Η ΔΙΑΜΑΧΗ HABERMAS-GADAMER ΚΑΙ Η «ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΣΤΡΟΦΗ» ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "Η ΔΙΑΜΑΧΗ HABERMAS-GADAMER ΚΑΙ Η «ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΣΤΡΟΦΗ» ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ"

Transcript

1 Επιθ. Κοιν. Ερευνών, 92-93, 1997, Κωνσταντίνος Καβουλάκος* Η ΔΙΑΜΑΧΗ HABERMAS-GADAMER ΚΑΙ Η «ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΣΤΡΟΦΗ» ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ Το πρόβλημα της σχέσης μεταξύ θεωρίας και πράξης συνιστά την αφετηρία του έργου αυτού που συχνά αποκαλεΐται ο «τελευταίος υπερασπιστής του διαφωτισμού», του Juergen Habermas. Μάλιστα, μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι οι αντινομίες που δημιουργούνται με επίκεντρο αυτή τη σχέση καθορίζουν, κατά κάποιον τρόπο, ολόκληρη τη διαχρονική εξέλιξη του χαμπερμασιανού έργου από τις αρχές της δεκαετίας του 60 έως σήμερα. Το γεγονός αυτό καθιστά το φιλοσοφικό και κοινωνιολογικό εγχείρημα του Habermas ιδιαίτερα πρόσφορο ερευνητικό αντικείμενο για όποιον - ορμώμενος, ενδεχομένως, όπως κι εκείνος, από ένα έντονο θεωρητικό ενδιαφέρον όσο και από έναν βασικό χειραφετητικό ηθικό-πολιτικό προσανατολισμό - κόπτεται για τη διαύγαση αυτής της σχέσης.* 1 Θέτοντας το πρόβλημα της «ορθής διαμεσολάβησης μεταξύ θεωρίας και πράξης» στο επίκεντρο των εργασιών του της δεκαετίας του 60, ο νεαρός Habermas σημείωνε ότι, στον σύγχρονο επιστημονικοποιημένο πολιτισμό, «η πραγματική δυσκολία στη σχέση θεωρίας και πράξης [...] πηγάζει [...] από το γεγονός ότι δεν * Διδάκτωρ Κοινωνικής Φιλοσοφίας του Παντείου Πανεπιστημίου. 1. Ο βασικός προβληματισμός του παρόντος κειμένου αναπτύσσεται διεξοδικά στην εργασία μου, Γιούργκεν Χάμπερμας: Τα θεμέλια του Λόγου και της κριτικής κοινωνικής θεωρίας, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πόλις, Αθήνα, Σ αυτήν την εκτεταμένη μονογραφία πάνω στο έργο του Habermas χρησιμοποίησα αυτήν ακριβώς την προβληματοθεσία ως καθοδηγητικό νήμα για τη διαδρομή μου μέσα από το εξαιρετικά απλωμένο και σύνθετο έργο του μεγάλου Γερμανού θεωρητικού.

2 94 Κ. ΚΑΒΟΥΛΑΚΟΣ μπορούμε πια να διακρίνουμε την τεχνική από την πρακτική δύναμη»." Αυτή η κριτική στρεφόταν ενάντια στη σύγχρονη μονοπώληση της θεωρητικής γνώσης από τις θετικές επιστήμες, τα γνωστικά αποτελέσματα των οποίων μπορούν να καθοδηγούν μόνο ένα τεχνικό πράττειν, και υπαινισσόταν την ανάγκη αναγέννησης της πρακτικής φιλοσοφίας και της κριτικής κοινωνικής θεωρίας με πρακτικές-χειραφετητικές βλέψεις. Η διαμεσολάβηση θεωρίας και πράξης θα είχε ως στόχο την αποκατάσταση τόσο της επιστημονικής αξιοπιστίας, όσο και της επαφής της κριτικής θεωρίας με το χώρο της πολιτικής-χειραφετητικής πρακτικής.2 3 Κατά την πρώτη περίοδο του έργου του, ο Habermas ασκεί μια ριζοσπαστική κριτική της ιδεολογίας του σύγχρονου θετικισμού και της τεχνοκρατίας. Το ιδεώδες μιας ουδέτερης θεωρίας, που θα στηρίζεται μόνο στη χρήση της ορθής μεθόδου, καταγγέλλεται ως η ρίζα του θετικιστικού αντικειμενισμού και συναρτάται με τη συστηματική συσκότιση της στενής σύνδεσης μεταξύ γνώσης και προεπιστημονικών πρακτικών διαφερόντων. Σ αυτήν την «καθαρή θεωρία» αντιστοιχεί ένα μονοδιάστατο τεχνικό πράττειν, που υπόκειται μόνο στο κριτήριο της τεχνικής αποτελεσματικότητας κατά την επιδίωξη σκοπών, οι οποίοι δεν αποτελούν αντικείμενο θεωρητικής γνώσης. Για τους τεχνοκράτες και τους Οετικιστές, ο,τιδήποτε δεν εμπίπτει στο χώρο της τεχνικής, και συγκεκριμένα οι ηθικές-πρακτικές επιλογές, είναι ανεπίδεκτο ορθολογικής αντιμετώπισης και παραδίδεται στην ανορθολογική απόφαση.4 Γι αυτό 2. J. Habermas, «Dogmatismus, Vernunft und Entscheidung - Zu Theorie und Praxis in der verwissenschaftlichten Zivilisation», στο τ. ιδίου, Theorie und Praxis (Suhrkamp Verlag, Frankfurt a.m., 1978), ανατύπωση της αναθεωρημένης έκδοσης του 1971, σ , απόσπασμα σ I Ιρβ. Α. Wellmer, Kritische Gesellschaftstheorie und Positivismus (Suhrkamp Verlag, Frankfurt a.m, 1969), Βλ. τις κριτικές που αναπτύσσονται στα κείμενα: «Dogmatismus, Vernunft und Entscheidung...», ό.π., «Praktische Folgen des wissenschaftlich - technischen Fortschritts», στο J. Habermas, Theorie und Praxis, ό.π., σ , καθώς και στα: «Technik und Wissenschaft als Ideologie», «Technischer Fortschritt und soziale Lebenswelt» και «Verwissenschaftlichte Politik und oeffentliche Meinung», που όλα περιλαμβάνονται στον τόμο J. Habermas, Technik und Wissenschaft als «Ideologie» (Suhrkamp Verlag, Frankfurt a.m., 1969), σσ , και , αντίστοιχα. Από αυτά έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά τα εξής δύο κείμενα: «Τεχνική και επιστήμη ως ιδεολογία» και «Τεχνική πρόοδος και κοινωνικός κόσμος των βιωμάτων», στο J. Habermas, Κείμενα γνωσιοθεωρίας Kat κοινωνικής κριτικής, μτφ. Α. Οικονόμου (εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα, 1990), σσ και , αντίστοιχα.

3 Η ΔΙΑΜΑΧΗ HABERMAS-GADAMER 95 και η κριτική θεωρία έχει ως χρέος της να αναλάβει ξανά τον αναστοχασμό πάνω στα διαφέροντα που ορίζουν τις συνθήκες της δυνατής γνώσης και, κοιτώντας στον καθρέπτη του αναστοχασμου, να δει στα ίδια της τα μάτια τη σπίθα του καθολικού πρακτικού-χειραφετητικού διαφέροντος της ανθρωπότητας.5 6Ωστόσο, η ριζοσπαστική αυτή σύλληψη φτάνει στα όριά της, όταν πιέζεται να δώσει λόγο γι αυτό το ίδιο το καθολικό διαφέρον του Λόγου,,. 6 που την εμψυχώνει και τη νομιμοποιεί. Πράγματι, το πρόβλημα της διαμεσολάβησης θεωρίας και πράξης οξύνεται σε ακραίο βαθμό, όταν τίθεται επί τάπητος το ζήτημα θεμελίωσης του Λόγου, το ζήτημα της θεωρητικής δικαιολόγησης της πρακτικής μας επιλογής υπέρ της ορθολογικότητας. Ενόψει του προβλήματος αυτού, ακόμα και μια ριζική κριτική του σύγχρονου αντικειμενισμού σαν αυτήν του Habermas κινδυνεύει ανά πάσα στιγμή να υποχωρήσει προς το ιδεώδες μιας θεωρίας με την εμφατική έννοια. Απ αυτήν την άποψη, και σε ό,τι αφορά τη διαχρονική πορεία του χαμπερμασιανού έργου, η θέση μου είναι η εξής: Κάτω από την πίεση της κριτικής στην πρώιμη αντιπαράθεσή του με το θετικισμό και τον επιστημονισμό, ο 5. Για την έννοια των «γνωστικών διαφερόντων», και συγκεκριμένα του χειραφετητικού διαφέροντος, βλ. J. Habermas, Erkenntnis und Interesse (Suhrkamp Verlag, Frankfurt a.m., 1973), νέα αναθεωρημένη έκδοση, και τ. ίδιου, «Erkenntnis und Interesse», στο τ. ιδίου, Technik und Wissenschaft als «Ideologie», ό.π,, σ Ο αποκλειστικά ελληνόφωνος αναγνώστης μπορεί να πάρει μια ιδέα από τα μεταφρασμένα στα ελληνικά: «Γνώση και διαφέρον» (πρόκειται για το κείμενο που μόλις ανάφερα), «Η ιδέα μιας γνωσιοθεωρίας ως κοινωνικής θεωρίας» (απόσπασμα του Erkenntnis und Interesse) και «Επίλογος στο Γνώση και διαφέρον» (ο επίλογος του Erkenntnis und Interesse του 1973), που όλα τους περιλαμβάνονται στον τόμο J. Habermas, Κείμενα γνωσιοθεωρίας και κοινωνικής κριτικής, ό.π., σσ , και , αντίστοιχα. 6. Το «έλλειμμα θεμελίωσης» της «γνωσιοανθρωπολογίας» που παρουσιάζεται στο Erkenntnis und Interesse επισημάνθηκε από μια σειρά σχολιαστές του Habermas. Βλ. τα κείμενα που συγκεντρώθηκαν στον τόμο W. Dallmayr (επιμ.), Materialien zu Habermas «Erkenntnis und Interesse» (Suhrkamp Verlag, Frankfurt a.m., 1974), και ιδιαίτερα το κείμενο του D. Boehler, «Zur Geltung des emanzipatorischen Interesses», στον ίδιο τόμο, σ , όπου τίθεται ξεκάθαρα το πρόβλημα της θεμελίωσης του καθολικού χειραφετητικοό διαφέροντος της ανθρωπότητας. Για την απάντηση του Habermas, όπου προδιαγράφονται οι βασικές κατευθύνσεις της «στροφής» των αρχών της δεκαετίας του 70, βλ. J. Habermas, «Nachwort (1973)», στο τ. ιδίου, Erkenntnis und Interesse, ό.π., σ Το κείμενο αυτό έχει, όπως σημείωσα ήδη, μεταφραστεί και στα ελληνικά (βλ. υποσημ. 5, «Επίλογος στο Γνώση και διαφέρον»).

4 96 Κ. ΚΑΒΟΥ ΔΑΚΟΣ Habermas ωθείται, στις αρχές της δεκαετίας του 70, σε μια στροφή προς την κατεύθυνση της ανάπτυξης ενός επιχειρήματος θεμελίωσης του Λόγου και (προς την κατεύθυνση) της συγκρότησης μιας κοινωνικής θεωρίας με ισχυρές θεωρητικές αξιώσεις. Η στροφή αυτή προδίδει το δισταγμό του Habermas μπροστά σε μια αποφασιστική υπέρβαση του διλήμματος «αντικειμενισμός ή σχετικισμός». Ακριβώς επειδή παίρνει τελικά στα σοβαρά αυτό το δίλημμα, αφιερώνεται σε όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 70 στην εναγώνια προσπάθεια της συγκρότησης μιας καθολικής πραγματολογίας της επικοινωνίας με αυστηρά θεωρητικές αξιώσεις, η οποία δίδει τελικά το πολυπόθητο θεμέλιο του επικοινωνιακού Λόγου.7 Ταυτοχρόνως, και διαθέτοντας πλέον ένα ισχυρό όπλο ενάντια στο σχετικισμό, επιδίδεται στην ανάπτυξη μιας κοινωνικής θεωρίας, η οποία συνδυάζει την κατανοούσα κοινωνική έρευνα με μια εμφατικά θεωρητική λειτουργ-ιστική-συστημική ανάλυση.8 Κατά την άποψή μου, οι δύο αυτές επιλογές είναι λανθασμένες, καθώς αυτή η αντιμετώπιση του διλήμματος «αντικειμενισμός ή σχετικισμός» δεν είναι η μόνη δυνατή. Επιπλέον, ο θεμελιωτικός και συστημικοθεωρητικός αντικειμενισμός παραμένουν πάντα ξένα σώματα για την κριτική θεωρία. Άλλωστε, το προβάδισμα που παίρνει η θεωρία έναντι της πράξης στο ώριμο έργο του Habermas δημιουργεί εντάσεις και αντινομίες που καθρεπτίζονται σε κεντρικά σημεία των επιχειρημάτων του: Όταν, π.χ., υποστηρίζει σθεναρά 7. Τα πιο βασικά κείμενα γύρω από την καθολική πραγματολογία της επικοινωνίας είναι τα εξής: J. Habermas, «Vorlesungen zu einer sprachtheoretischen Grundlegung der Soziologie», (1970/71), στο τ. ίδιου, Vorstudien und Ergaenzungen zur Theorie des kommunikativen Handelns (Suhrkamp Verlag, Frankfurt a.m., 1984), σ , τ. ιδίου, «Vorbereitende Bemerkungen zu einer Theorie der kommunikativen Kompetenz», στο J. Habermas, N. Luhmann, Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie? (Suhrkamp Verlag, Frankfurt a.m., 1971), σ , τ. ιδίου, «Was heisst Universalpragmatik?», στο τ. ιδίου, Vorstudien und Ergaenzungen..., ό.π., σ Σχετικά με τη θεωρία της αλήθειας, η οποία παρέχει το θεμέλιο του επικοινωνιακού Λόγου, βλ. J. Habermas, «Wahrheitstheorien», στο τ. ιδίου, Vortstudien und Ergaenzungen..., ό.π., σ Τη σχέση μεταξύ καθολικής πραγματολογίας και θεωρίας της αλήθειας διερευνώ κριτικά στο: Κ. Καβουλάκος, «Η ισχύς του λόγου στον Habermas», στο Βήμα των κοινωνικών επιστημών, τχ. 20, Οκτώβριος 1996, σ Το εγχείρημα αυτό παίρνει την πιο εκλεπτυσμένη του μορφή στο J. Habermas, Theorie des kommunikativen Handelns (Surhkamp Verlag, Frankfurt a.m. 1981), 2 τόμοι. Βλ. ιδιαίτερα στον τόμ. II, «Zweite Zwischenbetrachtung: System und Lebenswelt», σ

