ΡΥΠΟΙ ΕΠΕΙΓΟΥΣΑΣ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΘΑΛΑΣΣΙΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΗΓΩΝ ΡΥΠΑΝΣΗΣ

Transcript

1 ΡΥΠΟΙ ΕΠΕΙΓΟΥΣΑΣ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΘΑΛΑΣΣΙΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΗΓΩΝ ΡΥΠΑΝΣΗΣ T. Licha 1, K. Nodler 1, D. Voutsa 2, C. Samara 2 1 Georg-August-Universität, Geowissenschaftliches Zentrum, Göttingen, Germany 2 Εργαστήριο Ελέγχου Ρύπανσης Περιβάλλοντος, Τµήµα Χηµείας, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη, Εmail: dvoutsa@chem.auth.gr, Fax: Η Οδηγία πλαίσιο για τα νερά 2/6/EC θέτει περιβαλλοντικούς στόχους για την προστασία των παράκτιων υδάτων. Επιπλέον, η πρόσφατη Οδηγία για το θαλάσσιο περιβάλλον (28/56/EC) ορίζει το πλαίσιο ανάπτυξης στρατηγικής από τα κράτη µέλη τα οποία πρέπει να πάρουν τα απαραίτητα µέτρα για την επίτευξη και διατήρηση της καλής περιβαλλοντική κατάστασης στο θαλάσσιο περιβάλλον. Τα µέτρα αφορούν στον έλεγχο, την προστασία και την αποκατάσταση του θαλάσσιου περιβάλλοντος µε µείωση των εισροών, των πιέσεων και των επιπτώσεων που έχουν οι διάφορες δραστηριότητες σε κάθε περιοχή. Στο πλαίσιο συνδυασµένης έρευνας για τον προσδιορισµό ρύπων επείγουσας παρακολούθησης στο θαλάσσιο περιβάλον εξετάστηκε η παρουσία οργανικών ενώσεων µε διαφορετικά φυσικοχηµικά χαρακτηριστικά (φαρµακευτικές ενώσεις, φυτοφάρµακα, οργανοχλωριωµένες ενώσεις, προϊόντα αποικοδόµησης απορρυπαντικών, πολυκυκλικοί αρωµατικοί υδρογονάνθρακες, φθαλικοί εστέρες κα) στο Θερµαϊκό κόλπο. Στην εργασία αυτή παρουσιάζονται τα πρώτα αποτελέσµατα που αφορρούν στην παρουσία επιλεγµένων µικρορύπων στα νερά. Τα αποτελέσµατα αξιολογούνται για τον εντοπισµό των επιδράσεων που δέχεται το εξεταζόµενο σύστηµα και εξετάζεται η δυνατότητα να χρησιµοποιηθούν ως ενώσεις-δείκτες για τον εντοπισµό των πηγών ρύπανσης. EMERGING POLLUTANTS FOR THE EVALUATION OF THE QUALITY STATUS OF MARINE ENVIRONMENT AND IDENTIFICATION OF POLLUTION SOURCES T. Licha 1, K. Nodler 1, D. Voutsa 2, C. Samara 2 1 Georg-August-Universität, Geowissenschaftliches Zentrum, Göttingen, Germany 2 Εργαστήριο Ελέγχου Ρύπανσης Περιβάλλοντος, Τµήµα Χηµείας, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη, Εmail: dvoutsa@chem.auth.gr, Fax: The Water Framework Directive 2/6/EC set environmental objectives for the proper quality of coastal waters. Moreover, the Marine Strategy Framework Directive (28/56/EC) establishes a framework within the member states shall take the necessary measures to achieve and maintain good environmental status in the marine environment by developing strategies to monitor, protect and restore marine environment and reduce inputs, pressures or impacts of human activities in each marine region. The aim of this project is to proceed with a combined research of a large spectrum of emerging pollutants (polar and non polar compounds) in Thermaikos Gulf, Northern Greece. First results about the occurrence of polar micropollutants in water are presented in thie paper. The pollutants will be used for the evaluation of quality status and as indicators for pollution source identification in marine environments. The results are expected to contribute to knowledge about the occurrence and fate of emerging compounds in marine environments and to be used as background information for development of guidelines and measures for improvement of water quality.

