ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΜΟΝΤΕΛΩΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ. Κριτική της Θεωρίας των Μοντέλων του Καπιταλισμού και Εναλλακτικές Προσεγγίσεις

Transcript

1 ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΜΟΝΤΕΛΩΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ Κριτική της Θεωρίας των Μοντέλων του και Εναλλακτικές Προσεγγίσεις

2 Η θεωρία VoC, έχει εξελιχθεί σε μια σύγχρονη θεωρία συγκριτικής πολιτικής οικονομίας με μεγάλη επιρροή, ωστόσο έχει δεχθεί και σημαντική κριτική. Βασικά σημεία κριτικής (Hancké, Rhodes and Thatcher 2007): Είναι υπερβολικά στατική Είναι υπερβολικά λειτουργική/ φανκτιοναλιστική (functionalist). Είναι θεσμικά ντετερμινιστική Υποβαθμίζει την αυτονομία της επιχείρησης ως δρώντα Βασίζεται σε ένα υπεραπλουστευμένο μοντέλο δύο βασικών αρχέτυπων

3 Βασίζεται σε ένα υπεραπλουστευμένο μοντέλο δύο βασικών αρχέτυπων Δεν λαμβάνει σοβαρά υπόψιν τις πιέσεις της παγκοσμιοποίησης για σύγκλιση Υποβιβάζει τον ρόλο των συγκρούσεων συμφερόντων και τον ρόλο της πολιτικής στην δημιουργία τους και στην επίλυση τους Αγνοεί τον ρόλο του κράτους Φεμινιστική κριτική

4 Hancke et al 2007: κάποιες από αυτές τις κριτικές δεν είναι τόσο σοβαρές: κάποιες αποδίδουν στην θεωρία πράγματα τα οποία δεν έχει υποστηρίξει, ενώ άλλες αγνοούν κάποια που έχει υποστηρίξει Οι συγκεκριμένοι συγγραφείς επικεντρώνονται σε 4 βασικές κριτικές που θεωρούν ότι είναι οι πιο σημαντικές: α) Συγκρούσεις και συμμαχίες Δύο βασικές προκλήσεις για τις CMEs είναι: ότι βλέπουμε σε αρκετές χώρες, την προθυμία των εργοδοτών να απομακρυθούν από παραδοσιακές συμφωνίες και συνεργασίες. Πολλές εταιρίες προωθούν απορρύθμιση στις αγορές εργασίας και κεφαλαίου. Το φαινόμενο είναι πιο έντονο σε πιο διεθνοποιημένες επιχειρήσεις.

5 Αυτοί που ασκούν κριτική λένε ότι αυτού του είδους τις συγκρούσεις δεν μπορεί να τις εντάξει στο πλαίσιο του η VoC κάποιοι γιατί πιστεύουν ότι δεν μπορεί να εντάξει την ταξική πάλη που εμπεριέχουν τέτοιες συγκρούσεις, ενώ άλλοι γιατί πιστεύουν ότι η θεωρία παίρνει ως δεδομένη την θέση της επιχείρησης μέσα σε ένα πλέγμα σχέσεων, το οποίο όμως δεν ισχύει πλέον ειδικά για τις πουεθνικές. Σύμφωνα με τους συγγραφείς για να αντιμετωπιστεί αυτό το πρόβλημα θα πρέπει να τεθούν πιο ξεκάθαρα οι συνθήκες κάτω από τις οποίες οι επιχειρήσεις θα ακολουθήσουν τον δρόμο της διαμαρτυρίας (voice), της εξόδου (exit), ή της πίστης (loyalty) και με πιο τρόπο οι δύο πρώτες επιλογές θα επηρεάστουν από το υπάρχον σύστημα και τις συμπληρωματικότητες αλλά και πως θα το επηρεάσουν. Για να γίνει αυτό χρειάζεται μια πιο συστηματική ανάλυση των συμφερόντων των επιχειρήσεων.

6 β) Θεσμικές Συμπληρωματικότητες και Αλλαγή Για να κατανοήσουμε τα επιχειρηματικά συμφέροντα όμως χρειάζεται και καλύτερη κατανόηση της αντίδρασης του υπάρχοντος συστήματος στις πιέσεις για αλλαγή. Κάποιοι ασκούν κριτική στην θεωρία γιατί δεν αφήνει χώρο για διαφοροποίηση εντός του συστήματος, για ασυνέχειες και αλλαγές και εστιάζει στην ισορροπία που επιτυγχάνεται στο σύστημα και στην ομοιομορφία του κάθε μοντέλου. Ωστόσο οι συγγραφείς πιστεύουν η ουσιαστική διαφορά δεν είναι μεταξύ της δυνατότητας αλλαγής αλλά στο ότι η VoC στηρίζεται στην στρατηγική αλληλεξάρτηση σαν επεξηγηματικό μηχανισμό ενώ άλλοι στην ατομική/ θεσμική αυτενέργεια (agency) που συχνά στηρίζεται στην δύναμη.

