ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΝΕΟΛΙΘΙΚΟ ΟΙΚΙΣΜΟ ΣΤΗ ΘΕΡΜΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΝΕΟΛΙΘΙΚΟ ΟΙΚΙΣΜΟ ΣΤΗ ΘΕΡΜΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Χωρική κατανομή και προσδιορισμός λειτουργίας των χώρων Μεταπτυχιακή εργασία Gazmend Elezi ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 24

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΝΕΟΛΙΘΙΚΟ ΟΙΚΙΣΜΟ ΣΤΗ ΘΕΡΜΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Χωρική κατανομή και προσδιορισμός λειτουργίας των χώρων Επιβλέπων καθηγητής Κώστας Κωτσάκης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 24

3 Περιεχόμενα Πρόλογος...6 Συντομογραφίες...9 Κεφάλαιο. Η κεραμική στα πλαίσια των θεωρητικών προσεγγίσεων του υλικού πολιτισμού... Εισαγωγή Η κεραμική ως αναγνωριστικό στοιχείο της πολιτισμικής ιστορίας Η μελέτη της κεραμικής στο πλαίσιο της Διαδικαστικής Αρχαιολογίας Οι κοινωνικές όψεις της κεραμικής και τo πλαίσιο των σύγχρονων προσεγγίσεων Το μεθοδολογικό πλαίσιο...9 Κεφάλαιο 2. Η Νεότερη Νεολιθική στην κεντρική Μακεδονία: αρχαιολογική έρευνα, οικισμοί και κεραμική. 2.. Εισαγωγή Το ιστορικό πλαίσιο της προϊστορικής έρευνας στη Μακεδονία Οι θέσεις της Νεότερης Νεολιθικής στην κεντρική Μακεδονία Η χρήση και οργάνωση του χώρου Η κεραμική της ΝΝ στη Μακεδονία...34 Κεφάλαιο 3. Ο νεολιθικός οικισμός στην Θέρμη Θεσσαλονίκης: η ανασκαφή και ο υλικός πολιτισμός. 3.. Εισαγωγή Το ιστορικό της ανασκαφικής έρευνας Η οργάνωση του χώρου και η αρχιτεκτονική Κινητά ευρήματα και η κατανομή τους Η κεραμική Ο λάκκος 4 και τα λιθόστρωτα στο αγροτεμάχιο Κεφάλαιο 4. Τα επίπεδα της μακροσκοπικής ανάλυσης της κεραμικής: τεχνολογία, μορφολογία και ταφονομία. 4.. Εισαγωγή

4 4.2. Τεχνολογία Μορφολογία Ταφονομία...67 Κεφάλαιο 5. Τυπολογικές και στιλιστικές κατηγορίες της κεραμικής από τον λάκκο 4 και τους λιθόστρωτους χώρους του αγροτεμαχίου Εισαγωγή Ανοιχτά αγγεία Κύπελλα Φιάλες Λεκάνες Μεγάλα σφαιρικά αγγεία Ταψιά Αδιάγνωστα ανοιχτά Σύνοψη Κλειστά αγγεία Κλειστά αγγεία μικρά- αμφορίσκοι Κλειστά αγγεία μεσαία- αμφορείς Κλειστά αγγεία μεγάλα- πιθαμφορείς Αδιάγνωστα κλειστά Σύνοψη Ευρύστομα Ευρύστομα με λαιμό Ευρύστομα με κωνικό στόμιο Ευρύστομα με συγκλίνοντα τοιχώματα Σύνοψη Αδιάγνωστα Διακοσμημένα όστρακα Ανακεφαλαίωση...8 Κεφάλαιο 6. Η χωρική κατανομή της κεραμικής και τα ταφονομικά της χαρακτηριστικά. 6.. Εισαγωγή

5 6.2. Λάκκος Λιθόστρωτοι χώροι στο αγροτεμάχιο Κεφάλαιο 7. Συζήτηση- Συμπεράσματα. 7.. Η μελέτη της κεραμικής και η κατανομή της στο χώρο Γεωγραφικό και χρονολογικό πλαίσιο Συμπεράσματα...49 Βιβλιογραφία...5 Παράρτημα Ι Συντομογραφίες και ομαδοποίηση τιμών του πίνακα Munsell Soil Color Charts Παράρτημα ΙΙ Δοκιμές επανόπτησης Παράρτημα ΙΙΙ Εικόνες, σχέδια, πίνακες, γραφήματα 4

6 Πρόλογος Η αποπεράτωση της συγκεκριμένης μεταπτυχιακής διατριβής μου έδωσε την ευκαιρια να επεκτείνω τις γνώσεις μου επάνω σε πολλά ζητήματα της μελέτης της κεραμικής, όπως θεωρητικά, χρονολογικά ή τυπολογικά, και την δυνατότητα να κατανοώ και να χειρίζομαι με σωστό τρόπο το μεθοδολογικό εργαλείο της κεραμικής ανάλυσης. Ταυτόχρονα, μου έδωσε τροφή για μια σειρά από προβληματισμούς, οι οποίοι μπορεί να λειτουργήσουν ως κίνητρο για μέλλον. Οφείλω, όμως, να ομολογήσω ότι, κατά την άποψη μου, ο όγκος της εργασίας είναι υπερβολικά μεγάλος, με αρνητικά αποτελέσματα στο χρόνο που απαιτείται για την διαμόρφωση της. Για την ολοκλήρωση της εργασίας έχουν συμβάλει πολλά πρόσωπα και παράγοντες, τους οποίους θα ήθελα να ευχαριστήσω από καρδιάς. Βαθύτατες ευχαριστίες, οφείλω, καταρχάς, στον επιβλέποντα καθηγητή Κ. Κωτσάκη, όχι μόνο για την καθοδήγηση, η οποία διαμορφωνόταν μέσα από άκρως ενδιαφέρουσες και πολύτιμες συζητήσεις, αλλά για και για την αμέριστη υποστήριξη του για ότι χρειάστηκε, κυριολεκτικά, σε όλα τα επίπεδα στη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών. Στην συνέχεια θα ήθελα να ευχαριστήσω τους συνεργάτες του κ. Κωτσάκη, την λέκτορα προϊστορικής αρχαιολογίας Ντούσκα Ούρεμ-Κώτσου και τις υποψήφιες διδάκτορες Τρισεύγενη Παπαδάκου, Άννα Παπαϊωάννου και Νίκη Σαριδάκη. Οι ατέλειωτες συζητήσεις μαζί τους στο εργαστήριο και η σημαντική βοήθεια που μου πρόσφεραν σε όλα τα στάδια της εργασίας, από την μελέτη του υλικού, την διαμόρφωση της τυπολογίας, την επεξεργασία των δεδομένων, αλλά και την ερμηνεία των αποτελεσμάτων, μου έδωσαν τα απαραίτητα εφόδια για να κτίσω επάνω στις βάσεις που διαμορφώνονταν από τις συζητήσεις με τον επιβλέποντα καθηγητή, διευκολύνοντας σε σημαντικό βαθμό το έργο μου. Πολλές ευχαριστίες οφείλω επίσης και την αρχαιολόγο της ΙΣΤ ΕΠΚΑ δρα. Μαρία Παππά τόσο για την παραχώρηση του υλικού, των σχεδίων και των φωτογραφιών όσο και για την σημαντική βοήθεια για την καλύτερη κατανόηση των ανασκαφικών δεδομένων και του οικισμού. 5

7 Στην πραγματοποίηση της συγκεκριμένης εργασίας καθοριστικό ρόλο έπαιξε η ένταξη της σε δυο προγράμματα: στο 7ο Πρόγραμμα Υποτροφιών για Αλλοδαπούς του Ιδρύματος «Αλέξανδρος Ωνάσης», το οποίο θέλω να ευχαριστήσω για την οικονομική υποστήριξη, αλλά και στο ερευνητικό πρόγραμμα "Υλικός πολιτισμός και περιβάλλον: εκμετάλλευση φυσικών πόρων κατά την νεολιθική περίοδο στην βόρεια Ελλάδα", με επιστημονικό υπεύθυνο τον κ. Κωτσάκη. Τέλος, ευχαριστώ από καρδιάς της οικογένεια μου για την συμπαράσταση της και κυρίως την Εύρη επειδή βρίσκεται στο πλευρό μου και μπορώ να μοιράζομαι μαζί της όλες της στιγμές, καλές και άσχημες, οι οποίες δεν ήταν λίγες σε όλο αυτό το διάστημα. Η εργασία είχε ως αντικείμενο τη μελέτη της κεραμικής από τον λάκκο 4 και από τρεις λιθόστρωτους χώρους στο αγροτεμάχιο 469 στον νεολιθικό οικισμό Θέρμης Θεσσαλονίκης. Σύμφωνα με την μελέτη της οργάνωσης του χώρου που έχει πραγματοποιηθεί, ο λάκκος έχει αναγνωριστεί ως οίκημα, ενώ τα λιθόστρωτα ως εξωτερικοί ανοιχτοί χώροι. Με βάση αυτή τη διατύπωση διαμορφώθηκε και ο στόχος της εργασίας, ο οποίος σχετίζεται με τη προσέγγιση της διαφορετικής χρήσης των χώρων μέσα από τα κεραμικά όστρακα που συλλέχτηκαν από αυτούς. Για την καλύτερη ανάπτυξη του θέματος η εργασία οργανώθηκε σε επτά κεφάλαια. Το πρώτο συμπεριλαμβάνει μια σύντομη αναφορά στον ορισμό του υλικού πολιτισμού και στην ιστορική αναδρομή των θεωρητικών και μεθοδολογικών πλαισίων της μελέτης της κεραμικής. Στον δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται η Νεότερη Νεολιθική στην περιοχή της κεντρικής Μακεδονίας εστιάζοντας στο χρονικό της έρευνας και στον υλικό πολιτισμό. Στην συνέχεια, στον επόμενο κεφάλαιο σκιαγραφείται το άμεσο πλαίσιο του υλικού υπό μελέτη, δηλαδή, ο ίδιος ο οικισμός της Θέρμης, όπου εκτός από την ιστορία των ανασκαφών, γίνεται λόγος για την οργάνωση του χώρου, τα κινητά ευρήματα και για την κεραμική. Το τέταρτο κεφάλαιο αναφέρεται στα στάδια και τις μεταβλητές της κεραμικής ανάλυσης, συγκεκριμένα τη μορφολογία, την τεχνολογία και την ταφονομία. Η τυπολογική και μορφολογική ανάλυση του υλικού παρουσιάζεται στον πέμπτο κεφάλαιο Οι κατηγορίες διαμορφώνονται με βάση το σχήμα, το μέγεθος, τα ειδικά χαρακτηριστικά, αλλά και την επεξεργασία της επιφάνειας ή τη διακόσμηση. 6

8 Στο προτελευταίο κεφάλαιο, η κατανομή της κεραμικής στον χώρο και τα ταφονομικά της χαρακτηριστικά εξετάζονται ξεχωριστά για κάθε στρωματογραφική ενότητα, αλλά και συνθετικά για κάθε χώρο. Το έβδομο κεφάλαιο περιέχει τη συζήτηση για τα αποτελέσματα της μελέτης και συνοψίζει τα συμπεράσματα που προκύπτουν. 7

9 Συντομογραφίες ΑΝ: Αρχαιότερη Νεολιθική ΕΠΚΑ: Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων ΜΝ: Μέση Νεολιθική ΝΝ: Νεότερη Νεολιθική ΤΝ: Τελική Νεολιθική 8

10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΩΝ ΘΕΩΡΗΤΙΚΩΝ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΩΝ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 9

11 .. Εισαγωγή Οι κοινωνίες του παρελθόντος τις οποίες μελετά η αρχαιολογία, φτάνουν σε μας μέσα από τα υλικά κατάλοιπα της ύπαρξής τους (Brumfiel 23: 27). Αυτός ο υλικός κόσμος δεν είναι απλά το αποτέλεσμα των παραγωγικών δραστηριοτήτων των ανθρώπων αλλά και ένα βασικό μέσο της διαμόρφωσης, της διατήρησης ή της αλλαγής μιας κοινωνικής πραγματικότητας μέσα από τη σχέση του με τα υποκείμενα (Miller 985, 25, Shanks & Tilley 987: 34, Κωτσάκης 28). Σε αντίθεση με ότι υποστηριζόταν παλαιότερα, ο πολιτισμός πλέον δεν θεωρείται μια δεδομένη στατική κατάσταση, αλλά κάτι που κατασκευάζεται συνεχώς ( Chilton 999: ), μια διαδικασία όπου τα αντικείμενα και οι κατασκευές αποτελούν συστατικό της στοιχείο. Η Θέση αυτή για τον πολιτισμό στηρίζεται στην άποψη ότι ακόμα και η «ανθρώπινη φύση» δεν προϋπάρχει της αντικειμενοποίησης, δηλαδή της διαδικασίας ενσωμάτωσης μιας ιδέας (Miller 25:, Tilley 26: 6). Σε αυτή τη διαδικασία, κεντρική θέση κατέχει η δραστικότητα (Hodder 982, Barret 2, Dobres & Robb 2, Hodder & Hutson 23), η οποία σήμερα δεν θεωρείται «προνόμιο» μόνο των υποκειμένων, αλλά και των αντικειμένων ( Hodder 22: 3-4), αφού αυτά που κατασκευάζονται από τους ανθρώπους (τεχνουργήματα, κατασκευές, τοπίο), κατασκευάζουν ταυτόχρονα τους ίδιους (Miller 25: 38). Έτσι, ο υλικός πολιτισμός αντιμετωπίζεται πλέον ως μια πολυδιάστατη διαδραστική σχέση μεταξύ των ανθρώπων και του υλικού κόσμου. Σημαντική όψη του υλικού πολιτισμού των προ-βιομηχανικών κοινωνιών, ειδικότερα των προϊστορικών κοινοτήτων, αποτελούν τα κεραμικά όστρακα, τα οποία συγκροτούν και την πολυπληθέστερη ομάδα υλικών καταλοίπων που σώζεται ανάμεσα στα αρχαιολογικά ευρήματα των ανασκαφικών εργασιών. Ως εκ τούτου, η μελέτη της κεραμικής αποτελεί ένα κύριο μέσο για να προσεγγίσει κανείς τις προϊστορικές κοινότητες (Arnold 985). Ως προς αυτή την κατεύθυνση, οι σύγχρονες προσεγγίσεις εστιάζουν στις διαδικασίες παραγωγής, στα τεχνολογικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά, άλλα και στη χρήση, την απόρριψη και τη μεταποθετική ιστορία των αγγείων (Jones 22: 85,6). Η μελέτη της κεραμικής, όπως και άλλων στοιχείων του υλικού πολιτισμού, έχει περάσει από διάφορες φάσεις στην ιστορία της αρχαιολογικής έρευνας. Η διερεύνηση αυτών των σταδίων, συζητείται παρακάτω στο πλαίσιο των θεωρητικών-μεθοδολογικών αλλαγών που έχουν πραγματοποιηθεί στον κλάδο της αρχαιολογίας.

12 .2. Η κεραμική ως αναγνωριστικό στοιχείο της πολιτισμικής ιστορίας Η παραδοσιακή αρχαιολογία, όπως έχει ονομαστεί το αρχαιολογικό θεωρητικό πλαίσιο που αναπτύχθηκε το α' μισό του 2ού αιώνα, έδωσε έμφαση στον προσδιορισμό των πολιτισμικών ομάδων, στην πολιτισμική τους συνέχεια και στην ανάδειξη της πολιτισμικής σχέσης των φυλετικών και εθνοτικών ομάδων. Ως αναλυτικό εργαλείο για την κατάκτηση αυτών των στόχων υιοθετήθηκε η ''τυπολογική περιγραφική'' προσέγγιση, διαμορφώνοντας ένα τυπολογικό σύστημα ακολουθίας στον χώρο και το χρόνο. Η κεραμική τυπολογία, βασισμένη κυρίως στα χαρακτηριστικά και διακοσμημένα όστρακα, αποτελούσε το βασικότερο μέσο της προσέγγισης. Έτσι, η γεωγραφική κατανομή όμοιων μορφολογικών στοιχείων, κυρίως στο κεραμικό σύνολο, ταυτιζόταν με την εξάπλωση αυτών των ομάδων ή των ιδεών τους. Από την άλλη, η ταξινόμηση των τύπων των αγγείων ή της διαμόρφωσης του στιλ με βάση τον άξονα του χρόνου στα πλαίσια μιας εξελικτικής λογικής, είχε ως στόχο την ανάδειξη της ιστορικής συνέχειας ή/και ασυνέχειας των πολιτισμικών ομάδων μέσα από την χρονολόγηση των στρωματογραφικών ενοτήτων (Κωτσάκης 983: 47-68, Trigger 25: 54-22, Κυριατζή 2: 9, Ψαράκη 24: 6-7,34-5). Η παραδοσιακή αρχαιολογία, η οποία περιέγραφε τη χρονολογική και την χωρική μεταβολή ενός πολιτισμού ή μιας πολιτισμικής ομάδας, δεν μπορούσε να δώσει απαντήσεις σχετικά με τις αιτίες και τις μορφές αυτών των αλλαγών. Με άλλα λόγια, η πολιτισμικήιστορική αρχαιολογία δεν ήταν σε θέση να διαφωτίσει τη λειτουργία των πολιτισμών και την πολιτισμική διαδικασία (Κωτσάκης 986: 3-7, Johnson 999: 5-2)..3. Η μελέτη της κεραμικής στα πλαίσια της Διαδικαστικής Αρχαιολογίας Στα μέσα της δεκαετίας του 96 εμφανίζεται στην αρχαιολογία μια νέα θεωρητική πρόταση, με βασικό εισηγητή τον Lewis Binford (962, 965), η οποία βαφτίστηκε Νέα Αρχαιολογία. Στα πλαίσια της Νέας (Διαδικαστικής) Αρχαιολογίας, η μελέτη των αρχαιολογικών καταλοίπων, έτσι όπως είχε καθιερωθεί στην προηγούμενη περίοδο, αρχίζει και ατονεί, καθώς το ερευνητικό ενδιαφέρον θα μετατοπιζόταν από τη μορφολογική προς τη λειτουργική Για την προέλευση του όρου «Νέα Αρχαιολογία» και για μια ολοκληρωμένη εικόνα για τις προεργασίες εμφάνισης αυτής της νέας θεωρητικής πρότασης βλ. Trigger 25:

13 προσέγγιση του υλικού πολιτισμού. Τα ερωτήματα που θα απασχολούσαν πλέον την έρευνα δεν θα είχαν ως σημείο αναφοράς τον τόπο και τον χρόνο ενός πολιτισμικού φαινομένου, αλλά τη διαδικασία της πολιτισμικής αλλαγής (εξέλιξης) μέσα από μια συστημική αντίληψη (Binford 965, Stark 998: 3, Pritchard & van der Leeuw 984: 6). Για τη νέα αρχαιολογική προσέγγιση, ο πολιτισμός, ο οποίος αντιμετωπίζεται ως το εξωσωματικό μέσο προσαρμογής του ανθρώπου στο περιβάλλον, είναι ένα σύστημα που αποτελείται από υποσυστήματα, μέσα από τη λειτουργία των οποίων κατανοούμε και εξηγούμε την πολιτισμική εξέλιξη χρησιμοποιώντας επιστημονικές μεθόδους (Binford 962, 965, Watson et al. 97: 3-57, Johnson 999: 22-6). Όπως είναι λογικό, σε αυτό το πνεύμα κινήθηκαν και οι μελέτες της κεραμικής στην συγκεκριμένη περίοδο. Η τυπολογική/μορφολογική εξέταση, αν και συνεχίζει να αποτελεί αναλυτικό εργαλείο, έχανε την αρχική της σημασία, ενώ τη θέση της έπαιρναν η μελέτη της τεχνολογίας και της λειτουργίας της κεραμικής (Pritchard & van der Leeuw 984: 6). Στα πλαίσια της Νέας Αρχαιολογίας παρατηρήθηκε ένας τριμερής διαχωρισμός ανάμεσα στην τεχνολογία, τη χρήση και το στιλ (Stark 998: 4). Κάτι τέτοιο διαμόρφωσε τρεις διαφορετικούς ερευνητικούς τομείς (Κυριατζή 2: 9). Η μελέτη της κεραμικής τεχνολογίας εστίαζε στις αναλύσεις των πρώτων υλών και στην ανασύσταση των τεχνικών κατασκευής των αγγείων, οι οποίες επηρεάζονται από περιβαλλοντικούς και φυσικούς περιορισμούς (Maniatis & Tite 98, Pritchard & van der Leeuw 984: 6-7 Κυριατζή 2: 9-2). Οι προσεγγίσεις επάνω στη χρήση της κεραμικής τόνιζαν την αιτιότητα της σχέσης μεταξύ των φυσικών ιδιοτήτων της κεραμικής ύλης και του τρόπου χρήσης των αγγείων ( Steponaitis 984), τα οποία θεωρούνταν εργαλεία για την αντιμετώπιση υλικών-βιολογικών αναγκών (Braun 983). Όλες αυτές οι μελέτες αναπτύχθηκαν στα θεωρητικά πλαίσια της «κεραμικής οικολογίας» (Arnold 985), αλλά και της «λειτουργίας και χρήσης» (Skibo 992) και εξέταζαν τον υλικό πολιτισμό με βάση γενικές παγκόσμιες αρχές που ρυθμίζουν την σχέση του περιβάλλοντος με την κεραμική παραγωγή, και των φυσικών ιδιοτήτων ενός αγγείου με τη χρήση του. Τόσο η παραγωγή όσο και η χρήση θεωρήθηκαν «πρωταρχικές λειτουργίες» 2

14 (τεχνικές/χρηστικές) της κεραμικής, με βάση στην διάκριση του Binford (96 5: 26, 28, για εκτενέστερη συζήτηση του θέματος βλ. Κωτσάκης 983: 74). 2 Από την άλλη, το στιλ, ως πεδίο συμβολικών αναφορών, διαχωρίστηκε από την τεχνολογία και τη χρήση των αντικειμένων, αφού ταυτίστηκε με τα ορατά μορφολογικά χαρακτηριστικά (διακόσμηση κυρίως), που δεν είναι αποτέλεσμα περιβαλλοντικών περιορισμών. Με αυτό το τρόπο, το στιλ εντάχθηκε στις «δευτερεύουσες λειτουργίες» (κοινωνικές/συμβολικές) των αγγείων (Binford 962: 22, Ψαράκη 24: 37). Έτσι, αρκετές εργασίες είδαν το στιλ ως μέσο μετάδοσης κωδικοποιημένων πληροφοριών που σχετίζονται με την κοινωνική οργάνωση, τον ρόλο των κοινωνικών ομάδων (Wobst 977: 335-7), αλλά και τον αυτοπροσδιορισμό και τη διαπραγμάτευση της θέσης του ατόμου μέσα στην κοινότητα ( Wiessner 983: 257, Conkey 99: 9-, Ψαράκη 24: 4-)..4. Οι κοινωνικές όψεις της κεραμικής και το πλαίσιο των σύγχρονων προσεγγίσεων Δύο δεκαετίες μετά την εμφάνιση της Νέας Αρχαιολογίας, η έρευνα φέρνει στην επιφάνεια τις αδυναμίες αυτής της συστημικής διαδικαστικής προσέγγισης. Σημαντικό ρόλο σε αυτή την διαδικασία έπαιξε και η επαφή της αρχαιολογίας με την κοινωνική ανθρωπολογία, στην οποία, από πολύ πιο πριν ήταν γνώριμα τα προβλήματα της λειτουργικής προσέγγισης. Αυτές οι αδυναμίες σχετίζονται κυρίως με τον παραμερισμό της ιστορικότητας ενός πολιτισμικού φαινομένου, με την παθητικότητα που αποδίδεται στον (υλικό) πολιτισμό και την αιτιακή του σχέση με το περιβάλλον, την αδυναμία εξήγησης των συγκεκριμένων επιλογών από το σύνολο των διαθέσιμων εναλλακτικών, την χρήση γενικευτικών νόμων για την κατανόηση της πολιτισμικής διαδικασίας, και την διάσπαση του πολιτισμού σε τεχνικά, οικονομικά, κοινωνικά και συμβολικά υποσυστήματα (Κωτσάκης 22). Τονίζοντας αυτές τις αδυναμίες, κάποιοι ερευνητές, με πρωτοπόρο τον Ian Hodder (982), ασκούν έντονη κριτική στη Διαδικαστική Αρχαιολογία (Tilley & Shanks 987). Οι κριτικές αυτές, μαζί με νέες προτάσεις, όπως η εξέταση των νοημάτων που υπάρχουν στον υλικό πολιτισμό, η ενεργητικότητα της 2 Ο Binford (965) διακρίνει δυο διαφορετικές λειτουργίες ενός τεχνουργήματος: την ''πρωταρχική'' που συνδέεται άμεσα με την χρήση των αντικειμένων ως μέσο προσαρμογής στο φυσικό κόσμο καλύπτοντας βιολογικές ανάγκες, και τη ''δευτερεύουσα'' που σχετίζεται με κάποια ''κοινωνική λειτουργία'' και που πηγάζει από την παράδοση σύμφωνα με την οποία γίνονται τα πράγματα. 3