5 Η ΔΙΑΜΑΧΗ HABERMAS-GADAMER 97 την καθολικότητα του θεμελίου του Λόγου απέναντι στους σχετικιστές, ενώ αμέσως μετά σπεύδει να το σχετικοποιήσει, ώστε να μην κατηγορηθεί για θεμελιωτισμό.9 Ή, όταν υποστηρίζει την αναγκαιότητα υιοθέτησης του συστημικοθεωρητικού τρόπου σκέψης ως αντίβαρο στην υποτιθέμενη μονομέρεια και στενοκεφαλιά της κατανοούσας προσέγγισης της κοινωνίας, ενώ ταυτοχρόνως προβάλλει το πρωτείο της ερμηνείας, προκειρένου να αποφύγει τον κίνδυνο να κατηγορηθεί ως τεχνοκράτης.10 Ένας πολύ καλός τρόπος για να φέρει κανείς στην επιφάνεια την ένταση μεταξύ θεωρίας και πράξης που χαρακτηρίζει το χαμπερμασιανό έργο, αλλά και όσα αυτή συνεπάγεται, είναι να την παρακολουθήσει σε ένα συγκεκριμένο θέμα. Ένα τέτοιο θέμα είναι η αντιπαράθεση μεταξύ Habermas και Gadamer, η οποία έλαβε χώρα στα τέλη της δεκαετίας του 60 και στις αρχές του 70, και η οποία μπορεί να εντοπιστεί ως ένα από τα σημεία καμπής για τη «θεωρητική στροφή» του Habermas. Μπορεί να φανεί κάπως παράξενη η επιστροφή σε μια παλιά και σχεδόν ξεχασμένη φιλοσοφική συζήτηση, όμως πιστεύω ότι μια τέτοια προσπάθεια παρουσιάζει πλεονεκτήματα που τη δικαιολογούν. Εκτός από το ότι εφαρμόζει τη βασική θέση, στην οποία αναφέρθηκα προηγουμένως, σε ένα συγκεκριμένο παράδειγμα, αναδεικνύοντάς την έτσι με τρόπο ανάγλυφο, επισημαίνει επίσης τους δύο βασικούς άξονες της κριτικής που πιστεύω ότι πρέπει να ασκηθεί στη χαμπερμασιανή κριτική θεωρία. Επιπλέον, η αναφορά στις απόψεις ίου Gadamer για την κατανόηση, την ερμηνεία και την πράξη δεν δίνει μόνο χρήσιμα στοιχεία για την εν λόγω αντιπαράθεσή του με τον Habermas, αλλά υπογραμμίζει και ορισμένα βασικά και απαράγραπτα πορίσματα του «ερμηνευτικού αναστοχασμού». Τέλος, η προσπάθεια εκτίμησης των αποτελεσμάτων της διαμάχης Habermas-Gadamer παραπέμπει στην ιδιαίτερη οπτική γωνία μιας κριτικής ερμηνευτικής, που θα μπορούσε να αποτελέσει μια εναλ 9. Αυτή η αντινομική στάση φαίνεται πολύ καλά στο κείμενο της θεμελίωσης του πρακτικού Λόγου: J. Habermas, «Diskursethic - Notizen zu einem Begruendusngsprogramm», στο τ. ίδιου, Moralbewusstsein und kommunikatives Handeln (Suhrkamp Verlag, Fiankfurl a.m., 1983), σ Το κείμενο αυτό θα κυκλοφορήσει σε αναθεωρημένη μετάφρασή μου από τις Εναλλακτικές Εκδόσεις, μέσα στο Αυτή η αμφιταλάντευση χαρακτηρίζει το Theorie des kommunikativen Handelns, ό.π., βλ. ιδιαίτερα τον τόμο II, όπου ο Habermas διατυπώνει τις βασικές γραμμές της κοινωνικής του θεωρίας.

6 98 Κ. ΚΑΒΟΥΛΑΚΟΣ λακτική μεθοδολογική και κοινωνιοθεωρητική τοποθέτηση. Στην παρουσίασή μου προχωρώ με τρία βήματα: α) πρώτα θα αναφερθώ στην γκανταμεριανή φιλοσοφική ερμηνευτική, στη συνέχεια β) θα παρουσιάσω σύντομα τα βασικά επιχειρήματα της κριτικής του Habermas, και, τέλος, γ) θα προσπαθήσω να ελέγξω την ισχύ τους, λαμβάνοντας υπόψη και τις απαντήσεις του Gadamer, ώστε να βγάλω ένα γενικότερο συμπέρασμα σχετικά με το νόημα της διαμάχης. α) Η φιλοσοφική ερμηνευτική του Gadamer Συνεχίζοντας την κριτική του σύγχρονου φιλοσοφικού υποκειμενισμού, που ξεκίνησε ο Heidegger, και σε αντιπαράθεση με τον αντικειμενισμό της ερμηνευτικής, που επεξεργάστηκαν οι Schleiermacher και Dilthey κατά τον 19ο αιώνα, ο Gadamer προτείνει μια φιλοσοφική ερμηνευτική," η οποία θέτει ρητά δύο βασικές αξιώσεις: πρώτον, να είναι οντολογική και, δεύτερον, να είναι καθολική-οικουμενική. Η φιλοσοφική ερμηνευτική είναι μια οντολογική θεωρία της κατανόησης, γιατί θεωρεί την τελευταία ως τον ίδιο τον τρόπο του είναι μας εντός του κόσμου, ως τον τρόπο της ενθαδικής μας ύπαρξης (Dasein) ή, με άλλα λόγια, ως την ουσία της περατότητας και της ιστορικότητάς μας. Η θεωρία της κατανόησης δεν αποβλέπει απλώς σε μια γνωσιοθεωρητική κριτική της μεθόδου των επιστημών του πνεύματος (Geisteswissenschaften), αλλά αφορά στο ίδιο το ερώτημα περί του τι είναι ο άνθρωπος. Είμαστε «ριγμένοι» στον κόσμο ως όντα που κατανοούν, ερμηνεύουν και συνακόλουθα πράττουν. Η κατανόηση του τι είναι τα ανθρώπινα όντα συνδέεται έτσι με την κατανόηση του τι είναι η κατανόηση στις πολλαπλές και σύνθετες διαστάσεις Η παρακάτω παρουσίαση στηρίζεται στο opus magnum του Gadamer, Wahrheit und Methode (J.C.B. Mohr [Paul Siebeck], Tuebingen, 1990 [ανατύπωση]), τόμ. I των Απάντων, ιδιαίτερα στο δεύτερο και τρίτο μέρος, σ Η στάση μου απέναντι στην γκανταμεριανή ερμηνευτική είναι επηρεασμένη από τον R.J. Bernstein, Beyond Objectivism and Relativism (University of Pennsylvania Press, Philadelphia, 1991), αλλά και από τις απόψεις του Α. Wellmer, «Zur Kritik der hermeneutischen Vernunft», 1993 (δακτυλογραφημένο). Στη συνέχεια, δεν κάνω αναλυτικές παραπομπές στο Wahrheit und Methode. Στη διάθεση του αποκλειστικά ελληνόφωνου αναγνωστικού κοινού υπάρχει ο τόμος Η φιλοσοφική ερμηνευτική (Ελληνική φιλοσοφική εταιρεία, Αθήνα, 1986), με τα πρακτικά της Α' φιλοσοφικής ημερίδας Θεσσαλονίκης του 1985.

7 Η ΔΙΑΜΑΧΗ HABERMAS-GADAMER 99 της. Η κατανόηση είναι ο αρχέγονος τρόπος του είναι μας. Παραπέρα, η φιλοσοφική ερμηνευτική είναι καθολική, καθώς η κατανόηση δεν θα πρέπει να θεωρηθεί ως μία μεταξύ των πολλών ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Η κατανόηση είναι καθολική καθώς βρίσκεται στη βάση κάθε ανθρώπινης δράσης. Η κατανόηση είναι επίσης καθολική με την έννοια ότι τίποτα δεν την υπερβαίνει, τίποτα δεν εξαιρείται από τον κύκλο της, ο,τιδήποτε εμφανίζεται μπορεί και πρέπει να κατανοηθεί. Η κατανόηση του νοήματος προσανατολίζεται προς τα «ίδια τα πράγματα» (die Sache selbst), αν και ενδέχεται να μην τα «εξαντλεί» ποτέ. Παρ όλη αυτήν τη σύμφυτη με τη φύση της κατανόησης αβεβαιότητα, η ερμηνευτική είναι ο βασικός όρος της προσέγγισης της αλήθειας. Τι διαφοροποιεί τη φιλοσοφική ερμηνευτική από τον σύγχρονο φιλοσοφικό υποκειμενισμό, που παίρνει την πρώτη καθαρή μορφή του στο έργο του Descartes; Η σκέψη του Gadamer ακολουθεί τη «γλωσσολογική στροφή» του 20ού αιώνα. Σύμφωνα με την αντίληψή του, η γλώσσα δεν είναι ένα εργαλείο για την έκφραση ενδοψυχικών διαδικασιών ή καταστάσεων του πνεύματος. Η γλώσσα είναι το ίδιο το μέσο (Medium), εντός του οποίου εκτυλίσσεται η ζωή. Η κατανόηση του νοήματος είναι ουσιωδώς γλωσσική και διυποκειμενική. Το νόημα δεν είναι ένα ολοκληρωμένο αντικείμενο που βρίσκεται ήδη κάπου και που απλώς εμφανίζεται μέσω της γλώσσας. Αντίθετα, πραγματοποιείται μέσα από διαρκές «γίγνεσθαι» της γλωσσικής έκφρασης και κατανόησης μιας χρονικά εντοπισμένης ανθρώπινης κοινότητας. Η κατανόηση αφορά αυτήν τη διυποκειμενική διαδικασία και όχι τη δραστηριότητα ενός υποκειμένου που έρχεται αντιμέτωπο με ένα αντικείμενο. Το πώς η φιλοσοφική ερμηνευτική υπονομεύει τις σύγχρονες φιλοσοφίες της συνείδησης και τα πολωτικά διλήμματα που αυτές συνεπάγονται γίνεται εύκολα φανερό και στη διαπραγμάτευση του ζητήματος των «προκαταλήψεων» (Vorurteile), καθώς και στην κριτική στη διαφωτιστική «προκατάληψη ενάντια στην προκατάληψη». Κατά τον Gadamer, ο ερμηνευτικός αναστοχασμός αποκαλύπτει τον αφηρημένο και δογματικό χαρακτήρα της διαφωτιστικής έννοιας του αναστοχασμού. Η ιδέα της αναστοχαστικής απαλλαγής από κάθε προκατάληψη και της εξασφάλισης ενός αρχιμήδειου σημείου, ενός βέβαιου γνωσιολογικού θεμελίου εντός του μεμονωμένου υποκειμένου, εμφανίζεται ως φενάκη από τη σκοπιά της φιλοσοφικής ερμηνευτικής, η οποία αποκαλύπτει το γεγονός ότι

8 100 Κ. ΚΑΒΟΥΛΑΚΟΣ οι προκαταλήψεις αποτελούν πάντα όρο κάθε δυνατής κατανόησης. Κάθε κατανόηση, και άρα και κάθε ανθρώπινη γνώση, στηρίζεται σε μια προκατανόηση, σε κάποιες προκαταλήψεις, γι αυτό και είναι λανθασμένη η μοντέρνα πόλωση μεταξύ Λόγου και προκατάληψης ή γνώσης και προκατάληψης. Η αναγνώριση του συγκροτητικού για κάθε κατανόηση ρόλου των προκαταλήψεων δεν σημαίνει πάντως ότι όλες οι προκαταλήψεις είναι ισότιμες. Ο Gadamer κάνει τη διάκριση μεταξύ τυφλών και δικαιολογημένων προκαταλήψεων. Το διαλεκτικό παίγνιο της ερμηνευτικής προσπάθειας, η παλινδρομική κίνηση από την κατανόησή στα «ίδια τα πράγματα» και τούμπαλιν, μπορεί να μας βοηθήσει να συνειδητοποιήσουμε τη δομή των προκαταλήψεών μας και να εντοπίσουμε εκείνες τις «τυφλές προκαταλήψεις» που αλλοιώνουν την προσέγγιση της αλήθειας. Η άμβλυνση της πόλωσης μεταξύ Λόγου και προκατάληψης συμβαδίζει με την άμβλυνση της αντίθεσης μεταξύ Λόγου και παράδοσης. Οι προκαταλήψεις μας αποτελούν στοιχεία μιας παράδοσης, συνθέτουν την ερμηνευτική αφετηρία για μια διαρκή διαδικασία κατανοητικής οικειοποΐησης των σημασιών που «μας παραδίδονται». Μ αυτήν την έννοια, η παράδοση δεν είναι ένα βάρος που πρέπει να ξεφορτωθούμε. Είναι ήδη το έδαφος, πάνω στο οποίο πατάμε για να την οικειοποιηθούμε και να την αναπροσδιορίσουμε, μέσω μιας δημιουργικής κατανόησης. Ο Λόγος εργάζεται εντός των παραδόσεων. Αυτό είναι το νόημα του «ερμηνευτικού κύκλου». Η οικειοποίηση της παράδοσης στηρίζεται πάντα στο έδαφος της, αλλά συγχρόνως την υπερβαίνει και την ανανεώνει, εφόσον επιτελείται υπό το φως των εκάστοτε σύγχρονων περιστάσεων και πρακτικών προβλημάτων. Με άλλα λόγια, η παράδοση δεν είναι κάτι το «δεδομένο», όπως θεωρούσαν από κοινού ο Λιαφωτισμός και οι ρομαντικοί αντίπαλοί του, αλλά είναι μια διαρκής διαδικασία, στενά συνδεδεμένη με το πρακτικό μας παρόν. Πράγματι, κατά τον Gadamer, ο ερμηνευτικός αναστοχασμός αποκαλύπτει τον πρακτικό χαρακτήρα κάθε κατανόησης. Η ερμηνεία των παραδεδομένων σημασιών συνεπάγεται την εφαρμογή τους σε ένα πρακτικό παρόν, που παραπέμπει με τη σειρά του σε ένα σκοπούμενο μέλλον. Έτσι, οι προκαταλήψεις μάς παραδΐδονται μέσω της παράδοσης, συγκροτούν αυτό που είμαστε και αυτό που γινόμαστε και ταυτοχρόνως συνδέονται με ένα πρόταγμα