7 Οι συγγραφείς προτείνουν ορισμένους τρόπους να συνδυαστούν οι δύο προσεγγίσεις: 1) Μια δυνατότητα είναι να υπάρξει αλλαγή μέσα σε ένα δεδομένο θεσμικό περιβάλλον, χωρίς όμως να υπάρχει ουσιαστική αλλαγή στις βασικές συμπληρωματικότητες αυτό μπορεί να συμβεί γιατί οι δρώντες μπορεί να αναζητήσουν θεσμικά ή λειτουργικά ισοδύναμα χωρίς να επηρεάζονται ουσιαστικά οι συμπληρωματικότητες. 2) Ένα δεύτερο ενδεχόμενο είναι να υπάρχει σημαντική αλλαγή σε έναν τομέα, η οποία όμως περιορίζεται εκεί και δεν προκαλεί αλλαγές σε άλλους τομείς. Αυτό μπορεί να συμβαίνει γιατί και κάποιες συμπληρωματικότητες δεν είναι όσο σημαντικές νομίζαμε. 3) Ένα τρίτο ενδεχόμενο είναι, να υπάρχει μετάδοση των αλλαγών, ειδικά στις CMEs.

8 γ) Μεικτές Οικονομίες Αγοράς (Mixed Market Economies MMEs) Ο ίδιος ο Hall σε μεταγενέστερο άρθρο με τον Gingerich (2004), εισήγαγαν την νέα αυτή, ενδιάμεση μορφή πολιτικής οικονομίας, αποδεχόμενοι το γεγονός ότι τα δύο ιδεατά μοντέλα δεν χαρακτηρίζουν πολλές χώρες στον κόσμο. Μελέτες δείχνουν ότι οι χώρες αυτές βρίσκονται κάπου μεταξύ των δύο προτύπων, συχνά διατηρώντας αυτήν την κατάσταση μέσω της παρέμβασης του κράτους, και παραμένουν σε αυτή την κατάσταση παρά το γεγονός ότι συχνά δεν είναι ιδιαίτερα αποδοτική για το σύνολο της οικονομίας. Βέβαια για το αν τα συστήματα αυτά είναι αποδοτικά υπάρχει διαφωνία, καθώς άλλοι αντιμετωπίζουν την διαφορετικότητα τους ως πρόβλημα και άλλοι ως πλεονέκτημα.

9 δ) Ο Ρόλος του Κράτους Δεδομένης της έμφασης της θεωρίας στην επιχείρηση, ο ρόλος του κράτους στην θεωρία είναι εξ ορισμού περιορισμένος. Κάποιοι αναλυτές ασκούν κριτική για αυτό και παρουσιάζουν εναλλακτικές προσεγγίσεις που στηρίζονται στον ρόλο του κράτους. Για παράδειγμα, η Schmidt προτείνει το «κρατικό καπιταλισμό» (state capitalism), τον «συντονισμένο καπιταλισμό» (managed capitalism) και τον «καπιταλισμό της αγοράς» (market capitalism), με βασικό κριτήριο τον ρόλο του κράτους. Οι συγγραφείς πιστεύουν ότι το κράτος μπορεί να ενσωματωθεί στην VoC θεωρώντας το κράτος σαν ένα παράγοντα ανάμεσα σε άλλους που επηρεάζει τον συντονισμό το βασικό χαρακτηριστικό- που διαφοροποιεί τις πολιτικές οικονομίες.