15 ατομικής δράσης και το αρχαιολογικό πλαίσιο, έδωσαν το στίγμα της σύγχρονης θεωρητικής πρότασης, η οποία ονομάστηκε Μετα-διαδικαστική Αρχαιολογία (Johnson 999: 98-8). Στην ίδια κατεύθυνση κινούνται και οι μελέτες της κεραμικής, καθώς απορρίπτουν πλέον τη βασική διάκριση τεχνικό ίσον χρηστικό και κοινωνικό ίσον συμβολικό, όπου η κεραμική ύλη και οι τεχνικές κατασκευής στερούνται κοινωνικού περιεχομένου, ενώ το στιλ αποτελεί τον κύριο δείκτη κοινωνικών/συμβολικών μηνυμάτων. Οι έρευνες έδειξαν ότι η παραγωγή και η χρήση της κεραμικής εξαρτώνται περισσότερο από πολιτισμικούς περιορισμούς παρά από περιβαλλοντικούς, και ότι οι παραλλαγές που παρατηρούνται σε αυτήν την κατηγορία τεχνουργημάτων σχετίζονται με το κοινωνικό πλαίσιο κάθε κοινότητας (Κωτσάκης 983: 72-82, Miller 985, van der Leeuw 993). Το στιλ, από την άλλη, ξέφυγε από τα στενά πλαίσια της διακόσμησης, καθώς αναγνωρίστηκε και στα τεχνολογικά χαρακτηριστικά (Lechtman 977, Sackett 986) όπως για παράδειγμα στην εργασία της Lechtman ( 977: 275-6) στην οποία, αν και κινούμενη στα πλαίσια της συστημικής προσέγγισης, υιοθετείται η έννοια τεχνολογικό στιλ. Σύμφωνα με την ίδια, το τεχνολογικό στιλ αποτελεί μέσο επικοινωνίας των πολιτισμικών/εθνοτικών νοημάτων ενσωματωμένων στις τεχνικές κατασκευές. Βασικό χαρακτηριστικό της εξέλιξης της κεραμικής μελέτης των τελευταίων τριών δεκαετιών αποτελεί η αξιοσημείωτη πολυφωνία. Οι ερευνητές εξετάζουν την κεραμική εμπνευσμένοι από διαφορετικά στοιχεία του σύγχρονου θεωρητικού πλαισίου της αρχαιολογίας. Ωστόσο, όλες αυτές οι εργασίες έχουν ως κοινό σημείο αναφοράς τις κοινωνικές διαστάσεις της αρχαίας κεραμικής, τις οποίες και προσεγγίζουν με διάφορους τρόπους. Επηρεασμένος περισσότερο από την μαρξιστική αντίληψη παρά από την συστημηκή προσέγγιση, ο Κωτσάκης (983) εξετάζει τον κοινωνικό ρόλο της διακοσμημένης κεραμικής στο Σέσκλο της ΜΝ περιόδου αναφορικά με την διαφοροποίηση στη διακόσμηση, στην τεχνολογία, στο σχήμα (χρήση) αλλά και σε σχέση με την κατανομή της. Μια διαφοροποίηση που στην ουσία αποτελεί μέρος μιας γενικότερης μεταβολής, της κοινωνικο-οικονομικής αλλαγής (983: 83), ενώ ταυτόχρονα συνδέεται με τις ανισότητες των παραγωγικών σχέσεων και της κοινωνικής οργάνωσης, οι οποίες με τη σειρά τους αντανακλούνται στην τυποποίηση και στη χωρική κατανομή της κεραμικής. 4

16 Άλλοι ερευνητές εντάσσουν την κοινωνική διάσταση της κεραμικής στο τεχνολογικό σύστημα της παραγωγής της, το οποίο αντιλαμβάνονται ως ένα ενεργό κοινωνικό φαινόμενο (Lemonnier , 993, Pfaffenberger 992: 496-7, van der Leeuw 993: 24). Στα πλαίσια του επαναπροσδιορισμού της σχέσης ανάμεσα στην κοινωνία και το υλικό πολιτισμό, μετά από την αμφισβήτηση των θέσεων της Νέας Αρχαιολογίας, υποστηρίχτηκε ότι η κατανόηση αυτής της σχέσης περνά μέσα από την τεχνολογία, καθώς συνθέτει το σύνολο επιλογών που πραγματοποιούνται κατά τη διάρκεια της κατασκευής των αντικειμένων (Lemonnier 986: 54, Dietler & Herbich 998: 232-3, Ψαράκη 24: 43-4). Σύμφωνα με τον Lemonnier (986: 54, 993: 3), το τεχνολογικό σύστημα αποτελείται από τεχνικές, οι οποίες ως παράγωγα των επιτελεστικών πράξεων (Mauss 992 [934]: 46) ορίζονται κοινωνικά (van der Leeuw 993: 24, Gosselain 998: 99), ενώ, λόγω της ιεραρχικής και της αλληλοεξαρτώμενης σχέσης τους, θεωρούνται ως μια αλληλουχία χειρισμών ή εγχειρηματική αλυσίδα (Lemonnier 986: 8, Dietler & Herbich 998: 246, Stark 998: 5-6). Οι παραλλαγές που παρατηρούνται στις τεχνικές συνδέονται άμεσα με τις κοινωνικές νόρμες και την κοινωνική οργάνωση, δηλαδή, θεωρούνται συστατικό στοιχείο ταυτότητας, κοινωνικής (Lemonnier 986: 55, Dietler & Herbich 989: 52, Mahias 993: 77, Gosselain 998: ) ή και ατομικής (Hosler 996: 8-2, Dietler & Herbich 989: 54). Επιπλέον, υποστηρίζεται ότι οι τεχνικές παραλλαγές που γίνονται αντιληπτές ως στιλιστική διαφοροποίηση των τεχνουργημάτων, αποκαλύπτουν τα όρια ανάμεσα σε διαφορετικές ομάδες και την κοινωνική διαφοροποίηση μιας συγκεκριμένης κοινότητας (Mahias 993: 7-7, Hosler 996: 63-5, 86-7, Stark et al ). Για την εξήγηση αυτών των τεχνικών παραλλαγών οι ερευνητές τοποθετούν στο κέντρο της συζήτησης την έννοια της κοινωνικής επιλογής. Έτσι, αντιλαμβάνονται τις τεχνικές ως ασυνείδητες, απρόθετες κοινωνικές επιλογές, οι οποίες πραγματοποιούνται στα πλαίσια της κοινωνικής γνώσης (παράδοσης) και της λειτουργικής αποτελεσματικότητας (Lemonnier 986: 55, 993: 6-7, Sillar & Tite 2: ). Στο πνεύμα αυτών των προσεγγίσεων, αναδείχθηκαν κεραμικές μελέτες, όπου μια σειρά από τεχνολογικές επιλογές, όπως η επεξεργασία και προετοιμασία της κεραμικής ύλης, η χρήση διάφορων τεχνικών κατασκευής (με κουλούρες, ή η χρήση του κεραμικού τροχού), κατά τη διαδικασία της κεραμικής παραγωγής σε μια συγκεκριμένη κοινότητα, ερμηνεύονταν ως παράμετροι της κοινωνικής διαστρωμάτωσης κάποιων (ομάδων) κεραμέων, ή της 5

17 μεταβολής της αξίας των προϊόντων, του ρόλου και της ταυτότητας των κατασκευαστών τους (Mahias 993, Κυριατζή 2: ). Ωστόσο, στις παραπάνω απόψεις ασκήθηκε κριτική, λόγω κυρίως της μονοδιάστατης αντιμετώπισης της σχέσης ανάμεσα στον υλικό πολιτισμό και την κοινωνία. Τόσο οι τεχνικές πρακτικές όσο και η τεχνολογική παράδοση αποτελούν μόνο ένα μέρος της κοινωνικής δράσης και της κοινωνικής γνώσης αντίστοιχα. Επίσης, οι τεχνικές (παραλλαγές) επιλογές δεν μπορούν να δώσουν απαντήσεις για τις διάφορες μελλοντικές χρήσεις και την κοινωνική αξία που θα αποκτήσει ένα αντικείμενο κατά την διάρκεια της ζωής του (για σχετικές αναφορές και εκτενή συζήτηση για την κριτική βλ. Ψαράκη 24: 43-8). Με άλλα λόγια, το τεχνολογικό σύστημα από μόνο του δεν μπορεί να μας αποκαλύψει όλο το εύρος της πολύπλοκης σχέσης ανάμεσα στον υλικό πολιτισμό και την κοινωνία. Η εν λόγω κριτική έγινε στα πλαίσια της υιοθέτησης των θεωριών της πρακτικής και της δραστικότητας, όπως αυτές εκφράστηκαν από τον Bourdieu και τον Giddens, οι οποίες έχουν επηρεάσει σε σημαντικό βαθμό τις σύγχρονες μελέτες του υλικού πολιτισμού. Στις θεωρίες αυτές υπογραμμίζεται ότι τα άτομα ή οι ομάδες λειτουργούν στα πλαίσια των κοινωνικών δομών. Η ίδια η δομή αποτελεί το μέσο και το αποτέλεσμα των ατομικών ή ομαδικών δράσεων, οι οποίες μέσα από συνεχή αντιπαράθεση μαζί της πραγματοποιούνται έχοντας ως κινητήρια δύναμη αξίες, προ-διαθέσεις και προσδοκίες τις οποίες ο Bourdieou ονομάζει habitus. Τα habitus αποτελούν τη βασική ταξινομική μονάδα για την αντίληψη του κόσμου και συγκροτούνται μέσα από τις καθημερινές πρακτικές των ανθρώπων. Σε αυτό το πλαίσιο, ο υλικός πολιτισμός θεωρείται βασικό συστατικό στοιχείο της συγκρότησης του «κοινωνικού» κόσμου, και ακριβώς για αυτό το λόγο τοποθετείται στο κέντρο του ενδιαφέροντος της ανθρωπολογικής-αρχαιολογικής έρευνας (Dobres & Robb 2, Johnson 999: 4-5, Dornan 22, Hodder & Hutson 23: 9-9, Κωτσάκης 28: 4-55). Όπως σημειώνει ο Μiller (25: 6), ερμηνεύοντας τον Bourdieu «... η ίδια η ικανότητα των αντικειμένων να μετατρέπουν σιωπηρά τον άνθρωπο σε ενεργό παράγοντα, γίνεται το κύριο μέσο με το οποίο ο ίδιος κοινωνικοποιείται». Τα αντικείμενα μέσα από μια διαλεκτική σχέση είναι σε θέση να καθορίζουν την κοινωνικοποίηση των υποκειμένων, αλλά συγχρόνως να αποκτούν νόημα μέσα από αυτή τη διαδικασία. Τα νοήματα αυτά δεν μπορούν να 6

18 ξεφύγουν από τα όρια που δημιουργεί η ίδια η υλικότητα των αντικειμένων (Buchli 995, Κωτσάκης 28: 42,5, Hodder & Hutson 23: 65). Σε αυτά τα νέα θεωρητικά δεδομένα, η κατανόηση της σχέσης μεταξύ ανθρώπων και αντικειμένων κατά τη διάρκεια ζωής ενός αντικειμένου περνά τόσο μέσα από την παραγωγή και την χρήση του όσο και μέσα από την ανταλλαγή και την απόθεσή του (Jones 22: 85). Έτσι, η κεραμική δεν γίνεται αντιληπτή απλά ως μια παράμετρος της κοινωνικής πραγματικότητας, αλλά ως ένα τεχνούργημα που συμμετέχει ενεργά στην διαμόρφωση και διαπραγμάτευση της κοινωνικής ζωής μέσα από τις πρακτικές που εμπλέκεται κατά την διάρκεια κατασκευής, απόκτησης, χρήσης, απόρριψης και απόθεσής της. Επομένως, οι σύγχρονες κεραμικές μελέτες εστιάζουν το ερευνητικό ενδιαφέρον σε όλες τις κοινωνικές δράσεις που συμμετέχει ένα αγγείο σε όλη την διάρκεια ζωής του, ακόμα και ως όστρακα μετά την απόρριψη του (Ούρεμ-Κώτσου 26, Ψαράκη 24, Chapman 2: 49-68). Σε αυτό το επιχείρημα σημαντικό ρόλο παίζει το αναλυτικό-θεωρητικό πλαίσιο που φέρει στο προσκήνιο ο συνδυασμός της αλυσίδας εγχειρημάτων ως αναλυτικό εργαλείο (Dobres & Hoffman 994, Dobres 2: 6-7) με την έννοια της βιογραφίας των αντικειμένων (Appadurai 986). Όπου η αλυσίδα χειρισμών, «ως παρακολούθηση και ανασύνθεση των διαδοχικών μετατροπών που επιδέχονται τα υλικά αντικείμενα κατά την διάρκεια της διαδικασίας μετατροπής τους σε τεχνουργήματα από την αρχή της μορφοποίησης τους ως την τελική απόρριψη τους...» (Σκουρτοπούλου 22: 324), αποτελεί την βάση για την κατανόηση των τεχνολογικών πρακτικών (Dobres & Hoffman 994: 24), οι οποίες είναι ενσωματωμένες στις κοινωνικές διαδικασίες και σχέσεις, και αποτελούν πτυχή της κοινωνικής δράσης (Dietler & Herbich 998: 238). Η έννοια της βιογραφίας των αντικειμένων, σε αντίθεση με την προσέγγιση της ιστορίας των αντικειμένων όπου το ενδιαφέρον εστιαζόταν επάνω στις μεταβολές των μορφολογικών και λειτουργικών χαρακτηριστικών ( Gosden & Marshall 999: 69, Schiffer & Skibo 997), στοχεύει στην κατανόηση της νοηματοδότησης των αντικειμένων κατά τη διάρκεια της διαδικασίας συνύπαρξής τους με τους ανθρώπους (Gosden & Marshall 999: 7). Καθώς τα αντικείμενα εμπλέκονται σε διαφορετικά κοινωνικά πλαίσια κατά τη διάρκεια της (ύπαρξης) ζωής τους, μεταβάλλονται συνεχώς και τα νοήματα που σχετίζονται με αυτά (Jones 22: 84). 7

19 Ολοκληρώνοντας, η συζήτηση για τα νοήματα του υλικού πολιτισμού μας γυρνάει στην αρχή αυτής της υποενότητας, όπου υπογραμμίστηκε η κριτική για τις αδυναμίες της Διαδικαστικής Αρχαιολογίας και η διαμόρφωση του σύγχρονου θεωρητικού πλαισίου. Είναι ακριβώς η υπογράμμιση της ύπαρξης αυτών των νοημάτων στον υλικό πολιτισμό και η έμφαση στον ενεργό χαρακτήρα της ανθρώπινης δράσης (Hodder 982), τα οποία άνοιξαν τον δρόμο για όλες αυτές τις συζητήσεις στους κόλπους της αρχαιολογίας..5. Το μεθοδολογικό πλαίσιο Το βασικότερο ερμηνευτικό πλαίσιο της αρχαιολογίας αποτελεί η κατηγοριοποίηση (πληροφοριών) του υλικού πολιτισμού με βάση την παρατηρούμενη ποικιλομορφία. Τα βασικά μεθοδολογικά εργαλεία αυτού του πλαισίου είναι η τυπολογία και η ταξινόμηση. Τόσο η τυπολογία όσο και η ταξινόμηση αποτελούν θεμελιώδη ζητήματα από τα πρώτα βήματα του αρχαιολογικού κλάδου (Chilton 999: 44, Κωτσάκης 983: 22, 252-3). Στη βιβλιογραφία υπάρχει μια πληθώρα μελετών επάνω σε αυτά τα ζητήματα. Οι προσεγγίσεις αυτές διαμορφώνονται βάσει των γενικών θεωρητικών κατευθύνσεων που κατά καιρούς έχουν επικράτησει στην αρχαιολογία (για διεξοδική συζήτηση και σχετικές αναφορές βλ. Κωτσάκης , Adams & Adams 99: , Ψαράκη 24: 6-9). Ωστόσο, αυτό που πρέπει να κρατήσουμε για τους σκοπούς της συζήτησης είναι ότι, τόσο η συγκρότηση τύπων όσο και η ταξινόμηση, εξυπηρετούν στη κατανόηση της ποικιλομορφίας του υλικού πολιτισμού. H ποικιλότητα αυτή θα πρέπει να συνδέεται άμεσα με τη συμμετοχή του υλικού πολιτισμού στις καθημερινές πρακτικές των ανθρώπων στα πλαίσια των οποίων και νοηματοδοτείται. Άρα, θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι η κατηγοριοποίηση του υλικού πολιτισμού μέσω της ταξινόμησης και της τυπολογίας οδηγεί και στην προοπτική της αναγνώρισης των κατηγοριοποιήσεων που έκαναν οι άνθρωποι (Hodder & Hutson 23: 82). Αυτού του είδους οι ταξινομήσεις αποτελούν ένα μέσο επικοινωνίας μεταξύ των μελών της κοινωνικής ομάδας (Ψαράκη 24: 3). Σε αυτή τη διαδικασία επικοινωνίας συμμετέχουν πλήθος αντικειμένων με όμοια ή διαφορετικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα ή και διαφορετικά αντικείμενα που μπορεί να ανήκουν στην ίδια νοηματική κατηγορία (τάξη) (Miller 985). Για αυτό, για μια συνολικότερη κατανόηση των νοημάτων θα πρέπει η ταξινόμηση να συνδεθεί με 8

20 το ιστορικό-αρχαιολογικό πλαίσιο των αντικειμένων που οργανώνονται σε ομάδες κατηγοριών (Ψαράκη 24: 3, Hodder & Hutson 23: 7-9). Επιπλέον, οι αρχαιολογικές ταξινομήσεις αποτελούν μια πρόταση του ερευνητή μέσα από μια συγκεκριμένη θεωρητική μεθοδολογική προσέγγιση του σήμερα για την τάξη της κοινωνικής πραγματικότητας στο παρελθόν (Miller 985, Kωτσάκης 983: 243, Shanks & Tilley , 5-6). Βέβαια, υπάρχει μεγάλη δυσκολία στην εξάντληση των πληροφοριών του αρχαιολογικού πλαισίου, καθώς σε αρκετές περιπτώσεις δεν πραγματοποιούνται μελέτες για όλα τα ανασκαφικά σύνολα ενός συγκεκριμένου πλαισίου, ενώ τις περισσότερες φορές δεν είναι δυνατή η ταυτόχρονη μελέτη τους. Ευτυχώς, στην περίπτωση του νεολιθικού οικισμού στη Θέρμη Θεσσαλονίκης έχουν ολοκληρωθεί κάποιες μελέτες, με αποτέλεσμα να υπάρχει ικανοποιητική εικόνα για το γενικό αρχαιολογικό του πλαίσιο. Έχοντας υπόψη τα όσα ειπώθηκαν, η μεθοδολογία της μελέτης της κεραμικής στα πλαίσια της συγκεκριμένης εργασίας θα κινηθεί στην κατεύθυνση της παρατήρησης και της ερμηνείας των μεταβλητών που σχετίζονται με την τυπολογία, τον χρόνο, τον χώρο, την απόθεσή της, αλλά και με τις σχέσεις αυτών των αξόνων μεταξύ τους (Hodder & Hutson 23: 73-83). Επομένως, η καλύτερη επεξεργασία των δεδομένων βάσει του ερευνητικού ζητουμένου απαιτεί την εμπλοκή της στατιστικής ανάλυσης. Από την άλλη, τα ερευνητικά ερωτήματα θα τεθούν μέσα στο πνεύμα της σύγχρονης αρχαιολογικής σκέψης, σκοπεύοντας στην προσέγγιση και την κατανόηση των νοημάτων που αποκτά ο υλικός πολιτισμός εμπλεκόμενος στις κοινωνικές πρακτικές των ενεργών ατόμων ή ομάδων στην νεολιθική κοινότητα της Θέρμης ή τουλάχιστον των υποκειμένων που σχετίζονταν άμεσα με τους συγκεκριμένους χώρους από όπου προέρχεται και η κεραμική που μελετήθηκε. 9

21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Η ΝΕΟΤΕΡΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ: ΑΝΑΣΚΑΦΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ, ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΚΕΡΑΜΙΚΗ 2

22 2.. Εισαγωγή Η γεωγραφική, η χρονική και η στιλιστική ταξινόμηση ευρημάτων απαιτεί την ένταξη τους σε συγκεκριμένα πλαίσια αναφοράς. Στην περίπτωση της Θέρμης Β, η Νεότερη Νεολιθική στην κεντρική Μακεδονία αποτελεί το γενικό πλαίσιο αναφοράς της. Ωστόσο, για ορισμένα στοιχεία αυτού του πλαισίου, όπως το ιστορικό της έρευνάς και την κεραμική, δεν μπορεί εκ των πραγμάτων να γίνει διαχωρισμός ανάμεσα στην κεντρική και τα υπόλοιπα τμήματα της Μακεδονίας, διότι η εικόνα που θα προέκυπτε θα ήταν ελλιπής. Επιπλέον, ακόμα και ο όρος κεντρική Μακεδονία χρησιμοποιείται με μεγαλύτερη ελαστικότητα, μια πρακτική που υιοθετείται για να εξυπηρετεί καλύτερα την παρουσίαση και την ερμηνεία των δεδομένων (Andreou et. al. 996, 2, Kotsos & Urem-Kotsou 26, Παππά 28: 3-4). Έτσι, ο γεωγραφικός προσδιορισμός της κεντρικής Μακεδονίας, όπως υιοθετήθηκε στα πλαίσια της παρούσας εργασίας, δεν συμπίπτει με τα όρια της σημερινής ομώνυμης διοικητικής ενότητας, καθότι στα δυτικά φτάνει μέχρι τον Αξιό ποταμό, ενώ ο Στρυμόνας αποτελεί το ανατολικό της σύνορο. Με σύγχρονους όρους θα έλεγε κανείς ότι η περιοχή, η οποία αναφέρεται ως κεντρική Μακεδονία, ταυτίζεται κυρίως με την γεωγραφική έκταση των νομών της Θεσσαλονίκης και της Χαλκιδικής. Η ιστορία της ανασκαφικής έρευνας στην περιοχή αποκαλύπτει στοιχεία για τις αρχαιολογικές δραστηριότητες στα πλαίσια των οποίων ερευνήθηκε και ο οικισμός της Θέρμης. Από την άλλη, τα χαρακτηριστικά των οικισμών της ΝΝ στην κεντρική Μακεδονία μαζί με τα υλικά κατάλοιπα που έχουν αποκαλυφθεί, διαμορφώνουν το γενικό πλαίσιο του οικισμού της Θέρμης Β και του υλικού του πολιτισμού. Επομένως, στο συγκεκριμένο κεφάλαιο θα σκιαγραφηθεί το γεωγραφικό και χρονολογικό πλαίσιο των σωζόμενων κατάλοιπων της ανθρώπινης δραστηριότητας στον οικισμό, καθώς και το ιστορικό της προϊστορικής έρευνας στην περιοχή της Μακεδονίας Το ιστορικό πλαίσιο της προϊστορικής έρευνας στην Μακεδονία Αναζητώντας τα χνάρια της προϊστορικής έρευνας στη Μακεδονία διακρίνει κανείς, σχηματοποιώντας την, τρεις σημαντικούς καινοτομικούς σταθμούς: το α' μισό του 2ού αιώνα, τη δεκαετία του 96, και τις δεκαετίες '8-'9 (Γραμμένος 984, Andreou et al 996). 2

23 Το αναδρομικό αυτό ταξίδι έχει ως πρώτο σταθμό τις δημοσιεύσεις του μεσοπολέμου, και ειδικότερα τη «μυθική», πλέον, δημοσίευση του Heurtley (939, Γραμμένος 984: 5-7). Στο βιβλίο του, το σημαντικότερο της περιόδου, εκτός από την εξέταση των ευρημάτων που προέρχονται από ανασκαφές που έκανε ο ίδιος, αλλά και την επανεξέταση υλικού από άλλες ανασκαφές, γίνεται λόγος και για την ιστορία της αρχαιολογικής έρευνας στην Μακεδονία. Δυστυχώς, η εργασία του Heurtley αποτελεί το μοναδικό ολοκληρωμένο και δημοσιευμένο έργο ανάλογης διάστασης μέχρι την δεκαετία του '5. Επιπλέον, η πραγματοποίησή της έρχεται με σημαντική χρονική καθυστέρηση συγκριτικά με τη Νότια Ελλάδα. Από την άλλη, όμως, αυτό το σημαντικό, από κάθε άποψη, έργο αποτελεί ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα μελετών που έχουν επηρεάσει σε τέτοιο μεγάλο βαθμό την αρχαιολογική έρευνα της προϊστορίας στην Μακεδονία. Στο α' μισό του 2ού αιώνα η προϊστορία της Μακεδονίας είχε απασχολήσει και άλλους ερευνητές, πριν και μετά τον Heurtley (939: xix-xxi, Kotsakis 998, Γραμμένος 984: 5-8 όπου και η αναλυτική αναφορά για την έρευνα της περιόδου). 3 Ωστόσο, οι συγκεκριμένες έρευνες ήταν μικρότερης κλίμακας και διάρκειας, αφήνοντας στην ουσία ένα κενό στην έρευνα. Όπως υπογραμμίζει ο Κotsakis (998: 46), η φτωχή εικόνα που παρουσιάζει η αρχαιολογική έρευνα έως τη δεκαετία του 95 στην συγκεκριμένη περιοχή είναι αποτέλεσμα κυρίως πολιτικής και κοινωνικής αστάθειας που δημιουργούν οι μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών και οι εθνοτικέςκοινωνικές συγκρούσεις. Το γενικότερο ερευνητικό πλαίσιο όλων αυτών των εργασιών ορίζεται από την πολιτισμική-ιστορική προσέγγιση, που ήταν και η «θεωρητική πρόταση» της εποχής εκείνης. Συγκεκριμένα, για την Μακεδονία, το μεγάλο ζητούμενο ήταν η πολιτισμική-εθνοτική ταξινόμηση αυτής της περιοχής σε σχέση με τον Αιγαίο/Μεσόγειο, και τα βόρεια Βαλκάνια/Ευρώπη (Andreou et al. 996: 562, Heurtley 939: 3). Ο επόμενος σημαντικός σταθμός της προϊστορικής έρευνας τοποθετείται στη δεκαετία του 96. Οι ανασκαφές της Αγγλικής Σχολής το 96 στη Νέα Νικομήδεια θεωρούνται καθοριστικές για την αρχή μιας νέας εποχής για την αρχαιολογική έρευνα της περιοχής. Στα πλαίσια αυτού του προγράμματος εφαρμόζονται για πρώτη φορά στην Ελλάδα νέες μέθοδοι μελέτης, τίθενται νέα ερευνητικά ζητούμενα, και διαμορφώνεται ένα νέο αρχαιολογικό 3 Ανάμεσα στις έρευνες που πραγματοποιηθήκαν για την προϊστορία της Μακεδονίας στις πρώτες δεκαετίες του 2ού αιώνα αξίζει να αναφέρει κανείς τις εργασίες του Rey (97) και του Μυλωνά (928). 22

