CICERO ORATIONES IN CATILINAM I IV

Transcript

1 CICERO ORATIONES IN CATILINAM I IV 1

2 ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ : «Βασικά Θέματα που προκύπτουν μέσα από τους τέσσερις Κατιλινιακούς Λόγους του Κικέρωνα». Στοιχεία μεταπτυχιακής φοιτήτριας : ΠΡΕΖΑΛΗ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ Α.Μ. 37 Επιβλέποντες καθηγητές : κ. ΛΙΠΚΑ ΜΙΧΑΗΛ κ. ΒΑΡΤΖΙΩΤΗ ΟΛΓΑ 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ : ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ 1) Κοινωνικές και Πολιτικές Συνθήκες στη Ρώμη την εποχή του Κικέρωνα (σελ.1 3) 2) Η εμφάνιση του Κατιλίνα στο πολιτικό προσκήνιο της Ρώμης και οι συνωμοσίες (σελ.3 4) 3) Οι τέσσερις Λόγοι «Κατά Κατιλίνα» του Κικέρωνα, το περιεχόμενό τους και οι αποδέκτες του κάθε λόγου (σελ.4 7) ΒΑΣΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΥ ΠΡΟΚΥΠΤΟΥΝ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΚΑΤΙΛΙΝΙΑΚΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ ΤΟΥ ΚΙΚΕΡΩΝΑ 1) Η «εικόνα» του Κατιλίνα (σελ.8 11) 2) Η «εικόνα» του Κικέρωνα (σελ.12 18) 3) Η έννοια της αρετής (σελ.18 22) 4) Ο ρόλος των αθανάτων θεών (σελ.23 29) 5) Ο Δίας ο Στάτωρ ( Iovis Stator ) (σελ.29 31) 6) Η παράδοση των προγόνων και διάφορα ιστορικά γεγονότα (σελ.31 39) 7) Η πόλη πατρίδα πολιτεία (σελ.39 44) 8) Ήθος Ανηθικότητα : Δύο αντιθετικές έννοιες (σελ.44 51) ΕΠΙΛΟΓΟΣ (σελ.51 52) ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (σελ.53 54) 3

4 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ 1) Κοινωνικές και Πολιτικές Συνθήκες στη Ρώμη την εποχή του Κικέρωνα : Το 106 π.χ., έτος γεννήσεως του Κικέρωνα στο Αρπίνο του Λατίου, η επέκταση της κυριαρχίας της Ρώμης πέρα από την ιταλική χερσόνησο ήταν κιόλας δεδομένη. Η αυτοκρατορία της Ρώμης ήταν τόσο ισχυρή, που οι γειτονικοί βαρβαρικοί λαοί δεν τολμούσαν να την πειράξουν. Ενώ, όμως, τόσο ήταν το μεγαλείο της Ρώμης εξωτερικά, στο εσωτερικό της είχε ήδη αρχίσει μια σταδιακή αποσύνθεση του παλιού πνεύματος της ευνομίας και της αρετής που αποτελούσαν τους θεμέλιους λίθους της. Το πολίτευμα της Ρώμης, μια επιτυχημένη εξισορρόπηση αριστοκρατικών και δημοκρατικών στοιχείων, άρχισε να αλλοιώνεται από την εποχή των προγραφών του Σύλλα 1. Τον πρώτο αιώνα π.χ., οι εμφύλιες συγκρούσεις ανάμεσα στην τάξη των πατρικίων και των πληβείων, της Συγκλήτου και του λαού, είχαν καταστρέψει την εσωτερική ισορροπία της Ρώμης. Χαρακτηριστικό της εποχής του Κικέρωνα ήταν μια νοσταλγία για την αρετή των παλαιότερων χρόνων, για το «mos majorum», και η αναγνώριση ότι στην ρωμαϊκή πολιτεία πρυτάνευε ένα ανώτερο μέτρο αρετής στα χρόνια του πρώτου και του δεύτερου Καρχηδονιακού πολέμου. Μετά την δικτατορία του Σύλλα, πολλοί είχαν την ψευδαίσθηση ότι η Ρώμη ξαναγύρισε στο παλιό πολιτικό της καθεστώς. Μέσα σε αυτή την ψευδαίσθηση ανατράφηκε και ο Κικέρων. Τα χρόνια που χωρίζουν την αποχώρηση του Σύλλα από την επιστροφή του Πομπήιου 2 θριαμβευτή από την Ασία, είναι τα τελευταία χρόνια που μπορούμε ακόμη να μιλάμε για «ρωμαϊκή δημοκρατία». Στα χρόνια αυτά, τέτοια ήταν τα νέα προβλήματα και η αδυναμία της παλιάς πολιτειακής διάρθρωσης να τα αντιμετωπίσει, ώστε να καθίσταται μοιραία η συγκέντρωση πολλών εξουσιών στα χέρια του ενός. 1. Ο Λεύκιος Κορνήλιος Σύλλας (περ.138 π.χ.-78 π.χ.) ήταν Ρωμαίος στρατιωτικός και πολιτικός συντηρητικών πεποιθήσεων, ο οποίος εκλέχθηκε ύπατος δύο φορές. 2. Ο Γναίος ή Γνάιος Πομπήιος ο Μέγας (106 π.χ.-48 π.χ.) ήταν διακεκριμένος Ρωμαίος στρατιωτικός ηγέτης, έπαρχος και πολιτικός του 1 ου αι. π.χ. Τα σπουδαιότερα κατορθώματά του ήταν η εξάλειψη της πειρατείας από την Μεσόγειο και η νίκη στον Γ Μιθριδατικό πόλεμο. 4

5 Ο Κικέρων πολύ σύντομα έδειξε τα εξαιρετικά πνευματικά του χαρίσματα, καθώς μεγάλωνε, και ακολούθησε μία λαμπρή σταδιοδρομία. Ανέβηκε σε νεαρή ηλικία την ιεραρχία των αξιωμάτων της ρωμαϊκής πολιτείας, στηριγμένος κυρίως στις λαμπρές εμφανίσεις του στα δικαστήρια, όπου κυριαρχούσε 3. Ο Κικέρων ήταν ένας «νέος ανήρ» (homo novus), καθώς αγωνιζόταν στον πολιτικό στίβο της Ρώμης, χωρίς να ανήκει στην τάξη των ευγενών και χωρίς να έχει ένδοξους προγόνους. Το 65 π.χ., ο Πομπήιος ξεκαθάρισε τη Μεσόγειο από τους πειρατές και κατέστησε ευνοϊκότερες τις συνθήκες ζωής για όλους τους μεσογειακούς λαούς. Μετά από αυτή την επιτυχία του, η Ρώμη τον έστειλε στην Ανατολή, στον πόλεμο εναντίον του Μιθριδάτη 4, με αποτέλεσμα να λείψει ο Πομπήιος από τη Ρώμη για τρία χρόνια. Κατά την διάρκεια αυτών των ετών, η κατάσταση στο εσωτερικό της πόλης ήταν εκρηκτική. Υπήρχαν έντονες διαμάχες μεταξύ των υπερασπιστών της Συγκλήτου, των optimates και των populares, εκείνων που ήθελαν να ελαττώσουν την εξουσία της Συγκλήτου προς όφελος του λαού. Στην πραγματικότητα, κανένας δεν είχε πια αγνές προθέσεις και δεν υπερασπιζόταν τα δικαιώματα του λαού. Αγωνίζονταν για να εγκαταστήσουν ένα νέο καθεστώς, όπου ένας θα συγκέντρωνε σχεδόν όλες τις εξουσίες. Αυτή, όμως, ήταν και η πολιτικώς ορθή σκέψη, καθώς η διατήρηση του παλιού καθεστώτος δεν συμβιβαζόταν πια με την κοσμοκρατορία της Ρώμης. Μέσω της ηγεσίας των populares, ο Ιούλιος Καίσαρ 5 απέβλεπε προς αυτή την θέση του ενός, ενώ απέναντί του, εμπόδιο στα φιλόδοξα σχέδιά του, στεκόταν ο Κάτων ο νεότερος, που διακρινόταν για την σταθερότητα στις αρχές του και για τον αγώνα του ενάντια στη διαφθορά της εποχής του. Ο Κικέρων, αν και όχι κατά την καταγωγή, ήταν αριστοκράτης, χωρίς όμως να είναι εχθρός των λαϊκών τάξεων. Όπως θα δούμε και από το περιεχόμενο τεσσάρων λόγων του «Κατά Κατιλίνα», κύριο μέλημά του ήταν η φροντίδα και η σωτηρία του ρωμαϊκού λαού. 3. Quintiliani: Institutio Oratoria, X, I, Ο Μιθριδάτης Στ Ευπάτωρ Διόνυσος ήταν βασιλιάς του βασιλείου του Πόντου και έμεινε στην ιστορία ως ένας από τους πιο επιτυχημένους αντιπάλους των επεκτατικών βλέψεων των Ρωμαίων της ύστερης περιόδου της ρωμαϊκής δημοκρατίας. 5. Ο Γάιος Ιούλιος Καίσαρας (100 π.χ.-44 π.χ.) ήταν σημαντικός Ρωμαίος στρατηγός και πολιτικός, που πρωταγωνίστησε στον μετασχηματισμό της ρωμαϊκής δημοκρατίας στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. 5