9 Η ΔΙΑΜΑΧΗ HABERMAS-GADAMER 101 (Entwurf) σχετικά με το μελλοντικά δυνατό, παραμένοντας πάντα ανοικτές σε νέες ερμηνείες και εφαρμογές. Με άλλα λόγια, ανήκουμε πάντα ήδη στην παράδοση, είμαστε «ριγμένοι» σ αυτήν και διαμορφωμένοι από τη λεγόμενη «ιστορία των επιδράσεων» της (Wirkungsgeschichte). Τώρα, όταν προσπαθούμε να κατανοήσουμε ένα «ξένο» ή χωροχρονικά απόμακρο έργο τέχνης, κείμενο, νόημα κ.λπ., επιδιδόμαστε σε μια προσπάθεια «συντηξης των οριζόντων» (Horizontverschmelzung). Σε μια προσπάθεια, δηλαδή, διεύρυνσης του ορίζοντά μας, με τρόπο ώστε να συμπεριλάβει τον ορίζοντα του ξένου σημασιακού συμπλέγματος. Αυτός ο αρχικά ανοίκειος ορίζοντας εμφανίζεται τώρα υπό την προοπτική των σύγχρονων πρακτικών μας ζητημάτων, ανανεώνοντας έτσι την «ιστορία των επιδράσεων». Η αποκάλυψη της σημασίας της εφαρμογής οδηγεί σε μια βαθύτερη κατανόηση της σύνδεσης ερμηνευτικής και πράξης, θεωρητικού λόγου και πρακτικών προσανατολισμών. Ö Gadamer συνδέει άμεσα τη φιλοσοφική ερμηνευτική με την παράδοση της πρακτικής φιλοσοφίας. Και εντάσσει την ίδια του την κριτική στη σύγχρονη φιλοσοφία της συνείδησης, αλλά και στον επιστημονικό αντικειμενισμό, στην ευρύτερη κίνηση της αναγέννησης της πρακτικής φιλοσοφίας ενάντια στη μοντέρνα αναγωγή της πράξης σε τεχνική. Ο ερμηνευτικός αναστοχασμός ασκεί ριζική κριτική στην αποκλειστική σύνδεση της αλήθειας με την ορθή μέθοδο, που βρίσκεται στη βάση του μοντέρνου υποκειμενισμού, αλλά και του θετικισμού. Και αναδεικνύει το νόημα μιας άλλης, πρακτικής αλήθειας, που συνδέεται με την κατανόηση του νοήματος. Η ερμηνευτική προσέγγιση παρουσιάζεται ρητά ως μια μορφή φρόνησης, μια μορφή πρακτικής γνώσης που καθορίζει αυτό που γινόμαστε κάθε στιγμή. Οι κατανοούσες επιστήμες του πνεύματος, αλλά και ο ίδιος ο ερμηνευτικός αναστοχασμός ως μορφή σύγχρονης οικειοποίησης της αλήθειας της παράδοσης, δεν στοχεύουν στο λανθασμένο ιδεώδες της «αντικειμενικής γνώσης». Ο χαρακτήρας τους είναι πρακτικός, ο στόχος τους είναι η εξάσκηση της φρόνησης, η αποκάλυψη μιας πρακτικής αλήθειας εκεί όπου δεν υπάρχει λογική αναγκαιότητα. Η ίδια η φιλοσοφική ερμηνευτική μάς διδάσκει πώς πρέπει να αντιμετωπίζουμε την περατότητα και ιστορικότητα της ύπαρξής μας, χωρίς να πέφτουμε στην καταστροφική μέγγενη του διλήμματος «αντικειμενισμός ή σχετικισμός».

10 102 Κ. ΚΑΒΟΥ Λ ΑΚΟΣ β) Η κριτική του Habermas στον «ερμηνευτικό ιδεαλισμό» Δεν μπορώ εδώ να αναφερθώ εκτενώς στο γιατί η φιλοσοφική ερμηνευτική αποκτά τεράστια σημασία για τον Habermas. Απλώς θυμίζω ότι το έργο του αποτελεί εξαρχής μια προσπάθεια συμπλήρωσης της κριτικής θεωρίας με μια ισχυρή ερμηνευτική συνιστώσα, που θα ήταν σε θέση να δώσει λόγο για τη διαφορά μεταξύ τεχνικής και πράξης. Το πρόβλημα του χαμένου στη σύγχρονη εποχή νοήματος της πράξης και της φρόνησης είναι κεντρικό - όπως είδαμε - και στη σκέψη του Gadamer. Η αντιπαράθεση μεταξύ Habermas και Gadamer ξεκίνησε, βέβαια, από μια κάπως διαφορετική αφετηρία, από τη συζήτηση σχετικά με τη μεθοδολογία των κοινωνικών επιστημών, γρήγορα όμως επεκτάθηκε στα καίρια ερωτήματα που αφορούν στο ίδιο το περιεχόμενο της κοινωνικής θεωρίας. Θυμίζω, επίσης, ότι ο Habermas εισάγει τη φιλοσοφική ερμηνευτική ως ένα ανώτερο επίπεδο του ερμηνευτικού αναστοχασμού. Η φιλοσοφική ερμηνευτική, με την αναφορά της στις απεριόριστες δυνατότητες «σύντηξης των οριζόντων» που μας δίνει η γλώσσα, μας βοηθάει να υπερβούμε τη μοναδολογική αντίληψη των γλωσσικών παιγνΐων του Wittgenstein και τον σχετικισμό των κοινωνιοθεωρητικών προσεγγίσεων που τον ακολουθούν. Ο Gadamer παρέχει στον Habermas ένα ισχυρό επιχείρημα ενάντια στο σχετικισμό του πλουραλισμού των γλωσσικών παιγνίων. Η ενότητα των τελευταίων ξαναπαράγεται διαλεκτικά εντός του διαρκούς γίγνεσθαι της παράδοσης, που συνθέτει το παρόν μας στοχεύοντας στο μέλλον.12 Όμως, η οικειοποίηση του Gadamer εκ μέρους του Habermas δεν είναι ασφαλώς άκριτη. Περνάω κατ ευθείαν στα 12. Βλ. J. Habermas, «Ein Literaturbericht (1967): Zur Logik der Sozialwissenschaften», στο τ. ιδίου, Zur Logik der Sozialwissenschaften (Suhrkamp Verlag, Frankfurt a.m., 1982), νέα αναθεωρημένη έκδοση, σ , επί του προκειμένου, ιδιαίτερα σ. 274 κ.ε.. Βλ., επίσης, J. Habermas, «Der Universalitaetsanaspruch der Hermeneutik», στο τ. ιδίου, Zur Logik der Sozialwissenschaften, ό.π., σ , ιδιαίτερα σ. 334 κ.ε..

11 Η ΔΙΑΜΑΧΗ HABERMAS-GADAMER 103 επιχειρήματα της μεταξύ τους αντιπαράθεσης, που μας ενδιαφέρουν εδώ περισσότερο.13 Με εξαίρεση το ερώτημα κατά πόσο είναι εύλογος ο οντολογικός χαρακτήρας της ερμηνευτικής ή αν αυτή θα έπρεπε να περιοριστεί στο πεδίο της μεθοδολογίας, στο οποίο (ερώτημα) προσπάθησε να απαντήσει ο Apel,14 η υπόλοιπη συζήτηση περιστράφηκε, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, γύρω από δύο βασικά ζητήματα: το πρώτο είναι η θεμελίωση της κριτικής και το δεύτερο αφορά το πρόβλημα του ορθού παραδείγματος της κοινωνικής θεωρίας.15 Εν πρώτοις, ο Habermas προβάλλει την ένσταση ότι, από τη δίκαιη κριτική στον αντικειμενισμό των επιστημών του πνεύματος, ο Gadamer οδηγήθηκε στη λανθασμένη εγκατάλειψη της αξίωσης για μια μεθοδική γνώση, αποκλείοντας εκ των προτέρων τη δυνατότητα συνδυασμού των εμπειρικών-αναλυτικών με τις ερμηνευτικές επιστήμες. Όμως, η κριτική οφείλει να διατηρήσει την 13. Τα βασικά κείμενα της αντιπαράθεσης Habermas - Gadamer βρίσκονται συγκεντρωμένα στον τόμο Κ.Ο. Apel κ.ά., Hermeneutik und Ideologiekritik (Suhrkamp Verlag, Frankfurt a.m., 1971). Σ αυτόν τον τόμο, βλ. ιδιαίτερα τα κείμενα: R. Bubner, «Was ist kritische Theorie?», σ , H.J. Giegel, «Reflexion und Emanzipation», σ , J. Habermas, «Zu Gadamers Wahrheit und Methode», σ (πρόκειται για τις σελίδες του «Ein Literaturbeircht [1967]...», που αναφέρονται στον Gadamer, βλ. παραπάνω, υποσημ. 10), τ. ιδίου, «Der Universalitaetsanspruch der Hermeneutik», σ (αναδημοσιευμένο και στο Zur Logik der Sozialwissenschaften, βλ. υποσημ. 10), H.G. Gadamer, «Rhetorik, Hermeneutik und Ideologiekritik. Metakritische Eroerterungen zu Wahrheit und Methode», σ , και τ. ιδίου, «Replik», σ Σημαντική είναι η παρέμβαση του Ρ. Ricoeur, «Ethics and Culture: Habermas and Gadamer in Dialogue», στο Philosophy Today, 17, (1973), σ Ενδιαφέροντα κείμενα για τη διαμάχη είναι αυτά των J. Mendelson, «The Habermas-Gadamer Debate», στο New German Critique, τχ. 18 (1979), σ , και Th. McCarthy, Kritid der Verstaendigungsverhaeltnisse (Suhrkamp Verlag, Frankfurt a.m., 1989), [γερμανική μτφ. του The Critical Theory of Juergen Habermas, MIT, 1978], ιδιαίτερα σ Στα ελληνικά υπάρχουν τα εξής κείμενα παρουσίασης της διαμάχης: Γ. Αποστολοποόλου, «Κριτική της ιδεολογίας και ερμηνευτική», στον τόμο Η φιλοσοφική ερμηνευτική, ό.π., σ , και Γ. ΙΙλαγγέσης, «Κριτική θεωρία και ερμηνευτική: Dilthey, Gadamer και Juergen Habermas», στο Η φιλοσοφική ερμηνευτική, ό.π., σ Βλ. Κ.Ο. Apel, «Einleitung: Transformation der Philosophie», στο τ. ιδίου, Transformation der Philosophie (Suhrkamp Verlag, Frankfurt a.m., 1973), σ Με αυτόν τον τρόπο συνοψίζω τις κριτικές που διατυπώνονται στο J. Habermas, «Ein Literaturbericht (1967)...», ό.π., ιδιαίτερα σ. 301 κ.ε., και τ. ιδίου, «Der universalitaetsanspruch der Hermeneutik», στο τ. ιδίου, Zur Logik der Sozialwissenschaften, ό.π., ιδιαίτερα σ. 344 κ.ε..