24 πλαίσιο με βάση τα σύγχρονα δυτικό-ευρωπαϊκά πρότυπα (Andreou et al. 996: 56-2, Fotiadis 2: 6). Στην ίδια δεκαετία, μια άλλη σημαντική εργασία προστίθεται στη βιβλιογραφία των προϊστορικών μελετών για την εν λόγω περιοχή. Ο κατάλογος των προϊστορικών θέσεων στην Κεντρική Μακεδονία, δημοσιευμένος από τον French (967), θα αποτελέσει σημείο αναφοράς για όλες τις μετέπειτα έρευνες στη συγκεκριμένη γεωγραφική ενότητα. Ωστόσο, η ανασκαφική έρευνα, κυρίως των νεολιθικών θέσεων στην κεντρική και δυτική Μακεδονία, γνώρισε αξιοσημείωτη ανάπτυξη μόνο μετά το 98 (Κ otsakis 998). Έτσι, στις δεκαετίες '8-'9 συναντάμε και τον τρίτο σταθμό της ιστορίας της έρευνας, ο οποίος είναι δημιούργημα, σχεδόν αποκλειστικά, των Ελλήνων αρχαιολόγων. Σε όλη τη βόρεια Ελλάδα διεξάγονται σημαντικές αρχαιολογικές/ανασκαφικές έρευνες τόσο από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης όσο και από τις Εφορείες Αρχαιοτήτων. Το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο της έρευνας αυτής της περιόδου, εκτός από τη μεγάλη κλίμακα των ερευνών, αποτελεί το γεγονός της εφαρμογής νέων μεθοδολογικών εργαλείων, αλλά και της υιοθέτησης των σύγχρονων θεωρητικών πλαισίων δημιουργώντας μια νέα αφετηρία για την προσέγγιση της προϊστορίας της περιοχής. Σημαντικό ρόλο προς αυτή την κατεύθυνση έπαιξε το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, διότι η ανάπτυξη των προϊστορικών σπουδών δημιούργησε μια νέα δυναμική στην έρευνα μέσα από τις πανεπιστημιακές ανασκαφές, ενώ, ταυτόχρονα, διαμόρφωσε μια νέα γενιά προϊστορικών αρχαιολόγων, οι οποίοι έχουν υλοποίησει ένα σημαντικό έργο όλα αυτά τα χρόνια (Γραμμένος 992: , Andreou et al. 996, 2). Τα αποτελέσματα όλων αυτών των ερευνών, κυρίως στα πλαίσια των τριών τελευταίων δεκαετιών, είναι ορατά σήμερα μέσα από την εκπληκτικά βελτιωμένη εικόνα που έχουμε αποκτήσει για την προϊστορία της Μακεδονίας (Ασλάνης 992, Παπαθανασόπουλος 996, Γραμμένος 997, Γραμμένος κ. ά 997, Andreou et al. 996, 2) και μέσα από τον επαναπροσδιορισμό του τρόπου αντιμετώπισής της. Πλέον, η Μακεδονία, όχι μόνο έχει βγει από την «προϊστορική περιθωριοποίηση» που της είχε επιβληθεί, αλλά τοποθετείται και στην 23

25 πρώτη γραμμή της συζήτησης για τις πρώιμες νεολιθικές εγκαταστάσεις στον ελλαδικό χώρο και στην ευρύτερη Βαλκανική Οι θέσεις της Νεότερης Νεολιθικής στην κεντρική Μακεδονία Αν και σχετικά μικρή περιοχή, η αρχαιολογική κεντρική Μακεδονία παρουσιάζει μια ποικιλομορφία στα γεωμορφολογικά και κλιματολογικά της χαρακτηριστικά, όπως, άλλωστε, και όλη η βόρεια Ελλάδα. Η σύγχρονη μορφολογία της περιοχής διαφέρει από εκείνη των προϊστορικών χρόνων, λόγω των μεταβολών της στάθμης της θάλασσας, των αλλουβιακών προσχώσεων και της διάβρωσης ( για τη γεωμορφολογία της περιοχής και τις σχετικές αναφορές βλ. Ψυχογιού-Smith 992, Παπανθίμου-Πιλάλη 997, Βουβαλίδης κ. ά. 25, Ghilardi 28). Αντιθέτως, το κλίμα της ευρύτερης περιοχής δεν έχει υποστεί σημαντικές αλλαγές τα τελευταία 8 χρόνια, όπως έχουν δείξει οι έρευνες ( Turner & Greig 986, Andreou et al. 996: 576). Η Νεότερη Νεολιθική στην βόρεια Ελλάδα, η οποία ορίζεται χρονολογικά ανάμεσα στο 54/53 και 47/45 π.χ. (Andreou et al. 996: 56), διαιρείται σε Νεότερη Νεολιθική Ι και ΙΙ (Demoule & Perles 993: 367, Γαλλής 996: 28-9). Με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία υποστηρίζεται ότι στη Μακεδονία κατά τη ΝΝ περίοδο αυξάνεται σημαντικά ο αριθμός των θέσεων. Αν και πολλές από αυτές μας ήταν ήδη γνωστές από τον κατάλογο του French (967), ωστόσο, οι εντατικές έρευνες ξεκίνησαν μόλις στα μέσα της δεκαετίας του '8 ( Fotiadis 985, Γραμμένος 99: 27-8, Andreou & Kotsakis 999), ενώ μόνο ύστερα από την έντονη ανασκαφική δραστηριότητα που παρατηρείται μετά το 99 στην ευρύτερη περιοχή, άλλαξε σημαντικά η αρχαιολογική εικόνα και για την κεντρική Μακεδονία της ΝΝ (Andreou et al. 996, 2, Γραμμένος κ. ά. 997). Κατά τις επιφανειακές έρευνες στο δυτικό τμήμα της πεδιάδας του Λαγκαδά, που άρχισαν το 986 (Andreou & Kotsakis 999), διαπιστώθηκε η ύπαρξη αρκετών θέσεων που χρονολογούνται στην συγκεκριμένη περίοδο με βάση την αντιπροσώπευση της επιφανειακής κεραμικής. Αρκετά χρόνια μετά, στην ίδια περιοχή πραγματοποιήθηκαν ανασκαφικές εργασίες 4 Στα πλαίσια του ετήσιου συνεδρίου ''Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη'' Α.Ε.Μ.Θ. 22, παρουσιάστηκαν αποτελέσματα ραδιοχρονολογικών αναλύσεων που τοποθετούν την αρχή της Νεολιθικής περιόδου στη βόρεια Ελλάδα πριν από τα μέσα της 7ης χιλιετίας π.χ. (Μανιάτης κ.α. 22). 24

26 από την ΙΣΤ' ΕΠΚΑ στη νεολιθική θέση Ζαγκλιβέρι (Γραμμένος & Κώτσος 23, Kotsos & Urem- Kotsou 26). Η νεολιθική εγκατάσταση εντοπίστηκε μέσα στα όρια του ομώνυμου σύγχρονου χωριού, και θεωρείται ένας επίπεδος εκτεταμένος οικισμός με την μορφή λάκκων, όπου τουλάχιστον σε έναν από αυτούς, αναγνωρίστηκε η οικιστική του χρήση. Με βάση την κεραμική, οι ανασκαφείς χρονολογούν το Ζαγκλιβέρι στη ΝΝ Ι. Την ίδια σχεδόν εικόνα παρουσιάζει και η περιοχή της Θεσσαλονίκης, όπου οι διάφορες έρευνες έχουν εντοπίσει μια σειρά από θέσεις που τοποθετούνται στην ΝΝ ( French 967, Γραμμένος κ. ά. 997). Σε αντίθεση, όμως, με τον Λαγκαδά, η ανασκαφική δραστηριότητα στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης έχει αποκαλύψει τουλάχιστον τέσσερις θέσεις με στρωματογραφικές επιχώσεις που χρονολογούνται ανάμεσα στο 54/53 και 47/45 π.χ. (Γραμμένος 992: , Andreou κ. ά. 996, 2, Kotsos & Urem-Kotsoυ 26). Ο πρώτος οικισμός στον οποίο πραγματοποιήθηκε ανασκαφική έρευνα είναι τα Βασιλικά. Η θέση αναφέρεται για πρώτη φορά στον κατάλογο του French και βρίσκεται στην κοιλάδα του Ανθεμούντα, σε μια περιοχή ανατολικά της πόλης της Θεσσαλονίκης, ενώ η μικρής κλίμακας σωστική ανασκαφή διενεργήθηκε από την ΙΣΤ Εφορεία Αρχαιοτήτων 5. Τα Βασιλικά έχουν αναγνωριστεί ως επίπεδος εκτεταμένος οικισμός με έκταση γύρω στα 25 στρέμματα και με διάρκεια κατοίκησης που καλύπτει την ύστερη φάση της ΜΝ και όλη σχεδόν την ΝΝ (Γραμμένος 99: 3, 36,997: 28, Andreou et al. 996: 582-3). Στην κοιλάδα του Ανθεμούντα έχει σκαφτεί και ο προϊστορικός οικισμός της Θέρμης για τον οποίο, όμως, θα γίνει εκτενέστερα λόγος σε άλλο κεφάλαιο. Στην άλλη πλευρά της σύγχρονης Θεσσαλονίκης, κάτω από το νοτιοδυτικό της τμήμα, σε μια έκταση που ξεπερνά τα στρέμματα, απλώνεται ο νεολιθικός οικισμός της Σταυρούπολης (Andreou et al. 2: 323, Γραμμένος & Κώτσος 22α, 24, Kotsos & Urem- Kotsou 26: 96). Η θέση εντοπίστηκε το 974, και η διερεύνησή της ξεκίνησε στα μέσα της δεκαετίας του '9 στα πλαίσια των σωστικών ανασκαφών που διενεργήθηκαν για τις ανάγκες οικοδομικής επέκτασης της περιοχής (Γραμμένος κ. ά. 997: 35, Γραμμένος 99: 38-9). Στον οικισμό έχουν αναγνωριστεί δυο κύριες φάσεις κατοίκησης, Σταυρούπολη Ι και ΙΙ από τις οποίες το τέλος της πρώτης και όλη η δεύτερη χρονολογούνται στη ΝΝ (Γραμμένος & Κώτσος 22α: 39-3, 24: 7, 2-3). Οι ραδιοχρονολογήσεις, οι οποίες μαζί με εκείνες της Θέρμης 5 Στην ίδια περιοχή είναι σε εξέλιξη μια επιφανειακή έρευνα, πρόγραμμα συνεργασίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου και της ΙΣΤ' ΕΠΚΑ (Ανδρέου κ.ά. 23). 25

27 και των Βασιλικών αποτελούν τις λίγες διαθέσιμες για τους οικισμούς που παρουσιάζονται εδώ, δίνουν πληροφορίες για την πρωιμότερη φάση κατοίκησης του οικισμού τοποθετώντας τον στην προχωρημένη ΜΝ (Μανιάτης 22: 847, Γραμμένος 997: 266, Γραμμένος κ. ά. 992: 384). Σε όλη την διάρκειά του ο οικισμός περιτριγυρίζεται από τάφρο, ενώ το πέρασμα από τη ΜΝ στη ΝΝ συνοδεύεται και με αλλαγές στην οργάνωση του χώρου, αλλά και στον τρόπο δόμησης των οικημάτων (Γραμμένος & Κώτσος 24: 7-2). Στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης έχει ανασκαφεί και η Μεσημεριανή Τούμπα στον Τρίλοφο. Η θέση εντοπίστηκε στον μεσοπόλεμο από τον Κοτζιά, και βρίσκεται 3 χμ. νοτιοανατολικά της Θεσσαλονίκης σε μια απομονωμένη λοφώδη περιοχή, όχι πολύ μακριά από τις νότιες ακτές του Θερμαϊκού. Κατά τη διάρκεια των ανασκαφών, οι οποίες ξεκίνησαν το 992, επιβεβαιώθηκε, μεταξύ άλλων, η ύπαρξη επιχώσεων της Νεολιθικής, όπως ήδη αναφερόταν στον κατάλογο του French. Οι ανασκαφείς κάνουν λόγο για έναν επίπεδο εκτεταμένο οικισμό με μέγεθος πάνω από στρέμματα, και με δυο φάσεις κατοίκησης στην νεολιθική περίοδο, τη ΜΝ και ΝΝ (Γραμμένος 99: 27, Γραμμένος & Κώτσος 997, 22β, Kotsos & Urem-Kotsou 26: 97). Ανατολικότερα, σε μια περιοχή με απότομες πλαγιές του Στρυμονικού κόλπου, οι ανασκαφικές έρευνες έχουν φέρει στο φως δυο οικισμούς που χρονολογούνται στη ΝΝ. Η Αγία Λυδία, η οποία βρίσκεται στην κορυφή του ομώνυμου λόφου στην περιοχή της Ασπροβάλτας, είναι ένας από αυτούς. Η έκτασή του υπολογίζεται στα 5 περίπου στρέμματα. Ο χώρος δείχνει να χρησιμοποιήθηκε επανειλημμένα, με αποτέλεσμα να καταστραφούν σε μεγάλο βαθμό οι επιχώσεις της ΝΝ από μεταγενέστερες επεμβάσεις. Ωστόσο, μια σειρά από μικρούς αποθηκευτικούς, σύμφωνα με τους ανασκαφείς, λάκκους, αποτελούν τα αποδεικτικά στοιχεία εγκατάστασης αυτής της φάσης ( Γραμμένος κ. ά. 997, Γραμμένος & Κώτσος 2, Kotsos & Urem-Kotsou 26: 95). Νοτιοδυτικά της Αγίας Λυδίας, σε ένα διαμορφωμένο πλάτωμα στην κορυφή ενός λόφου, βρίσκεται η δεύτερη νεολιθική θέση (Αδάμ-Βελένη κ.ά. 24, Kotsos & Urem-Kotsou 26: 96). Ο οικισμός Πλάτωμα ανασκάφτηκε στα πλαίσια κατασκευής της Εγνατίας Οδού και χρονολογείται στην ΝΝ. Η σωστική ανασκαφή αποκάλυψε πάνω από 2 λάκκους, η χρήση των οποίων συνδέθηκε με την αποθήκευση και την απόθεση. Συνοψίζοντας, σε αυτήν τη σύντομη επισκόπηση επιχειρήθηκε η παρουσίαση των ανασκαφικών, κυρίως, δραστηριοτήτων, αλλά και των θέσεων που αποκαλύφθηκαν ως αποτέλεσμά τους ρίχνοντας το βάρος κυρίως στις δημοσιευμένες ανασκαφές που έχουν 26

28 αρκετά αρχαιολογικά στοιχεία για την ανθρώπινη δραστηριότητα. Οι συγκεκριμένοι οικισμοί, όπως σημειώθηκε, θα αποτελέσουν γεωγραφικά και χρονολογικά το ευρύτερο αρχαιολογικό πλαίσιο της μελέτης της κεραμικής από τον νεολιθικό οικισμό της Θέρμης Θεσσαλονίκης. Αυτοί, όμως, αποτελούν μόνο ένα μικρό δείγμα των θέσεων που έχουν εντοπιστεί από τις επιφανειακές έρευνες, επειδή στην περιοχή υπάρχουν δεκάδες θέσεις που εντάσσονται στην ΝΝ (Γραμμένος 99, Γραμμένος κ. ά. 997: 79-86). Μάλιστα, για μεγάλο χρονικό διάστημα, αυτές, μαζί με κάποιες άλλες που χρονολογούνται στην ύστερη φάση της ΜΝ, αποτελούσαν τη μόνη αρχαιολογική απόδειξη της Νεολιθικής Εποχής στην περιοχή (Andreou et al. 996: 576-7, Γραμμένος 996: 42). Η συγκεκριμένη εικόνα διαφοροποιήθηκε ριζικά μετά τις δημοσιεύσεις των αρχαιολογικών δεδομένων από τις ανασκαφές των τελευταίων χρόνων μετατοπίζοντας την παρουσία των νεολιθικών εγκαταστάσεων στις πρώιμες φάσεις της περιόδου (Kotsos & Urem-Kotsou 26: 96, Λιούτας & Κώτσος 28). Αν και με τη μορφή της σωστικής επέμβασης, όλη αυτή η ανασκαφική δραστηριότητα έχει δώσει, εκτός των άλλων, αρκετά αρχαιολογικά στοιχεία, τα οποία συνέβαλλαν στην αναγνώριση των διάφορων χαρακτηριστικών της χωρικής οργάνωσης των οικισμών της ΝΝ. Η εικόνα αυτών των οικισμών, όπως αυτή προκύπτει από τις δημοσιεύσεις των ανασκαφών, θα παρουσιαστεί πιο κάτω Η χρήση και οργάνωση του χώρου Η αρχαιολογική έρευνα στην Μακεδονία, άλλαξε τον τρόπο που οι ερευνητές αντιλαμβάνονταν την μορφή των οικημάτων, δηλαδή, τη χωρική τους κατανομή σε ένα νεολιθικό οικισμό στην Ελλάδα. Οι διαμορφωμένοι γήλοφοι ως αποτέλεσμα της συνεχούς κατοίκησης στο ίδιο σημείο, θεωρούνταν για πολλά χρόνια το κύριο χαρακτηριστικό της ανάπτυξης στον χώρο των νεολιθικών οικισμών, κάτι που υποστηριζόταν από την εικόνα που παρουσίαζε κυρίως η θεσσαλική πεδιάδα (Wace & Thomson 92: 4-5 Γαλλής 992, βλέπε Kotsakis 999 για την συζήτηση και την σχετική βιβλιογραφία). Στη Μακεδονία, από την άλλη, ο Κωτσάκης παρατηρεί ότι σε αρκετές νεολιθικές θέσεις, όπως και σε κάποιους οικισμούς στην Θεσσαλία, δεν συνηθιζόταν η κάθετη ανάπτυξη, αλλά η οριζόντια μετατόπιση των κτισμάτων στον χώρο δημιουργώντας τους ονομαζόμενους επίπεδους εκτεταμένους οικισμούς (Ανδρέου & Κωτσάκης 986, Κotsakis 994, 999: 66-7, 24). Η διαμόρφωση των δυο αυτών τύπων 27

29 οικισμού αποδίδεται στον διαφορετικό τρόπο ιδεολογικής, οικονομικής και πολιτικής διαχείρισης του κοινωνικού χώρου, των κοινωνικών σχέσεων αλλά και του κοινωνικού χρόνου (Kotsakis 999, 24). Στην περίπτωση της κεντρικής Μακεδονίας, τα διαθέσιμα αρχαιολογικά δεδομένα για την οργάνωση του χώρου στη Νεότερη Νεολιθική προέρχονται κυρίως από τους επίπεδους εκτεταμένους οικισμούς, αν και πολύ λίγοι από αυτούς διαθέτουν επαρκή στοιχεία, λόγώ της αποσπασματικότητας της διατήρησής τους. Σημαντικές πληροφορίες για το συγκεκριμένο ζήτημα έδωσαν οι ανασκαφές στην Σταυρούπολη (Γραμμένος & Κώτσος 22α, 24). Ο οικισμός, τα όρια του οποίου δεν μπορούν να οριστούν με σαφήνεια, έχει αξιοσημείωτη έκταση. Ωστόσο, ο χώρος δεν κατοικούνταν συγχρόνως στο σύνολό του, αλλά κάθε φορά η κατοικημένη περιοχή περιοριζόταν μόνο σε ένα τμήμα του. Στις ανασκαμμένες επιχώσεις του αναγνωρίστηκαν δυο κύριες φάσεις, όπου η καθεμιά διαχωρίζεται σε δύο υποφάσεις. Οι τρεις από τις τέσσερεις αναγνωρισμένες υποφάσεις, Σταυρούπολη Ιβ, ΙΙα και ΙΙβ, καλύπτουν σχεδόν όλη την διάρκεια της ΝΝ. Οι ανασκαφείς θεωρούν ότι η Σταυρούπολη Ια είχε πυκνή δόμηση όπως μαρτυρούν οι σωζόμενες ημιυπόγειες κυκλικές ή ελλειψοειδείς κατασκευές γύρω από τις οποίες υπήρχαν τοίχοι στηριζόμενοι από πασσάλους. Στη φάση Σταυρούπολη Ιβ αλλάζει ο τρόπος δόμησης, καθώς κατασκευάζονται τετράπλευρα οικήματα με τοίχους από πλιθιά ή ξύλα και κλαδιά. Οι διαστάσεις των οικιών σε αυτήν τη φάση φτάνουν τα 8Χ6 μ, ενώ στο εσωτερικό τους, επάνω στα δάπεδα από πατημένο πηλό, εντοπίστηκαν πήλινοι φούρνοι σε σχήμα κυλίνδρου. Γύρω από τα οικήματα υπήρχαν ανοιχτοί εξωτερικοί λιθόστρωτοι χώροι στους οποίους πιστεύεται ότι πραγματοποιούνταν πολλές από τις καθημερινές δραστηριότητες (Γραμμένος & Κώτσος 22α: 32-4). Κατά τη φάση Σταυρούπολη ΙΙ συνεχίζεται η κατασκευή των επίγειων τετράπλευρων οικιών. Πλέον στις τεχνικές δόμησης των οικημάτων διαπιστώνεται η γενικευμένη χρήση των λίθων, τουλάχιστον για την υποδομή, διότι για την ανωδομή επιλέγονταν τα πλιθιά. Τα δάπεδα των οικιών ήταν από πατημένο χώμα ή πηλό. Οι θερμικές κατασκευές είναι κυκλικής κάτοψης και βρίσκονται τόσο εντός όσο και εκτός των οικημάτων, τα οποία και σε αυτήν τη φάση περιβάλλονταν από λιθόστρωτους χώρους που συνδέονται άμεσα μαζί τους (Γραμμένος & Κώτσος 24: 5-9). Σε όλη την διάρκειά του ο οικισμός περιβάλλεται από τάφρο. Η πρώτη τάφρος με μέγιστο πλάτος 2μ. και βάθος 2μ., έχει σχήμα V και περιέβαλε τον οικισμό της φάσης Σταυρούπολη Ι. 28

30 Γύρω από τον χώρο κατοίκησης της Σταυρούπολης ΙΙ εντοπίστηκε μια άλλη τάφρος με κατακόρυφες παρειές που φτάνουν τα 3μ βάθος και με πλάτος που κυμαίνεται από 2 έως 4μ. Οι ερευνητές θεωρούν ότι, με την συγκεκριμένη τάφρο σχετίζεται και ένας μεγάλος ισχυρός λιθόκτιστος τοίχος που εντοπίστηκε στην περιοχή (Γραμμένος & Κώτσος 24: 79). Μετά την οριστική εγκατάλειψή της ο χώρος χρησιμοποιήθηκε για κατασκευή οικημάτων ή θερμικών κατασκευών, ενώ σε μια δεύτερη φάση τη θέση της κατέλαβαν λιθόστρωτοι εξωτερικοί χώροι (Γραμμένος & Κώτσος 24: 2-). Λιγότερα στοιχεία για τη χρήση του οικιστικού χώρου προσφέρει ο νεολιθικός οικισμός στα Βασιλικά, κάτι που πρέπει να οφείλεται, κυρίως, στη μικρή κλίμακα των ανασκαφών (Γραμμένος 99). Ο νεολιθικός οικισμός έχει πολύ μεγάλη έκταση και συγκαταλέγεται στους επίπεδος εκτεταμένους οικισμούς (βλ. επάνω σελ. 26). Στην πρώιμη φάση της ΝΝ διαπιστώνεται η χρήση λιθοδομής για τα θεμέλια των κατασκευών, αλλά και των ορθογώνιων ξεραμένων πλίνθων για το επάνω τμήμα των τοίχων. Επίσης, στον οικισμό εντοπίστηκαν εστίες σε εσωτερικούς χώρους και τμήματα δαπέδων από πατημένο πηλό. Τέλος, μια ορθογώνια οικία από την οποία διατηρούνται μόνο τμήματα της λίθινης υποδομής, μαζί με μικρά τμήματα δαπέδων από πατημένο πηλό και υπολείμματα πλίνθων, αποτελούν τα σωζόμενα στοιχεία δόμησης από την ύστερη φάση της ΝΝ των Βασιλικών (Γραμμένος 99: 36-7). Ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα διατηρούνται στις νεολιθικές επιχώσεις του οικισμού Τούμπα Μεσημεριανή στον Τρίλοφο Θεσσαλονίκης. Λόγω των διαβρώσεων δεν ήταν δυνατό να προσδιοριστεί η ακριβή έκταση του οικισμού της ΝΝ, αλλά ούτε και να αντληθούν επαρκείς πληροφορίες για την οργάνωση του χώρου. Έτσι, μόνο δύο λάκκοι αναγνωρίστηκαν ως κατασκευές της ΝΝ φάσης (Γραμμένος & Κώτσος 22β). Αντιθέτως, περισσότερα δεδομένα προσφέρουν οι δύο θέσεις που έχουν ανασκαφτεί στην ενδοχώρα του Στρυμονικού κόλπου. Στον οικισμό Πλάτωμα Ασπροβάλτας, οι νεολιθικές επιχώσεις του οποίου χρονολογούνται σε φάσεις σύγχρονες των φάσεων Σιταγροί ΙΙ και ΙΙΙ, έχουν βρεθεί 23 λάκκοι ανοιγμένοι στο φυσικό έδαφος (Αδάμ-Βελένη κ. ά. 24: 74) 6. Βασισμένοι στο σχήμα, τον όγκο και τη χωρική τους κατανομή, χωρίζονται σε τρεις ομάδες. Την πρώτη ομάδα αποτελούν μικροί και αβαθείς λάκκοι που συγκεντρώνονται δυτικά του ανασκαμμένου χώρου. Η χρήση τους συνδέθηκε με την απόρριψη. Οι μεγαλύτεροι λάκκοι 6 Για την απόλυτη χρονολόγηση των στρωματογραφικών ενοτήτων στους Σιταγρούς βλ. Renfrew (986: 47-75). 29