6 Ο αγώνας μεταξύ των optimates και των populares συνεχιζόταν για αρκετό χρονικό διάστημα, χωρίς να έχει κριθεί κάποιο αποτέλεσμα. Οι populares, όμως, υπόσχονταν κυρίως την «αποκοπή» των χρεών και την διανομή γαιών, με αποτέλεσμα να συγκινούν ένα μεγάλο μέρος του λαού, αλλά και της αριστοκρατίας που είχαν χρέη. Έτσι, ο λαός συντασσόταν στο πλευρό του Ι.Καίσαρος και του Κράσσου, των ηγετών της δήθεν δημοκρατίας και μελλόντων τυράννων του. 2) Η εμφάνιση του Κατιλίνα στο πολιτικό προσκήνιο της Ρώμης και οι συνωμοσίες : Εκείνη την εποχή, στην παράταξη των populares εμφανίσθηκε ο Λεύκιος Σέργιος Κατιλίνας, ένας αριστοκράτης, ο οποίος αν και είχε εξαιρετικά προσόντα, έφερε ως προσωπικότητα όλα τα στίγματα της μεταβατικής εποχής του. Το 68 π.χ. κατόρθωσε να εκλεγεί αγορανόμος και πραίτωρ, παρ όλο που ήταν ένας από τους πιο αδίστακτους καταδότες του καθεστώτος, και να σταλεί προπραίτωρ στην επαρχία της Αφρικής. Η καταπίεση που άσκησε στους κατοίκους της αφρικανικής επαρχίας, είχε ως αποτέλεσμα αυτοί να τον κατηγορήσουν δημόσια και να χάσει την υποψηφιότητα για υπατεία το 67 π.χ. Παρά την ανηθικότητά του, όχι μόνο στα δημόσια πράγματα, αλλά και στον ιδιωτικό του βίο και την οικογενειακή του ζωή, ήταν συμπαθής σε πλήθος ρωμαϊκού λαού, καθώς ήταν επιτήδειος δημαγωγός. Ό,τι άρεσε στο πλήθος, το υποσχόταν και μοίραζε ό,τι μπορούσε να μοιράσει. Εκτός από την δημαγωγική του δράση στις συνελεύσεις του λαού, ασκούσε και συνωμοτική δράση στις λεγεώνες και στους αποστρατευμένους λεγεωνάριους, προσπαθώντας να φτάσει στο αξίωμα του υπάτου και να αποκτήσει από εκεί την απόλυτη εξουσία, όπως ο Γάιος Μάριος ( π.χ., σημαντικός Ρωμαίος στρατηγός και πολιτικός) και ο Σύλλας. Αφού απέτυχε στις υπατικές εκλογές του 66 π.χ., ο Κατιλίνας οργάνωσε μια πρώτη συνωμοσία το 65 π.χ. με σκοπό να καταλάβει την αρχή, αλλά απέτυχε γιατί δεν κρατήθηκε μυστική. Λίγο αργότερα, το ίδιο έτος, οργάνωσε μια δεύτερη συνωμοσία για την κατάληψη της αρχής, 6

7 αλλά έδωσε άκαιρα το σύνθημα της έναρξης των δολοφονιών, με αποτέλεσμα να αποτύχει και πάλι. Το 64 π.χ., όταν ήταν να γίνουν οι υπατικές εκλογές για το έτος 63 π.χ., ο Κατιλίνας υπόσχεται πάλι προεκλογικά στο λαό διαγραφή χρεών και διανομή γαιών, δημιουργώντας έτσι ρεύμα υπέρ του. Οι ιππείς, όμως, επειδή φοβούνταν τον Κατιλίνα και την πολιτική του, συσπειρώθηκαν με τους πατρικίους και έτσι εξελέγη τελικά ύπατος ο Μάρκος Τύλλιος Κικέρων. Ένα έτος αργότερα, ο Κατιλίνας εκθέτει πάλι υποψηφιότητα για την εκλογή των υπάτων του ερχόμενου έτους, αλλά αυτή τη φορά η συνωμοσία του είναι ευρύτερη και καλύτερα οργανωμένη. Συγχρόνως, στέλνει έναν πιστό σύντροφό του, τον Μάνλιο, στα Φαίσουλα της Ετρουρίας για να συγκροτήσει ένα επαναστατικό στρατιωτικό σώμα, ενώ ανάλογες ετοιμασίες κάνει στην Απουλία και σε άλλα κέντρα της Ιταλίας. Ο Κικέρων έχει πολλές ενδείξεις γι αυτές τις ετοιμασίες, αλλά όχι αποδείξεις. Η Σύγκλητος, λόγω ανησυχίας της, εκδίδει ένα senates consultum ultimum ή extremum, ένα διάταγμα που σε ώρα κινδύνου επιτρέπει την συγκέντρωση όλων των εξουσιών στα χέρια των υπάτων. Ταυτόχρονα, ο Κικέρων προσπαθεί να αναβάλει τις υπατικές εκλογές για να συγκεντρώσει περισσότερα στοιχεία, αλλά η μερίδα του Κατιλίνα δεν του το επιτρέπει. Παρ όλα αυτά, ο Κατιλίνας και πάλι δεν εκλέγεται ύπατος, εξαιτίας των ενεργειών του Κικέρωνα, αλλά ακόμη και στην περίπτωση της αποτυχίας του, έχει ετοιμάσει σχέδιο, καθώς τον περιμένει έξω από τη Ρώμη ο επαναστατικός στρατός. 3) Οι τέσσερις Λόγοι «Κατά Κατιλίνα» του Κικέρωνα, το περιεχόμενό τους και οι αποδέκτες του κάθε λόγου : Κατά τη διάρκεια της υπατείας του το έτος 63 π.χ., ο Κικέρων κατάφερε να αποκαλύψει τη συνωμοσία του Κατιλίνα και να σώσει τη Ρώμη από τον κίνδυνο που αυτή ενείχε. Γι αυτό ανακηρύχθηκε και Pater Patriae («Πατέρας της Πατρίδας»). Τότε ακριβώς, εκφώνησε και τους τέσσερις περίφημους λόγους του «Κατά Κατιλίνα», από τους οποίους οι δύο εκφωνήθηκαν μπροστά στη Σύγκλητο (ο 1 ος και ο 4 ος Κατιλινιακός Λόγος) και οι άλλοι δύο μπροστά στο δήμο (ο 2 ος και ο 3 ος Κατιλινιακός Λόγος). 7

8 1 ος Κατιλινιακός Λόγος : Πιο αναλυτικά, ο Κατιλίνας μετά την αποτυχία του στις υπατικές εκλογές του 63 π.χ., συγκεντρώνει όλους τους συνεργούς του τη νύχτα της 6 ης Νοεμβρίου στο σπίτι του φίλου του Πόρκιου Λαίκα και δίνει τις απαραίτητες οδηγίες για την ανάπτυξη του κινήματος. Πρώτος στόχος ήταν να δολοφονήσουν τον Κικέρωνα μέσα στο σπίτι του, με την πρόθεση ότι θα πήγαιναν να τον χαιρετήσουν σύμφωνα με το έθιμο στη Ρώμη και έπειτα θα ακολουθούσαν οι δολοφονίες και άλλων επιφανών ανδρών. Ο Κικέρων, όμως, αφού ειδοποιήθηκε έγκαιρα για όλα αυτά από τους πληροφοριοδότες του, έκλεισε τις πόρτες του και συνεκάλεσε αμέσως τη Σύγκλητο στο ναό του Διός Στάτορος στις 8 Νοεμβρίου του 63 π.χ. Ο Κατιλίνας, ως συγκλητικός, έσπευσε και αυτός στη συνεδρίαση για να μην προκαλέσει περισσότερες υποψίες, αλλά τον αποφεύγουν όλοι, ακόμα και αυτοί που είναι κρυφοί φίλοι του. Εκείνη τη στιγμή, ο Κικέρων σηκώνεται και εκφωνεί τον πρώτο «Κατά Κατιλίνα» λόγο του. Ο Κικέρων, καθώς αρχίζει να μιλά, δεν απευθύνεται, όπως θα ήταν φυσικό, σε όλους τους συγκλητικούς, αλλά μόνο στον Κατιλίνα που τον έχει μπροστά του, κάθεται κάπου απέναντί του. Κάνει μια βίαιη αποστροφή προς τον Κατιλίνα και εξαπολύει μία δριμεία φραστική επίθεση εναντίον του, που ασφαλώς θα προξένησε μεγάλη εντύπωση και θα τάραξε τους ακροατές. Ο πρώτος Κατιλινιακός λόγος είναι γεμάτος προσφωνήσεις του Κατιλίνα. Ο Κικέρων αποκαλύπτει τα σχέδια του Κατιλίνα, χωρίς να έχει αποδείξεις γι αυτά και τονίζει την ανηθικότητά του με βαρύτατους χαρακτηρισμούς. 2 ος Κατιλινιακός Λόγος : Την ημέρα που εκφωνήθηκε ο πρώτος Κατιλινιακός λόγος (8 Νοεμβρίου του 63 π.χ.), ο Κατιλίνας, βλέποντας το κλίμα που είχε δημιουργηθεί εις βάρος του, αποφάσισε να φύγει από τη Ρώμη. Πίσω στην πόλη, όμως, έμειναν οι φίλοι του και συνωμότες που ήταν έτοιμοι να ακολουθήσουν κάθε του οδηγία και βρίσκονταν σε διαρκή συντονισμό με τον επαναστατικό στρατό της Ετρουρίας. 8