12 104 Κ. ΚΑΒΟΥΛΑΚΟΣ αξίωση μιας μεθοδικής γνώσης, που μόνο αυτή εγγυάται τη θεμελίωση των κριτήριων της. Με αυτό το πρόβλημα συνδέεται και ο υποτιθέμενος «υποβιβασμός της δύναμης του αναστοχασμού» εκ μέρους του Gadamer. Ο Habermas τονίζει ότι η ερμηνευτική γνώση δεν αφήνει ανέπαφη την ισχύ των προκαταλήψεων που συνθέτουν την παράδοσή μας. Ο αναστοχασμός μπορεί να μεταθέσει το βάρος από την αυθεντία της παράδοσης στο Λόγο. Ο Habermas φοβάται ότι η ιδέα πως είμαστε εκτεθειμένοι σε ένα «γίγνεσθαι της παράδοσης», «κατά το οποίο αλλάζουν, ακόμα και ανορθολογικά, οι συνθήκες της ορθολογικότητας, ανάλογα με το χρόνο, το χώρο, την εποχή και την κουλτούρα»,16 μπορεί να οδηγήσει σε ένα είδος ανορθολογικού σχετικισμού. Η αποφυγή αυτού του σχετικισμού μάς φέρνει στο δεύτερο επιχείρημα: το λάθος της ερμηνευτικής είναι ότι απολυτοποιεί τη σημασία του γλωσσικά παραδεδομένου νοήματος. Όμως, η γλώσσα και η παράδοση εξαρτώνται και από «υλικούς παράγοντες». Η εργασία και η κυριαρχία συνθέτουν κοινωνικές διαδικασίες, οι οποίες ασκούν έναν «αυτοφυή» καταναγκασμό που δρα παραποιητικά πάνω στο γλωσσικό νόημα. Η κοινωνική θεωρία δεν θα πρέπει να μείνει στο υποκειμενικά αποδομένο νόημα της κοινωνικής δράσης, αλλά θα πρέπει να εξηγεί και το «αντικειμενικό της νόημα», τη «λειτουργική της συνάφεια», που μένει απροσπέλαστη σε μια καθαρά ερμηνευτική προσέγγιση. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι αυτή ακριβώς είναι η ουσία του επιχειρήματος που θα χρησιμοποιηθεί από τον Habermas και στην ώριμη κοινωνική του θεωρία, προκειμένου να στηρίξει την ανάγκη συμπλήρωσης της κατανοούσας έρευνας με μια συστημικοθεωρητική συνιστώσα.17 Η υπέρβαση του «ερμηνευτικού ιδεαλισμού», που ταυτίζει την κοινωνία με την πολιτισμική παράδοση, απαιτεί τη συγκρότηση ενός «ιστορικού λειτουργισμού», που θα συνδυάζει την κατανόηση με την εξήγηση. Μόνο μια τέτοια κοινωνική θεωρία μπορεί να έχει χειραφετητική λειτουργία, παράγοντας μια εξήγηση της γένεσης των ιδεολογιών, δηλαδή των συστηματικών διαστρεβλώσεων του νοήματος. 16. J. Habermas, «Ein Literaturbericht (1967)...», ό.π., σ Βλ. J. Habermas, Theorie des kommunikativen Handelns, ό.π., τόμ. II, ιδιαίτερα την ενότητα «Das Konzept der Lebenswelt und der hermeneutische Idealismus der verstehenden Soziologie», σ

13 Η ΔΙΑΜΑΧΗ HABERMAS-GADAMER 105 γ) Η απάντηση του Gadamer και το νόημα της διαμάχης Περνάω στο τρίτο και τελευταίο μέρος της παρουσίασής μου. Η εκτίμησή μου είναι ότι η χαμπερμασιανή κριτική στην ερμηνευτική του Gadamer είναι άδικη. Ο ίδιος ο Gadamer, στις απαντήσεις του, υπέδειξε ότι ποτέ δεν προέβαλε μια απόλυτη αντίθεση μεταξύ αλήθειας και μεθόδου και ότι και η ερμηνευτική προσέγγιση απαιτεί ένα είδος μεθοδικής αποξένωσης από το αντικείμενό της, όπως η θετική επιστήμη.'8 Η αντιπαράθεση αλήθειας και μεθόδου δεν στρέφεται ενάντια στην επιστήμη και στην τεχνική ως τέτοιες, αλλά ενάντια στον επιστημονισμό που αγνοεί «ότι η διαμάχη περί των αυθεντικών σκοπών της ανθρώπινης κοινωνίας ή η διερώτηση περί του είναι εν μέσω της κυριαρχίας του ποιεΐν ή η κατανόηση της ιστορικής μας προέλευσης και του μέλλοντος μας στηρίζονται σε μια γνώση που δεν είναι επιστήμη και που διευθύνει κάθε ανθρώπινη βιωτική πρακτική [...]» Απ την άλλη, η διαύγαση της εξάρτησης της γνώσης - ακόμα και της κριτικής γνώσης - από έναν ορίζοντα προκαταλήψεων που θεωρείται κάθε φορά ως αναμφισβήτητος και δεδομένος μπορεί βέβαια, αλλά δεν πρέπει αναγκαστικά να οδηγήσει σε μια στάση τυφλής υπακοής στην παράδοση.20 Αντιθέτως, θα πρέπει να αναμένουμε ότι η αποκάλυψη των προκαταλήψεων μπορεί να καθορίσει μια κριτική σχέση με την παράδοση. Ο ίδιος ο Gadamer σημειώνει ότι, «όταν διαβλέπουμε προκαταλήψεις ή αποκαλύπτουμε προσχήματα, που παραποιούν την πραγματικότητα», «τότε είναι που κατανοούμε πιο πολύ».21 Η ερμηνευτική όχι μόνο δεν αποκλείει, αλλά τουναντίον απαιτεί τον αναστοχασμό και την κριτική. Στις απαντήσεις του ο Gadamer κατηγορεί τον Habermas ότι χρησιμοποιεί μια δογματική και ιδεαλιστική έννοια του αναστοχασμού. Σημειώνει ορθά ότι ο αναστοχασμός πατά αναγκαστικά σε μια παράδοση ακόμα κι όταν ζητά επίμονα λόγο για τις προκαταλήψεις που τη συνθέτουν. Αυτός είναι ο λόγος που δεν μπορεί να θέσει με μιας τα πάντα υπό διερώτηση και να τα θεμελιώσει ορθολογικά Βλ. H.G. Gadamer, «Rhetorik, Hermeneutik und Ideologiekritik...», ό.π., σ H.G. Gadamer, «Replik», ό.π., σ Βλ. ό.π., σ H.G. Gadamer, «Rhetorik, Hermeneutik und Ideologiekritik...», ό.π., σ Βλ. ό.π., σσ. 74 και 78.

14 106 Κ. ΚΑΒΟΥΛΑΚΟΣ Αυτή η κριτική στρέφεται μάλιστα ενάντια στις πρώιμες διατυπώσεις της χαμπερμασιανής θεωρίας της αλήθειας. Ο Gadamer επισημαίνει τον αφηρημένο-ιδεαλιστικό χαρακτήρα της «αντιπραγματικής συναίνεσης», που υποτίθεται ότι αποτελεί τη ρυθμιστική ιδέα του επικοινωνιακοό Λόγου. Χαρακτηριστικές είναι οι εξής κρυστάλλινες φράσεις του Gadamer: «Το ανθρώπινο αγαθό είναι κάτι που συναντάμε στην ανθρώπινη πράξη και δεν μπορεί να καθοριστεί χωρίς τη συγκεκριμένη περίσταση, εντός της οποίας προτιμούμε το τάδε από το δείνα. Αυτή και όχι μια αντιπραγματική συμφωνία είναι η μόνη εμπειρία του αγαθού. Τούτο πρέπει να έχει δουλευτεί στη συγκεκριμένη περίσταση. Ως γενική ιδέα μια τέτοια ιδέα της ορθής ζωής είναι κενή. Σε αυτό έγκειται το βαρυσήμαντο γεγονός ότι η γνώση του πρακτικού Λόγου δεν είναι μια γνώση που έχει συνείδηση της ανωτερότητάς της έναντι της άγνοιας».23 Ο Gadamer συνδέει ρητά αυτήν την ενόραση με την ανάγκη της έλλογης διαβούλευσης και της εξάσκησης της πειθούς με ορθολογικά επιχειρήματα. Αυτό το διαλογικό παίγνιο της αναμέτρησης των δοξών οικοδομεί εκείνη την κοινότητα και την αλληλεγγύη, που παρέχει το έδαφος για τα μεμονωμένα άτομα και την ενότητα της ομάδας.'4 Όπως προσπάθησα να δείξω στην εργασία μου σχετικά με το έργο του Habermas,25 η ίδια η επιλογή υπέρ του επικοινωνιακοό Λόγου στηρίζεται στην εξάσκηση της φρόνησης και σε ένα είδος ασθενούς «αρνητικής δικαιολόγησης». Αυτή η «αρνητική δικαιολόγηση» συνίσταται στην κατάδειξη της εσωτερικής σχέσης που υφίσταται μεταξύ της ανυπαρξίας «έσχατων θεμελίων» και της ανάγκης να μετράμε τις απόψεις μας με βάση τα καλύτερα επιχειρήματα. Από την άλλη μεριά, η κατηγορία ότι η ερμηνευτική απολυτοποιεί τη σημασία της πολιτισμικής παράδοσης για την κοινωνική ζωή, η οποία δεν αποτελείται μόνο από «πνεύμα», αλλά και από «ύλη» (εργασία και κυριαρχία), στηρίζεται σε μια παρανόηση. Η ερμηνευτική δεν ξεκινά από τη θέση ότι οι δράστες γνωρίζουν επακριβώς τι κάνουν και ότι πραγματικό είναι μόνο το υποκειμενικά νοηματωμένο. 23. H.G. Gadamer, «Replik», ό.π., σ Βλ. ό.π., σ Βλ. παραπάνω, υποσημ. 1.

15 Η ΔΙΑΜΑΧΗ HABERMAS-GADAMER 107 Το πρωτείο της κατανόησης του νοήματος δεν συνεπάγεται την απολυτοποίηση του «υποκειμενικά αποδομένου νοήματος» - όπως επιχειρηματολογεί ο Habermas -, αλλά την επίγνωση του ότι ακόμα και η διάγνωση ενός μη αποβλεπτικού «αντικειμενικού νοήματος» των κοινωνικών διεργασιών στηρίζεται σε μια προηγούμενη κατανόηση, σε μια νοηματοδότηση.26 Η αξίωση της ερμηνευτικής είναι να κατανοήσει όλα όσα μπορούν να κατανοηθούν. «Το είναι, που μπορεί να κατανοηθεί, είναι η γλώσσα».27 Αυτό δεν σημαίνει ότι η ερμηνευτική περιορίζει την κοινωνική ζωή στο επίπεδο της πολιτισμικής παράδοσης, αγνοώντας τους «υλικούς» της όρους. Ο ερμηνευτικός αναστοχασμός αφορά, αντίθετα, στο πρωταρχικό γεγονός ότι τα πάντα, «ύλη» και «πνεύμα», εμφανίζονται αναγκαστικά ως στοιχεία ενός νοηματικού ορίζοντα, τον οποίο ορίζει η γλώσσα.28 Λεν υπάρχει έτσι «απολυτοποίηση του πολιτισμικά παραδεδομένου νοήματος», αλλά υπόδειξη του γλωσσικού χαρακτήρα κάθε ανθρώπινης εμπειρίας. Αυτή η παραδοχή είναι σύνηχη με την ορθή διαπίστωση του Ricoeur, ότι τα πράγματα δεν «παρουσιάζονται εντός της γλώσσας, αλλά απλώς εκφράζονται στη γλώσσα».29 Ως εκ τούτου, μια κριτική ερμηνευτική δεν είναι τυφλή μπροστά στη σημασία της εργασίας και της κυριαρχίας για την ανθρώπινη ζωή. Είναι, όμως, αμφίβολο αν θα πρέπει κατ ανάγκην να υιοθετήσει μια ριζικά διαφορετική μέθοδο προσέγγισής τους - όπως έκανε τελικά ο Habermas, παραδΐδοντας άνευ όρων τους «υλικούς παράγοντες» της ζωής στον τεχνοκρατισμό της συστημικής θεώρησης. Φθάνω στο συμπέρασμά μου. Η κριτική του Habermas στον Gadamer υποδεικνύει τις δύο βασικές κατευθύνσεις που θα πάρει το έργο του από τις αρχές της δεκαετίας του 70. Η πρώτη αφορά στη συγκρότηση μιας γενικής θεωρίας της επικοινωνίας, σε μια ανακατασκευή των γενικών κανόνων της δυνατής ομιλίας, η οποία θα επιτρέπει τη θεμελίωση της έννοιας του επικοινωνιακού Λόγου, ενώ συγχρόνως θα διατηρεί την αξίωση να είναι καθολική. Η δεύτερη αφορά στην εισαγωγή στρουκτουραλιστικών, λειτουργιστικών και συστημικών τρόπων σκέψης στην κοινωνική θεωρία, 26. Βλ. H.G. Gadamer, «Rhetorik, Hermeneutik und Ideologiekritik...», ό.π., σ Ό.π., σ Βλ. ό.π., σ. 76, και H.G. Gadamer, «Replik», ό.π., σ Ρ. Ricoeur, «Ethics and Culture...», ό.π., σ. 162.

16 108 Κ. ΚΑΒΟΥΛΑΚΟΣ με σκοπό να ξεπεραστεί ο κίνδυνος ενός ιστοριστικού σχετικισμού μιας «μονόπλευρης» ερμηνευτικής προσέγγισης, στην κατεύθυνση της συγκρότησης μιας θεωρίας της κοινωνικής εξέλιξης. Ο τρόπος, με τον οποίο ο Habermas ερμηνεύει το έργο του Gadamer, καταδεικνύει - κατά τη γνώμη μου - ότι, μετά τη στροφή των αρχών της δεκαετίας του 70, ο Habermas εξωθείται προς μια θεμελιωτική φιλοσοφία και μια εμφατικά θεωρητική κοινωνική θεωρία, τη στιγμή που δεν εγκαταλείπει - τουλάχιστον όχι ρητά - το αίτημα της ενότητας θεωρίας και πράξης. Έτσι, η εμφατικά θεωρητική στάση κατέχει σαφώς το πρωτείο στο ώριμο έργο του Habermas. Η κριτική στο έργο του Gadamer υποβάλλει ακριβώς αυτήν την τάση προς μια έννοια «καθαρής θεωρίας». Ο Habermas ουσιαστικά τοποθετεί την ερμηνευτική μπροστά στο δίλημμα «αντικειμενισμός ή σχετικισμός», όταν την υποπτεύεται ως κρυπτοσχετικιστική. Όμως η φιλοσοφική ερμηνευτική προσπαθεί ακριβώς να υπερβεί αυτό το δίλημμα. Για τον ερμηνευτικό αναστοχασμό, ο σχετικισμός δεν είναι παρά ένας αντεστραμμένος αντικειμενισμός, και γι αυτό είναι το ίδιο απορριπτέος. Παραπλανημένος από την απεριόριστη εμπιστοσύνη του διαφωτισμού στη δυνατότητα μιας μεθοδικά θεμελιωμένης κριτικής με βάση υπεριστορικά, οικουμενικά κριτήρια, ο Habermas παραγνωρίζει αυτήν την ιδιάζουσα δύναμη του ερμηνευτικού αναστοχασμού και πληρώνει το τίμημα: Η κριτική στον υποτιθέμενο «σχετικισμό» της ερμηνευτικής μπορεί να επιτελεστεΐ μόνο από τις γραμμές μιας τοποθέτησης, που τουλάχιστον ερωτοτροπεί με τον αντικειμενισμό.