31 εντάσσονται στην δεύτερη ομάδα. Έχουν ακανόνιστο σχήμα και εντοπίζονται στο νοτιοανατολικό τμήμα του χώρου. Η ύπαρξη σκαλοπατιών για την πρόσβαση στο εσωτερικό τους έχει οδηγήσει στον χαρακτηρισμό τους ως αποθηκευτικών. Η τελευταία ομάδα συμπεριλαμβάνει τρείς ευρύχωρους λάκκους κυκλικού σχήματος και μεγάλου βάθους στα βορειοανατολικά του χώρου. Ο ένας από αυτούς, ο μεγαλύτερος, περιβάλλεται από πασσαλότρυπες που στήριζαν πιθανόν τη στέγη του, ενώ στον πυθμένα του βρέθηκε ένα ολόκληρο αγγείο κατηγορίας «black-on-red» με ιδιαίτερη διακόσμηση. Μια άλλη ομάδα τριών λάκκων που χωρίζονται μεταξύ τους με λεπτά λιθόκτιστα τοιχάρια και που ορίζονται από λιθόστρωτο, αποκαλύφθηκε 2μ μακριά από την θέση. Η παρουσία αυτών των κατασκευών στην συγκεκριμένη θέση συνδέθηκε με την είσοδο στον οικισμό. Σε όλους τους λάκκους του οικισμού βρέθηκαν μεγάλες ποσότητες καμένων πηλών, οι οποίοι έφεραν αποτυπώματα ξύλων και κλαδιών (Αδάμ-Βελένη κ. α. 24). Στην άλλη νεολιθική θέση στην περιοχή του Στρυμονικού κόλπου, στην Αγία Λυδία, διενεργήθηκε ανασκαφή μόνο σε δυο τομές. Σε αυτές αναγνωρίστηκαν τρεις οικοδομικές φάσεις. Στα στρώματα της πρώτης φάσης, που χρονολογείται στη ΝΝ, αποκαλύφθηκαν οκτώ λάκκοι ανασκαμμένοι στο φυσικό στερεό. Οι περισσότεροι από αυτούς έχουν κυκλική κάτοψη, αλλά δεν λείπουν οι ελλειψοειδείς και οι τετράπλευροι. Το μέγεθος των λάκκων δεν είναι μεγάλο, αφού ο διάμετρος τους δεν ξεπερνά το μ., ενώ το βάθος τους κυμαίνεται από 3 έως 7 εκ. Ο ένας από αυτούς ήταν στεγασμένος, όπως μαρτυρεί μια πασσαλότρυπα στο εσωτερικό του. Οι λάκκοι του νεολιθικού οικισμού της Αγίας Λυδίας συνδέθηκαν με δραστηριότητες που σχετίζονται με την αποθήκευση (Γραμμένος & Κώτσος 2). Η ύπαρξη υπόσκαφων κατασκευών σε μορφή λάκκων είναι το κύριο χαρακτηριστικό και του επίπεδου εκτεταμένου οικισμού στο Ζαγκλιβέρι στην λεκάνη του Λαγκαδά. Οι επιχώσεις του χρονολογούνται στην ΝΝΙ ( Γραμμέν ος & Κώτσος 23). Το σημαντικότερο στοιχείο οικιστικής οργάνωσης αποτελεί ένας μεγάλος λάκκος με εμβαδόν πάνω από 2 τμ. και βάθος 5-6 εκ. Ο λάκκος ταυτίζεται με οικιστική κατασκευή με βάση κυρίως μορφολογικές ομοιότητες με παραδείγματα από άλλους σύγχρονους οικισμούς στην ευρύτερη περιοχή. Στον οικισμό εντοπίστηκαν κατάλοιπα από δυο άλλους λάκκους, η διατήρηση των οποίων, όμως, είναι προβληματική λόγω της σύγχρονης οικοδομικής δραστηριότητας. Με βάση τα παραπάνω στοιχεία παρατηρεί κανείς ότι το κοινό χαρακτηριστικό των οικισμών αποτελεί ο τρόπος που αναπτύσσονται στον χώρο. Ανήκουν όλοι στην κατηγορία των 3

32 επίπεδων εκτεταμένων οικισμών. Επιπλέον, η εκτεταμένη χρήση των υπόσκαφων κατασκευών τόσο για την αποθήκευση και την απόρριψη όσο και για την κατοίκηση, είναι άλλο ένα γνώρισμα των συγκεκριμένων οικισμών. Φαίνεται ότι η τεχνική αυτή είναι ευρέως διαδεδομένη στην κεντρική Μακεδονία της ΝΝ, αλλά όχι μόνο, δεδομένου ότι η έρευνα της νεολιθικής στην Ελλάδα συνδέει την παρουσία των υπόσκαφων οικημάτων με τους επίπεδους εκτεταμένους οικισμούς (Παππά 28: 32). Σε αυτό το σημείο είναι σκόπιμο, ίσως, να γίνει μια αναφορά στις αμφιβολίες που εκφράζουν μερικοί ερευνητές για τον οικιστικό χαρακτήρα των συγκεκριμένων κτισμάτων (Bailey 2: 264-7, Chapman 2: 86). Άλλοι, ωστόσο, θεωρούν σχεδόν βέβαιη την χρήση των λάκκων για κατοίκηση, βασιζόμενοι κυρίως στα παραδείγματα υπόσκαφων οικημάτων από τη Μακεδονία, όπως στον νεολιθικό Μακρύγιαλο, αλλά και στην Θέρμη Β (Παππά 28: 32-9, όπου και η σχετική συζήτηση μαζί με τη βιβλιογραφία). Σε ένα άλλο επίπεδο, η συζήτηση που γίνεται για τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά των νεολιθικών οικισμών τείνει να θεωρήσει τα υπόσκαφα λακκοειδή οικήματα πρόχειρες κατασκευές και στοιχεία των πρώιμων σταδίων των οικισμών, ή ακόμα και αποδείξεις εφήμερης κατοίκησης (μη μόνιμες εγκαταστάσεις), τα οποία στη συνέχεια αντικαθίστανται από τετράπλευρα οικήματα. Ωστόσο, όπως χαρακτηριστικά υπογραμμίζεται, δεν μπορούμε να μιλάμε για μια ευθύγραμμη σχέση διαδοχής μεταξύ των υπόσκαφων κτισμάτων και τετράπλευρων κατασκευών (Παππά 28: 37-2, όπου και η σχετική συζήτηση και βιβλιογραφία). Επομένως, η επιλογή των υπόσκαφων κατασκευών σε αρκετούς οικισμούς της νεολιθικής περιόδου στην Μακεδονία, μαζί με την αντικατάστασή τους με τα τετράπλευρα κτίσματα ή και η συνύπαρξη τους, είναι ένα αξιοσημείωτο φαινόμενο που πρέπει να σχετίζεται κυρίως με πολιτισμικούς παράγοντες, οι οποίοι σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να προσεγγίζονται με βάση τις ιδιαιτερότητες κάθε περιοχής, ή και κάθε οικισμού. Όμως, το μόνο σίγουρο είναι ότι, η προσέγγιση αυτού του ζητήματος απαιτεί περισσότερη έρευνα τόσο στη μελέτη των ήδη ανασκαμμένων οικισμών, όσο και στην ανασκαφή νέων θέσεων Η κεραμική της ΝΝ στη Μακεδονία Λόγω και της σχέσης της κεραμικής με τη σχετική χρονολόγηση των αρχαιολογικών επιχώσεων, οι περισσότερες προσεγγίσεις των κεραμικών οστράκων δεν ξεπερνούν αυτό το 3

33 στάδιο. Πολύ λίγες κεραμικές μελέτες, εκτός των διδακτορικών διατριβών και μεταπτυχιακών εργασιών, προσεγγίζουν το συγκεκριμένο αντικείμενο ως αυτόνομο και ενεργό τμήμα του υλικού πολιτισμού. Η κεραμική φαίνεται να έχει καταδικαστεί να παραμείνει στο παθητικό ρόλο του μάρτυρα, είτε υποδεικνύοντας σχέσεις με άλλες περιοχές ή με άλλες πολιτισμικές και εθνοτικές ομάδες είτε προσδιορίζοντας αρχαιολογικές επιχώσεις. Την ίδια τύχη είχε και το μεγαλύτερο μέρος της νεολιθικής κεραμικής στην περιοχή της Μακεδονίας, επειδή, παρά την τεράστια έκταση και ένταση των ανασκαφών μετά το 99, όπως ήδη υπογραμμίστηκε, οι δημοσιεύσεις της κεραμικής έχουν περιοριστεί σε μερικές γραμμές στα ΑΕΜΘ. και σχεδόν πάντα στα πλαίσια της «πολιτισμικής» χρονολογικής ταυτοποίησης. Στη σύγχρονη αρχαιολογική πραγματικότητα αυτό δεν επαρκεί. Επιπλέον, η κεραμική ακολουθία έχει δεχθεί κριτική για την εγκυρότητά της για την αναγνώριση χρονολογικών φάσεων, τουλάχιστον με τον τρόπο που έχει εφαρμοστεί (Andreou et al. 996: 558). Βέβαια, δεν μπορεί κανείς να αμφισβήτησει την σημαντική προσφορά αυτών των δημοσιεύσεων. Η εικόνα που διαθέτουμε σήμερα για την κεραμική της ΝΝ στην Μακεδονία, όσον αφορά, κυρίως, τις κατηγορίες των αγγείων, τη γεωγραφική τους κατανομή και τη σχέση τους με τις χρονολογικές φάσεις, οφείλεται σε αυτές τις προκαταρκτικές εργασίες. Με βάση αυτή την εικόνα, αναγνωρίζονται δυο βασικά χαρακτηριστικά της κεραμικής της ΝΝ στη Μακεδονία: από τη μια η ομοιομορφία της σε όλη την περιοχή, λόγω της αύξησης των δικτύων επικοινωνίας, και από την άλλη, η ιδιαιτερότητα που παρατηρείται σε κάθε περιοχή ή ακόμα και σε κάθε οικισμό, ειδικά στην τεχνολογία της κατασκευής και στην διακόσμηση των αγγείων (Κωτσάκης 2: 68-9). Έτσι, παρά την ευρεία διάδοση σχημάτων και κατηγοριών αγγείων, όπως οι μαύρες στιλβωμένες και οι μελανοστεφείς φιάλες, οι οποίες κυριαρχούν στην βόρεια Ελλάδα και στη ευρύτερη Βαλκανική, υπάρχουν στοιχεία που συναντούνται κυρίως σε οικισμούς της κεντρικής Μακεδονίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ιδιαιτερότητας αποτελεί μια κατηγορία αγγείων που ονομάζονται λευκοστεφή. Το πάνω μέρος τους έχει παχύ υπόλευκο επίχρισμα διακοσμημένο με γραπτές δέσμες λεπτών κόκκινων ή σκούρων καστανών γραμμών, ενώ το τμήμα κάτω από την τροπίδωση έχει κόκκινο ή καφέ σκούρο αραιό επίχρισμα (Γραμμένος 99, Γραμμένος κ. ά. 99, 992, Ουρέμ-Κώτσου & Γκιούρα 24). Σε γενικές γραμμές, όμως, στη ΝΝ στη Μακεδονία επικρατεί η κεραμική με μαύρη στιλβωμένη επιφάνεια, η οποία μπορεί να φέρει ίχνη στιλβωτής διακόσμησης ( pattern burnished) ή παράλληλων λεπτών αυλακώσεων (ριπιδωτή διακόσμηση). Τα μαύρα 32

34 στιλβωμένα αγγεία μπορεί να είναι ανοιχτά ή κλειστά με μια πλούσια παραλλαγή σχημάτων. Κυριαρχούν οι φιάλες, κωνικές, ημισφαιρικές ή με γωνιώδες κατατομή (τρωπιδοτές), αλλά και τα κύπελλα σε ανάλογα σχήματα. Η μαύρη στιλβωμένη κεραμική εμφανίζεται σε όλη την διάρκεια της ΝΝ. (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 996, Κωτσάκης 2: 7). Μια άλλη κατηγορία αγγείων πολύ χαρακτηριστική για την ΝΝ αποτελούν τα μελανοστεφή (black topped), κυρίως στην πρώιμη φάση της. Η αντίθεση μεταξύ του κόκκινου χρώματος των κάτω τοιχωμάτων με το μελανόχρωμο άνω τμήμα του αγγείου πραγματοποιείται μέσα από τον επιδέξιο έλεγχο του περιβάλλοντος όπτησης. Λόγω αυτής της αντίθεσης, αλλά και της έντονης γυαλάδας από την πολύ καλή στίλβωση, δημιουργείται ένα εντυπωσιακό αισθητικό αποτέλεσμα. Το σχηματολόγιο αυτής της κατηγορίας αποτελείται από φιάλες με έντονα γωνιώδες προφίλ, κωνικές λεκανίδες, κλειστά αγγεία με λαιμό και γωνιώδες προφίλ, από τροπιδωτές φιάλες με ψηλό λαιμό, και από κύπελλα. Τα μελανοστεφή αγγεία μπορεί να φέρουν επάνω τους αυλακωτή διακόσμηση, εμπίεστα μοτίβα, αλλά και λευκή γραπτή διακόσμηση (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 996: 4, Κωτσάκης 2: 7-2, Ουρέμ-Κώτσου & Γκιούρα 24: 233). Οι γραπτές κατηγορίες αγγείων, από την άλλη, αποτελούν σημαντική παρουσία στην ΝΝ Μακεδονία και παρουσιάζουν μια αξιοσημείωτη τεχνολογική και αισθητική ποικιλομορφία. Χαρακτηριστικό για την πρώιμη φάση της ΝΝ στη δυτική Μακεδονία είναι τα αγγεία με γραπτή διακόσμηση τεφρού χρώματος επάνω σε τεφρό φόντο. Μάλιστα, η παρουσία της συγκεκριμένης κατηγορίας στη Θεσσαλία, την δυτική Μακεδονία, αλλά και στην νοτιοανατολική Αλβανία, θεωρείται απόδειξη της ενεργούς συμμετοχής της στα δίκτυα ανταλλαγών που διατηρούνταν σε αυτή την περίοδο στην ευρύτερη περιοχή των νότιων Βαλκανίων (Κωτσάκης 2: 72, Πεντεδέκα 28, Κουκούλη-Χρυσανθάκη 996: 4-5, Prendi 978: 37-8). Αποδεικτικό στοιχείο των επαφών μεταξύ των περιοχών αυτών αποτελεί και η παρουσία της εγχάρακτης κεραμικής, της λεγόμενης τύπου Cakran (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 996: 4), αν και δεν υπάρχουν εργαστηριακές μελέτες για τον προσδιορισμό της προέλευσής της (Κωτσάκης 2: 75, 26η υποσημείωση). 7 Η εγχάρακτη διακόσμηση γίνεται με ειδικό οδοντωτό εργαλείο, επάνω συνήθως σε μελανόχρωμα ανοιχτά αγγεία δημιουργώντας παράλληλες σειρές από ταινίες και τεθλασμένες γραμμές, οι οποίες περιέχουν συχνά ένθετη 7 Η συμβατική ονομασία της συγκεκριμένης εγχάρακτης κεραμικής προέρχεται από την ονομασία του νεολιθικού οικισμού Cakran στη νότια Αλβανία. 33

35 λευκή πάστα. Άλλες γραπτές κατηγορίες που εντοπίζονται κυρίως στη ΝΝΙ στη δυτική Μακεδονία είναι η γραπτή κεραμική καστανού χρώματος επάνω σε υποκίτρινο φόντο, η πολύχρωμη διακόσμηση και η μαύρη στιλβωμένη κεραμική με λευκή διακόσμηση, η οποία, όμως, στην κεντρική Μακεδονία συναντάται και στη ΝΝΙΙ. Οι κατηγορίες αυτές εμφανίζουν κοινά χαρακτηριστικά με την σύγχρονη κεραμική στην Θεσσαλία (Κουκούλη -Χρυσανθάκη 996: 4-5). Στην ανατολική Μακεδονία, όμως, κυριαρχούν δυο άλλες κατηγορίες γραπτής κεραμικής, η διακόσμηση μαύρο σε ερυθρό (black on red) και η διακόσμηση με γραφίτη. Η κεραμική με διακόσμηση μαύρο σε ερυθρό έχει ομοιότητες με την κεραμική του Διμηνιού και απλώνεται σε όλη την ανατολική και κεντρική Μακεδονία, ενώ η παρουσία της έχει διαπιστωθεί και στο δυτικό της τμήμα. Η διακόσμηση με γραφίτη, από την άλλη, απουσιάζει από τη δυτική και συναντάται σπάνια στην κεντρική Μακεδονία, τη στιγμή που εμφανίζεται σε πολλές περιοχές της νότιας Βαλκανικής (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 996: 5, Malamidou et al. 26, Κωτσάκης 2: 73, Korkuti 2: 227, 233 ). Μεγάλο ενδιαφέρον έχει και η αξιοσημείωτη παρουσία της αδρής ακόσμητης κεραμικής. Τα αγγεία αυτά έχουν πλούσια γκάμα ανοιχτών και κλειστών σχημάτων διάφορων μεγεθών. Η χρήση τους συνδέεται με την φύλαξη και προετοιμασία τροφής ή/και ποτού (Κωτσάκης 2: 72, Ούρεμ-Κώτσου 998, 26). Καταλήγοντας, θα πρέπει να ειπωθεί ότι η κεραμική της ΝΝ περιόδου στη Μακεδονία διακρίνεται για την έντονη ποικιλομορφία της, τόσο στα σχήματα και τις τεχνικές κατασκευής, όσο και για την επεξεργασία της επιφάνειας και την διακόσμησή της, όπως φαίνεται, άλλωστε, και από αυτήν τη σύντομη παρουσία. Πιθανόν, αυτό να σχετίζεται και με την «αναβάθμιση» του ρόλου της κεραμικής και την εμπλοκή της στη διαμόρφωση και διαπραγμάτευση των ατομικών ή συλλογικών ταυτοτήτων μέσα από την συμμετοχή της σε ολοένα και περισσότερες και πιο πολύπλοκες κοινωνικές πρακτικές (Κωτσάκης 2: 73). Τα υλικά κατάλοιπα αυτών των πρακτικών εντοπισμένα μέσω των ανασκαφικών εργασιών στον νεολιθικό οικισμό της Θέρμης, τα οποία αποτελούν το κοινοτικό και ενδοκοινοτικό (ειδικό) αρχαιολογικό πλαίσιο της κεραμικής που μελετάται εδώ, θα είναι το αντικείμενο διαπραγμάτευσης του κεφαλαίου που ακολουθεί. 34

36 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΣ ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΘΕΡΜΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Η ΑΝΑΣΚΑΦΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ Ο ΥΛΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ 35

37 3.. Εισαγωγή Ο νεολιθικός οικισμός της Θέρμης εντοπίζεται βορειοανατολικά του σύγχρονου ομώνυμου οικισμού (Εικόνα.) σε υψόμετρο 65 μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας. Η Θέρμη βρίσκεται στο τελευταίο ύψωμα του Χορτιάτη, λίγα χιλιόμετρα ανατολικά της Θεσσαλονίκης σε μια περιοχή με χαμηλούς λόφους στην λεκάνη του Ανθεμούντα, ενώ η ευρύτερη περιοχή. εντάσσεται στη γεωμορφολογική ενότητα Άσπρης Βρύσης-Χορτιάτη της γεωτεκτονικής ζώνης Περιροδοπική. Η νεολιθική εγκατάσταση αναπτύσσεται ανάμεσα σε δυο ρέματα στα ΒΔ και ΝΑ σε μια σχετικά επίπεδη και ομαλή επιφάνεια επάνω σε αποθέσεις του Νεογενούς, σε έδαφος σχεδόν αποκλειστικά από κόκκινα αργιλικά χώματα. (Παππά 28: 69, Higgins & Higgins 996: 6, Μουντράκης 27 (985: 54). Η παρουσία της ανθρώπινης δραστηριότητας στην περιοχή διαπιστώνεται από την 6η χιλιετία. Στη συγκεκριμένη περιοχή έχουν εντοπιστεί δυο προϊστορικοί οικισμοί. Ο νεολιθικός οικισμός Θέρμη Β βρίσκεται σε ένα χαμηλό ύψωμα και γειτνιάζει προς ανατολικά με την Θέρμη Α, την τούμπα της Εποχής Χαλκού (Εικόνα.2). Η Θέρμη Α ήταν γνωστή από τις αρχές του 2ού αιώνα, όταν ερευνήθηκε από τον Rey ( French 967: 24, Γραμμένος κ. ά. 992: 382-4, Παππά 28: 67), ενώ η νεολιθική εγκατάσταση εντοπίστηκε το 987 με αφορμή τις εργασίες επέκτασης του σύγχρονου οικισμού (Γραμμένος κ. ά. 99: 226). Σε μια κοντινή απόσταση νότια των προϊστορικών οικισμών υπάρχει μια τράπεζα των ιστορικών χρόνων μαζί με έναν νεκροταφείο. Στα ανατολικά της τούμπας της Εποχής Χαλκού έχει εντοπιστεί και ένας βυζαντινός οικισμός. Όλη σχεδόν η περιοχή όπου βρίσκονται οι προαναφερόμενες εγκαταστάσεις έχει γίνει αντικείμενο αρχαιολογικών ερευνών (Παππά 28: 67, Γραμμένος 984: 89), αλλά στην παρακάτω παρουσίαση του χρονικού των ανασκαφών θα μας απασχολήσει ο οικισμός της νεολιθικής περιόδου Το ιστορικό της ανασκαφικής έρευνας Οι ανασκαφικές εργασίες στον νεολιθικό οικισμό ξεκίνησαν το 987, και διενεργήθηκαν από την ΙΣΤ' ΕΠΚΑ σε τρεις περιόδους μέσα σε διάστημα δυο δεκαετιών (Γραμμένος κ. ά. 99, 992, Παππά κ. ά. 22, 23, 2, 2, Παππά 28). Κατά την πρώτη φάση, που διήρκησε συνολικά τρεις μήνες και πραγματοποιήθηκε το 987 και 989, ερευνήθηκαν περιοχές στο 36

38 δυτικό και βορειοανατολικό τμήμα του οικισμού. Η ανασκαφή του 987, αν και στα πλαίσια των σωστικών επεμβάσεων, είχε και διερευνητικό χαρακτήρα κυρίως για τον εντοπισμό των ορίων του οικισμού. Την πρώτη αυτή χρονιά, στα αγροτεμάχια 463, 464 και 465, ανασκάφτηκε μόνο ένα μικρό τμήμα από την συνολική έκταση του οικισμού (Σχέδιο.) (Παππά 99: ). 8 Το 989, ύστερα από έναν χρόνο διακοπής, εκτός από την συνέχιση των εργασιών στα αγροτεμάχια, 464 και 465, έγιναν διερευνητικές τομές στο 448 και 45. Μετά από την περάτωση των ανασκαφών της πρώτης αυτής περιόδου, ορίστηκαν τα πρώτα όρια του οικισμού και διαπιστώθηκε ότι στο ΝΑ του τμήμα δεν υπάρχει χωρική επαφή μεταξύ του νεολιθικού οικισμού, Θέρμη Β, και εκείνου της Εποχής Χαλκού, Θέρμη Α (Παππά 992: , Παππά 28: 67). Ο σωστικός χαρακτήρας των ανασκαφών σε συνδυασμό με τον περιορισμένο χρόνο και τη μικρή ανασκαμμένη έκταση δεν επέτρεπαν τον υπολογισμό της συνολικής έκτασης του οικισμού. Με αφορμή την επέκταση του σύγχρονου οικισμού της θέρμης και με στόχο τον προσδιορισμό των ορίων του νεολιθικού οικισμού, τον Οκτώβριο του 2 ξεκίνησε η δεύτερη περίοδος της ανασκαφικής έρευνας, η οποία διήρκησε δεκατρείς μήνες (Παππά κ. ά. 22, 23). Την πρώτη χρονιά, η έρευνα ξεκίνησε στο βορειοανατολικό άκρο του οικισμού, συγκεκριμένα, στα αγροτεμάχια 446 και 449, αλλά και στο 468 και 469, τα οποία βρίσκονται στο νοτιοανατολικό του τμήμα (Σχέδιο.). Στις δυο αυτές περιοχές αποκαλύφθηκε μεγάλος αριθμός λάκκων διάφορων σχημάτων και δυο λιθόστρωτοι χώροι, ενώ δεν κατέστη δυνατός ο εντοπισμός των εξωτερικών ορίων του οικισμού (Παππά κ. ά. 22). Η διερεύνηση αυτού του ζητήματος αποτέλεσε έναν από τους βασικούς στόχους των ανασκαφών του 2. Έτσι, η έρευνα επικεντρώθηκε στη διερεύνηση του ανατολικού τμήματος του χώρου, κυρίως, στα αγροτεμάχια 468, 469, αλλά και στον προσδιορισμό του είδους και του βάθους τόσο των αρχαιολογικών επιχώσεων όσο και των υπόσκαφων κατασκευών που εντοπίστηκαν σε αυτά. Μέσα από τις ανασκαφικές εργασίες της δεύτερης περιόδου διαπιστώθηκε ότι η συνολική έκταση του νεολιθικού οικισμού δεν κατοικήθηκε συγχρόνως (Παππά κ. ά. 23: 272). Η τρίτη και τελευταία περίοδος των ανασκαφικών ερευνών ολοκληρώθηκε στο χρονικό διάστημα Σε αυτή την περίοδο πραγματοποιήθηκε εντατική έρευνα στο νότιο όριο 8 Στις δημοσιεύσεις των ανασκαφών από το 987 έως 2, ο διαχωρισμός της περιοχής του νεολιθικού οικισμού γινόταν σε αγροτεμάχια, ενώ από το 27, λόγω της ένταξης του χώρου σε ρυμοτομικό σχέδιο, το αγροτεμάχιο αντικαταστάθηκε από το οικοδομικό τετράγωνο. 37