9 Ο Κικέρων, έχοντας καταδότες μεταξύ των συνωμοτών, είχε άμεση πληροφόρηση των σχεδίων τους. Γι αυτό τον λόγο, έκρινε σκόπιμο να συγκαλέσει στο Forum (στην Αγορά) τον λαό και να τον ενημερώσει για τις πληροφορίες που είχε, αλλά κυρίως για να επιτεθεί, όχι τόσο πια εναντίον του Κατιλίνα, αλλά εναντίον των δικών του, που έμειναν στην πόλη για να συνεχίσουν τη δράση τους. Σκοπός του Κικέρωνα με τον δεύτερο Κατιλινιακό του λόγο ήταν να κινητοποιήσει τον λαό και να στρέψει την προσοχή του προς αυτόν τον μεγάλο κίνδυνο των συνωμοτών, ενώ ταυτόχρονα, να κάνει επίδειξη της δυνάμεώς του, ώστε οι φοβισμένοι δικοί του να πάρουν θάρρος και να δειλιάσουν οι αντίπαλοί του. Στις 9 Νοεμβρίου του 63 π.χ., ο Κικέρων εκφωνεί τον δεύτερο Κατιλινιακό του λόγο στην Αγορά της Ρώμης. Το μόνο που πέτυχε, όμως, είναι να μην αντιδράσει προσωρινά ο λαός στο διώξιμο του Κατιλίνα χωρίς να δικαστεί, τίποτε περισσότερο. Οι φίλοι του Κατιλίνα συνεχίζουν την δράση τους μέσα στη Ρώμη και ο Κικέρων τους παρακολουθεί, χωρίς να έχει εις βάρος τους αποδείξεις. 3 ος Κατιλινιακός Λόγος : Η καλή τύχη βοήθησε και τον Κικέρωνα και τη Ρώμη, καθώς όλες οι αποδείξεις που χρειαζόταν ο Κικέρων έφτασαν στα χέρια του, εικοσιπέντε μέρες μετά την εκφώνηση του δεύτερου Κατιλινιακού του λόγου. Οι Αλλοβρίγοι, λαός της πέραν των Άλπεων Γαλατίας, δυσαρεστημένοι από τον ρωμαϊκό ζυγό, έστειλαν πρέσβεις στη Ρώμη για να διαπραγματευθούν θέματα της επαρχίας τους. Οι συνωμότες του Κατιλίνα, γνωρίζοντας την δυσαρέσκεια των Αλλοβρίγων, τους πλησίασαν και τους υποσχέθηκαν ότι θα έχουν όσα ζητούσαν, εάν θα καταλάμβαναν την εξουσία, με τον όρο να ενισχύσουν με ιππικό τον στρατό του Κατιλίνα στην Ετρουρία. Ο Κικέρων και πάλι πληροφορήθηκε έγκαιρα αυτές τις μυστικές συναντήσεις, μέσω μιας φίλης ενός από τους συνωμότες και ήρθε και ο ίδιος σε συνεννόηση με τους Αλλοβρίγους. Οι πρέσβεις, αφού αντιλήφθηκαν τις προσφορές των δύο διαφορετικών μερίδων, προτίμησαν να προδώσουν τους συνωμότες και να ακολουθήσουν τον Κικέρωνα, αφού τους ενέπνεε μεγαλύτερη ασφάλεια και αξιοπιστία. 9

10 Στις 3 Δεκεμβρίου του 63 π.χ., ο Κικέρων εκφωνεί τον τρίτο Κατιλινιακό του λόγο μπροστά στο λαό της Ρώμης και εκθέτει τον τρόπο με τον οποίο έφτασαν στα χέρια του αποδείξεις, ανεπίδεκτες αμφισβήτησης, εις βάρος των συνωμοτών. 4 ος Κατιλινιακός Λόγος : Αφού βρέθηκαν πια οι αποδείξεις και έγινε η σύλληψη των πιο επικίνδυνων συνωμοτών, όλα ήταν έτοιμα για τη δίκη. Στις 5 Δεκεμβρίου του 63 π.χ., ο Κικέρων συνεκάλεσε τη Σύγκλητο με σκοπό να αποφασίσει για την ποινή που θα επιβληθεί στους ενόχους και συγκεκριμένα, να διαλέξει μεταξύ θανατικής ποινής και ισοβίων δεσμών. Αρχικά, η Σύγκλητος έκλινε προς την επιεικέστερη λύση, επηρεασμένη από την ομιλία του Ιουλίου Γ.Καίσαρος, αλλά τελικά παρασύρθηκε από την ομιλία του Κάτωνα και ζήτησε την κεφαλική ποινή των ενόχων. Ο Κικέρων δεν εκφράζει ξεκάθαρα τη γνώμη του, καθώς βρίσκεται σε δύσκολη θέση. Από τη μία πλευρά, επιθυμεί την εκτέλεση των ενόχων για να επικρατήσει εσωτερική ισορροπία στη Ρώμη, από την άλλη, όμως, ούτε η Σύγκλητος, ούτε ο ίδιος έχουν δικαίωμα να αποφασίσουν την κεφαλική ποινή κατά Ρωμαίου πολίτη, αλλά μόνο η συνέλευση του λαού. Δεν είναι συμφέρον για τον Κικέρωνα να προσφύγει στη συνέλευση του λαού, ενώ παράλληλα φοβάται τις συνέπειες για τον εαυτό του αν προβεί σε μια τέτοια παρανομία, γι αυτό προσπαθεί να καταστήσει συνυπεύθυνη τη Σύγκλητο σε όποια απόφαση πάρει. Όλος ο τέταρτος Κατιλινιακός λόγος είναι μία «ταλάντευση» ανάμεσα στις δύο αυτές διαφορετικές λύσεις που υπάρχουν. 10

11 ΒΑΣΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΥ ΠΡΟΚΥΠΤΟΥΝ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΚΑΤΙΛΙΝΙΑΚΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ ΤΟΥ ΚΙΚΕΡΩΝΑ 1) Η «εικόνα» του Κατιλίνα : Ο Κικέρων, μέσα από τους τέσσερις Κατιλινιακούς λόγους του, προσπαθεί να καταδείξει στον Ρωμαϊκό λαό την συνωμοσία που έχει οργανωθεί, γι αυτό και κύριος στόχος του είναι ο εγκέφαλος αυτής της συνωμοσίας, ο Κατιλίνας. Αυτή η προσωπική επίθεση προς το ήθος και την προσωπικότητα του Κατιλίνα είναι ιδιαίτερα εμφανής στον πρώτο Κατιλινιακό λόγο. Η «εικόνα» του Κατιλίνα διαγράφεται μέσα από το πρίσμα της προσωπικής εμπάθειας του Κικέρωνα, γι αυτό και παρουσιάζει πολλά αρνητικά χαρακτηριστικά. Ο Κατιλίνας χαρακτηρίζεται για την ασύδοτη μανία του και την αχαλίνωτη προκλητικότητα απέναντι στους Ρωμαίους και εμφανίζεται να κάνει κατάχρηση της υπομονής τους (Cic.Cat.Orat.1.I.1.1-3). Σκόπιμα ο Κικέρων δίνει στους Ρωμαίους την εντύπωση του κινδύνου και της επικείμενης επίθεσης από τον Κατιλίνα και προσπαθεί να τονίσει το αίσθημα του φόβου που προκαλεί στο λαό ( timor populi ). Τον παρουσιάζει ως έναν ύπουλο συγκλητικό, ο οποίος παρίσταται στις συνεδριάσεις της Συγκλήτου για να αναιρέσει τις υποψίες εναντίον του, αλλά κυρίως για να επισημάνει με το μάτι καθέναν από τους συγκλητικούς που πρόκειται να σκοτώσει (Cic.Cat.Orat.1.I.2.4-5). Για τον Κικέρωνα, ο Κατιλίνας είναι ένας «τρομοκράτης» που προτίθεται να περάσει «διά πυρός και σιδήρου» την οικουμένη (Cic.Cat.Orat.1.I.3.3-4), ένας βλαβερός πολίτης για τον κοινωνικό του περίγυρο, ο οποίος θα έπρεπε να είχε οδηγηθεί στο θάνατο, σύμφωνα με διαταγή του υπάτου, πολλά χρόνια πριν (Cic.Cat.Orat.1.I.2.6-8). Είναι ο απόλυτος ηγέτης του εχθρού της Ρώμης που εξακολουθεί να ζει ανάμεσα στους Ρωμαίους πολίτες προκλητικά, να οργανώνει στρατόπεδα εναντίον τους στις κοιλάδες της Ετρουρίας και να σχεδιάζει καθημερινά κάποια συμφορά για τη ρωμαϊκή πολιτεία (Cic.Cat.Orat.1.II.5.1-3). Κατέχει την «εικόνα» του άτιμου και διεφθαρμένου ανθρώπου που όχι μόνο οργανώνει, αλλά και προσπαθεί να συγκαλύψει τις εγκληματικές του συγκεντρώσεις και να κρατήσει μυστικά τα σχέδιά του, γι αυτό και ο Κικέρων 11

12 κρίνει απαραίτητη την περιφρούρησή του, με στόχο να περιορίσει την ασύδοτη ελευθερία του (Cic.Cat.Orat.1.II.6). Στον πρώτο Κατιλινιακό λόγο, ο Κικέρων αποκαλύπτει με κάθε λεπτομέρεια τα σχέδια του Κατιλίνα, σύμφωνα με τις πληροφορίες που είχε, δείχνοντας έτσι την ακρίβεια με την οποία σχεδίαζε κάθε του κίνηση ο Κατιλίνας. Όχι μόνο είχε ορίσει τον φόνο συγκεκριμένων ατόμων, αλλά είχε ήδη μοιράσει τις επαρχίες της Ιταλίας στους συνεργάτες του και είχε προαναγγείλει την αναχώρησή του από την πόλη (Cic.Cat.Orat.1.IV ). Στοιχεία του χαρακτήρα του Κατιλίνα, εκτός από τη διαφθορά και το εγκληματικό του ένστικτο, είναι η οργάνωση, ο προσχεδιασμός και η συνέπεια σε οτιδήποτε κάνει. Για τον Κικέρωνα, είναι ένα «μίασμα» της πόλης, γι αυτό τον προτρέπει να φύγει από την πόλη και να πάρει και όλους τους δικούς του μαζί (Cic.Cat.Orat.1.V ). Μέσα από μία κλιμάκωση, αρχικά της προσωπικής επίθεσης του Κατιλίνα εναντίον του Κικέρωνα και έπειτα της επίθεσης του Κατιλίνα εναντίον ολόκληρης της πολιτείας, ο Κατιλίνας παρουσιάζεται ως ο υπέρτατος κίνδυνος της πόλης και ως ο πιο ασεβής και ακραίος άνθρωπος που υπάρχει, καθώς δεν στρέφεται μόνο εναντίον των οίκων των συμπολιτών του, αλλά και εναντίον των ναών των αθανάτων θεών, θέλοντας έτσι να σύρει στην καταστροφή ολόκληρη την Ιταλία (Cic.Cat.Orat.1.V ). Στην προσπάθειά του ο Κικέρων να ασκήσει ηθική πίεση στον Κατιλίνα για να πετύχει την αυτοεξορία του, ξεδιπλώνει πολλές πτυχές της προσωπικής του ζωής. Ακόμα και στην οικογενειακή του ζωή, ο Κατιλίνας χαρακτηρίζεται από απρέπεια και κακοήθεια και κάθε διαχείριση των ιδιωτικών του υποθέσεων είναι ατιμωτική (Cic.Cat.Orat.1.VI.4-8). Αρχικά, ο Κικέρων αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο ο Κατιλίνας γοήτευε τους νέους ανθρώπους, οδηγώντας τους με κάθε τρόπο στη διαφθορά, είτε αυτή επρόκειτο για έγκλημα, είτε για κάποιο όργιο (Cic.Cat.Orat.1.VI.8-10). Στη συνέχεια, φέρνει στο φως κάποιες κατηγορίες του Κατιλίνα για εγκλήματα στο οικογενειακό του περιβάλλον, εντείνοντας έτσι την εικόνα διαστροφής του χαρακτήρα του. Ο Κατιλίνας κατηγορείται ότι σκότωσε την πρώτη του γυναίκα για να παντρευτεί μια εταίρα εξαιρετικής ομορφιάς, την Αυρηλία Ορεστίλλα, όπως επίσης κατηγορείται και για κάποιο άλλο απίστευτο έγκλημα που ο Κικέρων εσκεμμένα το αποσιωπά (Cic.Cat.Orat.1.VI ). Ίσως πρόκειται για τον φόνο ενός ενήλικου παιδιού της Αυρηλίας, που ήταν εμπόδιο 12