ΑΠΟ ΤΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 25. ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2016

ΑΠΟ ΤΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 25. ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2016 ΑΠΟ ΤΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 25. ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2016 Στο πλαίσιο των εκπαιδευτικών και ερευνητικών δραστηριοτήτων του ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ,

Διαβάστε περισσότερα

Ο σχεδιασμός για προστασία της «παλιάς πόλης» ως σχεδιασμός της «σημερινής πόλης»

Ο σχεδιασμός για προστασία της «παλιάς πόλης» ως σχεδιασμός της «σημερινής πόλης» ΒΑΣΙΛΗΣ ΓΚΑΝΙΑΤΣΑΣ' Ο σχεδιασμός για προστασία της «παλιάς πόλης» ως σχεδιασμός της «σημερινής πόλης» Α. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Το θέμα του συνεδρίου, Ήέες πόλεις πάνω σε παλιές", είναι θέμα με πολλές

Διαβάστε περισσότερα

ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ.

ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ. 2 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ (Ι) ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ. ΤΙ ΟΝΟΜΑΖΟΥΜΕ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ; Στο μάθημα «Κοινωνική Θεωρία της Γνώσης (I)» (όπως και στο (ΙΙ) που ακολουθεί) παρουσιάζονται

Διαβάστε περισσότερα

Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης

Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Βεμπεριανές απόψεις για την Εκπαίδευση Διδάσκων: Δρ. Βασίλης Ντακούμης 1 Διάγραμμα της παρουσίασης Μάθημα 12ο (σελ. 274 282) 2 Max Weber (1864 1920) Βεμπεριανές απόψεις για

Διαβάστε περισσότερα

ΤΙ ΟΝΟΜΑΖΟΥΜΕ ΓΝΩΣΗ; ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ; Το ερώτημα για το τι είναι η γνώση (τι εννοούμε όταν λέμε ότι κάποιος γνωρίζει κάτι ή ποια

ΤΙ ΟΝΟΜΑΖΟΥΜΕ ΓΝΩΣΗ; ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ; Το ερώτημα για το τι είναι η γνώση (τι εννοούμε όταν λέμε ότι κάποιος γνωρίζει κάτι ή ποια 18 ΤΙ ΟΝΟΜΑΖΟΥΜΕ ΓΝΩΣΗ; ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ; Το ερώτημα για το τι είναι η γνώση (τι εννοούμε όταν λέμε ότι κάποιος γνωρίζει κάτι ή ποια χαρακτηριστικά αποδίδουμε σε ένα πρόσωπο το οποίο λέμε

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΙΤΛΟΣ: «ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΤΗΤΑ ΗΘΙΚΩΝ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ» ΜΑΘΗΤΡΙΑ: ΣΚΡΕΚΑ ΝΑΤΑΛΙΑ, Β4 ΕΠΙΒΛ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΝΤΑΒΑΡΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2016 17 Περιεχόμενα

Διαβάστε περισσότερα

Ημερολόγιο αναστοχασμού (Reflective Journal)

Ημερολόγιο αναστοχασμού (Reflective Journal) Ημερολόγιο αναστοχασμού (Reflective Journal) Ορισμός Ημερολόγιο αναστοχασμού (Reflective Journal) είναι ένα σταδιακά αναπτυσσόμενο κείμενο στον οποίο καταγράφονται παρατηρήσεις και αντιδράσεις σε σχέση

Διαβάστε περισσότερα

Επιδιώξεις της παιδαγωγικής διαδικασίας. Σκοποί

Επιδιώξεις της παιδαγωγικής διαδικασίας. Σκοποί Επιδιώξεις της παιδαγωγικής διαδικασίας Σκοποί Θεματικές ενότητες Διαμόρφωση των σκοπών της αγωγής Ιστορική εξέλιξη των σκοπών της αγωγής Σύγχρονος προβληματισμός http://users.uoa.gr/~dhatziha/ Διαφάνεια:

Διαβάστε περισσότερα

Έστω λοιπόν ότι το αντικείμενο ενδιαφέροντος είναι. Ας δούμε τι συνεπάγεται το κάθε. πριν από λίγο

Έστω λοιπόν ότι το αντικείμενο ενδιαφέροντος είναι. Ας δούμε τι συνεπάγεται το κάθε. πριν από λίγο Μορφές Εκπόνησης Ερευνητικής Εργασίας Μαρία Κουτσούμπα Έστω λοιπόν ότι το αντικείμενο ενδιαφέροντος είναι «η τηλεδιάσκεψη». Ας δούμε τι συνεπάγεται το κάθε ερευνητικό ερώτημα που θέσαμε πριν από λίγο Κουτσούμπα/Σεμινάριο

Διαβάστε περισσότερα

LUDWIK FLECK (1896-1961) (Λούντβικ Φλεκ) Ο Ludwik Fleck και η κατασκευή των επιστημονικών γεγονότων.

LUDWIK FLECK (1896-1961) (Λούντβικ Φλεκ) Ο Ludwik Fleck και η κατασκευή των επιστημονικών γεγονότων. 9 LUDWIK FLECK (1896-1961) (Λούντβικ Φλεκ) Ο Ludwik Fleck και η κατασκευή των επιστημονικών γεγονότων. «Βλέπουμε με τα μάτια μας, αλλά κατανοούμε με τα μάτια της συλλογικότητας». 6 Ένα από τα κυριότερα

Διαβάστε περισσότερα

21/10/16. Μεθοδολογία Έρευνας Προχωρημένου Επιπέδου. Θεματολογία. Ορισμός. Ορισμός. Ορισμός του όρου «έρευνα»

21/10/16. Μεθοδολογία Έρευνας Προχωρημένου Επιπέδου. Θεματολογία. Ορισμός. Ορισμός. Ορισμός του όρου «έρευνα» Μεθοδολογία Έρευνας Προχωρημένου Επιπέδου Βασίλης Γραμματικόπουλος, Επίκουρος καθηγητής Θεματολογία Ορισμός του όρου «έρευνα» Ιστορική αναδρομή & φιλοσοφία της έρευνας Διαδικασία διεξαγωγής της έρευνας

Διαβάστε περισσότερα

τι είναι αυτό που κάνει κάτι αληθές; τι κριτήρια έχουμε, για να κρίνουμε πότε κάτι είναι αληθές;

τι είναι αυτό που κάνει κάτι αληθές; τι κριτήρια έχουμε, για να κρίνουμε πότε κάτι είναι αληθές; ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ; τι είναι αυτό που κάνει κάτι αληθές; τι κριτήρια έχουμε, για να κρίνουμε πότε κάτι είναι αληθές; ποια είναι η σχέση των πεποιθήσεών μας με την πραγματικότητα, για να είναι αληθείς και

Διαβάστε περισσότερα

Επίπεδο Γ2. Χρήση γλώσσας (20 μονάδες) Διάρκεια: 30 λεπτά. Ερώτημα 1 (5 μονάδες)

Επίπεδο Γ2. Χρήση γλώσσας (20 μονάδες) Διάρκεια: 30 λεπτά. Ερώτημα 1 (5 μονάδες) Γ2 (20 μονάδες) Διάρκεια: 30 λεπτά Ερώτημα 1 (5 μονάδες) Ο φίλος σας έγραψε μία μελέτη σχετικά με τρόπους βελτίωσης της αναγνωστικής ικανότητας των μαθητών. Επειδή, όμως, είναι ξένος, κάνει ακόμη λάθη,

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στην κοινωνική έρευνα. Earl Babbie. Κεφάλαιο 2. Έρευνα και θεωρία 2-1

Εισαγωγή στην κοινωνική έρευνα. Earl Babbie. Κεφάλαιο 2. Έρευνα και θεωρία 2-1 Εισαγωγή στην κοινωνική έρευνα Earl Babbie Κεφάλαιο 2 Έρευνα και θεωρία 2-1 Σύνοψη κεφαλαίου Μερικά παραδείγματα της κοινωνικής επιστήμης Επιστροφή σε δύο συστήματα λογικής Παραγωγική συγκρότηση θεωρίας

Διαβάστε περισσότερα

GEORGE BERKELEY ( )

GEORGE BERKELEY ( ) 42 GEORGE BERKELEY (1685-1753) «Ο βασικός σκοπός του Berkeley δεν ήταν να αμφισβητήσει την ύπαρξη των εξωτερικών αντικειμένων, αλλά να υποστηρίξει την άποψη ότι τα πνεύματα ήταν τα μόνα ανεξάρτητα όντα,

Διαβάστε περισσότερα

3. Κριτική προσέγγιση

3. Κριτική προσέγγιση Επιστημολογική προσέγγιση της σχέσης θεωρίας και πράξη 3. Κριτική προσέγγιση Καθηγητής Κώστας Χρυσαφίδης Πανεπιστήμιο Αθηνών ΤΕΑΠΗ e.mail:kchrys@ecd.uoa.gr Θεωρία και Πράξη Κριτική Προσέγγιση Οι θετικιστικές

Διαβάστε περισσότερα

PAUL FEYERABEND ( ) (Πολ Φέγιεράμπεντ) Η αναρχική θεωρία της γνώσης.

PAUL FEYERABEND ( ) (Πολ Φέγιεράμπεντ) Η αναρχική θεωρία της γνώσης. 39 PAUL FEYERABEND (1924-1994) (Πολ Φέγιεράμπεντ) Η αναρχική θεωρία της γνώσης. Και φυσικά δεν είναι αλήθεια ότι πρέπει να ακολουθούμε την αλήθεια. Η ανθρώπινη ζωή κατευθύνεται από πολλές ιδέες. Η αλήθεια

Διαβάστε περισσότερα

Βασικοί κανόνες σύνθεσης στη φωτογραφία

Βασικοί κανόνες σύνθεσης στη φωτογραφία Βασικοί κανόνες σύνθεσης στη φωτογραφία Πάτρα, Δεκέμβρης 2012 Ποια είναι η σχέση ανάμεσα στην τέχνη και την πληροφόρηση; Πώς μπορεί η φωτογραφία να είναι τέχνη, εάν είναι στενά συνδεδεμένη με την αυτόματη

Διαβάστε περισσότερα

Σκοποί της παιδαγωγικής διαδικασίας

Σκοποί της παιδαγωγικής διαδικασίας Σκοποί της παιδαγωγικής διαδικασίας Θεματικές ενότητες Διαμόρφωση των σκοπών της αγωγής Ιστορική εξέλιξη των σκοπών της αγωγής Σύγχρονος προβληματισμός Διαμόρφωση των σκοπών της αγωγής Η παιδαγωγική διαδικασία

Διαβάστε περισσότερα

Μεθοδολογία Έρευνας Διάλεξη 1 η : Εισαγωγή στη Μεθοδολογία Έρευνας

Μεθοδολογία Έρευνας Διάλεξη 1 η : Εισαγωγή στη Μεθοδολογία Έρευνας Μεθοδολογία Έρευνας Διάλεξη 1 η : Εισαγωγή στη Μεθοδολογία Έρευνας 1 Δρ. Αλέξανδρος Αποστολάκης Email: aapostolakis@staff.teicrete.gr Τηλ.: 2810379603 E-class μαθήματος: https://eclass.teicrete.gr/courses/pgrad_omm107/

Διαβάστε περισσότερα

Β.δ Επιλογή των κατάλληλων εμπειρικών ερευνητικών μεθόδων

Β.δ Επιλογή των κατάλληλων εμπειρικών ερευνητικών μεθόδων Β.δ Επιλογή των κατάλληλων εμπειρικών ερευνητικών μεθόδων Νίκος Ναγόπουλος Για τη διεξαγωγή της κοινωνικής έρευνας χρησιμοποιούνται ποσοτικές ή/και ποιοτικές μέθοδοι που έχουν τις δικές τους τεχνικές και

Διαβάστε περισσότερα

Περί της Ταξινόμησης των Ειδών

Περί της Ταξινόμησης των Ειδών Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Σχολή Θετικών Επιστημών Τμήμα Φυσικής 541 24 Θεσσαλονίκη Καθηγητής Γεώργιος Θεοδώρου Tel.: +30 2310998051, Ιστοσελίδα: http://users.auth.gr/theodoru Περί της Ταξινόμησης

Διαβάστε περισσότερα

Π Ι Σ Τ Ο Π Ο Ι Η Σ Η Ε Π Α Ρ Κ Ε Ι Α Σ Τ Η Σ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ Χ Ρ Η Σ Η Γ Λ Ω Σ Σ Α Σ Π Ρ Ω Τ Η Σ Ε Ι Ρ Α Δ Ε Ι Γ Μ Α Τ Ω Ν 2 0 Μ 0 Ν Α Δ Ε Σ

Π Ι Σ Τ Ο Π Ο Ι Η Σ Η Ε Π Α Ρ Κ Ε Ι Α Σ Τ Η Σ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ Χ Ρ Η Σ Η Γ Λ Ω Σ Σ Α Σ Π Ρ Ω Τ Η Σ Ε Ι Ρ Α Δ Ε Ι Γ Μ Α Τ Ω Ν 2 0 Μ 0 Ν Α Δ Ε Σ Ε Π Α Ρ Κ Ε Ι Α Σ Τ Η Σ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ Χ Ρ Η Σ Η Γ Λ Ω Σ Σ Α Σ Π Ρ Ω Τ Η Σ Ε Ι Ρ Α Δ Ε Ι Γ Μ Α Τ Ω Ν 2 0 Μ 0 Ν Α Δ Ε Σ 1 Y Π Ο Υ Ρ Γ Ε Ι Ο Π Α Ι Δ Ε Ι Α Σ Κ Α Ι Θ Ρ Η Σ Κ Ε Υ Μ Α Τ Ω Ν Κ Ε Ν Τ Ρ Ο Ε Λ Λ

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Η εκπαιδευτική έρευνα και ο σχεδιασμός της Διδάσκων: Νίκος Ανδρεαδάκης ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΙΤΛΟΣ: «ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ» ΜΑΘΗΤΡΙΑ: ΠΡΙΑΜΗ ΒΑΓΙΑ, Β4 ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΝΤΑΒΑΡΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2016 17 Περιεχόμενα ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...