39 του οικισμού (οικοδομικό τετράγωνο Γ492), αλλά και μικρής κλίμακας επέμβαση στο βόρειο τμήμα (Σχέδιο.2). Τα αποτελέσματα αυτών των ανασκαφών διαμόρφωσαν μια νέα εικόνα για την οριοθέτηση και τις χρονολογικές φάσεις του οικισμού (Παππά κ. ά. 2, 2). Συνοψίζοντας, αξίζει να σημειωθεί ότι οι ανασκαφικές έρευνες που πραγματοποιήθηκαν όλο αυτό το χρονικό διάστημα, από το 987 έως το 29, προσέφεραν σημαντικότατες πληροφορίες για την Νεότερη Νεολιθική στην Μακεδονία και κυρίως για την οργάνωση και χρήση του χώρου, κατατάσσοντας με αυτόν τον τρόπο τη Θέρμη στη λίστα των καλύτερα διερευνημένων επίπεδων εκτεταμένων οικισμών, μαζί με τον Μακρύγιαλο (Pappa & Bessios 999, Παππά 28) και την Σταυρούπολη (Γραμμένος & Κώτσος 22α, 24) Η οργάνωση του χώρου και η αρχιτεκτονική Οι νεολιθικές επιχώσεις της Θέρμης Β χρονολογούνται από τα μέσα της 6ης έως το πρώτο μισό της 5ης χιλιετίας, σύμφωνα με την τυπολογική-μορφολογική ακολουθία των κεραμικών κατηγοριών. Μέσα σε αυτό το διάστημα, αναγνωρίστηκαν τρεις χρονολογικές φάσεις, η ΜΝ, η ΝΝΙ και η ΝΝΙΙ. Από αυτές, η ΝΝΙ διαιρείται σε ΝΝΙα και ΝΝΙβ, για την τελευταία από τις οποίες υπάρχει μία δημοσιευμένη ραδιοχρονολόγηση προερχόμενη από το δυτικό τμήμα του οικισμού (Γραμμένος κ. ά. 992: 384, Ούρεμ-Κώτσου 99: , 992: , 998, Παππά 28: 7-, Παππά κ. ά. 2: 343). 9 Παράλληλα, με βάση και την στρωματογραφική ακολουθία, έχουν αναγνωριστεί τέσσερεις οικιστικές φάσεις, η καθεμιά από τις οποίες ανάγεται σε μια από τις χρονολογικές ενότητες. Έτσι, η οικιστική φάση ΘΕ εντοπίζεται κυρίως στο ανατολικό τμήμα του ανασκαμμένου χώρου (στο βόρειο τμήμα του αγροτεμαχίου 469) και τοποθετείται στα τέλη της ΜΝ. Αν και περιορισμένα, τα στοιχεία για την πρώιμη αυτή χρήση του χώρου, δεν παύουν να αποτελούν σημαντικές ενδείξεις για τη χρήση των υπόσκαφων κατασκευών για μεγάλο χρονικό διάστημα (Παππά 28: 7-4, 94). Οι στρωματογραφικές ενότητες της ΘΕ2 χρονολογούνται στη ΝΝΙα. Έχουν αναγνωριστεί στο ανατολικό μέρος της συνολικής έκτασης του οικισμού (αγροτεμάχια 444, 445, 446, 468, 469), ενώ λιγοστά στοιχεία εμφανίζονται και στο δυτικό τμήμα. Η συγκεκριμένη φάση προσφέρει την πιο ολοκληρωμένη εικόνα για τον οικισμό, δεδομένου ότι εκτείνεται στην 9 Από το 22 έχει δρομολογηθεί η ραδιοχρονολόγηση δειγμάτων, αποτελέσματα της οποίας θα αποσαφηνίσουν, πιθανόν, το ζήτημα των χρονικών φάσεων του οικισμού. 38

40 μεγαλύτερη, σχεδόν, έκτασή του. Οι ιδιαίτερα φροντισμένες υπόσκαφες οικιστικές κατασκευές συνοδευόμενες από λάκκους βοηθητικού χαρακτήρα και περιβαλλόμενες από ανοιχτούς λιθόστρωτους χώρους, συνθέτουν τα βασικότερα στοιχεία της ενδοκοινοτικής οργάνωσης της ΘΕ2. Επιπλέον, ο χώρος είναι αραιοκατοικημένος και υπάρχουν ενδείξεις για την ύπαρξη τάφρων. (Παππά 28: 74-87, 94). Στο δυτικό κυρίως τμήμα του οικισμού αναπτύσσεται η οικιστική φάση ΘΕ3, η οποία χρονολογείται στη ΝΝΙβ. Περιορισμένα στοιχεία της με τη μορφή σποραδικών καταλοίπων εντοπίζονται και στην ανατολική πλευρά του χώρου. Παρατηρείται περιορισμός της οικιστικής δραστηριότητας σε δυο μικρές νησίδες, στα αγροτεμάχια και Το χαρακτηριστικό αυτής της φάσης είναι η εγκατάλειψη της χρήσης των λάκκων και των λιθόστρωτων χώρων που παρατηρούνται στις βαθύτερες επιχώσεις και η υιοθέτηση των υπέργειων πασσαλόπηκτων κατασκευών με δάπεδα από χώμα στα ανωτέρα στρώματα, αλλά και η κατασκευή μιας τάφρου (Γραμμένος κ. ά. 99, 992, Παππά 993, 28: 87-93, 94-7). Τέλος, νότια του διερευνημένου χώρου, στο οικόπεδο Γ492, η τελευταία περίοδος της ανασκαφής έφερε στο φως νέα στοιχεία για τον οικισμό της Θέρμης Β. Σε αυτό το τμήμα εντοπίστηκε μια μεγάλη κοιλότητα με διάμετρο πάνω από 5μ κατασκευασμένη από ένα πυκνό σύνολο ορυγμάτων διάφορων μεγεθών και πλαισιωμένη από μικρότερες κοιλότητες. Σε συνδυασμό και με την χρήση λιθόστρωτων, η διαμορφωμένη κοιλότητα λειτουργούσε ως κοινόχρηστος ανοιχτός χώρος. Στα ανατολικά της, μέσα στα όρια του οικισμού, στην ίδια χρονική περίοδο, έχει σκαφτεί μια τάφρος πλάτους 5 μέτρων. Από τα κεραμικά όστρακα που συλλέχτηκαν η συγκεκριμένη οικοδομική φάση χρονολογείται στη ΝΝΙ. Σε μια μεταγενέστερη περίοδο, στη ΝΝΙΙ, σύμφωνα με τους ανασκαφείς, η χρήση του συγκεκριμένου χώρου αλλάζει, καθώς στο σημείο σκάβονται μια σειρά από λάκκους, και ο χώρος από κοινόχρηστος ανοιχτός μετατρέπεται σε ιδιωτικός στεγασμένος. Τα αρχιτεκτονικά σωζόμενα λείψανα μαρτυρούν την ύπαρξη ευθύγραμμων τετράπλευρων κατασκευών με λίθινα θεμέλια και πλίνθινη ανωδομή. Επιπλέον, στο σημείο βρέθηκαν και μικρές πασσαλότρυπες και τμήμα δαπέδου που σχετίζονται με κάποια κατασκευή (Παππά κ. ά. 2: 346-7). Αυτά τα δεδομένα επιβεβαίωσαν τις υποψίες των ανασκαφέων για την επέκταση του οικισμού πέρα του διερευνημένου χώρου (Παππά κ. ά. 23: 27), λόγω του ότι η έκταση της νεολιθικής Θέρμης, η οποία υπολογιζόταν στα 6 στρέμματα (Παππά κ. ά. 23: 272), διπλασιάστηκε με τις τελευταίες ανασκαφές (Παππά κ. ά. 2: 343). Ταυτόχρονα, όμως, ανατρέπουν την επικρατούσα άποψη βασισμένη 39

41 στα αποτελέσματα ανασκαφών προγενέστερων χρόνων, σύμφωνα με την οποία ο χώρος του νεολιθικού οικισμού εγκαταλείπεται μετά τη ΝΝΙ (Παππά 28: 7), αν και στην παρουσίαση των ευρημάτων των ανασκαφών της πρώτης περιόδου αναφέρεται η παρουσία κεραμικής σύγχρονης με τις διμηνιακές φάσεις (Γραμμένος κ. ά. 992: 46). Σε όλες τις φάσεις του, ο οικισμός δεν κατοικείται συγχρόνως στο σύνολό του, όπως ήδη αναφέρθηκε, γεγονός που περιορίζει κατά πολύ την έκταση του κατοικημένου χώρου σε κάθε οικιστική φάση. Ανάμεσα στις νησίδες κατοίκησης παρεμβάλλονται κενά τμήματα και δεν παρατηρείται η διαδοχική χρήση του χώρου (Παππά 28: 7). Χαρακτηριστικό για τη Θερμή Β είναι ο εντοπισμός περισσότερων από 7 λάκκων σε όλη την έκταση του οικισμού, από τους οποίους οι μισοί απλώς καταγράφηκαν, ενώ μόνο ένα μικρό ποσοστό διερευνήθηκε πλήρως. Μερικοί από αυτούς βρίσκονται στο νοτιοανατολικό τμήμα (αγροτεμάχιο 469) και οι επιχώσεις τους χρονολογούνται στη φάση ΘΕ. Από την άλλη, στη ΘΕ2 εντάσονται 34 λάκκοι διασκορπισμένοι στην ανατολικοί πλευρά του οικισμού, ενώ στην φάση ΘΕ3 ανήκει μόνο ένας λάκκος (Παππά 28: 93-4). Σχεδόν στο σύνολο τους, έχουν κατακόρυφες ή και επικλινείς παρειές, εκτός από τον λάκκο με αριθμό 4. Οι λάκκοι παρουσιάζουν μια ποικιλία στις διαστάσεις τους. Οι περισσότεροι από αυτούς έχουν διάμετρο που κυμαίνεται από 2 έως 4 μ. και βάθος από.4 έως.9 μ., ωστόσο υπάρχουν και άλλοι με μικρότερες ή και μεγαλύτερες διαστάσεις. Οι ανασκαφείς έχουν αναγνωρίσει τρεις κατηγορίες λάκκων στους οποίους λάμβαναν χώρα συγκεκριμένες βασικές δραστηριότητες. Η κατοίκηση συνδέεται με τους λάκκους μεγάλων διαστάσεων και με επιμελημένη κατασκευή στους οποίους έχει βρεθεί άφθονη κεραμική σε μεγάλα όστρακα και πλήθος άλλων μικροευρημάτων. Οι λάκκοι μεσαίων διαστάσεων έχουν σχετιστεί με την παραγωγή απολεπισμένων εργαλείων, η οποία αποτελεί και την πιο χαρακτηριστική ιδιαιτερότητα του οικισμού. Μάλιστα, σε έναν από αυτούς, στον λάκκο 46 (αγρ οτεμάχιο 469) στο νοτιοανατολικό τμήμα του οικισμού εντοπίστηκαν χιλιάδες προϊόντα απολεπισμένων εργαλείων από πυριτιακό λεμονίτη και χαλαζία. Τέλος, οι μικρότεροι λάκκοι έχουν αναγνωριστεί ως χώροι απόρριψης λόγω και των ευρημάτων τους (Παππά κ. ά. 23: 273-4, Γραμμένος κ. ά. 99, 992). Άξιο αναφοράς είναι το γεγονός ότι μόνο σε τρεις λάκκους έχουν βρεθεί πασσαλότρυπες, όλες στον εσωτερικό τους χώρο. Αυτό, μαζί με την καλή διατήρηση των εξωτερικών λιθόστρωτων χώρων, η οποία αποκλείει τη διάβρωση ως αιτία, έχουν θεωρηθεί ως στοιχεία 4

42 για το ενδεχόμενο της μη χρήσης των πασσαλοτρυπών. Αντιθέτως, η παρουσία τοίχου στον λάκκο 4 (αγροτεμάχιο 469) έχει συνδεθεί με τη χρήση λίθων για τμήμα, τουλάχιστον, της ανωδομής (Παππά κ. ά. 22, 23, Παππά 28: 94-5). Ένα άλλο σημαντικό γνώρισμα του οικισμού αποτελεί η κατασκευή λιθόστρωτων τμημάτων τόσο στο εσωτερικό των λάκκων όσο και στους εξωτερικούς χώρους, ανάμεσα στις οικιστικές νησίδες. Η χρήση των λιθόστρωτων συναντάται σε όλη την διάρκεια της κατοίκησης του νεολιθικού οικισμού. Η ύπαρξή τους μέσα στους λάκκους συνδέεται με την στεγανοποίηση του εσωτερικού χώρου σχηματίζοντας δάπεδα που γνώριζαν αλλεπάλληλες ανακατασκευές. Από την άλλη, τα εξωτερικά λιθόστρωτα είχαν μεγάλη έκταση, ενώ κατασκευάζονταν και ανακατασκευάζονταν από πέτρες και χαλαζίες, αλλά και με κερατόλιθους ανάμεσά τους. Αναπτύσσονται σε άμεση σχέση με τους λάκκους, γύρω από αυτούς, δημιουργώντας τους εξωτερικούς τους χώρους, αλλά και επάνω τους, σφραγίζοντάς τους ύστερα από την αχρήστευσή τους. Οι ερευνητές είναι πλέον σίγουροι ότι λειτουργούσαν ως εργαστηριακοί χώροι λόγω των ευρημάτων που προέρχονται από αυτά, όπως υπολείμματα απολεπισμένων εργαλείων, κεραμική και οστά ζώων. Τέλος, στους ανοιχτούς χώρους ανάμεσα στους λάκκους έχουν βρεθεί και θερμικές κατασκευές, όπως στην περίπτωση του αγροτεμαχίου 469 (Γραμμένος κ. ά. 992: 393, Σκουρτοπούλου 993: 26, Παππά κ. ά. 23, 2, Παππά 28: 95-6, 369). Συνοψίζοντας, φαίνεται ότι για μεγάλο χρονικό διάστημα τα υπόσκαφα κτίσματα είναι η κατεξοχήν αρχιτεκτονική κατασκευή για κατοίκηση, αλλά και για άλλες δραστηριότητες που συνδέονται με παραγωγή εργαλείων ή με την απόρριψη. Αν και τα αρχιτεκτονικά στοιχεία είναι περιορισμένα, μπορεί με βεβαιότητα να αποκλειστεί η χρήση των πασσαλοτρυπών για την ανωδομή των λάκκων και να διαπιστωθεί η χρήση λίθων για μέρος της. Στην τελευταία φάση κατοίκησης παρατηρούνται αλλαγές στις τεχνικές κατασκευής και στα υλικά δόμησης. Διαπιστώνεται πλέον και η ύπαρξη τετράπλευρων επίγειων κτισμάτων, αλλά και η χρήση των πασσσαλοτρυπών και πλίνθων για την ανωδομή. Από την άλλη, τα ανοιχτά κενά διαστήματα, διαμορφωμένα με λιθόστρωτα μεγάλων διαστάσεων, με θερμικές κατασκευές και με πλήθος ευρημάτων, λειτουργούσαν ως χώροι έντονων κοινοτικών δραστηριοτήτων όπου συμμετείχε τουλάχιστον ένα μέρος των μελών της κοινότητας. Σε αυτούς τους ανοιχτούς χώρους λάμβανε χώρα ένα μεγάλο μέρος των δραστηριοτήτων, μέσα από τις οποίες τα ενεργά μέλη της 4

43 κοινότητας διαμόρφωναν και διαπραγματεύονταν τις ατομικές και συλλογικές ταυτότητες και σχέσεις. Έχοντας υπόψη όλα αυτά, μπορεί να υποστηριχτεί ότι, σε γενικές γραμμές ο νεολιθικός οικισμός στη Θέρμη Θεσσαλονίκης παρουσιάζει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που αποδίδονται στις επίπεδες εκτεταμένες εγκαταστάσεις, όπως η χωρική μετατόπιση των οικημάτων, η χρήση υπόσκαφων κτισμάτων και η κατασκευή τάφρων, παρουσιάζοντας ομοιότητα κυρίως με τη φάση Ι του Μακρύγιαλου Πιερίας (Pappa & Besios 999, Παππά 28), ειδικά ως προς τη χωροργάνωση Κινητά ευρήματα και η κατανομή τους Από τον οικισμό της Θέρμης Β ανακτήθηκε μια μεγάλη ποικιλία κατηγοριών ευρημάτων(γραμμένος κ. ά. 99, 992, Παππά κ. ά. 22, 23, 2, 2). Αυτά τα ευρήματα, η πλειονότητα των οποίων αποτελείται από κεραμικά όστρακα και από απολεπισμένα εργαλεία, προέρχονται από τον εσωτερικό των λάκκων, αλλά και από τις επιχώσεις των εξωτερικών ανοικτών χώρων. Οι επιχώσεις των λάκκων περιέχουν μεγάλες ποσότητες κεραμικής. Σε αυτές τις περιπτώσεις, μαζί με την κεραμική, εντοπίζεται και μεγάλη ποικιλία μικροευρημάτων, σε περιορισμένο, όμως, ποσοστό, αλλά και σημαντικές ποσότητες λειασμένων, τριπτών ή απολεπισμένων εργαλείων. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι σε πολλούς λάκκους έχει αποκαλυφθεί άφθονη ποσότητα οστών ζώων. Τα οστά μπορεί να συνοδεύονται είτε από λειασμένα και τριπητά εργαλεία είτε από απολεπισμένα εργαλεία (Παππά 28: 98, Παππά κ. ά. 23: 275). Στους εξωτερικούς χώρους εντοπίζονται απολεπισμένα λίθινα εργαλεία, κεραμικά όστρακα, οστέινα εργαλεία, πυρήνες πυριτόλιθου και χαλαζία, οστά και όστρεα, τα οποία στα στρώματα της φάσης ΘΕ3 αποτελούν την πλειοψηφία των ευρημάτων (Γραμμένος 99: 24, 992: 393, Παππά 28: 97-8). Σε γενικές γραμμές, η παρουσία των λίθινων εργαλείων είναι πολύ έντονη σε όλους σχεδόν τους χώρους. Σε σημαντικό βαθμό αντιπροσωπεύονται τα τριπτά εργαλεία πολλά από τα οποία προέρχονται από το εσωτερικό των λάκκων, ενώ σε μικρότερες ποσότητες εντοπίζονται τα λειασμένα. Ωστόσο, αυτό που χαρακτηρίζει τη Θέρμη Β είναι τα ευρήματα της λιθοτεχνίας απολεπισμένων εργαλείων. Ήδη αναφέρθηκε η εύρεση τεράστιας ποσότητας 42

44 προϊόντων στις επιχώσεις ενός λάκκου, ενώ εκτός από την μεγάλη ποσότητα και η τεχνική της απολέπισης φτάνει σε ένα πολύ υψηλό επίπεδο. Με βάση την συνολική εικόνα που παρουσιάζουν τα κατάλοιπα των απολεπισμένων εργαλείων έχει υποστηριχτεί ότι θα πρέπει να συνδέεται άμεσα η παραγωγή τους με τον χαρακτήρα της εγκατάστασης (Παππά κ. ά. 23: 277, Παππά 28: 99). Ωστόσο, εκτός από τα ευρήματα της πρώτης φάσης των ανασκαφών, 987/989, τα οποία έχουν μελετηθεί (Σκουρτοπούλου 993), η μεθοδική εξέταση των λίθινων απολεπισμένων εργαλείων και η κατανομή τους στο χώρο δεν έχει προχωρήσει σε σημαντικό βαθμό. Στις επιχώσεις των λάκκων και των λιθόστρωτων που αποκαλύφθηκαν τις δυο τελευταίες ανασκαφικές περιόδους εντοπίστηκαν και αρκετά πήλινα πυραμιδόσχημα αντικείμενα. Στα χαρακτηριστικά τους γνωρίσματα, εκτός από τη μορφή τους, συγκαταλέγονται η ατελής τους όπτηση και η κυκλική ή τετράγωνη οπή που ανοίγεται περίπου στο μέσο του ύψους τους. Κάποιοι από τους λεγόμενους «κρατευτές» φέρουν εγχάρακτο διάκοσμο, αλλά και νέφη φωτιάς πιθανόν από την χρήση τους. Λόγω και της έλλειψης παραδειγμάτων από άλλες θέσεις στην ευρύτερη περιοχή οι «κρατευτές» δεν μπορούν ακόμα να συνδεθούν με κάποια συγκεκριμένη χρήση ή λειτουργία (Παππά κ. ά. 2: 282-3). Εκτός από τα παραπάνω ευρήματα στις ανασκαφικές δημοσιεύσεις (Παππά κ. ά. 22, 23, 2, 2). αναφέρονται και μια σειρά από άλλες κατηγορίες, όπως, ειδώλια, λίθινα και οστέινα κοσμήματα διάφορων τύπων, κοσμήματα από όστρεα, πήλινες κουτάλες και κουταλάκια, διάφοροι πέτρινοι δακτύλιοι, αποστρογγυλεμένα όστρακα και υφαντικά βάρη. Η εικόνα που αποκτά κανείς από τα ευρήματα που προέρχονται από τη Θέρμη Β μόνο περιορισμένη μπορεί να είναι, καθώς δεν έχουν ολοκληρωθεί οι μελέτες για τις διάφορες κατηγορίες. Άλλωστε, σε αυτή την κατεύθυνση κινείται και η συγκεκριμένη εργασία, ευελπιστόντας ότι ένας από τους στόχους της, η πρόσθεση νέων στοιχείων για την κατανόηση των υλικών καταλοίπων των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στα πλαίσια της ατομικής και συλλογικής τους ύπαρξης, θα έχει επιτευχθεί μετά την αποπεράτωσή της. Σε εξέλιξη βρίσκεται η μελέτη των ζωοαρχαιολογικών καταλοίπων της Θέρμης από τον καθ. Paul Halstead και την ερευνητική του ομάδα. 43

45 3.5. Η κεραμική Η κεραμική αποτελεί μια από τις πολυπληθέστερες ομάδες ευρημάτων που έχουν αποκαλυφθεί στον νεολιθικό οικισμό της Θέρμης, όπως συμβαίνει σε όλες σχεδόν τις προϊστορικές ανασκαμμένες εγκαταστάσεις στην Βόρεια Ελλάδα. Επιπλέον, μέσα από την τυπολογική μορφολογική ταξινόμηση, η κεραμική αποτέλεσε την βάση της χρονολόγησης των οικιστικών φάσεων. Για αυτούς τους λόγους, από τις πρώτες χρονιές της ανασκαφικής έρευνας, η κεραμική υπήρξε αντικείμενο μελέτης στα πλαίσια των δημοσιεύσεων της θέσης, χωρίς ωστόσο, να επιχειρηθεί μια εις βάθος ανάλυση. Η μόνη, ίσως, ολοκληρωμένη μελέτη της κεραμικής της Θερμής Β αποτελεί η μεταπτυχιακή εργασία της Ούρεμ-Κώτσου (998), που είχε κύριο στόχο, όμως, την κοινωνική διάσταση της κεραμικής τεχνολογίας. Η συγκεκριμένη εργασία, μαζί με τις δημοσιεύσεις της ίδιας ερευνήτριας στα πλαίσια των ανασκαφικών δημοσιεύσεων (Ο ύρεμ-κώτσου 99, 992), συγκρότησαν μια σημαντική βάση δεδομένων διαμορφώνοντας ένα πλαίσιο για την ταύτιση και ταξινόμηση των κεραμικών κατηγοριών, αλλά όχι μόνο. Η κατηγοριοποίηση της κεραμικής της Θέρμης έγινε βάσει των κατηγοριών που αναγνωρίστηκαν στον οικισμό των Βασιλικών (Ούρεμ-Κωτσου 99, 992). Από τις ανασκαφές της πρώτης περιόδου έχουν αναγνωριστεί συνολικά 8 κατηγορίες αγγείων (Ούρεμ-Κώτσου 998) για τις οποίες δεν θα γίνει λεπτομερής αναφορά εδώ. Σε αυτήν τη συνοπτική παρουσίαση θα υπογραμμιστούν τα κύρια χαρακτηριστικά των βασικών κατηγοριών της κάθε χρονολογικής φάσης. Στην πρώιμη φάση κατοίκησης του οικισμού, την προχωρημένη ΜΝ, κυριαρχούν τα αγγεία με κόκκινο στιλβωμένο επίχρισμα στην εξωτερική τους επιφάνεια ή κόκκινα στιλβωμένα. Χαρακτηριστικό αποτελεί η λευκή γραμμική αστίλβωτη διακόσμηση, η οποία παρουσιάζει μια ποικιλία μοτίβων. Τα σχήματα των αγγείων είναι κυρίως φιάλες, μικρών και μεγάλων διαστάσεων (Ούρεμ-Κώτσου 99, 992, Παππά κ. ά. 23). Σε αντίθεση με την πρώτη χρονολογική φάση, στη ΝΝΙ, δηλαδή, στις δυο επόμενες οικιστικές φάσεις, επικρατεί η κεραμική με μαύρη ή τεφρή στιλβωμένη επιφάνεια. Ανάμεσα στα όστρακα υπάρχουν κάποια που φέρουν λευκή γραμμική διακόσμηση, η διατήρηση της Τα επιμέρους χαρακτηριστικά της κάθε κατηγορίας έχουν εξεταστεί και παρουσιαστεί λεπτομερώς στις δημοσιεύσεις και στη μεταπτυχιακή εργασία της Ούρεμ-Κώτσου (99, 992, 998). 44

46 οποίας είναι προβληματική. Τα συγκεκριμένα εντάσσονται στην κατηγορία μαύρα στιλβωμένα με λευκή διακόσμηση ( white painted). Τα όστρακα αυτών των δυο κατηγοριών προέρχονται από ανοιχτά ή κλειστά αγγεία διάφορων διαστάσεων και σχημάτων. Μια άλλη κατηγορία, η οποία εμφανίζεται συχνά στις ίδιες επιχώσεις, είναι η λευκοστεφής κεραμική. Τα όστρακα αυτής της ομάδας ανήκουν σε αμφορείς διάφορων διαστάσεων με τροπίδωση και κυλινδρικό λαιμό. Η εξωτερική επιφάνεια του άνω μέρους του αγγείου διαμορφώνεται με λευκό παχύ ασβεστιούχο επίχρισμα, ενώ κάτω από την τροπίδωση έχει κόκκινο ή σκούρο καστανό αραιό επίχρισμα (Ούρεμ -Κώτσου & Δημητριάδης 22, Παππά και ά. 23, 2). Συχνά, η λευκή επιφάνεια διακοσμείται με δέσμες λεπτών κάθετων γραμμών καστανοκόκκινου χρώματος. Όπως έχει υπογραμμιστεί, η συγκεκριμένη κατηγορία αποτελεί μια ιδιαιτερότητα των οικισμών της κεντρικής Μακεδονίας (Γραμμένος 99, Ούρεμ-Κώτσου & Γκιούρα 24). Η αδρή κεραμική αποτελεί μια άλλη πολυάριθμη κατηγορία που εμφανίζεται στα στρώματα της ΝΝΙ. Τα συγκεκριμένα αγγεία έχουν αδρή επιφάνεια χωρίς στίλβωση ή επίχρισμα και είναι κλειστά ή ανοιχτά, διάφορων μορφολογικών τύπων και ποικίλων διαστάσεων. Τέλος, εκτός από τις παραπάνω κατηγορίες εμφανίζονται και αγγεία με εμπίεστη διακόσμηση ή barbotin. Η πιο χαρακτηριστική κατηγορία της τελευταίας χρονολογικής φάσης είναι η κεραμική μαύρο σε κόκκινο (black on red). Τα αγγεία αυτά έχουν σχετικά λεπτά τοιχώματα, ενώ η εξωτερική τους επιφάνεια διακοσμείται με αστίλβωτες λεπτές ταινίες και στίγματα μαύρου ή σκούρου καστανού χρώματος επάνω σε κόκκινο φόντο. Τα όστρακα που σώζονται είναι μικρού μεγέθους με αποτέλεσμα να υπάρχουν ελάχιστα στοιχεία για τα σχήματα αυτών των αγγείων. Από την άλλη, τα όστρακα της κατηγορίας με στιλβωτή διακόσμηση, που συνυπάρχουν μαζί τους, ανήκουν κυρίως σε ανοιχτά σχήματα, συχνά, με τροπίδωση. Τα αγγεία αυτά είναι μαύρα στιλβωμένα και έχουν λεπτά τοιχώματα. Το εικαστικό αποτέλεσμα της διακόσμησης οφείλεται σε έναν στιλβωτήρα, με τον οποίο δημιουργούνται δέσμες γραμμών ή ταινιών λοξές ή κάθετες στην εξωτερική κυρίως επιφάνεια τω αγγείων. Ίχνη στιλβωτής διακόσμησης εμφανίζονται και στα όστρακα μιας άλλης ομάδας, της μελανοστεφούς κεραμικής, η οποία, όπως και οι δυο πρώτες κατηγορίες, εντοπίζεται στις επιχώσεις της ΝΝΙΙ. Μερικές φορές, τα μελανοστεφή αγγεία φέρουν και ρηχές αυλακώσεις, συνήθως στην μελανόχρωμη επιφάνεια. Στην ίδια φάση εμφανίζονται και άλλα διακοσμημένα όστρακα, όπως εγχάρακτα ή με «bitumen», αλλά σε μικρές ποσότητες. Αντιθέτως, η αδρή κεραμική, όπως και στη ΝΝΙ, κάνει αισθητή την 45