2 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η µείωση των υδάτινων αποθεµάτων, η υποβάθµιση της ποιότητας τους αλλά και η παρουσία νέων ενώσεων στους υδάτινους αποδέκτες απαιτούν συνεχή παρακολούθηση της ποιότητας των νερών, καταγραφή της παρούσας κατάστασης και λήψη µέτρων για βελτίωση της ποιότητας των νερών θέτοντας βραχυπρόθεσµούς και µακροπρόθεσµους στόχους. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον για µια ολοκληρωµένη αντιµετώπιση των θεµάτων που σχετίζονται µε τους υδάτινους αποδέκτες απεικονίζεται στην ευρωπαϊκή Οδηγία 2/6/ΕΚ σχετικά µε τη θέσπιση πλαισίου δράσης στον τοµέα της πολιτικής των νερών [1]. Επιπλέον, η Οδηγία για τη Θαλάσσια Στρατηγική (28/56/EC) δίνει το πλαίσιο κοινοτικής δράσης στο πεδίο της πολιτικής για το θαλάσσιο περιβάλλον [2]. Σύµφωνα µε αυτή, τα κράτη µέλη πρέπει να λάβουν τα κατάλληλα µέτρα µε στόχο την επίτευξη και τη διατήρηση της καλής περιβαλλοντικής κατάστασης στο θαλάσσιο περιβάλλον αναπτύσσοντας στρατηγικές ελέγχου, προστασίας και αποκατάστασης µε στόχο τη µείωση των εισροών, των πιέσεων και των επιπτώσεων των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στη θάλασσα. Η παρουσία διαφόρων χηµικών ενώσεων στο θαλασσινό νερό είναι πιθανόν να οδηγήσει σε περιορισµό των χρήσεων του νερού (πχ.κολύµβηση, ιχθυοκαλλιέργειες) ανάλογα µε τα κριτήρια ποιότητας που ισχύουν σε κάθε περίπτωση. Επιπλέον, η παρουσία τοξικών ενώσεων µπορεί να προκαλέσει σοβαρά προβλήµατα στους διάφορους οργανισµούς. Η σωστή εκτίµηση/ αξιολόγηση της κατάστασης ενός συστήµατος έχει ιδιαίτερη σηµασία για τη λήψη αποφάσεων και στη συνέχεια δράσεων µε σκοπό την αποκατάσταση και την προστασία του εξεταζόµενου συστήµατος. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται και η διερεύνηση της παρουσίας και της συµπεριφοράς οργανικών µικρορύπων στο θαλάσσιο περιβάλλον σε συνδιασµό µε την προέλευσή τους από πιθανές πηγές ρύπανσης. Η ταυτοποίηση χαρακτηριστικών ενώσεων-δεικτών από διάφορες πηγές µπορεί να βοηθήσει στην λήψη µέτρων για τον περιορισµό των πιέσεων που ασκούνται στο εξεταζόµενο σύστηµα. Για να µπορεί να χρησιµοποιηθεί κάποια ένωση ως δείκτης πηγής ρύπανσης θα πρέπει να υπάρχουν ορισµένες προϋποθέσεις όπως: να χαρακτηρίζει την πηγή (source specific), η περιβαλοντική του συµπεριφορά να είναι χαρακτηριστική και αντιπροσωπευτική ώστε να τον διαφοροποιεί από άλλους ρύπους και οι περιβαλλοντικές συγκεντρώσεις του να ανιχνεύονται µε τις διαθέσιµες αναλυτικές µεθόδους [3-5]. εν είναι εύκολο να εντοπιστούν οι ενώσεις-δείκτες των διαφόρων ανθρωπογενών δραστηριοτήτων ιδιαίτερα σε ένα σύστηµα που δέχεται διάφορες επιδράσεις. Επιπλέον, ενώσεις-δείκτες πηγών ρύπανσης πολλές φορές δεν εντοπίζονται αφού δεν περιέχονται στους καταλόγους µε τις συνήθεις εξεταζόµενες ενώσεις. Η ανάπτυξη νέων εξειδικευµένων αναλυτικών µεθόδων σε συνδιασµό µε την ανάπτυξη δοκιµών για την εκτίµηση πιθανών βιολογικών επιδράσεων στους οργανισµούς έστρεψε το ερευνητικό ενδιαφέρον στην παρακολούθηση νέων ενώσεων οι οποίες χαρακτηρίζονται ως ρύποι επείγουσας παρακολούθησης (emergency