Διαβάστε περισσότερα

Δεοντολογία Επαγγέλματος Ηθική και Υπολογιστές

Δεοντολογία Επαγγέλματος Ηθική και Υπολογιστές Δεοντολογία Επαγγέλματος Ηθική και Υπολογιστές ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ Τ.Ε.Ι. ΚΑΒΑΛΑΣ ΠΑΛΑΙΓΕΩΡΓΙΟΥ Γ. Ηθική Φορτισμένος και πολυσήμαντος όρος Εικόνα μιας «βαθύτερης εσωστρεφούς πραγματικότητας»

Διαβάστε περισσότερα

Διάταξη Θεματικής Ενότητας ΕΛΠ42 / Αρχαιολογία στον Ελληνικό Χώρο

Διάταξη Θεματικής Ενότητας ΕΛΠ42 / Αρχαιολογία στον Ελληνικό Χώρο Διάταξη Θεματικής Ενότητας ΕΛΠ42 / Αρχαιολογία στον Ελληνικό Χώρο Σχολή ΣΑΚΕ Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Πρόγραμμα Σπουδών ΕΛΠΟΛ Σπουδές στον Ελληνικό Πολιτισμό Θεματική Ενότητα ΕΛΠ42

Διαβάστε περισσότερα

e-seminars Διοικώ 1 Επαγγελματική Βελτίωση Seminars & Consulting, Παναγιώτης Γ. Ρεγκούκος, Σύμβουλος Επιχειρήσεων Εισηγητής Ειδικών Σεμιναρίων

e-seminars Διοικώ 1 Επαγγελματική Βελτίωση Seminars & Consulting, Παναγιώτης Γ. Ρεγκούκος, Σύμβουλος Επιχειρήσεων Εισηγητής Ειδικών Σεμιναρίων e-seminars Πρωτοποριακή Συνεχής Επαγγελματική και Προσωπική Εκπαίδευση Επαγγελματική Βελτίωση Διοικώ 1 e Seminars Copyright Seminars & Consulting Page 1 Περιεχόμενα 1. Τι είναι «διοίκηση» 2. Η «διοίκηση»

Διαβάστε περισσότερα

ΚΥΚΛΟΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

ΚΥΚΛΟΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΥΚΛΟΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Βασίλης Καραγιάννης Η παρέμβαση πραγματοποιήθηκε στα τμήματα Β2 και Γ2 του 41 ου Γυμνασίου Αθήνας και διήρκησε τρεις διδακτικές ώρες για κάθε τμήμα. Αρχικά οι μαθητές συνέλλεξαν

Διαβάστε περισσότερα

Δείκτες Επικοινωνιακής Επάρκειας Κατανόησης και Παραγωγής Γραπτού και Προφορικού Λόγου Γ1

Δείκτες Επικοινωνιακής Επάρκειας Κατανόησης και Παραγωγής Γραπτού και Προφορικού Λόγου Γ1 Δείκτες Επικοινωνιακής Επάρκειας Κατανόησης και Παραγωγής Γραπτού και Προφορικού Λόγου Γ1 Επίπεδο Γ1 Κατανόηση γραπτού λόγου Για να δείξει ο υποψήφιος ότι έχει την ικανότητα να αντιληφθεί εκτεταμένα, σύνθετα

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή. ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: Κουλτούρα και Διδασκαλία

Εισαγωγή. ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: Κουλτούρα και Διδασκαλία The project Εισαγωγή ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: Κουλτούρα και Διδασκαλία ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: Κουλτούρα και διδασκαλία Στόχοι Να κατανοήσετε τις έννοιες της κοινωνικοπολιτισμικής ετερότητας και ένταξης στο χώρο της

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ: ΔΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ

ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ: ΔΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ: ΔΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΧΡ. ΜΠΟΥΡΑΣ Σκοπός του Μαθήματος Σκοπός του μαθήματος είναι η εισαγωγή στη

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στην Παιδαγωγική

Εισαγωγή στην Παιδαγωγική Εισαγωγή στην Παιδαγωγική ΤΜΗΜΑ ΑΓΓΛΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ Χειμερινό εξάμηνο 2016-2017 Διδάσκουσα: Μαρία Δασκολιά Επίκουρη καθηγήτρια Τμήμα Φ.Π.Ψ. Θεματική του μαθήματος Έννοια και εξέλιξη της Παιδαγωγικής

Διαβάστε περισσότερα

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΑΝΤ (1724-1804)

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΑΝΤ (1724-1804) ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΑΝΤ - ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΙΟΘΕΩΡΙΑΣ ΤΟΥ 1 ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΑΝΤ (1724-1804) (Η σύντομη περίληψη που ακολουθεί και η επιλογή των αποσπασμάτων από την πραγματεία του Καντ για την ανθρώπινη γνώση,

Διαβάστε περισσότερα

ENA, Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών Ζαλοκώστα 8, 2ος όροφος T enainstitute.org

ENA, Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών Ζαλοκώστα 8, 2ος όροφος T enainstitute.org Ιδρυτική Διακήρυξη 1. 2. 3. Το Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών - ΕΝΑ ενεργοποιείται σε μια κρίσιμη για την Ελλάδα περίοδο. Σε μια περίοδο κατά την οποία οι κοινωνικοί και πολιτικοί θεσμοί λειτουργούν

Διαβάστε περισσότερα

Ηθική & Τεχνολογία Μάθημα 1 ο Εισαγωγή στις Βασικές Έννοιες

Ηθική & Τεχνολογία Μάθημα 1 ο Εισαγωγή στις Βασικές Έννοιες Μάθημα 1 ο Εισαγωγή στις Βασικές Έννοιες Άλκης Γούναρης Διδάκτωρ Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Αθηνών e-mail: alkismail@yahoo.com website: www.alkisgounaris.com http://eclass.uoa.gr/courses/ppp566/ 1 http://eclass.uoa.gr/courses/ppp566/

Διαβάστε περισσότερα

ΤΙΤΛΟΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ: Επιστημολογία κοινωνικής έρευνας ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΣ: Νικόλαος Ναγόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου

ΤΙΤΛΟΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ: Επιστημολογία κοινωνικής έρευνας ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΣ: Νικόλαος Ναγόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου ΤΙΤΛΟΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ: Επιστημολογία κοινωνικής έρευνας ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΣ: Νικόλαος Ναγόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου ΣΤΟΧΟΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ: Η κοινωνική έρευνα επιχειρεί να ανταποκριθεί και να ανιχνεύσει

Διαβάστε περισσότερα

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΑ

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΑ Ο λόγος που ο Αριστοτέλης μελέτησε την έννοια της αρετής στα Ηθικά Νικομάχεια είναι γιατί αυτή αποτελεί προϋπόθεση όχι μόνο για την ευδαιμονία του ατόμου αλλά και ολόκληρης

Διαβάστε περισσότερα

Μέθοδοι έρευνας και μεθοδολογικά προβλήματα της παιδαγωγικής επιστήμης

Μέθοδοι έρευνας και μεθοδολογικά προβλήματα της παιδαγωγικής επιστήμης Μέθοδοι έρευνας και μεθοδολογικά προβλήματα της παιδαγωγικής επιστήμης http://users.uoa.gr/~dhatziha Αριθμός: 1 Η εισαγωγή σε μια επιστήμη πρέπει να απαντά σε δύο ερωτήματα: Ποιον τομέα και με ποιους τρόπους

Διαβάστε περισσότερα

Έννοιες Φυσικών Επιστημών Ι

Έννοιες Φυσικών Επιστημών Ι Τμήμα Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία Έννοιες Φυσικών Επιστημών Ι Ενότητα 3: Εναλλακτικές όψεις της επιστήμης που προβάλλονται στην εκπαίδευση Σπύρος Κόλλας (Βασισμένο στις σημειώσεις του

Διαβάστε περισσότερα

Θέμα: «Η ιστορική μέθοδος ερμηνείας» Υπεύθυνος καθηγητής: κ. Ανδρέας Δημητρόπουλος

Θέμα: «Η ιστορική μέθοδος ερμηνείας» Υπεύθυνος καθηγητής: κ. Ανδρέας Δημητρόπουλος Θέμα: «Η ιστορική μέθοδος ερμηνείας» Υπεύθυνος καθηγητής: κ. Ανδρέας Δημητρόπουλος Η Ιστορία, όπως τονίζει ο Μεγαλοπολίτης ιστορικός Πολύβιος σε μια ρήση του, μας διδάσκει ότι τίποτα δεν γίνεται στην τύχη

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΙΣ. 1.Στόχοι της εργασίας. 2. Λέξεις-κλειδιά ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΠΟ42

ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΙΣ. 1.Στόχοι της εργασίας. 2. Λέξεις-κλειδιά ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΠΟ42 ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΠΟ42 2 Η ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ 2012-2013 ΘΕΜΑ: «Να συγκρίνετε τις απόψεις του Βέμπερ με αυτές του Μάρξ σχετικά με την ηθική της

Διαβάστε περισσότερα

Αιτιολογική έκθεση. µεγάλων δυσκολιών που η κρίση έχει δηµιουργήσει στον εκδοτικό χώρο και στους

Αιτιολογική έκθεση. µεγάλων δυσκολιών που η κρίση έχει δηµιουργήσει στον εκδοτικό χώρο και στους Αιτιολογική έκθεση Η Επιτροπή Κρατικών Bραβείων Λογοτεχνικής Μετάφρασης εργάστηκε για τα βραβεία του 2013, όπως και την προηγούµενη χρονιά, έχοντας επίγνωση α. των µεγάλων δυσκολιών που η κρίση έχει δηµιουργήσει

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ

ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ 1. ΓΕΝΙΚΑ ΔΙΔΑΣΚΩΝ / ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑ Κωνσταντίνος Καβουλάκος ΕΞΑΜΗΝΟ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ (χειμ./εαρινό) Χειμερινό ΣΧΟΛΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΠΙΠΕΔΟ ΣΠΟΥΔΩΝ Προπτυχιακό

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στη φιλοσοφία

Εισαγωγή στη φιλοσοφία Εισαγωγή στη φιλοσοφία Ενότητα 6 η : Μεταηθική Ρένια Γασπαράτου Σχολή Ανθρωπιστικών & Κοινωνικών Επιστημών Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης & της Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία Περιεχόμενα ενότητας Τι είναι

Διαβάστε περισσότερα

Ο Ρόλος του Κριτικού Στοχασμού στη Μάθηση και Εκπαίδευση Ενηλίκων

Ο Ρόλος του Κριτικού Στοχασμού στη Μάθηση και Εκπαίδευση Ενηλίκων ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Ο Ρόλος του Κριτικού Στοχασμού στη Μάθηση και Εκπαίδευση Ενηλίκων Ενότητα 5: Η Έννοια της Κριτικής Συνειδητοποίησης Γιώργος Κ. Ζαρίφης

Διαβάστε περισσότερα

«Αναμόρφωση Προπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών του τμήματος ΤΕΠΑΕΣ του Πανεπιστημίου Αιγαίου»

«Αναμόρφωση Προπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών του τμήματος ΤΕΠΑΕΣ του Πανεπιστημίου Αιγαίου» «Αναμόρφωση Προπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών του τμήματος ΤΕΠΑΕΣ του Πανεπιστημίου Αιγαίου» Η Πρακτική Άσκηση των φοιτητών / τριών στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

Διαβάστε περισσότερα

Μέθοδος-Προσέγγιση- Διδακτικός σχεδιασμός. A. Xατζηδάκη, Π.Τ.Δ.Ε. Παν/μιο Κρήτης

Μέθοδος-Προσέγγιση- Διδακτικός σχεδιασμός. A. Xατζηδάκη, Π.Τ.Δ.Ε. Παν/μιο Κρήτης Μέθοδος-Προσέγγιση- Διδακτικός σχεδιασμός A. Xατζηδάκη, Π.Τ.Δ.Ε. Παν/μιο Κρήτης 1. MΕΘΟΔΟΣ Ο όρος μέθοδος, έτσι όπως χρησιμοποιείται στην Εφαρμοσμένη Γλωσσολογία, έχει ποικίλες σημασίες. Διαφοροποιείται

Διαβάστε περισσότερα

Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης

Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Φαινομενολογική Κοινωνιολογία Διδάσκων: Δρ. Βασίλης Ντακούμης 1 Διάγραμμα της παρουσίασης Μάθημα 8ο (σελ. 187 197) 2 Οι Μικρο-κοινωνιολογικές κοινωνιολογικές Ερμηνευτικές

Διαβάστε περισσότερα

Ε Θ Ν Ι Κ Ο Μ Ε Τ Σ Ο Β Ι Ο Π Ο Λ Υ Τ Ε Χ Ν Ε Ι Ο

Ε Θ Ν Ι Κ Ο Μ Ε Τ Σ Ο Β Ι Ο Π Ο Λ Υ Τ Ε Χ Ν Ε Ι Ο Ε Θ Ν Ι Κ Ο Μ Ε Τ Σ Ο Β Ι Ο Π Ο Λ Υ Τ Ε Χ Ν Ε Ι Ο ΣΧΟΛΗ Α Ρ Χ Ι Τ Ε Κ Τ Ο Ν Ω Ν Μ Η Χ Α Ν Ι Κ Ω Ν Τ Ο Μ Ε Α Σ Π Ο Λ Ε Ο Δ Ο Μ Ι Α Σ Κ Α Ι Χ Ω Ρ Ο Τ Α Ξ Ι Α Σ Πατησίων 42, 10682 Αθήνα τηλ. 30(1) 772 3818

Διαβάστε περισσότερα

Κοινωνικός µετασχηµατισµός:...