47 παρουσία της, μέσα από μια πλούσια γκάμα διαστάσεων και σχημάτων (Ούρεμ-Κώτσου 99, 992, Παππά κ. ά. 23,2). Σε γενικές γραμμές, οι αναγνωρισμένες κατηγορίες αγγείων στην Θέρμη Β εντάσσονται στο πλαίσιο που διαμορφώνεται από την κεραμική των σύγχρονων θέσεων στην περιοχή της κεντρικής Μακεδονίας. Σχεδόν στο σύνολό τους αυτές οι κεραμικές κατηγορίες εμφανίζονται και σε γειτονικούς νεολιθικούς οικισμούς, όπως Βασιλικά (Γραμμένος 99) και Σταυρούπολη (Ουρέμ-Κώτσου & Γκιούρα 24), αλλά και σε άλλες θέσεις της ευρύτερης περιοχής. Ωστόσο, εκτός από την υπογράμμιση αυτής της ομοιότητας, η οποία είναι χρήσιμη για την ένταξη της κεραμικής από τη Θέρμη, κατ' επέκταση και του ίδιου οικισμού στον χρονολογικό χάρτη της περιοχής, αλλά και για την κατανόηση των διακοινοτικών σχέσεων, πρέπει να αναζητηθούν και να εξεταστούν και οι διαφοροποιήσεις στο κεραμικό σύνολο του οικισμού τόσο στην τεχνολογία κατασκευής και τη μορφολογία όσο και στη λειτουργία, στη χρήση και στην απόρριψη. Οι ιδιαιτερότητες αυτές θα πρέπει να θεωρούνται βέβαιες, καθώς η κεραμική, ως τμήμα του υλικού πολιτισμού, κατασκευαζόταν, χρησιμοποιούνταν και απορρίπτονταν από ενεργά υποκείμενα με συγκεκριμένη κοινωνική και ατομική ταυτότητα, τα οποία δρούσαν στα πλαίσια της κοσμοαντίληψης της συγκεκριμένης κοινότητας. Επομένως, σε αυτό το πλαίσιο ερμηνείας η αναζήτηση της ιδιαιτερότητας είναι εξίσου σημαντική ή ίσως και περισσότερο από την ομοιότητα των κεραμικών συνόλων μεταξύ των οικισμών ή και τμημάτων της ίδιας εγκατάστασης Ο λάκκος 4 και τα λιθόστρωτα στο αγροτεμάχιο 469 Από τον λάκκο 4 και τους τρεις λιθόστρωτους ανοιχτούς χώρους (469/64, 46/54) προέρχονται τα κεραμικά όστρακα τα οποία αποτέλεσαν αντικείμενο μελέτης αυτής της εργασίας. Οι συγκεκριμένοι χώροι βρίσκονται στο νοτιοανατολικό τμήμα του νεολιθικού οικισμού, στο αγροτεμάχιο 469 (Σχέδιο.),. Στην περιοχή πραγματοποιήθηκαν ανασκαφές κατά τη διάρκεια της δεύτερης ανασκαφικής περιόδου 2-2 (Παππά και ά. 22, 23). Ο λάκκος 4 εντοπίστηκε στη βόρεια άκρη του αγροτεμαχίου 469 (Σχέδιο.3), ενώ οι επιχώσεις του αφαιρέθηκαν στα πλαίσια των ανασκαφικών τετραγώνων /23/32/33. Σκάφτηκε στο φυσικό στερεό σε ένα σημείο όπου τέμνει μια συστάδα προγενέστερων λάκκων που εντάσσονται στην οικιστική φάση ΘΕ. Ο ίδιος έχει ελλειψοειδές 46

48 σχήμα και είναι ο μεγαλύτερος λάκκος που έχει αποκαλυφθεί στον νεολιθικό οικισμό της Θέρμης, με μέγιστη διάμετρο πάνω από 4,μ (Σχέδιο.4). Έχει επικλινείς παρειές με βάθος που φτάνει τα,2μ. Ο πυθμένας του παρουσιάζει εμφανή καμπύλη και στο κέντρο του έχει σκαφτεί μια κοιλότητα (Εικόνα 2.) με διάμετρο,35μ. και βάθος,μ., η οποία, με βάση τη στρωματογραφία, θεωρείται αδιαχώριστο τμήμα του λάκκου. Στις επιχώσεις του διακρίθηκαν 6 στρώματα (Σχέδιο.5) με ασαφή, συχνά, όρια μεταξύ τους και κλίση προς το κέντρο του λάκκου. Σε αυτά συλλέχτηκε μεγάλος αριθμός ευρημάτων, πολλά κεραμικά όστρακα, αρκετά τριπτά και λειασμένα εργαλεία, περιορισμένη ποσότητα απολεπισμένων, λίγα οστέινα εργαλεία, ελάχιστα οστά και όστρεα και 2 κομμάτια πυραμιδόσχημα πήλινα αντικείμενα (κρατευτές). Τα ευρήματα στο στρώμα, μεγάλα όστρακα και λίθινα εργαλεία, εντοπίζονται κυρίως στην περιφέρεια του λάκκου. Ακολουθεί το στρώμα 2, μέσα στο οποίο βρέθηκε στη βορειοανατολική πλευρά του λάκκου ένας τοίχος μήκους.5μ. κτισμένος από δυο σειρές λίθων. Η κατασκευή του σχετίστηκε με την διαμόρφωση των εξωτερικών πλευρών του λάκκου, ενώ δεν υπάρχουν άλλα στοιχεία για την ανωδομή του λάκκου. Στο συγκεκριμένο στρώμα αποκαλύφθηκαν 3 μυλόπετρες ανάμεσα στα αραιά ευρήματα. Ο τοίχος πατά πάνω σε μια στρώση ασβεστολιθικής ύλης που ερμηνεύτηκε ως πιθανό δάπεδο, κάτω από το στρώμα 2. Τα στρώματα 3 και 4 δεν χωρίζονται με σαφήνεια. Το στρώμα 3, όπου βρέθηκε ανάλογη στρώση, περιέχει μεγάλη ποσότητα κεραμικής, ενώ στο στρώμα 4 τα ευρήματα σπανίζουν. Πολλά κεραμικά όστρακα έχει και το στρώμα 5. Τέλος, και στην επίχωση της κοιλότητας, η οποία εντάσσεται στο στρώμα 6, έχει εντοπιστεί αρκετή κεραμική. Με βάση την μορφή του, αλλά και τα ευρήματα που προέρχονται από αυτόν, ο λάκκος 4 έχει θεωρηθεί κατοικία. Την υπόθεση αυτή ενισχύει και ο εντοπισμός μιας μικρής θερμικής κατασκευής στην γειτονική περιοχή στα νοτιανατολικά του, στο ΒΔ τμήμα του τετραγώνου 33. Ο φούρνος φαίνεται να ήταν σύγχρονος, με κάποιες, τουλάχιστον, από τις φάσεις του. Επιπλέον, ο εξωτερικός χώρους του λάκκου διαμορφώνεται από ένα λιθόστρωτο, από το οποίο, σε αντίθεση με τον ίδιο, συλλέχτηκε μεγάλος αριθμός απολεπισμένων εργαλείων (Παππά κ. ά. 22, 23, Παππά 28: 74-6). Λιθόστρωτοι χώροι βρέθηκαν και σε άλλα τμήματα του αγροτεμαχίου 469, στα ανασκαφικά τετράγωνα /64, νότια του λάκκου 4 (Σχέδιο.3, Εικόνα 2.2). Στο σημείο έχει δημιουργηθεί μια κοιλότητα, η οποία στο σχέδιο παρουσιάζεται ως λάκκος

49 Αποκαλύφθηκαν 3 διαδοχικά λιθόστρωτα κατασκευασμένα από μικρές πέτρες (Εικόνα 2.3), τα οποία καταλαμβάνουν το νότιο τμήμα του τετραγώνου 54 και όλο το 64. Σε βάθος,65μ. βρέθηκε το λιθόστρωτο (Σχέδιο.6) στην επιφάνεια του οποίου υπήρχαν πολλά απολεπισμένα εργαλεία, αρκετά οστά και λιγότερη κεραμική και άλλα αντικείμενα. Κάτω από το πρώτο,,2μ. χαμηλότερα, αναπτυσσόταν το δεύτερο λιθόστρωτο (Σχέδιο.7). Τα λίθινα εργαλεία, τα οστά, η κεραμική και τα όστρεα αποτελούν τα ευρήματα που συνδέονται με το συγκεκριμένο λιθόστρωτο. Κοντά στο φυσικό υπέδαφος, και,2μ. κάτω από το δεύτερο, εντοπίστηκε το λιθόστρωτο 3 (Σχέδιο.8). Η επίχωσή του περιείχε λίγα ευρήματα, όπως κεραμικά όστρακα, οστά, λίθινα και όστρεα. (Παππά κ. ά. 22, Παππά 28: 79). Από την προκαταρτική μελέτη των κεραμικών οστράκων τα λιθόστρωτα στα τετράγωνα 54, 64, όπως και ο λάκκος 4, χρονολογούνται με βάση την κεραμική ακολουθία μέσα στη ΝΝΙα, δηλαδή στην οικιστική φάση ΘΕ2. Καταλήγοντας, σε αυτό το σημείο ολοκληρώνεται και η παρουσίαση του ειδικού αρχαιολογικού πλαισίου αναφοράς που συνθέτουν η οικιστική οργάνωση, τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά και τα ευρήματα του οικισμού της Θέρμης Β. Τα επιμέρους στοιχεία αυτού του πλαισίου, συνδέονται άμεσα με την ερμηνεία των αποτελεσμάτων που θα προκύψουν από την ανάλυση της κεραμικής από τον αγροτεμάχιο 469 του οικισμού, η οποία θα παρουσιαστεί πιο κάτω. 48

50 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΤΑ ΕΠΙΠΕΔΑ ΤΗΣ ΜΑΚΡΟΣΚΟΠΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΤΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ: ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ, ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΑΦΟΝΟΜΙΑ 49

51 4.. Εισαγωγή Η μακροσκοπική ανάλυση αποτελεί την βασικότερη και την σημαντικότερη μέθοδο καταγραφής της κεραμικής. Η παρατήρηση, η περιγραφή και η καταγραφή των διάφορων χαρακτηριστικών που εντοπίζονται στα όστρακα συνθέτουν το πλαίσιο αυτής της ανάλυσης το αποτέλεσμα της οποίας είναι η ταξινόμηση της ποικιλομορφίας σε διάφορες κατηγορίες. Οι κατηγορίες αυτές ομαδοποιούνται με βάση τα μορφολογικά, τεχνολογικά και ταφονομικά χαρακτηριστικά στην προσπάθεια για μια συνολικότερη ερμηνεία της εικόνας που παρατηρείται. Θα πρέπει εδώ να υπογραμμιστεί ότι η παρούσα εργασία έχει βασιστεί σε καταγραφή και μελέτη πρωτογενούς υλικού για την αποπεράτωση της οποίας χρειάστηκε να σχεδιαστούν και να υλοποιηθούν μια σειρά από ενέργειες βασισμένες στο σύστημα καταγραφής και τεκμηρίωσης που έχει εφαρμοστεί για την κεραμική του Σέσκλο, των Παλιαμπέλων και του Μακρυγιάλου, όπως και των θέσεων που περιλαμβάνονται στο ερευνητικό πρόγραμμα Θαλής. Η καταγραφή της κεραμικής που παρουσιάζεται εδώ ήταν μια χρονοβόρα διαδικασία, όπως συμβαίνει συνήθως. Η πραγματοποίησή της ολοκληρώθηκε σε δύο βασικά στάδια. Το πρώτο, η γενική καταγραφή, είχε ως στόχο την αρχική ταξινόμηση του υλικού σε κατηγορίες με βάση κυρίως την επεξεργασία της επιφάνειας και την διακόσμηση, αλλά και την απόκτηση χαρακτηριστικών οστράκων. Επίσης, στην ίδια φάση καταγράφονται και ιδιότητες που σχετίζονται με τις ταφονομικές διαδικασίες, όπως το μέγεθος και η επανένωση των οστράκων, το ποσοστό της φθοράς τους και η ύπαρξη ιζημάτων. Για τον σκοπό αυτό διαμορφώθηκε μια φόρμα καταγραφής, η οποία στην συνέχεια ψηφιοποιήθηκε σε Access. Η μελέτη της κεραμικής βασίστηκε Συνολικά καταγράφηκαν 6725 όστρακα, από τα οποία το 77.4% προέρχεται από τις επιχώσεις του λάκκου 4, ενώ το υπόλοιπο 22.86% από τους λιθόστρωτους χώρους (Γράφημα.). Στο επόμενο βήμα, την ειδική καταγραφή, χρησιμοποιήθηκε ψηφιακή βάση δεδομένων στην Access και εξετάστηκαν τα χαρακτηριστικά όστρακα που επιλέχτηκαν από την γενική καταγραφή, δηλαδή, αυτά που θεωρούνται ότι προσφέρουν περισσότερες πληροφορίες για τη μορφολογία, την κατασκευή και τη διακόσμηση της κεραμικής. Σε σύνολο 932 οστράκων, το 82% ανήκει στον λάκκο 4, και μόνο το 8% στα λιθόστρωτα (Γράφημα.2). Σε αυτό το στάδιο 5

52 το ενδιαφέρον επικεντρώθηκε σε κάθε όστρακο ξεχωριστά σε μια προσπάθεια να προσεγγιστεί το σύνολο των χαρακτηριστικών που παρατηρούνται σε αυτό. Η λεπτομερής καταγραφή που επιχειρήθηκε στα συγκεκριμένα όστρακα σχετίζεται με τον σκοπό για τον οποίο επιλέχτηκαν, τη συλλογή πληροφοριών αναφορικά με μορφολογικά, τεχνολογικά, αλλά και ταφονομικά ζητήματα. Σε αυτό το σημείο αξίζει να υπογραμμιστούν κάποια μεθοδολογικά εργαλεία και εφαρμογές που υιοθετήθηκαν για την ανάλυση του υλικού. Καταρχάς, η επιλογή να μελετηθεί κεραμική από τον λάκκο 4 και τους λιθόστρωτους χώρους αποκλείει το χαρακτηρισμό του δείγματος στο σύνολό του ως τυχαίου. Από την άλλη, στην ειδική καταγραφή αποφασίστηκε να μην καταγραφούν τα όστρακα που σώζονται κάτω από το 5 % της συνολικής διαμέτρου. Τα πολύ μικρά όστρακα μπορούν να δώσουν παραπλανητικές πληροφορίες για τις διαστάσεις και το σχήμα του αγγείου. Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε και να συγκρίνουμε, στατιστικά, με ασφάλεια το υλικό που προέρχεται από τον λάκκο 4 με αυτό από τους λιθόστρωτους χώρους. Επομένως, το δείγμα που προήρθε από αυτή την επιλογή αποτελεί ένα συστηματικό δείγμα (VanPool & Leonard 2: 37-3). Τέλος, για την εξέταση των δεδομένων της καταγραφής και την προσέγγιση διάφορων ερωτήσεων που τέθηκαν στα πλαίσιά της, πραγματοποιήθηκαν στατιστικές αναλύσεις με την βοήθεια του προγράμματος SPSS Statistics Τεχνολογία Για την προσέγγιση της τεχνολογικής ποικιλομορφίας εξετάζονται παράμετροι όπως η κεραμική ύλη, η κατασκευή, η επεξεργασία της επιφάνειας, η όπτηση και το χρώμα των αγγείων. Η κεραμική ύλη (Πίνακας 3.32) Η κεραμική ύλη είναι ο ελληνικός όρος του αντίστοιχου αγγλικού fabric και υποδηλώνει όλα τα χαρακτηριστικά του ψημένου πηλού ( Rey 98: 9, Κωτσάκης 983: 7). Μακροσκοπική ανάλυση της κεραμικής ύλης σημαίνει την κατηγοριοποίηση των οστράκων με βάση τα χαρακτηριστικά των μη-πλαστικών εγκελεισμάτων (inclusions), τα οποία μπορεί να είναι σκόπιμη προσθήκη (προσμείξεις) ή να υπήρχαν εκ φυσικού στον πηλό, αλλά και ο 5

53 προσδιορισμός του είδος τους με τη βοήθεια στερεοσκοπίου (Rey 98: 3, Rice 987: 8, 47-43). Στη διεθνή βιβλιογραφία έχουν καθιερωθεί τρεις κατηγορίες κεραμικής ύλης με βάση την πυκνότητα και το μέγεθος των εγκλεισμάτων: α) λεπτόκοκκη (3%), μεσόκοκκη (5-7%) και χοντρόκοκκη (>%) (Matthew et al. 99: 26). Η συγκεκριμένη μεθοδολογία υιοθετήθηκε και στη μελέτη της κεραμικής από τη Θέρμη. Στην εξέταση του υλικού που παρουσιάζεται, σε αντίθεση με την συνηθισμένη πρακτική, στην γενική καταγραφή δεν ταξινομήθηκε η κεραμική με βάση την ποσότητα των εγκλεισμάτων. Δεδομένου ότι τα χαρακτηριστικά όστρακα αντιμετωπίζονται ως αντιπροσωπευτικό δείγμα πολλών χαρακτηριστικών του πληθυσμού που εξετάζουμε, τότε θεωρήθηκε ότι ανάμεσα σε άλλα εξετάζεται αντιπροσωπευτικά και η παρουσία των εγκλεισμάτων στην κεραμική ύλη. Με άλλα λόγια, από την στιγμή που η διαδικασία κατηγοριοποίησης με βάση την παρουσία των εγκλεισμάτων επαναλαμβάνεται και στην ειδική καταγραφή, επιλέξαμε να την καταργήσουμε στο πρώτο στάδιο της μελέτης, έχοντας τον κίνδυνο ταυτόχρονα κάποιας πιθανής απώλειας πληροφοριών. Ωστόσο, θεωρώ ότι ο μεταπτυχιακός χαρακτήρας της εργασίας επιτρέπει την ευελιξία και τον πειραματισμό στη χρήση των μεθοδολογικών εργαλείων για την εξοικείωση μαζί τους και την καλύτερη κατανόησή τους. Η σύσταση της κεραμικής ύλης δίνει πληροφορίες για τις τεχνικές που εφαρμόστηκαν για την κατασκευή αγγείων αλλά και την προέλευσή τους (Whitbread 995: 356, Κυριατζή 2: 4-3). Τα μη-πλαστικά εγκλείσματα μειώνουν την πλαστικότητα του πηλού, βελτιώνουν την κατασκευή του αγγείου, επηρεάζουν την όπτηση και συμβάλλουν στην καλύτερη συμπεριφορά των αγγείων στην θερμική και μηχανική αντοχή (Rey 98, Rice 987, Schiffer & Skibo 987). Επιπλέον, σε σχετικά πρόσφατες μελέτες έχει συνδεθεί η παρουσία τους με την διαμόρφωση και διαπραγμάτευση κοινωνικών ταυτοτήτων (Mahias 993: 7-7, Jones 22: 2-3), αλλά και με διατροφικές συνήθειες των χρηστών των αγγείων (Jones 22: 46-7). Η καταγραφή έδειξε ότι από το σύνολο των χαρακτηριστικών οστράκων εντοπίστηκαν 58.6% λεπτόκοκκα, 36.6% μεσόκοκκα και 4.8% χοντρόκοκκα (Γράφημα.3). Οι ομάδες των μηπλαστικών εγκλεισμάτων που παρατηρήθηκαν είναι τα οργανικά, οι χαλαζίες, οι μαρμαρυγίες, τα όστρεα, τα ασβεστιούχα και η άμμος, ωστόσο υπήρχαν και άλλα που δεν ήταν δυνατή η κατηγοριοποίησή τους. Η αναγνώρισή τους έγινε με τη βοήθεια του στερεοσκοπίου με 52

54 μεγέθυνση Χ ως Χ6, ενώ για την εντόπιση ασβεστιούχων στοιχείων στους πυρήνες των οστράκων χρησιμοποιήθηκε διάλυμα υδροχλωρικού οξέος. Η κατασκευή του αγγείου Την επιλογή και συλλογή της κατάλληλης πρώτης ύλης, ακολουθεί η επεξεργασία του πηλού και η προετοιμασία της μάζας από την οποία θα κατασκευαστεί το αγγείο. Η διαμόρφωση του αγγείου πραγματοποιείται με διάφορες τεχνικές, όπως αυτές έχουν προσδιοριστεί κυρίως μέσα από τα εθνογραφικά παράλληλα ( Rey 98: 58-89, Rice 987: 5-28, Κωτσάκης 983: 2-4). Η παρατήρησή τους στα κεραμικά όστρακα που καταγράφονται είναι πολύ δύσκολη, ειδικότερα στη ΝΝ όπου φαίνεται ότι το περιβάλλον όπτησης ελέγχεται πολύ καλύτερα και ότι η διαδικασία όπτησης έχει φθάσει σε υψηλό τεχνολογικό επίπεδο (Κωτσάκης 2: 72). Παρ' όλ'αυτά, κάποιες φορές οι συγκυρίες διατήρησης τους, προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες για τα ίχνη κατασκευής των αγγείων. Έτσι, και στην παρούσα εργασία παρατηρήθηκαν συστηματικά τα όστρακα για τη συλλογή δεδομένων από τα σωζόμενα κατασκευαστικά ίχνη. Βέβαια, τα αποτελέσματα είναι περιορισμένης κλίμακας λόγω της φύσης των δεδομένων, ωστόσο, ευελπιστούμε ότι οι συγκεκριμένες πληροφορίες θα αποτελέσουν χρήσιμα στοιχεία για κάποια μελλοντική βάση δεδομένων για το συγκεκριμένο ζήτημα. Η μόνη πληροφορία, η οποία, όχι μόνο έχει επιβεβαιωθεί, αλλά γίνεται αντιληπτή στο σύνολο σχεδόν των οστράκων είναι ο χειροποίητος χαρακτήρας τους. Άλλωστε, η κατασκευή της προϊστορικής κεραμικής, κυρίως της νεολιθικής, χωρίς τη χρήση αργού τροχού αποτελεί ένα σημαντικό χαρακτηριστικό της γνώρισμα. Από την άλλη, τα στοιχεία από την καταγραφή μαρτυρούν για τη γενικευμένη χρήση της τεχνικής της κουλούρας, δηλαδή το κτίσιμο του αγγείου τοποθετώντας ομοιόμορφες λωρίδες πηλού μικρού ή μεγάλου πάχους κάθετα τη μία επάνω στην άλλη (Εικόνα 3.). Η συγκεκριμένη τεχνική αφήνει περισσότερα διαγνωστικά ίχνη στα όστρακα λόγω το τι κατασκευάζει τα αγγεία σε μικρά τμήματα, τα οποία πολλές φορές σπάνε στις ενώσεις τους (Shepard 965: 84). Δεν μπορεί να αποκλειστεί η χρήση και άλλων τεχνικών στη μορφοποίηση των αγγείων, όπως είναι η τσιμπιτή, η κατασκευή με πλάκες πηλού ή με την βοήθεια καλουπιού (Rey 98: 7-3, Κυριατζή 2: 5-5), αν και μόνη η πρώτη από αυτές αναγνωρίστηκε πιθανόν στα όστρακα που εξετάστηκαν (Εικόνα 3.2). Στη συνέχεια, ανάλογα με το πάχος των τοιχωμάτων οι αγγειοπλάστες πρόσθεταν ή αφαιρούσαν πηλό και επεξεργάζονταν τις επιφάνειες με τα 53