13 στον δεύτερο γάμο του ή για αιμομιξία, καθώς η Αυρηλία φημολογήθηκε ότι ήταν νόθα κόρη του. Οι βαρύτατες, αλλά και δικαστικά αναπόδεικτες κατηγορίες εναντίον του Κατιλίνα δείχνουν ότι, άσχετα προς τη δύναμή του, ήταν ηθικά ανυπόληπτος. Σε όλα αυτά προστίθεται και το γεγονός ότι ο Κατιλίνας ήταν υπερχρεωμένος, σύμφωνα με την δεύτερη αποσιώπηση του Κικέρωνα για την περιουσιακή του καταστροφή (Cic.Cat.Orat.1.VI ). Βασικό κίνητρο που ο Κικέρων θέλει να μιλήσει στον Κατιλίνα, θεωρεί τον οίκτο και όχι το μίσος (Cic.Cat.Orat.1.VII.2-4). Η παρουσία του προκαλεί τρόμο, γι αυτό κανένας δεν τον χαιρετάει στη Σύγκλητο ( Quis te salutavit ), αλλά αδειάζουν τα έδρανα με την εμφάνισή του ( ista subsellia vacuefacta sunt ) και γενικότερα η στάση της πολιτείας απέναντί του είναι σιωπηλή ( tacita loquitur ). Δεν είναι από τους ανθρώπους που θα τον αναχαιτίσει η ντροπή μπροστά στην ακολασία ή ο φόβος μπροστά στον κίνδυνο ή η φρόνηση μπροστά στους παραλογισμούς του (Cic.Cat.Orat.1.IX ), αλλά διακρίνεται για την μανιασμένη πλεονεξία του και την εγκληματική του φύση (Cic.Cat.Orat.1.X ). Σμίγοντας με κακοήθη συντροφιά, ο Κατιλίνας είχε βρει τη δύναμη όχι μόνο να περιφρονεί τους νόμους και τα δικαστήρια, αλλά και να τους ανατρέπει και να τους καταργεί (Cic.Cat.Orat.1.VII ), ενώ λήστευε και κατατυραννούσε ακόμα και τους συμμάχους της Ρώμης (Cic.Cat.Orat.1.VII ). Οι επιδόσεις του ήταν ποικίλες σε διαφορετικά πεδία και είχε διεφθαρμένους φίλους και συνεργούς στο έγκλημα από κάθε κατηγορία ανθρώπων και επαγγέλματος (Cic.Cat.Orat.2.V.9.1-6). Δεν υπήρχε κανένας δηλητηριαστής, μονομάχος, δολοφόνος, μοιχός, απατεώνας, διεφθαρμένος νέος, διεφθαρμένος ηθοποιός ή ατιμασμένη γυναίκα που να μην συνδεόταν και να μην είχε μεγάλη οικειότητα μαζί του. Ο Σαλλούστιος στο έργο του Bellum Catilinae («Ο Πόλεμος με τον Κατιλίνα») επιβεβαιώνει, με τη διήγησή του για την ηθική υπόσταση του Κατιλίνα, όλη αυτή την αρνητική και διεφθαρμένη εικόνα του Κατιλίνα, ήδη από τη νεαρή του ηλικία, όπως ακριβώς την παρουσιάζει ο Κικέρων. Παρ όλα αυτά, όμως, και ο Σαλλούστιος και ο Κικέρων αναγνωρίζουν τα πολλά φυσικά χαρίσματα του Κατιλίνα, που λόγω έλλειψης καλού ήθους δεν αξιοποιήθηκαν. 13

14 Συγκεκριμένα, αναφορά στα θετικά στοιχεία του Κατιλίνα γίνεται στον πρώτο Κατιλινιακό λόγο (Cic.Cat.Orat.1.X ), όπου ο Κικέρων αναγνωρίζει την εξαιρετική τόλμη και αντοχή του Κατιλίνα σε κάθε κακουχία, όπως η πείνα, η δίψα ή το κρύο, αλλά και στον δεύτερο Κατιλινιακό λόγο (Cic.Cat.Orat.2.V.9.6-9) που παραδέχεται ότι ο Κατιλίνας είχε πολλές δυνατότητες λόγω της ευστροφίας του και των φυσικών του προσόντων, αλλά τις δαπανούσε σε όργια και παράτολμα εγχειρήματα και γενικότερα υπηρετούσε μέσω αυτών την ανήθικη ψυχή του. Η μεγαλύτερη αξία του Κατιλίνα μέσα από τα λόγια του Κικέρωνα φαίνεται στον τρίτο Κατιλινιακό λόγο (Cic.Cat.Orat.3.VII.16 και 17), όταν πια ο Κικέρων έχει στα χέρια του τις αποδείξεις της συνωμοσίας και τις έχει εκθέσει στη Σύγκλητο και τον λαό. Ο Κικέρων αναγνωρίζει ότι από όλους τους συνωμότες, ο Κατιλίνας ήταν ο μόνος επίφοβος εχθρός της Ρώμης ( Ille erat unus timendus ex istis omnibus ), καθώς είχε γνώση για όλα τα πράγματα ( omnia norat ), παρακολουθούσε τα πάντα και επενέβαινε σε κάθε διαδικασία, ενώ μπορούσε πολύ εύκολα να προσελκύσει ανθρώπους και να τους μυήσει στο έγκλημα ( appellare, temptare, sollicitare poterat ). Προβαίνει και σε συγκεκριμένους χαρακτηρισμούς του Κατιλίνα, αποκαλώντας τον δραστήριο, έτοιμο για όλα, τολμηρό, επιτήδειο, προσεκτικό στο έγκλημα και επιμελή ακόμη και σε χαμένες υποθέσεις (Cic.Cat.Orat.3.VII ). Υποστηρίζει ότι η αποτυχία της συνωμοσίας οφείλεται σε λανθασμένες κινήσεις των συνωμοτών, εξαιτίας της απουσίας του Κατιλίνα. Στην περίπτωση που ο Κατιλίνας δεν είχε αυτοεξορισθεί, αλλά βρισκόταν στο εσωτερικό της πόλης, ο Κικέρων παραδέχεται ότι δεν θα μπορούσε να λυτρώσει την πόλη από την καταστροφή, γιατί ο Κατιλίνας είχε την ικανότητα να διαχειρίζεται τέλεια κάθε κατάσταση και να φέρει εις πέρας κάθε σχέδιό του, χωρίς να κάνει επιπόλαιες κινήσεις. Συγκεκριμένα, ο Κικέρων υποστηρίζει ότι ο Κατιλίνας δεν θα είχε αργήσει να δράσει, ορίζοντας ως ημερομηνία δράσης τα Σατουρνάλια, ούτε θα είχε προαναγγείλει την ημέρα καταστροφής της πολιτείας, ούτε, τέλος, θα είχε εκθέσει τον εαυτό του, έτσι ώστε να πιαστούν γράμματα και σφραγίδες που θα αποδείκνυαν το έγκλημά του (Cic.Cat.Orat.3.VII ). 14

15 2) Η «εικόνα» του Κικέρωνα : Μέσα από τους τέσσερις «Κατά Κατιλίνα» λόγους του Κικέρωνα διακρίνουμε, βασικά, την διπλή διάσταση της προσωπικότητας του Κικέρωνα. Ο Κικέρων διαθέτει την «εικόνα» ενός δυναμικού και ευσυνείδητου πολιτικού της Ρώμης, ενώ παράλληλα είναι ένας ικανότατος ρήτορας. Είναι ένας άνθρωπος με πάθος και έντονα συναισθήματα που δεν φοβάται να τα εκφράσει απροκάλυπτα. Από την πρώτη κιόλας παράγραφο του πρώτου Κατιλινιακού λόγου, ο αναγνώστης αισθάνεται την έντονη οργή και αγανάκτηση του Κικέρωνα για τον Κατιλίνα. Με ένα εντυπωσιακό ρητορικό σχήμα, το exordium ex abrupto (η απότομη, χωρίς προπαρασκευή, είσοδος στο κύριο θέμα), επιτίθεται με αφάνταστη δριμύτητα προς το πρόσωπο του Κατιλίνα. Με συνεχείς ρητορικές ερωτήσεις, με αυξημένη χρήση του δεύτερου ενικού προσώπου, με επανειλημμένες προσφωνήσεις του Κατιλίνα και με βαρύτατους χαρακτηρισμούς εναντίον του, όλος ο πρώτος Κατιλινιακός λόγος είναι εμφανώς μία έκρηξη οργής του Κικέρωνα. Χρησιμοποιώντας, ακόμη, ένα εξαιρετικό ρητορικό τέχνασμα, παρουσιάζει εξαρχής ως δεδομένη τη γνώση της συνωμοσίας του Κατιλίνα από τον λαό (Cic.Cat.Orat.1.I και Cic.Cat.Orat.1.I.2.1-2), ενώ στην πραγματικότητα δεν ισχύει κάτι τέτοιο, καθώς ο Κικέρων δεν έχει αποδείξεις ακόμη για αυτή την συνωμοσία. Ο τρόπος αυτός, με τον οποίο ο Κικέρων προσπαθεί να πείσει και να κερδίσει τον λαό με το μέρος του, είναι ένα εξαιρετικό δείγμα της ευστροφίας του και της εξυπνάδας του. Ως ύπατος, είναι άριστα ενημερωμένος για τα ιστορικά γεγονότα, αλλά και για τις τρέχουσες πολιτικές εξελίξεις της πατρίδας του. Σχετικά με το θέμα της σοβαρότητας του κινδύνου που ενέχουν οι ενέργειες του Κατιλίνα, αλλά και με το θέμα της τιμωρίας του, ο Κικέρων παραθέτει συγκεκριμένα παραδείγματα ανθρώπων του παρελθόντος (Γ.Σκιπίων, Σερβίλιος Αχάλας, Οπίμιος) που σκότωσαν συμπολίτες τους που ήθελαν να βλάψουν την πολιτεία (Cic.Cat.Orat.1.I.3 και Cic.Cat.Orat.1.II.4). Γνωρίζει πολύ καλά την παράδοση 15