contaminants). Στην κατηγορία αυτή ανήκουν ενώσεις που συναντώνται σε προϊόντα που χρησιµοποιούµε στην καθηµερινή ζωή όπως απορρυπαντικά, φαρµακευτικά σκευάσµατα, προϊόντα προσωπικής φροντίδας, πλαστικά κα οι οποίες καταλήγουν µέσω των λυµάτων στους υδάτινους αποδέκτες. Κάποιες από τις ενώσεις αυτές µπορεί να προκαλέσουν σοβαρές διαταραχές στο ενδοκρινικό σύστηµα (συνθετικά οιστρογόνα, προϊόντα µεταβολισµού απορρυπαντικών) ενώ άλλες µπορούν να προκαλέσουν γενετική αντοχή επικίνδυνων βακτηρίων (αντιβιοτικά). Στο πλαίσιο του προγράµµατος IKYDA 21 «Ρύποι επείγουσα παρακολούθησης ως δείκτες ποιότητας στο θαλάσσιο περιβάλλον. Συγκριτική µελέτη µεταξύ Μεσογείου και Βαλτικής θάλασσας» εξετάζεται η παρουσία οργανικών ενώσεων µε διαφορετικά φυσικοχηµικά χαρακτηριστικά (φαρµακευτικές ενώσεις, φυτοφάρµακα, οργανοχλωριωµένες ενώσεις, προϊόντα αποικοδόµησης απορρυπαντικών, πολυκυκλικοί αρωµατικοί

3 υδρογονάνθρακες, φθαλικοί εστέρες κα) στο θαλάσσιο περιβάλλον και διερευνάται η δυνατότητα κάποιες από τις ενώσεις να µπορούν να χρησιµοποιηθούν ως δείκτες πιθανών πηγών ρύπανσης στο θαλάσσιο περιβάλλον. Στην εργασία αυτή δίνονται τα πρώτα αποτελέσµατα του προγράµµατος που αφορούν στην παρουσία χαρακτηριστικών µικρορύπων στο Θερµαϊκό κόλπο ο οποίος αποτελεί ένα σύνθετο σύστηµα που δέχεται πολλές επιδράσεις. Στην ευρύτερη λεκάνη απορροής υπάρχουν έντονες αστικές, βιοµηχανικές και γεωργικές δραστηριότητες. Οι διάφοροι ρύποι καταλήγουν στο Θερµαϊκό κόλπο, ο οποίος αποτελεί σηµαντικό οικοσύστηµα, µε τις εκροές ποταµών και διαφόρων τάφρων που δέχονται επεξεργασµένα και/ή ανεπεξέργαστα λύµατα και επιφανειακές απορροές. Προηγούµενες µελέτες έδειξαν την παρουσία ενώσεων µε ενδοκρινική δράση, πολυκυκλικών αρωµατικών υδρογονανθράκων, οργανοχλωριωµένων ενώσεων και βαρέων µετάλλων στο θαλάσσιο περιβάλλον αλλά και σε αστικά και βιοµηχανικά απόβλητα της ευρύτερης περιοχής [6-15]. 2. ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ Στο πλαίσιο του προγράµµατος έγινε συλλογή δειγµάτων νερού και ιζηµάτων σε επιλεγµένες θέσεις στο Θερµαϊκό κόλπο (Σχήµα 1). Θεσσαλονίκη Θερµαϊκός Κόλπος 4 5 Σχήµα 1. στο Θερµαικό κόλπο. Το πρωτόκολλο περιελάµβανε συλλογή δειγµάτων νερού σε γυάλινα δοχεία και µεταφορά υπό ψύξη στο Εργαστήριο, εκχύλιση στερεάς φάσης σε στήλες ΟΑSIS ΗLB για την παραλαβή των πολικών οργανικών ενώσεων και ανάλυση µε την τεχνική HPLC-MS/MS. Σύµφωνα µε τη µέθοδο αυτή µπορούν να προσδιορίστούν 46 µικρορύποι που περιλαµβάνουν ενώσεις από διάφορες κατηγορίες: ενώσεις που υπάρχουν σε φαρµακευτικά σκευάσµατα (αναλγητικά, αντιφλεγµονώδη, διεγερτικά, αντιυπερτασικά, αντισταµινικά, αντιβιοτικά), ενώσεις που υπάρχουν σε αγροχηµικά σκευάσµατα και ενώσεις που έχουν αντιδιαβρωτική