55 δάκτυλά τους, σύμφωνα και με τα αποτυπώματα που σώζονται σε κάποια όστρακα, ενέργειες οι οποίες έχουν ονομαστεί ως δευτερογενείς τεχνικές κατασκευής (Rye 98: 84-8, Κυριατζή 2: 58-9). Για την κατασκευή των βάσεων, όμως, υπάρχουν περισσότερα στοιχεία. Οι βάσεις σχηματίζονται πιθανόν από ένα δίσκο πάνω ή γύρω από τον οποίο κτίζονταν τα τοιχώματα των αγγείων, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις παρατηρείται και πρόσθεση πηλού τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό τους, αλλά και αφαίρεσή του με τη μορφή ξυσίματος. Στην περίπτωση των δακτυλιόσχημων βάσεων διαμορφώνεται ένας δακτύλιος με μια λωρίδα πηλού στο κάτω μέρος της εξωτερικής επιφάνειας του δίσκου, προσθέτοντας εξωτερικά, αλλά και εσωτερικά, επιπλέον πηλό με την μορφή σφηνών ή και στρώσεων μερικές φορές. Περιορισμένες πληροφορίες αποκτήθηκαν για την κατασκευή των λαβών, καθώς για έναν ανεξήγητο λόγο διατηρείται ένας πολύ μικρός αριθμός λαβών ή αποφύσεων από τις οποίες μόνο δυο, μια από κάθε κατηγορία, παρέχουν κάποια στοιχεία για την κατασκευή τους. Και στις δυο αυτές περιπτώσεις η σύνδεσή τους με το σώμα του αγγείου γίνεται μέσα από μια προεξοχή που διαμορφώνεται στην βάση τους και η οποία βυθίζεται σαν κάρφι στα τοιχώματα (Εικόνα 3.5, 3.6). Σε λίγες περιπτώσεις υπάρχουν στοιχεία για πιθανές διορθώσεις σε κάποιο ραγισμένο, ίσως, σημείο του αγγείου, στο οποίο έχει προστεθεί μια στρώση πηλού. Σε άλλες, δε, η διόρθωση επιχειρείται με τη βοήθεια οπών από τις δυο πλευρές του ραγίσματος (Εικόνα.3.7, 3.8). Φαίνεται ότι οι προσπάθειες συγκόλλησης με την χρήση στρώσεων πηλού δεν είχαν και το καλύτερο, αισθητικά τουλάχιστον, αποτέλεσμα, όπως μαρτυρούν τα υπολείμματα από τα εξογκώματα που δημιουργούσε η πρόσθεση πηλού. Η συγκεκριμένη τεχνική, χρησιμοποιούνταν πιθανόν στις περιπτώσεις όπου οι ατέλειες στην επιφάνεια των αγγείων εμφανίζονταν σε κάποια από τα στάδια κατασκευής του, σε αντίθεση με τη διόρθωση μέσω οπών η οποία επιλεγόταν για τα ραγίσματα ή σπασίματα κατά την διάρκεια της χρήσης. Όπως και να έχει, το σημαντικότερο, ίσως, είναι το ίδιο το γεγονός της ύπαρξης και των δυο αυτών τεχνικών, καθώς φανερώνει την διαμόρφωση δυο διαφορετικών τρόπων αντιμετώπισης του ίδιου προβλήματος. 54

56 Η επεξεργασία των επιφανειών Το αμέσως επόμενο στάδιο μετά το «κτίσιμο» ενός αγγείου είναι η επεξεργασία των επιφανειών του, μια διαδικασία όπου με την βοήθεια των χεριών ή κάποιου εργαλείου διαμορφώνονται οι εξωτερικές και οι εσωτερικές επιφάνειες των τοιχωμάτων. Το αποτέλεσμά της, όπως η στίλβωση, η λείανση ή η αδρή διαμόρφωση της επιφάνειας, σχετίζεται με το είδος του πηλού, το ποσοστό υγρασίας των τοιχωμάτων του αγγείου, τον τρόπο, την ένταση ή το εργαλείο επεξεργασίας. Τα χαρακτηριστικά ίχνη αυτής της διαδικασίας είναι αυτά που σώζονται και καταγράφονται στα διαγνωστικά όστρακα (Shepard 965: 65-9, Rye 98: 89-9, Rice 987: 36-4). Όταν ολοκληρώθηκε η εξέταση της κεραμικής από την Θέρμη, διαπιστώθηκε η διαδεδομένη χρήση της στίλβωσης, χωρίς να λείπουν και όστρακα με λειασμένη ή αδρή επιφάνεια. Βασικό αποδεικτικό στοιχείο της στίλβωσης αποτελεί η στιλπνότητα, η οποία επιτυγχάνεται πιέζοντας με δύναμη την, στο βαθμό που πρέπει, νωπή επιφάνεια των τοιχωμάτων με ένα σκληρό εργαλείο, σε συνδυασμό με τα ίχνη που αφήνουν οι συγκεκριμένες κινήσεις. Με βάση τον βαθμό της πυκνότητας και της έντασης της στίλβωσης διαχωρίστηκαν δυο κατηγορίες: τα στιλβωμένα, όπου τα ίχνη του στιλβωτήρια έχουν πιο αραιή διάταξη με αποτέλεσμα τη χαμηλή, σχετικά, στιλπνότητα, και τα γυαλισμένα, που έχουν πολύ πυκνή στίλβωση καλύπτοντας κάθε χιλιοστό της επιφάνειας, συχνά χωρίς, να διακρίνονται τα ίχνη του εργαλείου, ενώ το αγγείο έχει πολύ έντονη γυαλάδα. Τα λειασμένα όστρακα, από την άλλη, σε αντίθεση με τα στιλβωμένα, χαρακτηρίζονται από κοκκώδη λεία επιφάνεια και από χαρακτηριστικά ίχνη, που είναι αποτέλεσμα επεξεργασίας με ένα μαλακό αντικείμενο, όπως κομμάτι δέρματος, ύφασμα, κλαδιά ή και τα χέρια του αγγειοπλάστη, αλλά και με ένα εργαλείο (Εικόνα 3.5). (Κυριατζή 2: 6). Μερικές φορές, πριν από αυτή την διαδικασία, τα τοιχώματα των αγγείων επαλείφονται με κάποιο επίχρισμα, κυρίως μια στρώση λεπτόκοκκου πηλού ή ασβεστιούχου τόσο στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό τους. Η αναγνώρισή του γίνεται μακροσκοπικά μέσα από τη χρωματική διαφοροποίηση της επιφάνειας των αγγείων σε σχέση με το αμέσως από κάτω στρώμα και το χαρακτηριστικό ξεφλούδισμα, αλλά και με τη βοήθεια στερεοσκοπίου για τον εντοπισμό το στην τομή ενός φρέσκου σπασίματος (Shepard 965: 67-9, Rye 98: 54). Αφού περνιέται η πυκνή λεπτή στρώση πηλού, οι επιφάνειες στιλβώνονται πολύ καλά, ενώ σε άλλες περιπτώσεις το επίχρισμα είναι πολύ αραιό χωρίς επιπλέον επεξεργασία. Παρατηρήθηκε ότι 55

57 αυτό το αραιό αδρό επίχρισμα εντοπίζεται στο κάτω μέρος κάποιων κλειστών αγγείων με τροπίδωση το πάνω μέρος των οποίων φέρει μια λευκή παχειά ασβεστιούχα στρώση πολύ καλά στιλβωμένη (γυαλισμένη). Η όπτηση και το χρώμα Ένα άλλο σημαντικό τεχνολογικό στάδιο στην αλληλουχία κατασκευαστικών χειρισμών είναι η όπτηση των αγγείων. Εάν ο πηλός και το νερό αποτελούν τα βασικά στοιχεία για το πλάσιμο και την επεξεργασία των αγγείων, η φωτιά, μέσα από τη μη ανατρεπτική μετατροπή της πήλινης μάζας σε κεραμικό, είναι εκείνη που σε μεγάλο βαθμό διαμορφώνει τις ιδιότητές του, όπως μηχανική και θερμική αντοχή, τα οποία έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην ευρεία χρήση των κεραμικών σκευών (Rice 987: 8-, Κωτσάκης 983: 4). Η αποτελεσματικότητα της όπτησης και το αποτέλεσμά της εξαρτούνται από την θερμοκρασία, τη διάρκεια και τη ατμόσφαιρα (Maniatis & Tite 98). Η θερμοκρασία και η διάρκεια της φωτιάς είναι άμεσα συνδεδεμένες με το είδος της καύσιμης ύλης, αλλά και τον τρόπο της όπτησης (Shepard 965: 25). Τα κεραμικά αγγεία ψήνονται είτε σε ανοιχτούς χώρους είτε σε κλιβάνους, στο εσωτερικό ειδικών διαμορφωμένων κατασκευών (Rye 98: 96-7). Σε ανοιχτό χώρο η θερμοκρασία ανεβαίνει πολύ γρήγορα, αλλά διατηρείται για λίγο και η πτώση της είναι απότομη, σε αντίθεση με τον κλίβανο όπου υπάρχει βαθμιαία αλλαγή και μεγάλη διάρκεια της μέγιστης θερμοκρασίας (Κωτσάκης 983: 38-9, Rice 987: 9). Η ελάχιστη θερμοκρασία που χρειάζεται για την όπτηση των αγγείων είναι γύρω στους 5- C (Rye 98: 96), ενώ πάνω από 9-95, ανάλογα με τη σύσταση του πηλού, παρατηρείται εκτεταμένη υαλοποίηση με αποτέλεσμα την παραμόρφωση της στιλβωμένης επιφάνειας (Rye 98: 8, Κυριατζή 2: 89). Για την Νεολιθική Περίοδο κυριαρχεί η άποψη ότι η κεραμική είναι ψημένη σε ανοιχτούς χώρους (Κωτσάκης 983: 36-7, Jones 986: 773), λόγω και της απουσίας κεραμικών κλιβάνων στις επιχώσεις της περιόδου. Ωστόσο, δεν μπορεί να αποκλειστεί και ο άλλος τρόπος, η χρήση κλιβάνων, παρά τα ελάχιστα σωζόμενα παραδείγματα. Η πιθανή χρήση κλιβάνων αναφέρεται τόσο στην Ελλάδα όσο και σε άλλες βαλκανικές χώρες (Mylonas , Korkuti 2: 2-3, ). Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο νεολιθικός οικισμός Kamnik στη ΝΑ Αλβανία, όπου έχει βρεθεί ένα σύνολο 5 κλιβάνων σε αρκετά καλή κατάσταση, η χρήση των 56

58 οποίων συνδέεται με τη διαδικασία της όπτησης των αγγείων, καθώς στο εσωτερικό τους έχουν βρεθεί κεραμικά σκεύη (Prendi & Aliu 97). Η ατμόσφαιρα της όπτησης, δηλαδή η παρουσία συγκεκριμένων αερίων, κινείται ανάμεσα σε δυο ακραίες καταστάσεις που δημιουργούνται από την ύπαρξη ή την έλλειψη οξυγόνου. Οξειδωτική θεωρείται η κατάσταση της ατμόσφαιρας με άφθονο οξυγόνο, αντιθέτως, η έλλειψή του και η επικράτηση του διοξειδίου ή μονοξειδίου του άνθρακα που παράγει η καύσιμη ύλη δημιουργεί την αναγωγική ατμόσφαιρα (Rice 987: 8). Η κατάσταση της ατμόσφαιρας της όπτησης μαζί με την σύσταση του πηλού καθορίζουν το χρώμα των κεραμικών σκευών. Έτσι, η όπτηση σε οξειδωτική ατμόσφαιρα διαμορφώνει ανοιχτά χρώματα στις επιφάνειες ή στον πυρήνα των αγγείων, όπως κόκκινο, καστανό ή κίτρινο. Από την άλλη, τα σκούρα χρώματα μπορεί να είναι αποτέλεσμα της αναγωγής ή της μεικτής ατμόσφαιρας λόγω διάφορων παραγόντων, χαμηλής θερμοκρασίας, περιορισμένης διάρκειας όπτησης ή της απόθεσης άνθρακα στην επιφάνεια (Shepard 965: 3-4, Rice 987: 333-6, Κυριατζή 2: 87-8). Το χρώμα αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό για την περιγραφή της κεραμικής, αλλά και σημαντικό αναλυτικό εργαλείο. Βέβαια, υπάρχουν αρκετά προβλήματα είτε λόγω του ότι η χρωματική ποικιλία μπορεί να μην είναι αποτέλεσμα της επιλογής των κεραμέων (Shepard 965: 2), όπου σε αυτή την περίπτωση αντιμετωπίζεται απλά ως τυχαίο παράγωγο των διάφορων φυσικών παραμέτρων, είτε επειδή η αποσπασματικότητα του υλικού μπορεί να επηρεάζει την χρωματική ταξινόμηση υπέρ-αντιπροσωπεύοντας κάποιες κατηγορίες ή υπόαντιπροσωπεύοντας άλλες. Ωστόσο, το χρώμα, ως μια λειτουργία του οφθαλμού που αποκωδικοποιεί το φως που αντανακλούν τα αντικείμενα (Rice 987: 3), ήταν παρόν και στην καθημερινή ζωή του προϊστορικού ανθρώπου, άρα θα πρέπει να ήταν μια δεδομένη πραγματικότητα για εκείνον, όπως είναι και για τον σύγχρονο ερευνητή, ανεξάρτητα από το πώς γίνεται αντιληπτή και ερμηνεύεται από τον καθένα ή από το ότι αυτό που φθάνει στον αρχαιολόγο μπορεί να διαφέρει από αυτό που αντίκριζε ο κατασκευαστής και ο χρήστης (Κωτσάκης υπό έκδοση 47). Για αυτόν το λόγο δεν μπορεί να μην λαμβάνεται υπόψη η χρωματική ποικιλομορφία των αγγείων και να μην επιχειρηθεί μια ταξινόμηση βασισμένη σε αυτή. Επιπλέον, η παραγωγή των δίχρωμων αγγείων, όπως είναι τα ερυθροστεφή ή τα λευκοστεφή της Θέρμης, δεν μπορεί παρά να είναι αποτέλεσμα πρόθεσης, η οποία σχετίζεται 57

59 άμεσα με τον ρόλο της κεραμικής σε συγκεκριμένα κοινωνικά πλαίσια. Επομένως, σε αυτή την περίπτωση το χρώμα είναι πολιτισμικά επιφορτισμένο και ταξινομημένο. Στη συγκεκριμένη μελέτη το χρώμα της εξωτερικής επιφάνειας του αγγείου θεωρήθηκε μία από τις μεταβλητές, η οποία σε συνδυασμό με την επεξεργασία της επιφάνειας ή την ύπαρξη συγκεκριμένης διακόσμησης, καθόριζαν την ταξινόμηση σε κεραμικές κατηγορίες. Για τη συστηματοποίηση της καταγραφής της παρατηρούμενης χρωματικής παραλλαγής χρησιμοποιήθηκε ο κατάλογος Munsell Soil Color Charts, ενώ οι τιμές του οργανώθηκαν σε τέσσερεις ομάδες (Παράρτημα Ι, Πίνακας.) Μορφολογία Αν και στην ουσία δεν μπορεί να υπάρχει ξεκάθαρος διαχωρισμός μεταξύ μορφολογικών και τεχνολογικών χαρακτηριστικών, δεδομένου ότι αυτά είναι αλληλοεξαρτώμενα, για την διευκόλυνση της παρουσίασης εδώ ομαδοποιούνται και εξετάζονται ξεχωριστά. Έτσι, στα βασικά μορφολογικά χαρακτηριστικά της κεραμικής ανάλυσης συγκαταλέγονται το σχήμα, το μέγεθος και η διακόσμηση. Το σχήμα Η ομαδοποίηση σύμφωνα με το σχήμα του αγγείου αποτελεί μια από τις βασικές παραμέτρους ταξινόμησης με βάση τα μορφολογικά χαρακτηριστικά. Η λειτουργία του σχήματος ως αναλυτικό εργαλείο διαφέρει ανάλογα με το ερευνητικό ζητούμενο. Έτσι, το σχήμα θεωρείται καθοριστικής σημασίας στην διαμόρφωση μιας σχετικής τυπολογικής/ χρονολογικής ακολουθίας. Από την άλλη, η συγκεκριμένη ιδιότητα σχετίζεται άμεσα με την προσέγγιση των πρακτικών αναγκών που πιθανόν εξυπηρετούσε το αγγείο, αλλά και με την κοινωνική ή συμβολική του χρήση (Henrickson & McDonald 983, Hally 986, Rice 987: 2-2, Cumberpatch 997). Ο προσδιορισμός του σχήματος προσεγγίζεται είτε χρησιμοποιώντας ονομασίες, όπως κύπελλο, φιάλη, λεκάνη ή αμφορέα κ. ά., που παραπέμπουν στην πιθανή τους χρήση είτε ανατρέχοντας στα γεωμετρικά σύμβολα, όπως κυλινδρικό, κωνικό, ενώ πολλές φορές απαιτείται ο συνδυασμός τους. Σε κάθε περίπτωση, σε αυτή την διαδικασία επιστρατεύονται όλα σχεδόν τα μέρη του αγγείου, ειδικά το χείλος και το σώμα του, αλλά και η βάση, οι λαβές 58

60 ή η τροπιδώση (Shepard 965: , Rice 987: 22-22). Πρέπει να σημειωθεί ότι, η υιοθέτηση όρων όπως κύπελλο ή φιάλη δεν πρέπει να μεταφράζεται ως ταύτιση του αγγείου αποκλειστικά και μόνο με συγκεκριμένη χρήση. Για αυτό, η χρήση τους θα πρέπει να έχει συμβατικό χαρακτήρα (Κωτσάκης 983: 78-9, Ψαράκη 24: 76). Ωστόσο, παρατηρείται έλλειψη μιας τυποποιημένης ορολογίας στη βιβλιογραφία με αποτέλεσμα τη δημιουργία σύγχυσης όταν οι ίδιοι όροι καλούνται να περιγράψουν διαφορετικά σχήματα αγγείων ή αντιστρόφως, με βάση την επιλογή που κάνει ο κάθε ερευνητής. Για την προσέγγιση των σχημάτων της κεραμικής από τη Θέρμη πραγματοποιήθηκαν 235 σχέδια. Στη συνέχεια ψηφιοποιήθηκαν με τη βοήθεια του σχεδιαστικού προγράμματος CorelDraw, ύστερα ταξινομήθηκαν σε ομάδες με όμοια χαρακτηριστικά δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο το σχηματολόγιο, που αποτέλεσε την βάση της τυπολογικής-μορφολογικής ανάλυσης που ακολούθησε. Το μέγεθος Η ιδιότητα του μεγέθους σχετίζεται με πολλές παραμέτρους και είναι αποτέλεσμα επιλογών των κατασκευαστών αλλά και των χρηστών της (Ψαράκη 24: 79). Όπως και το σχήμα, θεωρείται μια από τις βασικότερες παραμέτρους της λειτουργίας των αγγείων, καθώς αποκαλύπτει πληροφορίες για την ποσότητα και το είδος του περιεχομένου (Smith 988), αλλά και την ομαδική ή ατομική τους χρήση. Επομένως, το μέγεθος των αγγείων είναι άμεσα συνδεδεμένο με κοινωνικές πρακτικές που σχετίζονται με την αποθήκευση, την προετοιμασία και την κατανάλωση τροφής ή ποτού (Mills 999, Ούρεμ-Κώτσου 26: 48-9), αλλά και με τις συλλογικές ή ατομικές ταυτότητες των ατόμων που χρησιμοποιούσαν αυτά τα σκεύη (Blinkborn 997: 22). Για τον υπολογισμό του συνεκτιμώνται η διάμετρος του ανοίγματος του στομίου, η μέγιστη διάμετρος του σκεύους και το ύψος των εσωτερικών τοιχωμάτων (Ψαράκη 24: 79). Η έλλειψη ολόκληρων αγγείων, κάτι που συμβαίνει σχεδόν πάντα λόγο της αποσπασματικότητα των οστράκων δεν δίνει την δυνατότητα συνυπολογισμού όλων αυτών των διαστάσεων. Για αυτό, ο προσδιορισμός του μεγέθους περιορίστηκε στον υπολογισμό της διαμέτρου των σωζόμενων χειλέων και των οστράκων με τροπίδωση. Παρά τα προβλήματα και τις δυσκολίες που προκύπτουν, ειδικά με τα μικρά όστρακα που προέρχονται από μεγάλα 59

61 αγγεία, η συγκεκριμένη διαδικασία εφαρμόστηκε στα ανοιχτά και στα κλειστά σχήματα, λόγω του ότι υπήρχαν τροπιδώσεις και στις δυο αυτές κατηγορίες. Η επεξεργασία των αποτελεσμάτων αποκαλύπτει ότι, εξαιρώντας τα κλειστά σχήματα που δίνουν μόνο διάμετρο χείλους, το μεγαλύτερο ποσοστό αυτών των οστράκων προέρχονταν από αγγεία με μέγιστη διάμετρο που κυμαίνεται από έως 25 εκ.. Επίσης, ξεχωρίζει και μια άλλη σημαντική, ποσοτικά, ομάδα με μεγαλύτερες τιμές διαμέτρου (26 με 4 εκ), ενώ υπάρχουν και λίγα πολύ μικρά ή πολύ μεγάλα αγγεία. Άρα, παρατηρείται μια αξιοσημείωτη ποικιλία μεγεθών, με επικράτηση, ωστόσο, των μεσαίου μεγέθους αγγείων. Η διακόσμηση Η διακόσμηση είναι άλλη μια παράμετρος που έχει χρησιμοποιηθεί πολύ στην ταξινόμηση της κεραμικής. Η ανάλυση της διακόσμησης εξυπηρετεί την σχετική χρονολόγηση από τα πρώτα βήματα της αρχαιολογίας. Άλλες ερμηνείες της σχετίζονται με τη λειτουργία των αγγείων είτε για τη μεταφορά μηνυμάτων και κωδικοποιημένων πληροφοριών είτε για τη συγκρότηση και εκδήλωση της κοινωνικής ταυτότητας. Επίσης, η διακόσμηση μπορεί να συνδέεται και με τη χρήση των αγγείων μέσα από τη συμμετοχή των διακοσμημένων αγγείων σε διάφορες κοινωνικές πρακτικές. Ωστόσο, δεν μπορεί να υπάρχει ένας σταθερός κανόνας για την ερμηνεία της διακόσμησης, λόγω του ότι η λειτουργία και η χρήση της διαφέρει ανάλογα με το κοινωνικό πλαίσιο. Υπάρχει μια μεγάλη ποικιλία στα είδη των διακοσμήσεων, στα μοτίβα που δημιουργούν και στις τεχνικές εφαρμογής τους ( Rice 987: 44-7). Στην Θέρμη εντοπίζονται όστρακα γραπτά, αυλακωτά, εμπίεστα, λευκοστεφή, ερυθροστεφή, μελανοστεφη, με εγχάραξη, με επίθετη πλαστική διακόσμηση, impresso και barbotine, τα οποία αποτελούν το 8% του συνόλου της κεραμικής (Γράφημα.4). Τα όστρακα με διακόσμηση ταξινομήθηκαν σε κατηγορίες αγγείων με βάση τα παρατηρούμενα χαρακτηριστικά που δίνουν στοιχεία για το είδος της διακόσμησης και την τεχνική υλοποίησής της. Τα γραπτά αγγεία αποτελούν την μεγαλύτερη ομάδα ανάμεσα στα διακοσμημένα (Γράφημα.5). Κυριαρχούν δυο τεχνικές γραμμικής διακόσμησης, η λευκή (Πίνακας 3.33) και η κόκκινη (Πίνακας 3.34Α) ή καστανοκόκκινη διακόσμηση. Και οι δυο αναπτύσσονται στην εξωτερική επιφάνεια των αγγείων. Η λευκή διακόσμηση, η οποία στην βιβλιογραφία αναφέρεται ως αποτέλεσμα ασβεστιούχων βαφών, καολίνης ή και σπάνια λευκών πηλών 6

62 (Shepard 968: 9-23, Κωτσάκης 983: 3-4, Κυριατζή 2: 65) εμφανίζεται σε λεπτά γραμμικά μοτίβα επάνω σε στιλβωμένη ή γυαλισμένη μαύρη επιφάνεια. Η κόκκινη /καστανοκόκκινη διακόσμηση προέρχεται από λεπτόκοκκους πηλούς πλούσιους σε ενώσεις του σιδήρου, τις λεγόμενες σιδηρούχες βαφές (Κυριατζή 2: 64), και εφαρμόζεται επάνω σε παχύ υπόλευκο ασβεστιούχο επίχρισμα (Ούρεμ -Κώτσου & Δημητριάδης 22: 638). Μερικά όστρακα ανήκουν σε μια άλλη κατηγορία γραπτών αγγείων, τα αμαυρόχρωμα (Πίνακας 3.34Β), τα ταινιωτά μοτίβα των οποίων δημιουργούνται από σιδηρούχες (Κυριατζή 2: 62-3) ή μαγανιούχες βαφές. Η γραπτή διακόσμηση απλώνεται επάνω στην επιφάνεια των αγγείων με την βοήθεια κάποιου πινέλου (Rice 987: 48-9). Σε αυτή την εργασία, τεχνική διακόσμησης, η οποία εμφανίζεται συχνά, θεωρείται και η χρωματική αντίθεση μεταξύ των άνω και κάτω τοιχωμάτων. Η συγκεκριμένη τεχνική πραγματοποιείται μέσα από τον έλεγχο του περιβάλλοντος της όπτησης, με αποτέλεσμα από τη μία την πλήρη οξείδωση της εσωτερικής επιφάνειας και των εξωτερικών επάνω τοιχωμάτων, και από την άλλη τις αναγωγικές συνθήκες για το κάτω τμήμα του αγγείου δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο δίχρωμα αγγεία που ονομάζονται ερυθροστεφή (Πίνακας 3.35Β). Η συγκεκριμένη τεχνική, αλλά με αντίστροφα αποτελέσματα χρησιμοποιείται και στα μελανοστεφή αγγεία (Πίνακας 3.35Α), από τα οποία αναγνωρίστηκε μόνο ένα όστρακο. Άλλες φορές η διχρωμία επιτυγχάνεται με τη χρήση διαφορετικών επιχρισμάτων στο κάτω και άνω τμήμα του αγγείου, όπως στην περίπτωση των λευκοστεφών (Πίνακας 3.34Α). Υπάρχουν και μερικά όστρακα όπου η διακόσμησή τους διαμορφώνεται μέσα από την μεταβολή της επιφάνειας προσθέτοντας μάζες ή στρώσεις πηλού. Σε αυτή την τεχνική εντάσσονται τα λίγα barbotine (Πίνακας 3.35Γ), δηλαδή όστρακα με επιπρόσθετη στρώση πηλού στην εξωτερική επιφάνεια (Manson 995: 66-7) και δυο όστρακα με επίθετη πλαστική διακόσμηση (Πίνακας 3.35Ε). Από την άλλη, η αφαίρεση και η μετακίνηση πηλού δημιουργεί άλλες μορφές διακόσμησης. Έτσι, καταγράφηκαν ελάχιστα εγχάρακτα (Πίνακας 3.36β), στα οποία η αφαίρεση πηλού με τη βοήθεια ενός αιχμηρού εργαλείου έχει διαμορφώσει λεπτές εγχαράξεις (Rye 98: 9). Τα εμπίεστα (Πίνακας 3.35ΣΤ), τα αυλακωτά (Πίνακας 3.36Α) και τα impresso (Πίνακας 3.35Δ), στα οποία δημιουργούνται αποτυπώματα και αυλακώσεις μέσα από την πίεση με δάκτυλα ή εργαλείο στην επιφάνεια των αγγείων, αντιπροσωπεύονται από ελάχιστα (Rice 987: 44-5). 6