16 των προγόνων του και την ύπαρξη ενός αποτελεσματικού και αυστηρού δόγματος εναντίον των βλαβερών πολιτών, τονίζει, όμως, την έλλειψη των υπάτων στη σύγχρονη εποχή του και την αδυναμία εφαρμογής αυτού του υπατικού δόγματος «τώρα», σε αντίθεση με το «τότε». Ο Κικέρων έχει απόλυτη επίγνωση του κινδύνου που υπάρχει στο εσωτερικό της Ρώμης, αλλά και εξωτερικά (οργανωμένα στρατόπεδα στις κοιλάδες της Ετρουρίας) και αναγνωρίζει την ευθύνη που έχει ως ύπατος απέναντι στην πολιτεία να την προστατεύσει. Ως ευσυνείδητος πολιτικός, παραδέχεται την αδράνεια και την αδυναμία του στην αντιμετώπιση του Κατιλίνα (Cic.Cat.Orat.1.II ), καθώς και την επιείκεια που δείχνει στο θέμα της τιμωρίας του. Όμως, ακόμη και η επιείκειά του σε αυτό το θέμα είναι απόλυτα δικαιολογημένη και ενδεικτική της διπλωματίας, της ευστροφίας και της αυτοσυγκράτησής του. Στον πρώτο και δεύτερο Κατιλινιακό λόγο, ο Κικέρων δεν διαθέτει ακόμη αποδείξεις της συνωμοσίας, αλλά απλές ενδείξεις, που ο ίδιος έχει κάθε λόγο να θεωρεί ως ασφαλείς. Γι αυτό τον λόγο, αποφεύγει τις βιαστικές και επιπόλαιες κινήσεις που θα τον καθιστούσαν κατηγορούμενο από τον λαό για αυταρχικότητα. Ενώπιον εγκλημάτων που συνεπάγονται την κεφαλική ποινή, δεν επιδιώκει μια καταδίκη, αλλά την απομάκρυνση του Κατιλίνα και των υπόλοιπων εγκληματιών από τη Ρώμη. Αυτή η πολιτική που ακολουθεί είναι η σωφρονέστερη και δεν δείχνει αδυναμία χαρακτήρος, αλλά ευκαμψία και μιαν αξιοθαύμαστη αυτοκυριαρχία. Παρά την μεγάλη αντίδραση που συναντούσε στη δίωξη του Κατιλίνα και την διχασμένη κοινή γνώμη, κατόρθωσε να εξοντώσει τον Κατιλίνα και να σώσει τη Ρώμη, χωρίς να χυθεί αίμα μέσα στην πόλη. Αν και η γνώση του για την συνωμοσία περιορίζεται μόνο στις πληροφορίες της Φούλβιας μέχρι και τον δεύτερο Κατιλινιακό λόγο, ο Κικέρων διαθέτει τέτοια ρητορική ικανότητα που εκφράζει απόλυτη σιγουριά και αυτοπεποίθηση στα λόγια του. Όχι μόνο προβαίνει σε μία ανασκόπηση των σχεδίων του Κατιλίνα (Cic.Cat.Orat.1.III.6-7) και παρουσιάζει τα σχέδια αυτά ως δεδομένα, αλλά παραθέτει και συγκεκριμένες λεπτομέρειες για να γίνει πιο πιστευτός στους ακροατές, όπως την καθορισμένη ημερομηνία τέλεσης των εγκλημάτων (Cic.Cat.Orat.1.III.7.5-7). Βασικό επανερχόμενο μοτίβο στους λόγους του Κικέρωνα είναι η προσωπική αντωνυμία «εγώ» και το ρήμα «ξέρω». Ο Κικέρων υποστηρίζει ότι ξέρει όλες τις 16

17 προθέσεις και τα σχέδια του Κατιλίνα (Cic.Cat.Orat.1.III.8.5-6) και ότι χάρη στις δικές του, προσωπικές ενέργειες τον αναχαίτισε και έσωσε την πατρίδα του από την συμφορά (Cic.Cat.Orat.1.IV.1-3). Με συχνή χρήση του πρώτου ενικού προσώπου, ο Κικέρων αναφέρεται ζωηρά και παραστατικά στις προσωπικές επιθέσεις του Κατιλίνα εναντίον του και στους τρόπους με τους οποίους ο ίδιος αμύνθηκε (Cic.Cat.Orat.1.IV.10 και Cic.Cat.Orat.1.VI ). Σε υπερβολικό βαθμό προβάλλει το «εγώ» του, τον εαυτό του, προσπαθώντας να αποδυναμώσει τον αντίπαλό του και να επηρεάσει τον λαό θετικά προς αυτόν. Η αποδυνάμωση του αντιπάλου του έχει τρεις διαστάσεις. Πρώτα, τονίζει την πνευματική και σωματική του δύναμη και υπεροχή έναντι του Κατιλίνα, καθώς ο ίδιος εγωιστικά αναφέρει ότι αντιμετώπισε από μόνος του κάθε απόπειρα δολοφονίας εναντίον του (Cic.Cat.Orat.1.V και 11-14). Ταυτόχρονα, προβαίνει σε συνεχείς αποκαλύψεις των σχεδίων του Κατιλίνα, καταρρίπτοντας την μυστικότητά τους (Cic.Cat.Orat.1.IX.24) και τους δεσμούς συνοχής των συνωμοτών και τελικό χτύπημα στον Κατιλίνα είναι η επίθεση του Κικέρωνα προς το ήθος του. Ο Κικέρων καταστρέφει ακόμη και τα θεμέλια της οικογενειακής ζωής του Κατιλίνα, καθώς αποκαλύπτει την ανηθικότητά του και σε αυτές τις διαπροσωπικές του σχέσεις. Με αυτόν τον τρόπο, υποβαθμίζει τον Κατιλίνα ως προσωπικότητα στα μάτια των ακροατών και φθάνει ακόμη και στο σημείο να πει ότι θέλει να του μιλήσει, ώστε να φανεί ότι δεν κινείται από μίσος, αλλά από οίκτο που νιώθει γι αυτόν, ενώ στην πραγματικότητα δεν του οφείλεται (Cic.Cat.Orat.1.VII.2-4). Χωρίς να υπάρχει κάποια νόμιμη διαδικασία που να μπορεί να ακολουθήσει, αλλά χάρη στους ελιγμούς του και την δύναμη των λόγων του, ο Κικέρων τελικά πέτυχε τον σκοπό του και οδήγησε τον Κατιλίνα στην αυτοεξορία. Βασικό χαρακτηριστικό του Κικέρωνα είναι και η διορατικότητά του. Ήδη από τον πρώτο Κατιλινιακό λόγο, προβλέπει τη θύελλα μίσους που θα ξεσπάσει αργότερα εναντίον του από τον λαό, λόγω της εξορίας του Κατιλίνα (Cic.Cat.Orat.1.IX ). Ο Κικέρων είχε πλήρη συνείδηση ότι η εχθρότητα με τον κόσμο που συμπαθούσε τον Κατιλίνα, ίσως με όλη την δημοκρατική παράταξη, ενέχει μελλοντικά τρομερούς κινδύνους. Με την αποκάλυψη της συνωμοσίας του Κατιλίνα, ο κόσμος αυτός είχε υποστεί ένα βαρύ πλήγμα και δεν 17