4 δράση [16]. Το πρωτόκολλο για τα ιζήµατα περιελάµβανε συλλογή επιφανειακών δειγµάτων σε γυάλινα δοχεία και µεταφορά υπό ψύξη στο Εργαστήριο και αποµάκρυνση του νερού µε κρυοξήρανση. Στα δείγµατα προσδιορίζονται διάφορες τάξεις µη πολικών ή µετρίως πολικών οργανικών ενώσεων µετά από εκχύλιση µε κατάλληλο διαλύτη σε λουτρό υπερήχων ή φούρνο µικροκυµάτων και ανάλυση µε τις τεχνικές GC-MS, GC-MS/MS και HPLC-Fl [1-12, 17]. Οι ενώσεις που προσδιορίζονται είναι οργανοχλωριωµένες ενώσεις, αλκυλοφαινόλες και µεταβολίτες τους, πολυκυκλικοί αρωµατικοί υδρογονάνθρακες και φθαλικοί εστέρες. 3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα πρώτα αποτελέσµατα της µελέτης που αφορούν στην παρουσία ορισµένων χαρακτηριστικών µικρορύπων στο Θερµαϊκό Κόλπο. Στο Σχήµα 2 δίνονται οι συγκεντρώσεις της καφεΐνης, της παρακεταµόλης, της ιοµεπρόλης, του βενζοτριαζολίου και του τολυτριαζολίου στα νερά. Οι συγκεντρώσεις της καφεΐνης κυµαίνονται από µε υψηλότερες τιµές στις θέσεις 1 και 2. Η καφεΐνη είναι ένα αλκαλοειδές που υπάρχει σε περισσότερα από 6 φυτά. Είναι βασικό συστατικό σε διάφορα αναψυκτικά, ροφήµατα και τρόφιµα (καφές, τσάι, αναψυκτικά, σοκολάτα). Υπολογίζεται ότι η µέση κατανάλωση παγκοσµίως ανέρχεται σε 7 mg/άτοµο/ηµέρα, αλλά υπάρχουν διαφορές µεταξύ των χωρών. Οι υψηλότερες καταναλώσεις καταγράφονται στην Μ. Βρετανία (44 mg/άτοµο/ηµέρα), στην Ελβετία (3 mg/άτοµο/ηµέρα) και στις ΗΠΑ (21 mg/άτοµο/ηµέρα). Η καφεΐνη χρησιµοποιείται σε φαρµακευτικά σκευάσµατα γιατί ενισχύει τη δράση ορισµένων αναλγητικών (για το βήχα, κρυολόγηµα, τον πονοκέφαλο), δρά ως διεγερτικό και ως διουρητικό [3]. Η παρουσία της στα απόβλητα οφείλεται τόσο στην κατανάλωση, µεταβολισµό και αποβολή της ένωσης από τον οργανισµό όσο και στην απευθείας απόρριψη αναψυκτικών-ροφηµάτων στο νεροχύτη. Υπολογίζεται ότι από την ποσότητα που καταναλώνεται περίπου,5-1% εκκρίνεται απευθείας µέσω των ούρων, ενώ η υπόλοιπη µετατρέπεται στο ήπαρ σε περισσότερους από 2 µεταβολίτες µε σηµαντικότερους την παραξανθίνη, θεοβρωµίνη, θεοφυλλίνη κα. Η καφεΐνη έχει βρεθεί σε αστικά και νοσοκοµειακά λύµατα σε συγκεντρώσεις που κυµαίνονται από 2 έως 293 µg/l [3, 19]. Η αποµάκρυνση κατά την επεξεργασία των αποβλήτων είναι σηµαντική (>8 %) και εξαρτάται από διάφορους παράγοντες όπως την ηλικία της λάσπης. Για το λόγο αυτό χαµηλότερες συγκεντρώσεις έχουν βρεθεί σε επεξεργασµένα απόβλητα (,3-9,5 µg/l) [3]. Η καφεΐνη έχει ανιχνευθεί σε επιφανειακά νερά: σε λίµνες και ποτάµια της Ελβετίας σε συγκεντρώσεις από 6 έως 25 [3]. Υπάρχουν αναφορές για την ανίχνευση της καφείνης και στο θαλάσσιο περιβάλλον: στη θάλασσα της Νορβηγίας (7-87 ), στο λιµάνι της Βοστώνης (14-16 ), στον κόλπο της Μασαχουσέτης (5-71 ) και στη Βόρεια θάλασσα (2-16 ) [18-2]. Οι συγκεντρώσεις της παρακεταµόλης κυµαίνονται από , µε χωρική κατανοµή αντίστοιχη της καφεΐνης (Σχήµα 2). H παρακεταµόλη χρησιµοποιείται σε φαρµακευτικά σκευάσµατα και ανήκει στα µη στεροειδή αντιφλεγµονώδη. Από την ποσότητα που εκκρίνεται µόνο 5% είναι η ελεύθερη αρχική ένωση ενώ το υπόλοιπο ως δεσµευµένη µε τη µορφή γλουκουρινιδίου και θειικών. Αποικοδοµείται άµεσα στο περιβάλλον και έχει χρόνο ηµιζωής <1 ηµέρα. Χαµηλές συγκεντρώσεις παρακεταµόλης προσδιορίστηκαν στα επεξεργασµένα αστικά λύµατα στη Μ. Βρετανία (<2 ) ενώ δεν ανιχνεύτηκε σε µεταβατικά ύδατα εκβολές ποταµών [21]. Προηγούµενες δειγµατοληψίες στην ίδια περιοχή, κατά µήκος της ακτογραµµής, έδειξαν επίσης την παρουσία παρακεταµόλης [22]. H ένωση ιοµεπρόλη προσδιορίστηκε στις θέσεις 1 και 2 ενώ στα υπόλοιπα δείγµατα ήταν κάτω από το όριο ανίχνευσης της µεθόδου (Σχήµα 2). Η ένωση αυτή συναντάται σε σκιαγραφικά σκευάσµατα ακτίνων Χ. Τέτοιου είδους ιωδιούχες ενώσεις χρησιµοποιούνται σε µεγάλες δόσεις στους ασθενείς, δεν µεταβολίζονται στον οργανισµό και αποβάλλονται πλήρως µέσα σε µια ηµέρα. Συναντώνται σε υψηλές συγκεντρώσεις στα αστικά και νοσοκο-