Κοινωνικός µετασχηµατισµός:... ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓ ΟΟ Κοινωνικός Μετασχηµατισµός 1. Ο κοινωνικός µετασχηµατισµός 1.1. Γενικά Ερωτήσεις σύντοµης απάντησης Να προσδιορίσετε µε συντοµία το περιεχόµενο των παρακάτω όρων. Κοινωνικός σχηµατισµός:......

Διαβάστε περισσότερα

Ο Ρόλος του Κριτικού Στοχασμού στη Μάθηση και Εκπαίδευση Ενηλίκων

Ο Ρόλος του Κριτικού Στοχασμού στη Μάθηση και Εκπαίδευση Ενηλίκων ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Ο Ρόλος του Κριτικού Στοχασμού στη Μάθηση και Εκπαίδευση Ενηλίκων Ενότητα 11: Κριτικός Στοχασμός και Ενδυνάμωση Γιώργος Κ. Ζαρίφης Τμήμα

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΒΟΡΕΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ / ΜΥΤΙΛΗΝΗ / Ετήσιο Πρόγραμμα Παιδαγωγικής Κατάρτισης / Ε.Π.ΠΑΙ.Κ.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΒΟΡΕΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ / ΜΥΤΙΛΗΝΗ / Ετήσιο Πρόγραμμα Παιδαγωγικής Κατάρτισης / Ε.Π.ΠΑΙ.Κ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΒΟΡΕΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ / ΜΥΤΙΛΗΝΗ / Ετήσιο Πρόγραμμα Παιδαγωγικής Κατάρτισης / Ε.Π.ΠΑΙ.Κ. ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ / Θεολόγος Καθηγητής DEA

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΕΚΘΕΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ. Κοινωνική Παθητικότητα

ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΕΚΘΕΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ. Κοινωνική Παθητικότητα ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΕΚΘΕΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ Κοινωνική Παθητικότητα Ο άνθρωπος στην πορεία της μετεξέλιξής του από βιολογικό σε κοινωνικό ον, πέρα από την εκμάθηση κάποιων ρόλων, ωθείται, πότε συνειδητά και πότε ασυνείδητα,

Διαβάστε περισσότερα

Τίτλος Μαθήματος: ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ

Τίτλος Μαθήματος: ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ Τίτλος Μαθήματος: ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ Ενότητα 1η: ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ Όνομα Καθηγητή: ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΚΑΛΕΡΗ Τμήμα: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ 1. Σκοποί Ενότητας Παρουσιάζεται η φιλοσοφία του 20 ου αιώνα (και γενικά η σύγχρονη φιλοσοφία ως

Διαβάστε περισσότερα

Διδασκαλία γνώσεων και αξιών

Διδασκαλία γνώσεων και αξιών Διδασκαλία γνώσεων και αξιών Δρ Δημήτριος Γκότζος Οι διαφάνειες 1-14 αποτελούν προϊόν μελέτης και αποδελτίωσης του βιβλίου: Α. Χριστοδούλου (2012). Παιδεία, εκπαίδευση, αξίες. Σημειωτική προσέγγιση. University

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΗΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΗΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Αλέξης Καρπούζος ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΗΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Η περιπέτεια της ανθρώπινης χειραφέτησης Εγχειρίδιο έρευνας και διδασκαλίας Εργαστήριο Σκέψης - Αθήνα 2011 Τίτλος: Εισαγωγή στην κατανοητική φιλοσοφία

Διαβάστε περισσότερα

Γιούλη Χρονοπούλου Μάιος Αξιολόγηση περίληψης

Γιούλη Χρονοπούλου Μάιος Αξιολόγηση περίληψης Γιούλη Χρονοπούλου Μάιος 2018 Αξιολόγηση περίληψης Η δυσκολία συγκρότησης (και αξιολόγησης) της περίληψης Η περίληψη εμπεριέχει μια (φαινομενική) αντίφαση: είναι ταυτόχρονα ένα κείμενο δικό μας και ξένο.

Διαβάστε περισσότερα

Οικολογική Ερμηνεία. Ενότητα 2 : 2 ο μάθημα. Αικατερίνη Γ. Τσαλαμπούνη Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ

Οικολογική Ερμηνεία. Ενότητα 2 : 2 ο μάθημα. Αικατερίνη Γ. Τσαλαμπούνη Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Οικολογική Ερμηνεία Ενότητα 2 : 2 ο μάθημα Αικατερίνη Γ. Τσαλαμπούνη Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας Άδειες Χρήσης Το παρόν

Διαβάστε περισσότερα

DeSqual Ενότητες κατάρτισης 1. Ενδυνάμωση των εξυπηρετούμενων

DeSqual Ενότητες κατάρτισης 1. Ενδυνάμωση των εξυπηρετούμενων DeSqual Ενότητες κατάρτισης 1. Ενδυνάμωση των εξυπηρετούμενων 2 x 4 ώρες Μέτρηση και Βελτίωση Ενδυνάμωσης Ορισμός της Ενδυνάμωσης: Η ενδυνάμωση είναι η διαδικασία της αύξησης της ικανότητας των ατόμων

Διαβάστε περισσότερα

ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΕΧΤΕΛΙΔΗΣ, ΥΒΟΝ ΚΟΣΜΑ

ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΕΧΤΕΛΙΔΗΣ, ΥΒΟΝ ΚΟΣΜΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παιδική ηλικία είναι ένα ζήτημα για το οποίο η κοινωνιολογία έχει δείξει μεγάλο ενδιαφέρον τα τελευταία χρόνια. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 έως σήμερα βρίσκεται υπό εξέλιξη ένα πρόγραμμα

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙ ΙΚΑ ΚΕΦΑΛΑΙΑ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΑΣ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΑ ΧΑΡΤΗΣ ΧΡΗΣΗ ΗΜΙΟΥΡΓΙΑ. β. φιλιππακοπουλου 1

ΕΙ ΙΚΑ ΚΕΦΑΛΑΙΑ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΑΣ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΑ ΧΑΡΤΗΣ ΧΡΗΣΗ ΗΜΙΟΥΡΓΙΑ. β. φιλιππακοπουλου 1 ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΑ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΧΑΡΤΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ ΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΧΡΗΣΗ β. φιλιππακοπουλου 1 Αναλυτικό Πρόγραµµα 1. Εισαγωγή: Μια επιστηµονική προσέγγιση στη χαρτογραφική απεικόνιση και το χαρτογραφικό σχέδιο

Διαβάστε περισσότερα

Τίτλος Μαθήματος: ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ

Τίτλος Μαθήματος: ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ Τίτλος Μαθήματος: ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ Ενότητα 3η: Η φιλοσοφική θεμελίωση της ερμηνευτικής στον Φρήντριχ Σλάιερμαχερ Όνομα Καθηγητή: ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΚΑΛΕΡΗ Τμήμα: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ 1. Σκοποί Ενότητας Να γίνει κατανοητό πώς

Διαβάστε περισσότερα

Αρχές Φιλοσοφίας Β Λυκείου Τράπεζα Θεμάτων: 2 ο κεφάλαιο «Κατανοώντας τα πράγματα»

Αρχές Φιλοσοφίας Β Λυκείου Τράπεζα Θεμάτων: 2 ο κεφάλαιο «Κατανοώντας τα πράγματα» Αρχές Φιλοσοφίας Β Λυκείου Τράπεζα Θεμάτων: 2 ο κεφάλαιο «Κατανοώντας τα πράγματα» Α] Ασκήσεις κλειστού τύπου (Σωστό Λάθος) Για τον Πλάτωνα οι καθολικές έννοιες, τα «καθόλου», δεν είναι πράγματα ξεχωριστά

Διαβάστε περισσότερα

Το Αληθινό, το Όμορφο και η απόλυτη σχέση τους με την Νοημοσύνη και τη Δημιουργία Σελ.1

Το Αληθινό, το Όμορφο και η απόλυτη σχέση τους με την Νοημοσύνη και τη Δημιουργία Σελ.1 Το Αληθινό, το Όμορφο και η απόλυτη σχέση τους με την Νοημοσύνη και τη Δημιουργία Σελ.1 (ΕΠΙΦΥΛΛΙΔΑ - ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟ) Μια σύνοψη: Κατανοώντας ορισμένες λέξεις και έννοιες προκύπτει μια ανυπολόγιστη αξία διαμορφώνεται

Διαβάστε περισσότερα

Η πρόσληψη της Καινής Διαθήκης στη λογοτεχνία και την τέχνη

Η πρόσληψη της Καινής Διαθήκης στη λογοτεχνία και την τέχνη ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Η πρόσληψη της Καινής Διαθήκης στη λογοτεχνία και την τέχνη Πρώτη Ενότητα: Οι πρόδρομοι της θεωρίας Αικατερίνη Τσαλαμπούνη Επίκουρη Καθηγήτρια

Διαβάστε περισσότερα

Συγγραφή ερευνητικής πρότασης

Συγγραφή ερευνητικής πρότασης Συγγραφή ερευνητικής πρότασης 1 o o o o Η ερευνητική πρόταση είναι ένα ιδιαίτερα σημαντικό τμήμα της έρευνας. Η διατύπωσή της θα πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεγμένη, περιεκτική και βασισμένη στην ανασκόπηση

Διαβάστε περισσότερα

Η ενδιάμεση εξέταση θα διεξαχθεί την Παρασκευή 24/11, από τις μέχρι τις

Η ενδιάμεση εξέταση θα διεξαχθεί την Παρασκευή 24/11, από τις μέχρι τις Ενδιάμεση Εξέταση Η ενδιάμεση εξέταση θα διεξαχθεί την Παρασκευή 24/11, από τις 13.15 μέχρι τις 15.15. Για την ενδιάμεση εξέταση οι φοιτητές/φοιτήτριες παρακαλούνται να έχουν ετοιμάσει τα ακόλουθα 10 θέματα.

Διαβάστε περισσότερα

Διάταξη Θεματικής Ενότητας PYS623 / Νομικά και Ηθικά Θέματα στην Υγεία

Διάταξη Θεματικής Ενότητας PYS623 / Νομικά και Ηθικά Θέματα στην Υγεία Διάταξη Θεματικής Ενότητας PYS623 / Νομικά και Ηθικά Θέματα στην Υγεία Σχολή ΣΟΕΔ Σχολή Οικονομικών Επιστημών και Διοίκησης Πρόγραμμα Σπουδών PYS Πολιτική Υγείας και Σχεδιασμός Υπηρεσιών Υγείας Θεματική

Διαβάστε περισσότερα

e-seminars Αναπτύσσομαι 1 Προσωπική Βελτίωση Seminars & Consulting, Παναγιώτης Γ. Ρεγκούκος, Σύμβουλος Επιχειρήσεων Εισηγητής Ειδικών Σεμιναρίων

e-seminars Αναπτύσσομαι 1 Προσωπική Βελτίωση Seminars & Consulting, Παναγιώτης Γ. Ρεγκούκος, Σύμβουλος Επιχειρήσεων Εισηγητής Ειδικών Σεμιναρίων e-seminars Πρωτοποριακή Συνεχής Επαγγελματική και Προσωπική Εκπαίδευση Προσωπική Βελτίωση Αναπτύσσομαι 1 e Seminars Copyright Seminars & Consulting Page 1 Περιεχόμενα 1. Γιατί είναι απαραίτητη η ανάπτυξη

Διαβάστε περισσότερα

«Διασχολικό Δίκτυο για τον Γλωσσικό Γραμματισμό»

«Διασχολικό Δίκτυο για τον Γλωσσικό Γραμματισμό» Ερωτηματολόγιο για διερεύνηση αντιλήψεων και στάσεων των μαθητών απέναντι σε θέματα γλωσσικού γραμματισμού. «Διασχολικό Δίκτυο για τον Γλωσσικό Γραμματισμό» Η λειτουργία του ερωτηματολογίου ως εργαλείο

Διαβάστε περισσότερα

Π Ι Σ Τ Ο Π Ο Ι Η Σ Η Ε Π Α Ρ Κ Ε Ι Α Σ Τ Η Σ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ Χ Ρ Η Σ Η Γ Λ Ω Σ Σ Α Σ ΔΕΥΤΕΡΗ ΣΕΙΡΑ Δ Ε Ι Γ Μ Α Τ Ω Ν Μ 0 Ν Α Δ Ε Σ

Π Ι Σ Τ Ο Π Ο Ι Η Σ Η Ε Π Α Ρ Κ Ε Ι Α Σ Τ Η Σ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ Χ Ρ Η Σ Η Γ Λ Ω Σ Σ Α Σ ΔΕΥΤΕΡΗ ΣΕΙΡΑ Δ Ε Ι Γ Μ Α Τ Ω Ν Μ 0 Ν Α Δ Ε Σ Ε Π Α Ρ Κ Ε Ι Α Σ Τ Η Σ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ Χ Ρ Η Σ Η Γ Λ Ω Σ Σ Α Σ ΔΕΥΤΕΡΗ ΣΕΙΡΑ Δ Ε Ι Γ Μ Α Τ Ω Ν 2 0 Μ 0 Ν Α Δ Ε Σ 1 Y Π Ο Υ Ρ Γ Ε Ι Ο Π Α Ι Δ Ε Ι Α Σ Κ Α Ι Θ Ρ Η Σ Κ Ε Υ Μ Α Τ Ω Ν Κ Ε Ν Τ Ρ Ο Ε Λ Λ Η Ν Ι

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΟΙΟΤΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ. Γεράσιμος Παπαναστασάτος, Ph.D. Αθήνα, Σεπτέμβριος 2016

ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΟΙΟΤΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ. Γεράσιμος Παπαναστασάτος, Ph.D. Αθήνα, Σεπτέμβριος 2016 ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΟΙΟΤΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Γεράσιμος Παπαναστασάτος, Ph.D. Αθήνα, Σεπτέμβριος 2016 ΚΕΘΕΑ Τομέας Έρευνας Η ποιοτική έρευνα επιχειρεί να περιγράψει, αναλύσει, κατανοήσει, ερμηνεύσει κοινωνικά φαινόμενα,

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΟΙΟΤΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ

ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΟΙΟΤΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΟΙΟΤΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Γεράσιμος Παπαναστασάτος, Ph.D. Αθήνα, Σεπτέμβριος 2016 ΚΕΘΕΑ Τομέας Έρευνας Η ποιοτική έρευνα επιχειρεί να περιγράψει, αναλύσει, κατανοήσει, ερμηνεύσει κοινωνικά φαινόμενα,

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (ΨΧ 00)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (ΨΧ 00) ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (ΨΧ 00) Πέτρος Ρούσσος ΔΙΑΛΕΞΗ 5 Έννοιες και Κλασική Θεωρία Εννοιών Έννοιες : Θεμελιώδη στοιχεία από τα οποία αποτελείται το γνωστικό σύστημα Κλασική θεωρία [ή θεωρία καθοριστικών

Διαβάστε περισσότερα

Ο Ρόλος του Κριτικού Στοχασμού στη Μάθηση και Εκπαίδευση Ενηλίκων

Ο Ρόλος του Κριτικού Στοχασμού στη Μάθηση και Εκπαίδευση Ενηλίκων ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Ο Ρόλος του Κριτικού Στοχασμού στη Μάθηση και Εκπαίδευση Ενηλίκων Ενότητα 8: Η Συνειδητοποίηση μέσα από τον Κριτικό Στοχασμό Γιώργος Κ.