18 μπορούσε να αντιδράσει, αλλά θα αντιδρούσε αργότερα (όπως πραγματικά έγινε, ο κόσμος αυτός αντέδρασε και τελικά ο Κικέρων εξορίσθηκε). Ο Κικέρων γνωρίζει πολύ καλά ότι, εάν αποκλειστικά και μόνο ο Κατιλίνας οδηγηθεί στην εξορία, θα διογκώσει το μίσος του λαού εναντίον του. Εάν, όμως, πάρει και την επικίνδυνη συντροφιά των εγκληματιών μαζί του, θα υπηρετήσει τη φήμη και τη δόξα του (Cic.Cat.Orat.1.IX ), καθώς ο Κατιλίνας θα διοργανώσει πλέον ολοφάνερα εγκληματικό πόλεμο εναντίον της Ρώμης, θα αποδειχθούν οι εχθρικές του προθέσεις σε όλο τον ρωμαϊκό λαό και θα δοθεί η ευκαιρία στον Κικέρωνα να τον αντιμετωπίσει απροκάλυπτα ως εχθρό και να σώσει την πολιτεία από την καταστροφή. Στον τρίτο Κατιλινιακό λόγο (Cic.Cat.Orat.3.XII ), ο Κικέρων αποδεικνύεται για άλλη μία φορά διορατικός και βαθύς γνώστης των μεταπτώσεων της κοινής γνώμης. Προβλέπει πως, όσα μέτρα έλαβε με την έγκριση του λαού εναντίον του Κατιλίνα, δεν θα αργήσει ο ίδιος αυτός λαός να τα καταλογίσει εις βάρος του και να του ζητήσει γι αυτά ευθύνες. Διαισθάνεται ότι θα αποβούν μοιραία τα έργα του και ότι θα πάθει κάτι κακό σε λίγο, όπως και έπαθε, αφού εξορίστηκε γι αυτόν ακριβώς τον λόγο. Ο Κικέρων χαρακτηρίζεται και για την φιλοπατρία του. Όλες οι ενέργειές του, όπως φαίνεται από τους λόγους, αλλά και όπως ο ίδιος τονίζει, στρέφονται γύρω από το συμφέρον της πολιτείας. Δεν διστάζει να ρισκάρει ακόμη και τη ζωή του για την σωτηρία της πατρίδας του. Αν και γνωρίζει ότι, μελλοντικά, όλο το μίσος του λαού για την εξορία του Κατιλίνα θα πέσει ως συμφορά μόνο πάνω του, ωστόσο όχι μόνο δέχεται να πάθει τη συμφορά, αλλά και θεωρεί ότι αξίζει να την υποστεί για την πατρίδα (Cic.Cat.Orat.1.IX ). Αισθάνεται, δηλαδή, ότι έχει ηθικό χρέος και καθήκον να προστατεύσει την πόλη που τον ανέθρεψε, κάτι που δείχνει την ορθοφροσύνη, το κύρος και την ενάρετη φύση του Κικέρωνα. Ο ίδιος ο Κικέρων, μάλιστα, στον πρώτο Κατιλινιακό λόγο (Cic.Cat.Orat.1.XI.4-6) αναφέρει ότι αγαπά την πατρίδα πολύ περισσότερο και από τη ζωή του και στον τέταρτο Κατιλινιακό λόγο (Cic.Cat.Orat.4.V.9.6-8) εύχεται να επικρατήσει το συμφέρον της πολιτείας από τις σκέψεις για τους δικούς του κινδύνους. Εκτός από το γεγονός ότι ο Κικέρων ακολούθησε πολιτική γραμμή και μεθόδευσε τα πράγματα με τέτοιο τρόπο, όπως λέει και ο ίδιος (Cic.Cat.Orat.2.II.4.4-5), ώστε να αντιμετωπίσει επιτυχημένα τον εχθρό, 18

19 υποστηρίζει ότι η σωτηρία της πατρίδας οφείλεται κυρίως στην βοήθεια των αθάνατων θεών (Cic.Cat.Orat.3.VIII ). Η θεοσέβεια του Κικέρωνα είναι έκδηλη και στους τέσσερις λόγους του, καθώς επικαλείται συνεχώς τους αθάνατους θεούς και αναγνωρίζει τον καθοριστικό τους ρόλο στην θετική εξέλιξη των πραγμάτων για τους Ρωμαίους, κάνοντας ιδιαίτερη μνεία στον Δία τον Στάτορα, τον θεό-προστάτη της Ρώμης. Σε αρκετά σημεία των λόγων του, ο Κικέρων γίνεται ειρωνικός και πολύ καυστικός προς τον Κατιλίνα (Cic.Cat.Orat.1.IX , Cic.Cat.Orat.1.X , Cic.Cat.Orat.2.VI.14), αλλά διακρίνεται και για την αντικειμενικότητά του, καθώς αναγνωρίζει ότι ο Κατιλίνας διαθέτει πολλά φυσικά χαρίσματα που όλοι, και κυρίως η νεολαία της Ρώμης, θαυμάζουν (Cic.Cat.Orat.1.X , Cic.Cat.Orat.2.V.9.6-9). Εκτός από την εξαιρετική ικανότητα του Κικέρωνα στη διαχείριση των πολιτικών πραγμάτων της Ρώμης, έχει και την ικανότητα να νιώθει και να αφουγκράζεται τον λαό και να επιδιώκει με τον δικό του, μοναδικό τρόπο, να επηρεάσει ακόμη και την ψυχολογική κατάσταση των συμπολιτών του. Συγκεκριμένα, στον δεύτερο Κατιλινιακό λόγο (Cic.Cat.Orat.2.III.5), προσπαθεί να τονώσει το ηθικό των δικών του ανθρώπων, συγκρίνοντας την ποιότητα του στρατεύματός τους με την ποιότητα του στρατεύματος των οπαδών του Κατιλίνα στην περίπτωση του πολέμου. Για τον Κικέρωνα, οι Ρωμαίοι πολίτες θα αποτελέσουν δυνατό στράτευμα, ενώ λέει ξεκάθαρα ότι περιφρονεί εκ βάθους ψυχής ( magno opere contemno ) τον στρατό του Κατιλίνα και προβαίνει σε μια αναλυτική και υποτιμητική περιγραφή της εμφάνισης και του χαρακτήρα των οπαδών του. Τελευταίο χαρακτηριστικό του Κικέρωνα που θα μπορούσε να αποτελέσει και ένα ανεξάρτητο θέμα της εργασίας, καθώς εμφανίζεται ιδιαίτερα έντονα στον τρίτο και τέταρτο Κατιλινιακό λόγο, είναι ο αυτοέπαινος του Κικέρωνα. Ήδη, από το τέλος του δεύτερου Κατιλινιακού λόγου, στο σημείο που ο Κικέρων προσπαθεί να πείσει και τους υπόλοιπους συνωμότες να εγκαταλείψουν τη Ρώμη, περηφανεύεται έντονα για τον εαυτό του, λέγοντας ότι διαχειρίστηκε κατά τέτοιο τρόπο τα πράγματα, ώστε να τερματιστεί από αυτόν και μόνο ο πιο μεγάλος και ο πιο άγριος εμφύλιος πόλεμος της Ρώμης, χωρίς όπλα και αιματοχυσία (Cic.Cat.Orat.2.XIII ). Η αυτοπεποίθησή του είναι τόσο μεγάλη, που υπόσχεται στους Ρωμαίους ότι θα επιτύχει να μην σκοτωθεί κανένας καλός 19

20 πολίτης, αλλά με την τιμωρία λίγων θα μπορέσουν να σωθούν όλοι (Cic.Cat.Orat.2.XIII ). Στον τρίτο Κατιλινιακό λόγο, εκτός από τα κομμάτια που ο Κικέρων εκθέτει αναλυτικά στον ρωμαϊκό λαό τις αποδείξεις που έχει πλέον στα χέρια του, σχεδόν όλος ο υπόλοιπος λόγος είναι ένας αυτοέπαινος για την προσωπική αυτή επιτυχία του. Αποδίδει την σωτηρία της πόλης στους αθάνατους θεούς και στις προσωπικές του ενέργειες (Cic.Cat.Orat.3.I.1) και φτάνει στο σημείο να «απαιτήσει» από τους Ρωμαίους πολίτες την αντίστοιχη τιμή και δόξα για αυτό του το κατόρθωμα. Συγκρίνει την αξία του με τον Ρωμύλο, τον ιδρυτή της Ρώμης και τοποθετεί τον εαυτό του ακόμη πιο ψηλά από αυτόν, δίνοντας και την ανάλογη εξήγηση. Ο Κικέρων θεωρεί σημαντικό το γεγονός της γέννησης και κατ επέκτασιν δικαιολογημένες τις τιμές που αποδίδονται στον θεμελιωτή της πόλης, Ρωμύλο, αλλά μεγαλύτερη σημασία γι αυτόν έχει η διατήρηση κάποιου στη ζωή και η χαρά της διάσωσής του (Cic.Cat.Orat.3.I.2). Γι αυτό τον λόγο, θεωρεί ότι ο ίδιος αξίζει μεγαλύτερη τιμή και δόξα από τον Ρωμύλο, αφού διατήρησε την πόλη αλώβητη και της έδωσε διάρκεια ζωής. Αποδίδει τον έπαινο που του απονέμεται στην γενναιότητα, την αποφασιστικότητα και την προβλεπτικότητά του (Cic.Cat.Orat.3.VI ) και τονίζει το γεγονός ότι πρώτη φορά στην ιστορία της Ρώμης γίνεται δέηση στο όνομά του, δηλαδή στο όνομα ενός πολιτικού άρχοντα, καθώς έως τότε όλες οι δοξολογίες γίνονταν ύστερα από μεγάλες στρατιωτικές νίκες και αφορούσαν στρατηγούς (Cic.Cat.Orat.3.VI ). Η αδυναμία του Κικέρωνα να αυτοεπαινείται, είναι γνωστή από όλα τα έργα του και από τις προσπάθειες που έκανε ώστε Έλληνες ιστορικοί και φιλόσοφοι της εποχής (Ποσειδώνιος) να γράψουν τη βιογραφία του. Ως το μεγαλύτερο πολιτικό του έργο θεωρούσε την αποκάλυψη και την αναίμακτη καταστολή της ανταρσίας του Κατιλίνα. Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει τη σπουδαιότητα που είχε η ευτυχής έκβαση αυτής της σύγκρουσης για την τύχη του ρωμαϊκού λαού, καθώς και την επιτηδειότητα με την οποία ο Κικέρων χειρίστηκε αυτό το πρόβλημα. Φαίνεται, όμως, ο Κικέρων να λησμονεί ότι υπήρξαν και μεγαλύτερα γεγονότα στη ρωμαϊκή ιστορία. Ο υπερβολικός αυτοέπαινος είναι ενοχλητική αδυναμία για το αναγνωστικό κοινό του Κικέρωνα και δείγματα αυτής της αδυναμίας, μας δίνουν αρκετά οι Κατιλινιακοί λόγοι, αλλά και άλλα έργα του. 20