10 Πρόταση Αναθεωρημένης Θεωρίας Μοντέλων Η αναθεωρημένη προσέγγιση έχει τρεις βασικούς πυλώνες που προσπαθούν να δώσουν απαντήσεις στην κριτική που έχει ασκηθεί. 1) Επιχειρηματικά Συμφέροντα και Δίκτυα Κάνουν τις εξής 3 υποθέσεις: ότι τα διαφορετικά μοντέλα πολιτικής οικονομίας αντιπροσωπεύουν ένα θεσμικό περιβάλλον το οποίο είναι αποτέλεσμα πολιτικής και οικοδομήθηκε εν πολλοίς μέσω δικτύων ελίτ ότι αυτές οι ελίτ προσπάθησαν σε καίριες και ευνοικές για αυτούς στιγμές να αποκτήσουν τον πολιτικό και οικονομικό έλεγχο και ότι οι μηχανισμοί που αναπαράγουν τα δίκτυα αυτά χαρακτηρίζονται από διαφορετικά επίπεδα συντονισμού. Τα επιχειρηματικά δίκτυα διεξάγουν τον συντονισμό μέσω τριών μηχανισμών: α) την θεσμική αρχιτεκτονική της επιχειρηματικότητας, βραχυπρόθεσμους και μακροπρόθεσμους μηχανισμούς αναπαραγωγής και την «πολιτική» ευκαιρία να απόκτησουν έλεγχο αν υπάρχουν όλα τότε θα έχουμε κάποιο τύπο συντονισμού, αν όχι θα έχουμε LME ή κάποιο ενδιάμεσο σχήμα.

11 2) Ο συντελεστής εργασία, το κεφάλαιο και δια-ταξικές συμμαχίες Αν και οι επιχειρηματικές ελίτ και τα δίκτυα καθορίζουν τον τύπο και ένταση του συντονισμού, και άρα σίγουρα ασκούν και καθοριστικό ρόλο στον καθορισμό των ευρύτερων θεσμικών δικτύων και συνεργασιών που χαρακτηρίζουν μια πολιτική οικονομία ωστόσο δεν είναι μόνοι τους ο συντελεστής εργασία έχουν επίσης πολύ σημαντικό ρόλο. Για παράδειγμα, για την επικράτηση ενός μοντέλου εργασιακών σχέσεων χρειάζονται συμμαχίες μεταξύ κεφαλαίου και εργαζομένων.

12 Οι διαταξικές συμμαχίες συνεπώς έχουν σημασία και δείχνουν ότι το θεσμικό περιβάλλον είναι αποτέλεσμα διαπραγμάτευσης και σχετικής δύναμης μεταξύ των τάξεων, ενώ ο ρόλος των ελίτ καταδεικνύει την σημασία των πιο μεγάλων και δυνατών επιχειρήσεων στην διαμόρφωση του θεσμικού περιβάλλοντος, το οποίο δεν λειτουργεί απαραίτητα εξίσου υπέρ των συμφερόντων όλων των εργαζόμενων ή/και των επιχειρήσεων. Αυτό σημαίνει πως υπάρχουν εντάσεις και πως η ισορροπία είναι εύθραστη. Επίσης σημαίνει ότι οι τάξεις δεν είναι ενιαίες.

13 Συνοψίζοντας: α) επιχειρηματικά δίκτυα μεταφράζονται με διαφορετική επιτυχία σε θεσμικούς μηχανισμούς συντονισμού, β) τα κυρίαρχα τμήματα του κεφαλαίου και της εργασίας συνάπτουν συμμαχίες και είτε πιέζοντας, είτε εξαγοράζοντας τους άλλους τις επιβάλλουν, γ) οι συμμαχίες θέτουν κανόνες και αναπαράγουν τα επιχειρηματικά δίκτυα και άρα τους μηχανισμούς συντονισμού ωστόσο μόνο υπό την προυπόθεση ότι οι δρώντες της αγοράς μπορούν να συντονίζονται ελεύθερα. Το τελευταίο σημείο έχει προφανώς σημασία για τον ρόλο του κράτους.

14 3) Το κράτος Το κράτος πολλές φορές παρεμβαίνει έτσι ώστε να εξασφαλίσει την σταθερότητα, ειδικά όταν μια πολιτική οικονομία λόγω των χαρακτηριστικών της δεν μπορεί να επιτύχει τις συμπληρωματικότητες των δύο ιδεατών τύπων. Το πρόβλημα στην κλασική ανάλυση της VoC είναι ότι το κράτος θεωρείται σαν μέρος του υπάρχοντος θεσμικού περιβάλλοντος και μηχανισμού συντονισμού και δεν έχει αυτόνομο ρόλο -«Politics follows business»- αυτό είναι φανερό ότι δεν ισχύει για πολλές χώρες. Προσέγγιση αναθεωρημένης θεωρίας: Το κράτος μπορεί να έχει δύο τύπων σχέσεις με την οικονομία: ως παίκτης ή ως ρυθμιστής. Η οργάνωση των ταξικών συμφερόντων από την άλλη μπορεί να είναι είτε πολύ δομημένη, είτε διασπασμένη.