5 3 Simulant: Caffeine 15 Analgetic/Antiflammtory: Paracetamol Corrosion inhibitors: Benzotriazole 36 Corrosion inhibitors: Tolytriazole X-ray contrast media: Iomeprol Σχήµα 2. Συγκεντρώσεις επιλεγµένων µικρορύπων στο Θερµαϊκό κόλπο.

6 µειακά λύµατα κυρίως τις εργάσιµες µέρες όταν γίνονται τέτοιου είδους κλινικές εξετάσεις. Οι ενώσεις αυτές είναι σχετικά σταθερές κατά την επεξεργασία των αποβλήτων ακόµα και υπό επίδραση του όζοντος και αποµακρύνονται ικανοποιητικά µε χρήση µεµβρανών. Ανοξικές συνθήκες οδηγούν σε µερική αποµάκρυνση του οργανικού ιωδίου, ενώ αµελητέα αποµάκρυνση παρατηρείται υπό αερόβιες συνθήκες [23, 24]. Σε προηγούµενη προκαταρτική µελέτη µε δειγµατοληψίες κατά µήκος της ακτογραµµής βρέθηκε στην ίδια περιοχή η παρουσία της ένωσης iopromide που επίσης συναντάται σε σκευάσµατα ακτίνων Χ [22]. Οι ενώσεις βενζοτριαζόλιο (ΒΤ) και τολυτριαζόλιο (ΤΤ) παρουσιάζουν παρόµοια χωρική κατανοµή µε υψηλότερες συγκεντρώσεις στη θέση 6 (Σχήµα 2). Οι ενώσεις ΒΤ και ΤΤ χρησιµοποιούνται κυρίως ως αντιδιαβρωτικά αντιδραστήρια (σε υδραυλικά υγρά, αντιψυκτικά υγρά, σε απορυπαντικά πλυντηρίων πιάτων κλπ), και ως ενδιάµεσα σε χρώµατα, φάρµακα, φωτογραφικά υλικά. Είναι ενώσεις υδατοδιαλυτές και δεν αποικοδοµούνται εύκολα. [25-27]. Αυξηµένες συγκεντρώσεις BT και ΤΤ αναφέρονται τόσο στα ανεπεξέργαστα όσο και στα επεξεργασµένα λύµατα (1-1 µg/l). Η αποµάκρυνση των ενώσεων αυτών από τις συνήθεις µονάδες επεξεργασίας αστικών λυµάτων είναι περιορισµένη [27]. Οι ενώσεις αυτές συχνά συναντώνται σε επιφανειακά νερά όπου είναι οι κυρίαρχοι µικρορύποι. Ενδεικτικά στον ποταµό Glatt River, Ελβετία οι συγκεντρώσεις ΒΤ και ΤΤ κυµαίνονται και , αντίστοιχα [27]. Οι ενώσεις αυτές εισέρχονται στον κύκλο του νερού και µπορούν να φθάσουν µέχρι το πόσιµο νερό [28-3]. 4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η εργασία αυτή αποτελεί τµήµα µιας συνδυασµένης έρευνας για τον προσδιορισµό οργανικών ενώσεων µε διαφορετικά φυσικοχηµικά χαρακτηριστικά. στο Θερµαϊκό κόλπο. Στην εργασία δίνονται τα πρώτα αποτελέσµατα που αφορούν την παρουσία επιλεγµένων µικρορύπων (καφεΐνης, παρακεταµόλης, ιοµεπρόλης, βενζοτριαζολίου και τολυτριαζολίου) στα νερά. Τα αποτελέσµατα είναι ενδεικτικά και οι παραπάνω ενώσεις θα µπορούσαν να χρησιµοποιηθούν ως δείκτες για τον εντοπισµό των πηγών ρύπανσης όπως ανεπεξέργαστα αστικά λύµατα, νοσοκοµειακά απόβλητα και επεξεργασµένα απόβλητα. Αναγνώριση βοήθειας Πρόγραµµα IKYDA 21 «Ρύποι επείγουσα παρακολούθησης ως δείκτες ποιότητας στο θαλάσσιο περιβάλλον. Συγκριτική µελέτη µεταξύ Μεσογείου και Βαλτικής θάλασσας», ΙΚΥ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. EC (2) Directive 2/6/EC establishing a framework for community action in the field of water policy, OJ L 327, , p ΕC (28) Directive 28/56/EC establishing a framework for community action in the field of marine environmental policy (Marine Strategy Framework Directive), OJ L164, , p Buerge I.J., T. Poiger, M.D. Müller, H.R. Buser (23) Caffeine, an anthropogenic marker for wastewater contamination of surface water, Environmental Science and Technology, 37: Bradley P.M., L.B. Barber, D.W. Kolpin, P.B. McMahon, F.H. Chapelle (27) Biotranformation of caffeine, cotinine, and nicotine in stream sediments: implications for use as wastewater indicators, Environmental Toxicology and Chemistry, 26(6): Gasser G., M.Rona, A. Voloshenko, R. Shelkov, N. Tal, I. Pankratov, S. Elhanany, O. Lev (21) Quantitative evaluation of tracers for quantification of wastewater contamination of potable water sources, Environmental Science and Technology, 44:

7 6. Arditsoglou A. and D. Voutsa (21) Partitioning of endocrine disrupting compounds in inland waters and wastewaters discharged into the coastal area of Thessaloniki, Northern Greece, Environmental Science & Pollution Research, 17: Arditsoglou A. and D. Voutsa D. (28) Passive sampling of selected endocrine disrupting compounds using polar organic chemical integrative samplers, Environmental Pollution, 156: Arditsoglou A. and D. Voutsa (27) Distribution of alkylphenols and alkylphenol ethoxylates in the coastal environment of Thermaikos Gulf, Northern Greece, Abstracts of Micropol & Ecohazard 27a, 5th IWA Specialised Conference on Assessment and Control of Micropollutants/ Hazardous Substances in Water, Frankfurt, Germany, 27, pp Pothitou P. and D. Voutsa (28) Endocrine disrupting compounds in municipal and industrial wastewater treatment plants in Northern Greece, Chemosphere, 73: Manoli E. and C. Samara (1999) Occurrence and mass balance of polycyclic aromatic hydrocarbons in the Thessaloniki sewage treatment plant, J. Environ. Qual. 28, Mantis J, D. Voutsa, C. Samara (25) Assessment of the environmental hazard from municipal and industrial wastewater treatment sludge by employing chemical and biological methods, Ecotoxicology and Environmental Safety, 62(3): Katsoyiannis A, Samara C. (24): Persistent Organic Pollutants (POPs) in the conventional activated sludge treatment process: Occurrence and removal. Water Research 38, Galiropoulou S. (29): POPs in coastal environment of Thermaikos Gulf, diploma work (in Greek) 14. Zabetoglou K., D. Voutsa, C. Samara (22) Toxicity and heavy metal contamination of superficial sediments from the Bay of Thessaloniki (Northern Aegean Sea) Greece, Chemosphere, 49: Violintzis C.,A. Arditsoglou, D. Voutsa (29) Elemental composition of suspended particulate matter and sediments in the coastal environment of Thermaikos Bay, Greece: Delineating the impact of inland waters and wastewaters, Journal of Hazardous Materials, 166: Nödler K., T. Licha, K. Bester, M. Sauter (21) Development of a multi-residue analytical method, based on liquid