21 Και στην εισαγωγή του τέταρτου Κατιλινιακού λόγου κυριαρχεί ο αυτοέπαινος του Κικέρωνα. Ο Κικέρων υποστηρίζει ότι αποσιώπησε, ανέχθηκε και παραχώρησε πολλά και πολλά θεράπευσε με δικούς του κόπους, χωρίς να ενοχλήσει κανέναν (Cic.Cat.Orat.4.I.2.7-9). Προτρέπει συνεχώς τους Ρωμαίους πολίτες να μην ανησυχούν γι αυτόν (Cic.Cat.Orat.4.I.1.6-7, Cic.Cat.Orat.4.II.3.1-4), καθώς είναι έτοιμος να δεχτεί οτιδήποτε του επιφυλάσσει η τύχη, ακόμη και τον θάνατο (Cic.Cat.Orat.4.II.3.6-7). Σε δύο συνεχόμενες παραγράφους (Cic.Cat.Orat.4.IX και IX.19), απευθύνεται στους συγκλητικούς μιλώντας έμμεσα για τον εαυτό του και λέει ακριβώς το ίδιο πράγμα με διαφορετικά λόγια. Την πρώτη φορά, τους τονίζει ότι έχουν ύπατο που ρίσκαρε τη ζωή του, όχι για τον εαυτό του, αλλά για την δική τους σωτηρία (Cic.Cat.Orat.4.IX.1-4) και τη δεύτερη φορά, ότι έχουν αρχηγό που θυμάται αυτούς και ξεχνάει τον εαυτό του, που είναι σπάνιο πλεονέκτημα (Cic.Cat.Orat.4.IX ). Ο Κικέρων δεν μπορεί να κατηγορηθεί για μετριοφροσύνη. Αν και ήταν μεγάλος ρήτορας και έξοχος πνευματικός άνθρωπος, δεν ήταν σε θέση να εμφανίσει με επιδεξιότητα τον εαυτό του. 3) Η έννοια της αρετής : Μία από τις πιο βασικές έννοιες που συναντάμε στους τέσσερις Κατιλινιακούς λόγους, είναι η έννοια της αρετής. Η λέξη virtus δεν εμφανίζεται συχνά στο σύνολο του έργου, αλλά κρίνοντας από τα σημεία που εμφανίζεται, μπορούμε να πούμε ότι έχει συγκεκριμένη χρήση και καθορισμένη σημασία. Στον πρώτο Κατιλινιακό λόγο (Ι.3.7), ο Κικέρων χαρακτηρίζει ως αρετή το γεγονός ότι την εποχή των προγόνων του, δυνατοί άνδρες τιμωρούσαν τους βλαβερούς συμπολίτες τους με βασανισμούς σκληρότερους απ ότι και τον πιο σκληρό εχθρό, που κατέληγαν στο θάνατο. Αναφέρεται, δηλαδή, στην εφαρμογή του senatus consultum ultimum ή extremum, ενός αυστηρού και αποτελεσματικού συγκλητικού δόγματος, σύμφωνα με το οποίο συγκεντρώνονταν όλες οι εξουσίες στους υπάτους, κατόπιν αποφάσεως της Συγκλήτου, για την αντιμετώπιση έκτακτων και επικίνδυνων περιστάσεων για την πόλη. Ο Κικέρων δίνει και συγκεκριμένα παραδείγματα ανθρώπων που έθεσαν σε ισχύ αυτό το 21

22 δόγμα και πήραν τη δικαιοσύνη στα χέρια τους προς όφελος της πολιτείας (Cic.Cat.Orat.1.I.3 και II.4). Σε αντίθεση με την παλαιότερη εποχή, στη σύγχρονη εποχή του Κικέρωνα, οι Ρωμαίοι απλώς διαθέτουν και δεν εφαρμόζουν το συγκλητικό αυτό διάταγμα, καθώς είναι κλειδωμένο στα αρχεία τους και βλαβεροί πολίτες, όπως ο Κατιλίνας, παραμένουν ατιμώρητοι. Ο Κικέρων παραδέχεται ότι στις μέρες του υπάρχει έλλειψη αυτής της αρετής, που αποδίδεται κυρίως στην έλλειψη των υπάτων (Cic.Cat.Orat.1.I ). Με την ίδια σημασία εμφανίζεται και η λέξη virtute στο χωρίο ΧΙΙ.12 του πρώτου Κατιλινιακού λόγου. Ο Κικέρων, επανερχόμενος στην παράδοση των προγόνων του που αναφέρθηκε διεξοδικά σε αυτή στην αρχή του λόγου, τονίζει ότι έξοχοι πολίτες, όχι μόνο δεν σπιλώθηκαν, αλλά και τιμήθηκαν για τον φόνο των επικίνδυνων πολιτών. Η αρετή, δηλαδή η εφαρμογή του συγκλητικού δόγματος, δεν τους επέφερε μίσος, αλλά υπέρτατη δόξα. Αυτό είναι και το επιχείρημα που χρησιμοποιεί για να ανατρέψει οποιαδήποτε ανησυχία και οποιονδήποτε φόβο του, μήπως με την εκτέλεση πολιτών και συγκεκριμένα του Κατιλίνα, ξεσπάσει εναντίον του το μίσος των μεταγενεστέρων. Ο Κικέρων δέχεται να πέσει πάνω του αυτό το μίσος, για τον οποίο δεν έχει ακριβώς την έννοια του μίσους, αλλά της δόξας, καθώς προκλήθηκε από την αρετή. Προς το τέλος του πρώτου Κατιλινιακού λόγου (ΧΙΙΙ.32.10), ο Κικέρων κάνει λόγο για την αρετή των ιππέων ( tantam in equitibus Romanis virtutem ). Σε αυτό το σημείο, η έννοια της αρετής είναι διαφορετική σε σχέση με αυτή που έχουμε συναντήσει στα δύο προηγούμενα χωρία. Ο Κικέρων, προσπαθώντας να πείσει τους συγκλητικούς να απομακρύνουν πρώτα τον Κατιλίνα και γενικότερα όλους τους κακούς ανθρώπους από τη Ρώμη, τους δίνει την υπόσχεση ότι η φροντίδα των υπάτων, το κύρος τους, η αρετή των ιππέων και η ομοφωνία όλων των ενάρετων πολιτών είναι τέτοια, που όλα θα έρθουν στο φως, αν και δεν υπάρχουν ακόμα αποδείξεις. Η αρετή των ιππέων έχει, ναι μεν την έννοια της ανδρείας και της γενναιότητας που επιδεικνύουν οι ιππείς στον πόλεμο, αλλά σε αυτό το σημείο, κυρίως, έχει την έννοια της αγάπης και του ενδιαφέροντός τους για την πατρίδα. Ανάμεσα στην τάξη των πατρικίων και των ιππέων δημιουργούνταν συχνά έριδες και η κυριότερη ήταν σχετικά με την συγκρότηση των δικαστηρίων. Ενώ παλαιότερα εκλέγονταν δικαστές και από τις δύο αυτές τάξεις, με την επικράτηση 22

23 του Σύλλα καθιερώθηκε όλοι οι δικαστές να είναι πατρίκιοι. Ο Κικέρων εξαίρει τη στάση των ιππέων και την θεωρεί ενάρετη, καθώς αν και ήταν αδικημένοι, στην κρίσιμη περίσταση της κατιλινιακής συνωμοσίας και αποκλειστικά για εθνικούς λόγους, στάθηκαν αλληλέγγυοι με τους πατρικίους. Στον δεύτερο Κατιλινιακό λόγο (V.9.9), ο Κικέρων με τη λέξη virtutis αναφέρεται στις αρετές του Κατιλίνα εννοώντας κάποια φυσικά του χαρίσματα και δυνατότητες, όπως η ευστροφία, η σωματική αλκή, η εξαιρετική τόλμη και αντοχή στο κρύο, στην πείνα, στη δίψα, στην αγρύπνια και γενικότερα σε κάθε είδους κακουχία. Ο Κατιλίνας, όμως, χρησιμοποιούσε τις έμφυτες αυτές δυνατότητες για να υπηρετήσει τους ανήθικους σκοπούς του, με αποτέλεσμα να είναι δυνατότητες επί κακού. Ο Κικέρων αναφέρεται στα ίδια αυτά χαρίσματα του Κατιλίνα και στον πρώτο Κατιλινιακό λόγο (Χ ) και εκθέτει κάποια επιπλέον θετικά του χαρακτηριστικά και στον τρίτο Κατιλινιακό λόγο (VI ), όπως είναι η επιτηδειότητα, η τόλμη, η προσεκτικότητα και η επιμέλεια σε ό,τι κάνει. Στο χωρίο V.11.8 του δεύτερου Κατιλινιακού λόγου, ο Κικέρων μιλάει για την αρετή ενός μόνου ανδρός, χάρη στην οποία βασιλεύει η ειρήνη στον έξω κόσμο της Ρώμης και κανένα έθνος δεν τολμάει να τα βάλει με το ρωμαϊκό λαό. Ο «ένας» αυτός είναι ο Πομπήιος, ο τότε δημοφιλέστερος στρατηγός της Ρώμης. Η αρετή σε αυτό το σημείο έχει αποκλειστικά την έννοια της πολεμικής και στρατιωτικής ικανότητας, της γενναιότητας και της επιτυχημένης πορείας του Πομπήιου, ο οποίος είχε συντρίψει την πειρατεία σε ολόκληρη τη Μεσόγειο και το 63 π.χ., κατά τη διάρκεια της υπατείας του Κικέρωνα, θα τέλειωνε νικηφόρα τον πόλεμο κατά του Μιθριδάτη. Εκτός από αυτή την περίπτωση, και στον τέταρτο Κατιλινιακό λόγο (Χ.21.10) ο Κικέρων κολακεύει υπέρμετρα τον Πομπήιο. Κάνοντας μία αναδρομή στους πιο έξοχους και δοξασμένους άνδρες του παρελθόντος, υποστηρίζει ότι ο Πομπήιος στέκεται πιο ψηλά από όλους στο θέμα της δόξας, καθώς οι αρετές του είναι ασύγκριτα ανώτερες. Οι αρετές έχουν την έννοια των πολεμικών κατορθωμάτων του Πομπήιου και για να δείξει το μέγεθός τους, χρησιμοποιεί το σχήμα της υπερβολής, λέγοντας ότι εκτείνονται στις εκτάσεις και τα όρια που φτάνει και η διαδρομή του ήλιου. 23