15 Σχέση Κράτους με την Οικονομίας Ενεργή Ρυθμιστική Διασπασμένη Κρατισμός LMEs Οργάνωση Ταξικών Συμφερόντων Δομημένη Κράτος που αποζημιώνει CMEs

16 Εναλλακτικές Προσεγγίσεις Jackson and Deeg (2006) 1) Προσεγγίσεις που στηρίζονται στην έννοια της Διακυβέρνησης (Governance) Μελετούν τους μηχανισμούς συντονισμού μέσω των οποίων λαμβάνει χώρα η διακυβέρνηση της οικονομικής δραστηριότητας σε μια πολιτική οικονομία (Hollingsworth, Streeck, Schmitter, Boyer, Crouch, etc.) Καταλήγουν στους εξής 6 μηχανισμούς: αγορά, ιεραρχία (hierarchy), κράτος, κοινότητα (community), δίκτυο (network), ένωση (association). Αυτοί οι μηχανισμοί διαφοροποιούνται σε 2 διαστάσεις: την οριζόντια ή κάθετη διανομή της εξουσίας και των βαθμό κυριαρχίας των συμφερόντων ή των υποχρεώσεων (interest obligation/ appropriateness). Συνήθως σε αυτές τις προσεγγίσεις δεν υπάρχει κάποια προσπάθεια να δημιουργηθεί συγκεκριμένη τυπολογία μοντέλων καπιταλισμού, αλλά αναλύονται τα μοντέλα συγκεκριμένων χωρών.

17 2) Εθνικά Συστήματα Επιχειρηματικότητας (National Business Systems) Ορισμός: Συγκεκριμένος τρόπος οργάνωσης της οικονομικής δραστηριότητας των επιχειρήσεων. Εξετάζονται μια σειρά από μεταβλητές, όπως το είδος του ιδιοκτησιακού ελέγχου (άμεσος, μέσω συμμαχιών, μέσω αγοράς), ο βαθμός όλοκλήρωσης αλυσίδων παραγωγής μέσω ιδιοκτησίας (χαμηλός, μεσαίος, υψηλός), ο βαθμός συνεργασίας μεταξύ ανταγωνιστών, ο βαθμός ανεξαρτησίας και εμπιστοσύνης προς τους εργαζόμενους. Μας δίνει 6 βασικούς τύπους συστημάτων, ανάλογα με το αν ο συντονισμός γίνεται μέσω ιδιοκτησίας ή όχι (δίκτυα, ενώσεις) και αν ο συντονισμός γίνεται κάθετα ολοκληρώνοντας τμήματα αλυσίδων παραγωγής ή κλάδους: κατακερματισμένα (fragmented), συντονισμένες βιομηχανικές περιοχές (coordinated industrial district), βασισμένα σε αυτόνομες επιχειρήσεις (compartmentalized), οργανωμένα από το κράτος (state-organized) και συντονισμένα (coordinated - μεταξύ κλάδων) και συνεργατικά (collaborative εντός κλάδου).

18 3) Amable (2003) Σύνθεση VoC και στοιχείων άλλων προσεγγίσεων παράγει 5 τύπους καπιταλισμού: της αγοράς (market-based), σοσιολδημοκρατικό (socialdemocratic), ασιατικό (Asian), ηπειρωτικό ευρωπαϊκό (Continental European) και Νότιο-ευρωπαϊκό (South European). Ορίζει τους θεσμούς σαν αποτέλεσμα πολιτικο-οικονομικών ισορροπιών υπό αυτή την έννοια διακρίνεται από τον φανκτιοναλισμό της VoC και εισάγει την έννοια του πολιτικού συμβιβασμού, ενώ πιστεύει πως οι συμβιβασμοί αυτοί αντιπροσωπεύουν τα συμφέροντα του κυρίαρχου κοινωνικού μπλόκ. Στο πλαίσιο αυτό και τα χαρακτηριστικά του ίδιου του πολιτικού συστήματος επηρεάζουν τους συμβιβασμούς που θα προκύψουν.

