα με την οποίαν παρουσιάζονται οι συνθήκες ζωής τους συντελεί στην κατασκευή μιας εικόνας «θυματοποίησης», η οποία βρίσκεται σε αντιστοιχία με τις φεμινιστικές κριτικές των Κεφαλαίων 1 και 2. Μέσα από αφηγήσεις για τη βία και τον εξαναγκασμό, τον οποίο υφίστανται οι «γυναίκες θύματα», οι ομιλητές επιχειρηματολογούν για την επιτακτική ανάγκη να προστατευτούν οι «γυναίκες-θύματα». Η αντίστιξη ανάμεσα στη «γυναίκα-θύμα» και τη «γυναίκα-πόρνη» εμπλέκει ρητορικά-ιδεολογικά διλήμματα σχετικά με το πώς θα περιγραφεί η διαφορά ανάμεσα στις δύο περιπτώσεις γυναικών, χωρίς να κατηγορηθεί ο ομιλητής ότι είναι προκατειλημμένος ως προς τη γυναίκα πόρνη. Στο Κεφάλαιο 9 παρουσιάζεται το ερμηνευτικό ρεπερτόριο, στο οποίο το sex trafficking καταγράφεται ως πρόβλημα των «υποανάπτυκτων» χωρών. Οι συμμετέχοντες λογοδοτούν για τις αιτίες, που κάποιες χώρες έχουν περισσότερα θύματα από άλλες. Οι ομιλητές κινητοποιούν διάφορες εκδοχές για τις χώρες προέλευσης των «γυναικών-θυμάτων», αποδίδοντας τα αυξημένα ποσοστά sex trafficking σε πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές αιτίες. Ωστόσο, η αιτιολόγηση ως προς το ποιες χώρες πλήττονται περισσότερο από το sex trafficking, περιλαμβάνει συχνά την αξιολογική ιεράρχηση των χωρών σε δυτικά κράτη, κράτη του Νότου και της Ανατολής. Οι περιγραφές των χωρών και των γυναικών που προέρχονται από αυτές εμπεριέχουν οριενταλιστικά στοιχεία. Η διάσταση ανάμεσα σε «υποανάπτυκτες» και «αναπτυσσόμενες» χώρες στον λόγο των συμμετεχόντων «πυροδοτεί» το εξής ρητορικό-ιδεολογικό δίλημμα στους συμμετέχοντες: πώς να περιγράψουν την κατάσταση των χωρών του Τρίτου Κόσμου, χωρίς να φανεί ότι είναι προκατειλημμένοι απέναντι στις χώρες αυτές ή ότι προβαίνουν σε γενικευμένες κρίσεις για «ξένα» έθνη κράτη. Η διάκριση ανάμεσα σε Δύση-Νότο-Ανατολή συνοδεύεται συχνά από την εθνική διάκριση ανάμεσα σε «εμάς» και τους «άλλους». Αυτές οι ρητορικές διαρθρώσεις αναδεικνύουν τη φυσικοποίηση των ομιλητών ως πολιτών της Δύσης και της Ελλάδας. Τέλος, στον επίλογο γίνεται θεωρητική και αναλυτική σύνθεση των «νημάτων» που αναπτύχθηκαν. Παρουσιάζονται επίσης ένας προσωπικός κριτικός αναστοχασμός για τη διαδικασία υλοποίησης της έρευνας μέχρι την ολοκλήρωσή της και κάποια σχόλια για την εξέλιξή της, καθώς και τη χρησιμότητά της στον ακαδημαϊκό διάλογο σχετικά με το sex trafficking.