24 Στην προσπάθειά του ο Κικέρων να εμψυχώσει τους Ρωμαίους πολίτες για το πιθανό ενδεχόμενο του πολέμου με το στρατό του Κατιλίνα, στον δεύτερο Κατιλινιακό λόγο στην παράγραφο ΧΙ.25, ανάγει αυτό τον πόλεμο σε μία σύγκρουση σκοπών διαφορετικής ποιότητας, σε μία σύγκρουση σε ηθικό επίπεδο. Για τον Κικέρωνα, όλες οι λαμπρότατες αρετές μάχονται με τις μεγαλύτερες κακίες (ΧΙ ) και για να γίνει πιο ζωηρός και πειστικός στο λόγο του, παραθέτει αρκετά ζευγάρια αντιθέτων (η αιδώς μάχεται με την αναίδεια, η σεμνότητα με την αναισχυντία, η καλή πίστη με την απάτη, η ευσέβεια με την εγκληματικότητα, η σοβαρότητα με την αφροσύνη, η τιμιότητα με τη διαστροφή, κτλ.). Στη ρητορική του ερώτηση με την οποία κλείνει την παράγραφο, χρησιμοποιεί για δεύτερη φορά τη λέξη «αρετές» (ΧΙ.25.17). Θεωρεί αυτονόητο ότι σε μία τέτοια σύγκρουση, οι κακίες θα νικηθούν από τις αρετές, ακόμα και αν λείψει η φροντίδα των ανθρώπων, καθώς δεν θα είναι θέλημα των ίδιων των αθάνατων θεών να συμβεί το αντίθετο. Σε μία έξαρση του αυτοεπαίνου του στο τέλος του τρίτου Κατιλινιακού λόγου (από παράγραφο ΧΙ.26 έως ΧΙΙ.29), ο Κικέρων χρησιμοποιεί τη λέξη «αρετή» σε τρία διαφορετικά σημεία, με την ίδια, όμως, έννοια. Αναφέρεται στην προσωπική του αρετή, δηλαδή στην προσωπική του φροντίδα για την πόλη και στο σύνολο των ενεργειών του που λειτούργησαν έτσι, ώστε να διαφυλάξει το κέντρο και την έδρα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ένα από τα πιο βασικά αποφθέγματα του Κικέρωνα είναι ότι «ο έπαινος είναι η πληρωμή της αρετής». Ωστόσο, στην παράγραφο ΧΙ.26, ο Κικέρων δεν ζητά από τους Ρωμαίους πολίτες βραβεία αρετής, ούτε τιμητικές διακρίσεις, παρά μόνο να μείνει ζωντανό το έργο του στη μνήμη τους και να εξαίρουν αιώνια με τα κείμενα και τα λόγια τους την προσφορά του στην πατρίδα. Επιθυμεί, με λίγα λόγια, να κερδίσει την υστεροφημία. Για τον Κικέρωνα δεν υπάρχει πλέον καμία απόλαυση της ζωής που να μην έχει αποκτήσει, κανένας στόχος που να μην έχει πετύχει, αφού η πολιτεία του έδωσε το ανώτατο αξίωμα, το υπατικό και έχει κερδίσει την ανώτατη δόξα της αρετής (ΧΙΙ.28.10). Η ενάρετη συμπεριφορά του Κικέρωνα, το ενδιαφέρον του για την πατρίδα και το μέγεθος της επιτυχημένης του πορείας σε ό,τι έκανε, είχαν ως αποτέλεσμα να απολαμβάνει ύψιστες τιμές από τον λαό που ήθελε να του 24

25 ανταποδώσει το καλό. Ο Κικέρων υποστηρίζει ότι ακόμα και ως ιδιώτης, θα συνεχίσει να στηρίζει και να τιμά όλα όσα διαχειρίσθηκε ως ύπατος. Δεν θα αλλάξει τρόπο συμπεριφοράς, αλλά θα έχει πάντα στη μνήμη του όλα όσα έπραξε και θα φροντίζει να δείχνει ότι είναι έργα της αρετής και όχι της τύχης (ΧΙΙ ). Η φράση «έργα αρετής» έχει την έννοια των έργων της εκούσιας, ενάρετης συμπεριφοράς, των εσκεμμένων και προγραμματισμένων ενεργειών, του θετικού αποτελέσματος που προήλθε όχι τυχαία, αλλά ύστερα από κόπο και προσεκτική μελέτη του ανθρώπου που το επεδίωκε. Στον τέταρτο Κατιλινιακό λόγο, ο Κικέρων προσπαθώντας να πείσει τους συγκλητικούς ότι όλες οι κοινωνικές τάξεις είναι στο πλευρό τους, όποια απόφαση πάρουν, μιλά για την αρετή των απελεύθερων (VΙΙΙ.2). Ο Κικέρων, όχι μόνο κολακεύει τους απελεύθερους, αλλά και, συγκρίνοντάς τους με τους αριστοκράτες φίλους του Κατιλίνα, τους τοποθετεί πιο κοντά στην καρδιά της Ρώμης. Η αρετή τους έχει την έννοια της έξοχης και ενάρετης διαγωγής τους προς την Ρώμη, καθώς αισθάνονταν ότι αυτή η πατρίδα είναι πραγματικά δική τους πατρίδα, σε αντίθεση με κάποιους ανθρώπους που αν και ήταν γεννημένοι στη Ρώμη και προέρχονταν από ανώτατη κοινωνική τάξη, την έβλεπαν ως πόλη εχθρική. Ως επιβράβευση της διαγωγής τους, αυτοί οι απελεύθεροι ήταν σχεδόν ισότιμοι προς τους τέλειους Ρωμαίους πολίτες. Σε δύο, ακόμη, σημεία στον τέταρτο Κατιλινιακό λόγο εμφανίζεται για τελευταία φορά η λέξη «αρετή» με την έννοια, αποκλειστικά και μόνο, της ανδρείας. Στο χωρίο Χ , ο Κικέρων μνημονεύοντας τον Σκιπίωνα (Π.Κορνήλιος Σκιπίων, ο πρώτος Αφρικανός) ως έναν από τους πιο δοξασμένους άνδρες του παρελθόντος, αναφέρεται με τη λέξη virtute στην ανδρεία του, εξαιτίας της οποίας αναγκάστηκε ο Αννίβας, αποσυρόμενος από την Ιταλία, να επιστρέψει στην Αφρική. Με τη λέξη virtute στο ΙΧ.19.6 ο Κικέρων, επίσης, αναφέρεται σε όλες γενικά τις πράξεις ανδρείας που θεμελίωσαν και εξασφάλισαν την ελευθερία στους Ρωμαίους πολίτες, προσπαθώντας να κινητοποιήσει τους συγκλητικούς να πάρουν μια απόφαση, σκεπτόμενοι το μέλλον της αυτοκρατορίας. 25

26 4) Ο ρόλος των αθανάτων θεών : Βασικό χαρακτηριστικό και των τεσσάρων Κατιλινιακών λόγων είναι οι συνεχείς αναφορές του Κικέρωνα στους αθάνατους θεούς και η ιδιαίτερη μνεία που γίνεται στον Δία τον Στάτορα που λατρευόταν ως ο θεός-προστάτης της Ρώμης. Η παρουσία των θεών είναι έντονη μέσα από τα λόγια του Κικέρωνα και γίνεται αντιληπτή με διάφορους τρόπους. Ο Κικέρων άλλοτε επικαλείται απλά το όνομα των θεών και άλλοτε επικαλείται τη βοήθειά τους. Στον πρώτο Κατιλινιακό λόγο (IV.9.1), ο Κικέρων απευθύνεται στους θεούς με μία κλητική προσφώνηση και δείχνει την οργή και την αγανάκτησή του για την κατάντια του κόσμου γενικότερα και για τις συνθήκες ζωής στη Ρώμη ειδικότερα. Με την χρήση της κλητικής προσφώνησης, ο Κικέρων δείχνει να συμμερίζεται με τους θεούς το συγκεκριμένο πρόβλημα της πόλης. Και στον τέταρτο Κατιλινιακό λόγο (VII.15.4) ο Κικέρων προσφωνεί τους θεούς. Αυτή τη φορά, όμως, το κάνει για να τους απευθύνει τον έντονο θαυμασμό του για τους καλούς πολίτες της Ρώμης που με συρροή, ζήλο και θάρρος συστρατεύονται για την τιμή και τη σωτηρία της πατρίδας. Ακόμη, στο Ι.1.6 του ίδιου λόγου, ο Κικέρων στο όνομα των θεών προτρέπει τους συγκλητικούς να σκεφθούν τον εαυτό τους και τα παιδιά τους και να μην ανησυχούν γι αυτόν. Εκτός από την απλή επίκληση στο όνομα των θεών, ο Κικέρων συχνά επικαλείται και τη βοήθεια των θεών και ζητά την επέμβασή τους στα πράγματα. Συγκεκριμένα, στο ΙΧ του πρώτου Κατιλινιακού λόγου, ο Κικέρων εύχεται οι αθάνατοι θεοί να ενέπνεαν στον Κατιλίνα τις σκέψεις της φυγής του από την πόλη και της αυτοεξορίας του, ενώ στο ΙΙ.4.17 του τρίτου Κατιλινιακού λόγου, ο Κικέρων βλέπει να γίνεται πραγματικότητα αυτό που πάντα ζητούσε από τους θεούς, καθώς βρέθηκαν οι αποδείξεις για τη συνωμοσία και όλη αυτή η υπόθεση ξεσκεπάστηκε με τέτοιο τρόπο, ώστε να μην υπάρχει πλέον καμία αμφισβήτηση. Αν και σε όλους τους Κατιλινιακούς λόγους κυριαρχεί ο αυτοέπαινος του Κικέρωνα, ωστόσο αυτή η εικόνα μετριάζεται ως ένα βαθμό από την προβολή και των αθανάτων θεών. Ο Κικέρων, εκτός από τις προσωπικές του ενέργειες, υποστηρίζει ότι ήταν και θεϊκό θέλημα να εξελιχθούν θετικά τα πράγματα για τη Ρώμη και να σωθεί από το οργανωμένο έγκλημα. Επαναλαμβάνει και υπενθυμίζει 26