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο. Θεμέλια. της λήψης. αποφάσεων

Κεφάλαιο. Θεμέλια. της λήψης. αποφάσεων Κεφάλαιο Θεμέλια της λήψης αποφάσεων Μαθησιακά αποτελέσματα Περιγράψτε τη διαδικασία λήψης αποφάσεων Εξηγήστε τις τρεις θεωρίες που μπορούν να χρησιμοποιήσουν οι μάνατζερ για τη λήψη αποφάσεων Περιγράψτε

Διαβάστε περισσότερα

Ο Ρόλος του Κριτικού Στοχασμού στη Μάθηση και Εκπαίδευση Ενηλίκων

Ο Ρόλος του Κριτικού Στοχασμού στη Μάθηση και Εκπαίδευση Ενηλίκων ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Ο Ρόλος του Κριτικού Στοχασμού στη Μάθηση και Εκπαίδευση Ενηλίκων Ενότητα 10: Ο Κριτικός Στοχασμός στον Εργασιακό Χώρο Γιώργος Κ. Ζαρίφης

Διαβάστε περισσότερα

ΛΟΓΙΣΜΟΣ ΜΙΑΣ ΜΕΤΑΒΛΗΤΗΣ, ΕΣΠΙ 1

ΛΟΓΙΣΜΟΣ ΜΙΑΣ ΜΕΤΑΒΛΗΤΗΣ, ΕΣΠΙ 1 ΛΟΓΙΣΜΟΣ ΜΙΑΣ ΜΕΤΑΒΛΗΤΗΣ, ΕΣΠΙ 1 ΣΥΝΑΡΤΗΣΕΙΣ Η έννοια της συνάρτησης είναι θεμελιώδης στο λογισμό και διαπερνά όλους τους μαθηματικούς κλάδους. Για το φοιτητή είναι σημαντικό να κατανοήσει πλήρως αυτή

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ (μάθημα επιλογής) Α τάξη Γενικού Λυκείου Α) Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών (ΑΠΣ) Στο πλαίσιο της διδασκαλίας του μαθήματος επιλογής «Ελληνικός και Ευρωπαϊκός πολιτισμός»,

Διαβάστε περισσότερα

Ανάλυση Πολιτικού Λόγου

Ανάλυση Πολιτικού Λόγου ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Ενότητα 3η: Η κοινωνική κατασκευή της πραγματικότητας και ο ρόλος του λόγου Γιάννης Σταυρακάκης, Καθηγητής ΑΠΘ Άδειες Χρήσης Το παρόν

Διαβάστε περισσότερα

Οργανωσιακή Συμπεριφορά

Οργανωσιακή Συμπεριφορά ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Πειραιά Τεχνολογικού Τομέα Οργανωσιακή Συμπεριφορά Ενότητα 1: Εισαγωγή στις Οργανώσεις Ιωάννης Σαλμόν Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων Άδειες Χρήσης Το παρόν

Διαβάστε περισσότερα

Αισθητική. Ενότητα 8: Καντ ΙΙ: Προσδιορισμός των καλαισθητικών κρίσεων κατά το ποσόν, την αναφορά και τον τρόπο. Όνομα Καθηγητή : Αικατερίνη Καλέρη

Αισθητική. Ενότητα 8: Καντ ΙΙ: Προσδιορισμός των καλαισθητικών κρίσεων κατά το ποσόν, την αναφορά και τον τρόπο. Όνομα Καθηγητή : Αικατερίνη Καλέρη Αισθητική Ενότητα 8: Καντ ΙΙ: Προσδιορισμός των καλαισθητικών κρίσεων κατά το ποσόν, την αναφορά και τον τρόπο Όνομα Καθηγητή : Αικατερίνη Καλέρη Τμήμα: Φιλοσοφίας 1. Σκοποί ενότητας Σε συνέχεια του προηγούμενου

Διαβάστε περισσότερα

Η ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ: ΟΝΤΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΧΕΣ

Η ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ: ΟΝΤΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΧΕΣ 1 Η ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ: ΟΝΤΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΧΕΣ Η ποιοτική έρευνα έχει επιχειρηθεί να ορισθεί με αρκετούς και διαφορετικούς τρόπους εξαιτίας

Διαβάστε περισσότερα

Κοινωνιολογία του Πολιτισμού

Κοινωνιολογία του Πολιτισμού Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών Κοινωνιολογία του Πολιτισμού Ενότητα 2: Κοινωνιολογία - πολιτισμός - κουλτούρα. Επίκ. Καθηγητής: Νίκος Φωτόπουλος e-mail: nfotopoulos@uowm.gr Τηλ. Επικοινωνίας: 23850-55150

Διαβάστε περισσότερα

Εναλλακτικές θεωρήσεις για την εκπαίδευση και το επάγγελμα του εκπαιδευτικού

Εναλλακτικές θεωρήσεις για την εκπαίδευση και το επάγγελμα του εκπαιδευτικού Εναλλακτικές θεωρήσεις για την εκπαίδευση και το επάγγελμα του εκπαιδευτικού Η εκπαίδευση ως θεσμός κοινωνικοπολιτισμικής μεταβίβασης δομολειτουργισμός και ως θεσμός κοινωνικού μετασχηματισμού κριτική

Διαβάστε περισσότερα

Γιώργος Ξηροπαΐδης: Η διαμάχη των ερμηνειών. Γκάνταμερ Χάμπερμας. Αθήνα: Πόλις 2008, 561 σ., 33.

Γιώργος Ξηροπαΐδης: Η διαμάχη των ερμηνειών. Γκάνταμερ Χάμπερμας. Αθήνα: Πόλις 2008, 561 σ., 33. 1/6 2009-03 Ξηροπαΐδης: Γκάνταμερ Χάμπερμας Γιώργος Ξηροπαΐδης: Η διαμάχη των ερμηνειών. Γκάνταμερ Χάμπερμας. Αθήνα: Πόλις 2008, 561 σ., 33. Κρίνει η Γκόλφω Μαγγίνη (Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων) gmaggini@uoi.gr

Διαβάστε περισσότερα

H φιλοσοφία γίνεται εύκολα μια νοσταλγική άσκηση. Άλλωστε, η σύγχρονη φιλοσοφία έχει την τάση να προβάλλει αυτή τη νοσταλγία. Σχεδόν πάντα, δηλώνει

H φιλοσοφία γίνεται εύκολα μια νοσταλγική άσκηση. Άλλωστε, η σύγχρονη φιλοσοφία έχει την τάση να προβάλλει αυτή τη νοσταλγία. Σχεδόν πάντα, δηλώνει H φιλοσοφία γίνεται εύκολα μια νοσταλγική άσκηση. Άλλωστε, η σύγχρονη φιλοσοφία έχει την τάση να προβάλλει αυτή τη νοσταλγία. Σχεδόν πάντα, δηλώνει πως κάτι έχει ξεχαστεί ή έχει σβηστεί, πως κάτι λείπει.

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΑΡΧΑΙΩΝ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ 2017

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΑΡΧΑΙΩΝ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ 2017 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΑΡΧΑΙΩΝ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ 2017 Α1. Στις άλλες δηλαδή ικανότητες, όπως ακριβώς λες εσύ, αν κάποιος ισχυρίζεται ότι είναι ικανός αυλητής ή ικανός σε οποιαδήποτε άλλη τέχνη, στην οποία δεν είναι,

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΕΡΟΣ Α ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΛΟΓΙΚΗ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΕΡΟΣ Α ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΛΟΓΙΚΗ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ..................................... 13 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΣΧΗΜΑΤΩΝ................................... 14 ΠΡΟΛΟΓΟΣ............................................. 15 ΜΕΡΟΣ Α ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Διαβάστε περισσότερα

Οι γλώσσες αλλάζουν (5540)

Οι γλώσσες αλλάζουν (5540) Κείμενο 1 Οι γλώσσες αλλάζουν (5540) Δεν χρειάζεται ιδιαίτερη σκέψη, για να διαπιστώσει κανείς ότι οι φυσικές γλώσσες αλλάζουν με το πέρασμα του χρόνου, όπως όλες οι πτυχές του φυσικού κόσμου και της ζωής

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΗΘΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ

ΒΙΟΗΘΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΒΙΟΗΘΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ Ενότητα 3: Είναι ο αγέννητος άνθρωπος πρόσωπο; Φιλοσοφικές απόψεις Μιλτιάδης Βάντσος Άδειες

Διαβάστε περισσότερα

<5,0 5,0 6,9 7 7,9 8 8,9 9-10

<5,0 5,0 6,9 7 7,9 8 8,9 9-10 ΚΡΙΤΗΡΙΑ Εύρος θέματος Τίτλος και περίληψη Εισαγωγή Βαθμολογία

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Εισαγωγή Μεθοδολογία της Έρευνας ΕΙΚΟΝΑ 1-1 Μεθοδολογία της έρευνας.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Εισαγωγή Μεθοδολογία της Έρευνας ΕΙΚΟΝΑ 1-1 Μεθοδολογία της έρευνας. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Εισαγωγή Η Μεθοδολογία της Έρευνας (research methodology) είναι η επιστήμη που αφορά τη μεθοδολογία πραγματοποίησης μελετών με συστηματικό, επιστημονικό και λογικό τρόπο, με σκοπό την παραγωγή

Διαβάστε περισσότερα

ΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΙ ΤΟΥΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ

ΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΙ ΤΟΥΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ ΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΙ ΤΟΥΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΑΣΑΠΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ Δ.Ε. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

Διαβάστε περισσότερα

ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΘΕΣΗ

ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΘΕΣΗ ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΘΕΣΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Γαβριέλλα Κοντογιαννίδου, Φιλόλογος 1. Το πρώτο βήμα μας είναι η κατανόηση του θέματος και η ένταξή του σε ευρύτερες θεματικές ενότητες Συνήθως, ένα θέμα Έκθεσης έχει

Διαβάστε περισσότερα

Αυτή ακριβώς η μεταλλαγή είναι το θέμα του παρόντος βιβλίου. Προκειμένου να την προσδιορίσουμε μέσα σε όλο αυτό το ομιχλώδες τοπίο της

Αυτή ακριβώς η μεταλλαγή είναι το θέμα του παρόντος βιβλίου. Προκειμένου να την προσδιορίσουμε μέσα σε όλο αυτό το ομιχλώδες τοπίο της Εισαγωγή Tο βιβλίο αυτό θα μπορούσε να τιτλοφορείται διαφορετικά. Αν θέλαμε να ακολουθήσουμε το ρεύμα των αλλαγών στο χώρο των διεθνών οργανισμών, ο τίτλος του θα ήταν «Εκπαίδευση για την αειφόρο ανάπτυξη».

Διαβάστε περισσότερα

Κατά τη διάρκεια της συγγραφής μιας διδακτορικής διατριβής ο ερευνητής ανατρέχει

Κατά τη διάρκεια της συγγραφής μιας διδακτορικής διατριβής ο ερευνητής ανατρέχει ACADEMIA ISSN, 2241-1402 http://hepnet.upatras.gr Volume 3, Number 1, 2013 BOOK REVIEW Τίτλος: ΕΠΙΣΤΗΜΗ: Η ιδέα καθ αυτήν Τίτλος πρωτοτύπου: Science: The Very Idea Συγγραφέας: Steve Woolgar Σελίδες: 173

Διαβάστε περισσότερα

Διάταξη Θεματικής Ενότητας ΕΠΑ70/ Εκπαιδευτική Πολιτική και Αναλυτικά Προγράμματα

Διάταξη Θεματικής Ενότητας ΕΠΑ70/ Εκπαιδευτική Πολιτική και Αναλυτικά Προγράμματα Διάταξη Θεματικής Ενότητας ΕΠΑ70/ Εκπαιδευτική Πολιτική και Αναλυτικά Προγράμματα Σχολή ΣΑΚΕ Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Πρόγραμμα Σπουδών ΕΠΑ Επιστήμες της Αγωγής Θεματική Ενότητα ΕΠΑ70

Διαβάστε περισσότερα

Μέθοδοι Έρευνας. Ενότητα 2.7: Τα συμπεράσματα. Βύρων Κοτζαμάνης ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

Μέθοδοι Έρευνας. Ενότητα 2.7: Τα συμπεράσματα. Βύρων Κοτζαμάνης ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ Μέθοδοι Έρευνας Ενότητα 2.7: Τα συμπεράσματα Βύρων Κοτζαμάνης Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας & Περιφερειακής Ανάπτυξης Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται

Διαβάστε περισσότερα