19 4) Ευρωπαϊκά μοντέλα καπιταλισμού. Η Schmidt προτείνει το «κρατικό καπιταλισμό» (state capitalism), τον «συντονισμένο καπιταλισμό» (managed capitalism) και τον «καπιταλισμό της αγοράς» (market capitalism), δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στον ρόλο του κράτους ως κριτήριο για την τυπολογία της liberal state, enabling state, interventionist state. Υπο αυτή την έννοια το κράτος αντιμετωπίζεται σαν ξεχωριστή ανεξάρτητη μεταβλητή. Σύμφωνα με την Schmidt, ο κρατικός καπιταλισμός αντιμετωπίζει μεγαλύτερες προκλήσεις από τον συντονισμένο λόγω της παγκοσμιοποίησης. Άλλες προσεγγίσεις κάνουν παρόμοιες κατηγοριοποιήσεις Αγγλοσαξονικό μοντέλο, Γερμανικό, Λατινικό, κοκ.

20 5) Ασιατικός καπιταλισμός Alliance capitalism καπιταλισμός συμμαχιών (Ιαπωνία), dirigiste capitalism καπιταλισμός διευθυντηρίου (Νότια Κορέα), familial capitalism οικογενειακός καπιταλισμός (Ταιβάν). Το κριτήριο είναι ο οριζόντιος ή κάθετος συντονισμός και η μονάδα συντονισμού.

21 Σύγκριση των Προσεγγίσεων Σύγκριση στην βάση τριών κοινών στοιχείων της βιβλιογραφία της συγκριτικής ανάλυσης καπιταλισμών: α) την δημιουργία τυπολογιών διαφορετικών τύπων καπιταλισμού, β) την ύπαρξη ενός συγκριτικού θεσμικού πλεονεκτήματος και γ) την ύπαρξη της εξαρτημένης θεσμικής εξέλιξης. α) Ποιές περιοχές της πολιτικής οικονομίας εξετάζουμε; Σε ποιές πλευρές αυτών των περιοχών εμβαθύνουμε; ποιές περιοχές έχουν μεγαλύτερη ή μικρότερη σημασία; Με βάση όλες αυτές τις πιθανές διαφοροποιήσεις τι μπορούμε να πούμε για τις διάφορες τυπολογίες; Καταρχήν μπορούμε να πούμε ότι το βασικό κριτήριο που χρησιμοποιούν όλες οι προσεγγίσεις είναι ο βαθμός συντονισμού των δρώντων αλλά και ο τρόπος με τον οποίο ο συντονισμός αυτός επιτυγχάνεται. Ένα κοινό σημείο είναι ότι στην μια άκρη του συνεχούς όλες τοποθετούν ένα φιλελεύθερο σύστημα ή σύστημα της αγοράς. Τα προβλήματα ξεκινάμε όσο πηγαίνουμε προς την άλλη πλευρά, καθώς διαφορετικοί αναλυτές χρησιμοποιούν διαφορετικά κριτήρια.

22 Το πρόβλημα είναι ένα επιλογής μεταξύ λειτουργικότητας και απλότητας των μοντέλων. β) Όσον αφορά την διάσταση του θεσμικού συγκριτικού πλεονεκτήματος, όλες οι προσεγγίσεις συμφωνούν ότι δεν υπάρχει ένας μοναδικός βέλτιστος τρόπος να οργανώσει κανείς την οικονομία του. γ) Όσον αφορά την εξαρτημένη θεσμική εξέλιξη, οι προσεγγίσεις σε μεγάλο βαθμό υποστηρίζουν ότι οι όποιες αλλαγές θα γίνονται σταδιακά και στο πλαίσιο του υπάρχοντος θεσμικού περιβάλλοντος, λόγω των θεσμικών συμπληρωματικοτήτων. Ωστόσο είναι εύκολο να δώσουμε υπερβολική σημασία στις συμπληρωματικότητες συχνά οι θεσμοί αν και αλληλοσυνδέονται δεν είναι απαραίτητο ότι αναδύονται ή καταρρέουν μαζί εξάλλου γνωρίζουμε πλέον ότι πολλές φορές τα θεσμικά περιβάλλοντα που έχουν επικρατήσει σε μια χώρα μπορεί να είναι αποτέλεσμα τύχης, παλαιών πολιτικών και οικονομικών συμβιβασμών που διατηρούνται λόγω αδράνειας, κοκ.

23 Οι συγγραφείς θέτουν 5 βασικές προκλήσεις για το μέλλον. 1) Καλύτερη κατανόηση της θεσμικής αλλαγής πολλές αναλύσεις απλώς στατικές θεσμικές συγκρίσεις 2) Διεθνοποίηση της οικονομικής δραστηριότητας 3) Ανανέωση των τυπολογιών λόγω αλλαγών 4) Διαχωρισμός επίσημης θεσμικής σταθερότητας και λειτουργικής αλλαγής 5) Ενσωμάτωση του παράγοντα πολιτική και πολιτικό σύστημα