chromatography-tandem mass spectrometry, for the simultaneous determination of 46 micro-contaminants in aqueous samples, Journal of. Chromatography A, 1217(42): Arditsoglou A. and D. Voutsa (28) Determination of phenolic and steroid endocrine disrupting compounds in environmental matrices, Environmental Science & Pollution Research, 15: Weigel S., J. Kuhlmann, H. Hühnerfuss (22) Drug and personal care products as ubiquitous pollutants: occurrence and distribution of clofibric acid, caffeine and DEET in the North Sea, The Science of the Total Environment, 295: Weigel S., U. Berger, E. Jensen, R. Kallenbirn, H. Thoresen, H. Hühnerfuss (24) Determination of selected pharmaceuticals and caffeine in sewage and seawater from Tromsø/Norway with emphasis on ibuprofen and its metabolites, Chemosphere, 56: Siegener R. and R.F. Chen (22) Caffeine in Boston Harbour seawater, Marine Pollution Bulletin, 44: Thomas K.V. and M.J. Hilton (24) The occurrence of selected human pharmaceutical compounds in UK estuaries, Marine Pollution Bulletin, 49: Licha T., X. Sachez-Villas, M. Sauter (29) Deliverable 33, WP3 activity report, EU-Project Gabardine 23. Drewes J.E., P. Fox., M. Jekel (21) Occurrence of iodinated x-ray contrast media in domestic effluents and their fate during indirect potable reuse, Journal of Environmental Science and Health, A36(9):

8 24. Pérez S. and D. Barceló (27) Fate and occurrence of X-ray contrast media in the environment, Analytical and Bioanalytical Chemistry, 387: Giger W., A. Alder A., A.Goebel, E. Golet, H. Kohler., C. McArdell, E. Molnar, C. Schaffner., D. Voutsa (26) Antibiotics and anticorrosives as contaminants in wastewater, ambient water and drinking water, 1st European Chemistry Congress, Budapest, Hungary 26, Proceedings p Mc Ardell C.S., W. Giger, T. Hinterbuchner, E. Hoehn, H-P.E Kohler, E. Molnar, C. Schaffner, D. Voutsa (27) Benzotriazoles as contaminants in surface water and groundwater, Conference Complexing Agents between Science, Industry, Authorities and Users, Monte Verità, Ascona, Switzerland, 27, Abstracts p Voutsa D., P. Hartmann, C. Schaffer, W. Giger (26) Benzotriazols, alkylphenols and bisphenol A in municipal wastewaters and in the Glatt River, Switzerland, Environmental Science & Pollution Research, 13 (5): Voutsa D., C. Schaffner, W. Giger (26) Behaviour of benzotriazoles in drinking water treatment, 1 st European Chemistry Congress, Budapest, Hungary, 26, Proceedings p Voutsa D, C. Schaffner, H. Lutze, A. Peter, U. von Gunten., W. Giger W (27) Occurrence and behaviour of benzotriazoles in lakes and during drinking water treatment Conference Complexing Agents between Science, Industry, Authorities and Users, Monte Verità, Ascona, Switzerland, 27, Abstracts p Voutsa D., C. Schaffner, H. Lutze, A. Peter., U. von Gunten, W. Giger (27) Fate of benzotriazoles in water treatment plants, Micropol & Ecohazard 27, 5 th IWA Specialised Conference on Assessment and Control of Micropollutants/ Hazardous Substances in Water, Frankfurt, Germany, 27, Abstracts p. 555