63 Όλες αυτές οι μορφές διακόσμησης μπορεί να εφαρμόζονται σε όλη την επιφάνεια του αγγείου ή σε ένα τμήμα του, μόνες τους ή σε συνδυασμό. Δοκιμές επανόπτησης Για την προσέγγιση των ζητημάτων που σχετίζονται με την κεραμική ύλη, την επεξεργασία της επιφάνειας, την όπτηση, αλλά και το χρώμα των αγγείων, εκτός από τη μακροσκοπική ανάλυση, πραγματοποιήθηκαν και δοκιμές επανόπτησης σε ηλεκτρικό κλίβανο, όπου τα κεραμικά δείγματα υποβλήθηκαν σε όμοιες συνθήκες όπτησης και θερμοκρασία υψηλότερη από εκείνη στην οποία ψήθηκε το σύνολο της κεραμικής που αντιπροσωπεύουν ( Whitbread 995). Έτσι, σε οξειδωτική ατμόσφαιρα όπτησης και διάρκεια ώρα, τα δείγματα επαναψήθηκαν σε 9 C. Με βάση το χρώμα των πυρήνων μπορεί να ταξινόμησει κανείς τα δείγματα σε τρεις ομάδες κόκκινων ( R 4/4, 4/6 2.5YR 4/6, 4-6/8) και καστανοκόκκινων αποχρώσεων (5 YR 5-6/6, 5/8) (Παράρτημα ΙΙ, Εικόνα 3.). Η επανόπτηση έδειξε, επίσης, ότι φαίνεται να υπάρχει μια ευρεία χρήση του επιχρίσματος, όπως στο παράδειγμα των μαύρων γυαλισμένων αγγείων και των μαύρων με λευκή διακόσμηση. Επιπλέον, η κόκκινη και καστανοκόκκινη διακόσμηση που εμφανίζεται στα λευκοστεφή αγγεία είναι λεπτόκοκκος σιδηρούχος πηλός, η λευκή διακόσμηση πιθανόν λευκός πηλός (Εικόνα 3.), ενώ η σκούρα γραπτή διακόσμηση στα αμαυρόχρωμα αγγεία είναι πηλός πλούσιος σε οξείδια του μαγγανίου Ταφονομία Η ταφονομία είναι στην ουσία όλες εκείνες οι συνθήκες και οι διαδικασίες που επηρεάζουν την κεραμική όλο το χρονικό διάστημα από την αχρήστευση και απόθεσή της έως την στιγμή που αποκαλύπτεται από τον αρχαιολόγο. Οι σημαντικότερες παράμετροι της ταφονομικής εξέτασης είναι ο βαθμός διάβρωσης των οστράκων, το μέγεθος και το βάρος τους, η ύπαρξη ιζημάτων, η πυκνότητά τους στον χώρο και η αλληλοσυσχέτιση των οστράκων. Ο βαθμός διάβρωσης των οστράκων υπολογίζεται κατά προσέγγιση κατά τη διάρκεια της 2 Για ζητήματα που σχετίζονται με την επανόπτηση και την σχετική βιβλιογραφία βλέπε Κυριατζή (2:89-96). 62

64 γενικής καταγραφής, όπου σημειώνεται το ποσοστό της για κάθε ανασκαφική ενότητα, και αναλυτικότερα στη δεύτερη φάση καταγραφής για κάθε χαρακτηριστικό όστρακο. H συστηματική καταγραφή της μπορεί να αποκαλύψει στοιχεία για τις αποθετικές διαδικασίες ή τη μεταποθετική ιστορία (Orton et al. 993: 25, Rye 98: 2, Skibo & Schiffer 987). Επιπλέων, η καταγραφή της φθοράς των χαρακτηριστικών οστράκων έχει σκοπό την ανίχνευση κάποιων συγκεκριμένων χρήσεων. Σε γενικές γραμμές δεν παρατηρείται έντονη διάβρωση, ενώ τα όστρακα που προέρχονται από τους λιθόστρωτους χώρους είναι πιο διαβρωμένα από τα αντίστοιχα του λάκκου 4. Αντιθέτως, η ύπαρξη ιζημάτων, τα οποία όπως και η διάβρωση μας πληροφορουν για τις ταφονομικές διαδικασίες, είναι ένα φαινόμενο που εμφανίζεται συστηματικά, ενώ κάποιες φορές καλύπτουν σχεδόν όλη την επιφάνεια του οστράκου. Το μέγεθος των οστράκων, όπως και η διάβρωση, υπολογίζεται για κάθε ενότητα, αλλά και για κάθε χαρακτηριστικό όστρακο. Η καταγραφή του διαμορφώνει δεδομένα που αξιοποιούνται κυρίως για την κατανόηση της απόθεσής τους, αλλά και της χρήσης του χώρου όπου απορρίφθηκαν. Επίσης, το μέγεθος των σωζόμενων οστράκων είναι αποτέλεσμα και των τεχνολογικών χαρακτηριστικών (κεραμική ύλη, όπτηση), του μεγέθους, το υ σχήματος και της χρήσης των αγγείων ( Orton et al. 993: 24). Για τον προσδιορισμό του μεγέθους χρησιμοποιείται μια μέθοδος βάσει της οποίας αναγνωρίζονται πολύ μικρά, των 2 εκ., μικρά, 2 και 5 εκ., μεσαία, 5 και εκ., αλλά και μεγάλα όστρακα, > εκ. Τα περισσότερα όστρακα από το υλικό που παρουσιάζεται σώζονται σε μικρό, κυρίως, αλλά και σε μεσαίο μέγεθος. Το μέγεθος των οστράκων επηρεάζει και το βάρος, χωρίς να είναι ο μοναδικός παράγοντας, δεδομένου ότι το βάρος σχετίζεται εξίσου με το πάχος των τοιχωμάτων, με την κεραμική ύλη και τον βαθμό διάβρωσης. Συνήθως, το βάρος υπολογίζεται ξεχωριστά για κάθε κατηγορία οστράκων διαμορφωμένη από την πυκνότητα των εγκλεισμάτων στον πηλό. Στην περίπτωση της Θέρμης είναι διαθέσιμο μόνο το συνολικό βάρος των οστράκων κάθε ενότητας, μιας και στη γενική καταγραφή δεν εφαρμόστηκε η ταξινόμηση ως προς την ποσότητα των εγκλεισμάτων. Από τη άλλη, διαιρώντας το βάρος με τον όγκο χώματος των ανασκαμμένων επιχώσεων, μπορούμε να προσδιορίσουμε τη χωρική πυκνότητα των οστράκων, από την οποία προσεγγίζουμε την ένταση της χρήσης του χώρου. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να γίνει σαφές ότι το αποτέλεσμα της πυκνότητας των οστράκων στον χώρο έχει σημασία μόνο όταν 63

65 συγκρίνεται με την πυκνότητα οστράκων σε κάποιο άλλο χώρο. Στην περίπτωσή μας, η μέθοδος αυτή είναι χρήσιμη διότι μας επιτρέπει να συγκρίνουμε την ένταση της χρήσης του χώρου ανάμεσα σε έναν οικιστικό πλαίσιο, τον λάκκο 4, και σε έναν εξωτερικό χώρο, τα λιθόστρωτα. Βασική παράμετρος στην μελέτη της κεραμικής αποτελεί η προσπάθεια κατανόησης των συσχετίσεων μεταξύ των οστράκων μέσα από την διαδικασία συγκόλλησής τους. Η επανένωση κεραμικών οστράκων επηρεάζει πολλές πτυχές της κεραμικής ταξινόμησης. Η μορφολογική ανάλυση τόσο για τον προσδιορισμό του σχήματος μέσα από τη συμπλήρωση του προφίλ των αγγείων όσο και για τη συμπλήρωση του παζλ των διακοσμητικών μοτίβων, είναι μία από αυτές. Επιπλέον, η συγκόλληση οστράκων μεταξύ δυο διαφορετικών ενοτήτων ίδιας επίχωσης μπορεί να συνδέει δυο χωρικά αρχαιολογικά πλαίσια, ενώ η σύνδεση δυο στρωμάτων δίνει στοιχεία για την χρονολογική τους συσχέτιση. Τέλος, η διαδικασία αυτή επηρεάζει και τα ταφονομικά χαρακτηριστικά, καθώς σχετίζεται άμεσα με τον προσδιορισμό του μεγέθους των οστράκων, αλλά και με τις αποθετικές και μεταποθετικές διαδικασίες μέσα από την χωρική τους κατανομή (Orton et al. 993: 29-). Η ταφονομική εξέταση των κεραμικών οστράκων, εκτός από τη συμβολή της στην κατανόηση των μετ/αποθετικών διαδικασιών και της χρήσης του χώρου, λειτουργεί και ως εργαλείο με το οποίο ελέγχουμε εάν η κατάσταση των οστράκων που περισυλλέχτηκαν από την ανασκαφή είναι η πραγματική ή οφείλεται στις μεταποθετικές συνθήκες. 64

66 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΣΤΙΛΙΣΤΙΚΕΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΟΥΣ ΣΤΟΝ ΛΑΚΚΟ 4 ΚΑΙ ΣΤΟΥΣ ΛΙΘΟΣΤΡΩΤΟΥΣ ΧΩΡΟΥΣ ΤΟΥ ΑΓΡΟΤΕΜΑΧΙΟΥ

67 5.. Εισαγωγή Μετά την εξέταση των μεταβλητών της κεραμικής ταξινόμησης που παρουσιάστηκαν στον προηγούμενο κεφάλαιο ακολουθεί η τυπολογική ανάλυση του υλικού βασιζόμενη στα λίγα ολόκληρα αγγεία, αλλά και στα σωζόμενα χείλη ή στις τροπιδώσεις. Για την παρουσίαση της τυπολογίας εφαρμόστηκε ως βασικό πλαίσιο κατηγοριοποίησης το σχήμα, το οποίο μαζί με την κεραμική κατηγορία (ware) αποτελούν τις βασικές παραμέτρους για την προσέγγιση της λειτουργίας των αγγείων. Έτσι, διαμορφώθηκαν τρεις μεγάλες κατηγορίες: ανοιχτά, κλειστά και ευρύστομα (Γράφημα.6), ενώ υπάρχουν και αδιάγνωστα αγγεία που δεν ανήκουν σε καμία από τις παραπάνω ομάδες. Τα ανοιχτά αγγεία, τα οποία αποτελούν και τη μεγαλύτερη ομάδα, θεωρήθηκαν τα σκεύη που παρουσιάζουν μεγαλύτερη ή ίση διάμετρο του ανοίγματος του στομίου από τη μέγιστη διάμετρο του σώματος, τη διάμετρο της βάσης και το ύψος των εσωτερικών τοιχωμάτων (Rice 987: 25-7, Ούρεμ-Κώτσου 26: 46). Για την περιγραφή των αγγείων που εντάσσονται σε αυτή την κατηγορία χρησιμοποιήθηκαν τέσσερα βασικά επίπεδα ταξινόμησης αλληλοσυνδεόμενα με ιεραρχικές ή μη σχέσεις. Στο πρώτο επίπεδο χρησιμοποιήθηκαν κατηγορίες, όπως, κύπελλα, φιάλες και λεκάνες, οι οποίες εκτός από την αναφορά στο μέγεθος, δεδομένου ότι στην πρώτη εντάσσονται μικρά, στη δεύτερη μεσαία και στην τρίτη μεγάλα αγγεία, παραπέμπουν και σε κάποιο γενικό πλαίσιο χρήσης τους. Ο καθορισμός των ορίων μεταξύ των ομάδων μεγέθους είναι κατά μεγάλο βαθμό τεχνητός. Συνήθως βασίζεται στην εικόνα που παρουσιάζει το συγκεκριμένο υλικό, δηλαδή εάν εντοπίζονται στα γραφήματα κάποιες ομαδοποιήσεις, αλλά και στη γνωστή βιβλιογραφία. Εδώ υιοθετήθηκαν και οι δυο πρακτικές μιας και δεν παρατηρήθηκαν ομαδοποίησεις στο ιστόγραμμα των διαμέτρων του χείλους. Έτσι, τα αγγεία με διάμετρο χείλους ως 5 εκατοστά ταξινομούνται στα κύπελλα, από 6 έως 35 εκατοστά στις φιάλες, και από 36 εκατοστά και άνω στις λεκάνες. Στα αγγεία μεγάλου μεγέθους υπάρχουν κάποια αγγεία το σφαιρικό σχήμα των οποίων δεν μας επιτρέπει να τα εντάξουμε στις λεκάνες. Για αυτά υιοθετήθηκε ένας συνδυασμός μεγέθους και γεωμετρικού σχήματος από τον οποίο αναδείχθηκε η κατηγορία των μεγάλων σφαιρικών αγγείων. Η χρήση των γεωμετρικών σχημάτων γενικεύεται στο άλλο επίπεδο ταξινόμησης, όπου επιστρατεύονται όροι όπως σφαιρικά, ημισφαιρικά, κωνικά, τροπιδωτά, αμφικωνικά και 66

68 κυλινδρικά με βάση τη μορφολογική ομοιότητα των αγγείων μαζί τους. Στη συνέχεια, τα αγγεία διαχωρίστηκαν με βάση την κλίση των επάνω τοιχωμάτων ή των χειλέων τους, και αναγνωρίστηκαν κατηγορίες, όπως με συγκλίνοντα, αποκλίνοντα και κάθετα τοιχώματα ή χείλος, σιγμοειδές ή κωνικό χείλος κ. ά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η κατηγοριοποίηση σε υποομάδες των σφαιρικών αγγείων. Το σημείο αναφοράς αυτής της ομαδοποίησης είναι η γωνία που δημιουργεί το τελείωμα του χείλους σε σχέση με τον κάθετο νοητό άξονα. Τα αγγεία με επάνω τοιχώματα που δημιουργούν γωνία 5 και άνω θεωρήθηκαν με έντονη κλίση, ενώ με ομαλή κλίση αυτά με τοιχώματα που δημιουργούν γωνία κάτω των 5 ( Yiouni 996: 95-6). Τέλος, μια άλλη ιδιότητα των ανοιχτών αγγείων που χρησιμοποιήθηκε για τον μορφολογικό προσδιορισμό τους, είναι το βάθος των εσωτερικών τοιχωμάτων. Ως ρηχά ορίστηκαν τα αγγεία με ύψος τοιχωμάτων μικρότερο της ακτίνας του ανοίγματος του στομίου, ενώ βαθιά θεωρήθηκαν αυτά που έχουν ύψος τοιχωμάτων ίσο ή μεγαλύτερο. Εκτός από αυτές τις τρεις βασικές ομάδες δημιουργήθηκε μια κατηγορία, τα «ταψιά», όπου ταξινομήθηκαν κυρίως τμήματα από χείλος και σώματα που προέρχονται από ανοιχτά αγγεία. 3 Γενικά, η περιγραφή τους είναι αρκετά ελλιπής λόγω της δυσκολίας στον προσδιορισμό της διαμέτρου, καθώς το άνοιγμα του στομίου τους είναι αξιοσημείωτο, ενώ αρκετές φορές το σχήμα τους δεν είναι κυκλικό. Επίσης, χαρακτηριστικό των «ταψιών» είναι η αποσπασματικότητα της διατήρησής τους και η έλλειψη των βάσεων. Η περαιτέρω ταξινόμησή τους στηρίχτηκε κυρίως στη μορφή του χείλους. Τόσο σε αυτές τις περιγραφές όσο και σε άλλες, στα πλαίσια των ανοιχτών ή κλειστών κατηγοριών, η αναφορά στο χείλος βασίζεται στη μορφολογική του διαμόρφωση αναγνωρίζοντας κωνικό, επίπεδο, κομμένο εσωτερικά, rolled rim, αλλά και ενισχυμένο εσωτερικά ή εξωτερικά. Τα κλειστά σχήματα αποτελούν μικρότερη ομάδα και παρουσιάζουν περιορισμένη ποικιλομορφία. Η μορφολογική τους εξέταση ακολουθεί την ίδια λογική όπως στην περίπτωση των ανοιχτών σχημάτων. Η ταξινόμηση σε μικρού, μεσαίου ή σε μεγάλου μεγέθους αγγεία 3 Εδώ προτιμήθηκε ο όρος ταψιά όπως στην Ούρεμ-Κώτσου (26) και όχι plateau που έχει χρησιμοποιηθεί αλλού (Τσιρτσώνη 2: 47, Βούλγαρη, Σωφρονίδου και Τουλούμη ς 997: 3), λόγω του ότι στην αντίληψή μου (βιώματα) το ταψί δεν συνδέεται αποκλειστικά με το ψήσιμο τροφών, όπως αναφέρει η Τσιρτσώνη (2: υποσημείωση ), αλλά με τη φύλαξη, την προετοιμασία, το ψήσιμο και την κατανάλωση συγκεκριμένων τροφών (φαγητών), αλλά και διάφορων καθημερινών δραστηριοτήτων στις οποίες το ταψί είναι χρήσιμο λόγω του σχήματος του. 67

69 βασίζεται στη μέγιστη διάμετρο, η οποία στην πρώτη περίπτωση φτάνει τα 2 εκατοστά, στη δεύτερη διαμορφώνεται μεταξύ 2 και 39 και στην τελευταία από 4 εκατοστά και άνω. Στη συνέχεια, η κατηγοριοποίηση βασίζεται σε δυο βασικά χαρακτηριστικά, στη διαφοροποίηση μεταξύ λαιμού και στομίου, αλλά και στο βαθμό της κλίσης που δημιουργείται στο σημείο όπου ενώνεται το σώμα με το λαιμό ή το στόμιο, δηλαδή στην ύπαρξη ώμου. Λαιμός θεωρήθηκε η κατασκευή σε σχήμα κυλίνδρου του τμήματος από το σημείο ένωσης με το σώμα μέχρι και το χείλος, ενώ στόμιο η κωνική διαμόρφωσή του. Μια ενδιαφέρουσα περίπτωση αποτελεί ένα κλειστό σχήμα με τροπίδωση, η οποία περιγράφτηκε και ως προς τη διαμόρφωσή της, ομαλή ή γωνιώδης. Στην κατηγορία των ευρύστομων εντάσσονται τα αγγεία που δεν πληρούν τουλάχιστον μία από τις προϋποθέσεις για να ταξινομηθούν στις δυο παραπάνω βασικές κατηγορίες. Στην ουσία, όμως, αποτελούν μια «ειδική» περίπτωση κλειστών σχημάτων, για αυτό και η περιγραφή τους δεν διαφέρει πολύ από αυτά. Υπήρχαν και μεμονωμένες περιπτώσεις όπου η ταξινόμηση δεν ακολούθησε τη γενική λογική, αλλά προσαρμόστηκε στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των αγγείων, όπως στην περίπτωση των ταψιών. Η ταξινόμηση των βάσεων στηρίχτηκε κυρίως στη μορφολογία τους αλλά και στον τρόπο κατασκευής τους. Στο σύνολο του υλικού επικρατούν οι κοίλες βάσεις, κυρίως οι απλές, ακολουθούν οι απλές δισκοειδείς, οι δακτυλιόσχημες απλές, οι επίπεδες και οι κυρτές, χωρίς να λείπουν και οι άλλες παραλλαγές των βασικών κατηγοριών. Αξίζει να σημειωθεί ότι μερικές βάσεις φέρουν ίχνη έντονης τριβής στο εξωτερικό του πυθμένα. Αυτό παρατηρείται και σε αρκετά χείλη, κυρίως της κατηγορίας λευκοστεφή, και μπορεί να οφείλεται σε κάποια πιθανή δευτερογενή χρήση τους (Εικόνα 3.7). Οι σωζόμενες λαβές δεν παρουσιάζουν αξιοσημείωτη ποικιλομορφία λόγω του πολύ περιορισμένου αριθμού τους. Αναγνωρίστηκαν δυο βασικοί τύποι λαβών, κάθετη ταινιωτή και απόφυση. Οι κάθετες ταινιωτές λαβές είναι κυκλικής ή ελλειπτικής διατομής Εικόνα 3.5, 3.6), ενώ οι αποφύσεις είναι κυρίως οριζόντιες με κάθετη διάτρηση, από τις οποίες ξεχωρίζει μία με δυο κάθετες διατρήσεις (Εικόνα 3.4, 3.5). Τέλος, για την ανάγκη διαμόρφωσης μιας ολοκληρωμένης μορφολογικής εικόνας θα εξεταστούν σε μια ξεχωριστή υποενότητα και τα διακοσμημένα όστρακα, τα οποία προέρχονται από τμήμα του σώματος και δεν μπορούν να ενταχθούν σε κανένα από τα 68

70 παραπάνω τυπολογικά σύνολα. Όπως έχει υπογραμμιστεί, στις διακοσμημένες κατηγορίες έχουν συμπεριληφθεί και τα αγγεία στα οποία έχει επιχειρηθεί σκόπιμη χρωματική αντίθεση στο σώμα του αγγείου είτε με τη βοήθεια του επιχρίσματος, όπως στην περίπτωση των λευκοστεφών, είτε ως αποτέλεσμα του ελέγχου της ατμόσφαιρας όπτησης, όπως στα ερυθροστεφή και τα μελανοστεφή. Για την εξυπηρέτηση της τυπολογικής παρουσίασης του υλικού η ποσοτικοποίηση των θραυσμάτων που σώζονται από τους τύπους των αγγείων στηρίζεται στον υπολογισμό των διαγνωστικών τμημάτων τους (Orton et al. 993: 7-3). Εδώ η ποσοτική ανάλυση βασίστηκε στον μέγιστο αριθμό χειλέων, αν και η συγκεκριμένη μέθοδος οδηγεί σε σημαντική υπερεκτίμηση του συνολικού αριθμού, δεδομένου ότι είναι αδύνατον να είναι κανείς σίγουρος ότι το κάθε χαρακτηριστικό όστρακο αντιπροσωπεύει ένα αγγείο, αποκλείοντας τη δυνατότητα να συνανήκει ή να ενώνεται με κάποιο άλλο. Ωστόσο, στην προσπάθεια να αποφύγει κανείς την αποσπασματικότητα του υλικού υιοθετώντας τα eve (estimated vessel-equivalent ) ή εκτιμώμενα ισοδύναμα αγγεία (Orton 993: 73, Orton et al. 993: 66-8), στην ουσία απλά την ανακυκλώνει, διότι ένα eve μπορεί να αποτελείται από 2 όστρακα ή και από περισσότερα ανάλογα με το βαθμό θραύσης. Άρα, θεωρό πώς υπάρχει ο κίνδυνος υποαντιπροσώπευσης αγγείων που έχουν σπάσει σε πολλά τμήματα, τα οποία για διάφορες αποθετικές και μεταποθετικές διαδικασίες δεν βρίσκονται όλα στο σημείο όπου συλλέχτηκε το ανασκαφικό υλικό. Το συγκεκριμένο ζήτημα χρήζει περαιτέρω συστηματική διερεύνηση έτσι ώστε να διευκρινιστεί εάν τα eve μπορούν να εφαρμοστούν σε όλες τις περιπτώσεις. Ένα άλλο προβληματικό σημείο της ποσοτικοποίησης μόνο των χειλέων, όπως και μόνο των βάσεων ή και των δυο μαζί, είναι ότι αγνοεί τα άλλα μέρη του σώματος, όπως είναι η τροπίδωση, η οποία μπορεί να είναι καθοριστικής σημασίας για τη μορφολογία κάποιου τύπου αγγείου, οδηγώντας στην υποαντιπροσώπευσή του (Rice 987: 29-3). Μια τέτοια περίπτωση αποτελούν τα τροπιδωτά σχήματα, και ειδικότερα ένα κλειστό αγγείο με τροπίδωση που εμφανίζεται στο υλικό που παρουσιάζεται. Για αυτόν το λόγο, στην τυπολογική εξέταση θα ληφθούν υπόψη και τμήματα τροπιδώσεων των κλειστών σχημάτων βάσει των οποίων δημιουργούνται παραλλαγές του τύπου. Έτσι, ο μέγιστος αριθμός αγγείων που εμφανίζεται στα όστρακα που μελετήθηκαν στα πλαίσια της παρούσας εργασίας φτάνει τα

71 5.2 Ανοιχτά αγγεία (3Α) (Γράφημα ) Τα ανοιχτά τμήματα αγγείων ανέρχονται σε 323, τα οποία, με ποσοστό 57.7%, αποτελούν την πολυπληθέστερη ομάδα αγγείων από τον λάκκο 4 και από τα λιθόστρωτα του αγροτεμαχίου 469 στο νεολιθικό οικισμό της Θέρμης. Σε αυτή την ομάδα κυριαρχούν τα γυαλισμένα, ακολουθούν τα στιλβωμένα, τα διακοσμημένα, τα αδρά και τα λειασμένα, ενώ υπάρχουν ελάχιστα όστρακα αδιάγνωστα. Αντιπροσωπεύονται τα κύπελλα, οι φιάλες, τα μεγάλα αγγεία, όπως και τα ταψιά Κύπελλα (3Α.) (Γράφημα , Πίνακας 3.) Ως κύπελλα έχουν οριστεί όλα τα ανοιχτά τμήματα αγγείων, των οποίων η διάμετρος του χείλους τους δεν ξεπερνά τα 5 εκ.. Συγκροτούν ένα σημαντικό, ποσοτικά, σύνολο, στο οποίο κυριαρχούν τα τροπιδωτά σχήματα ακολουθούμενα από τα ημισφαιρικά και τα σφαιρικά. Εμφανίζονται, επίσης, κάποια κωνικά, ελάχιστα είναι αμφικωνικά, ένα με σιγμοειδές χείλος και άλλο ένα αδιάγνωστο. Η διάμετρος του χείλους τους κυμαίνεται από 4 έως 5 εκ., με μεγαλύτερη παρουσία στο διάστημα μεταξύ 3 και 5 εκ.. Μερικά αγγεία με τροπίδωση έχουν μέγιστη διάμετρο που κυμαίνεται από 6 ως 5 εκ.. Πάνω από το 6% είναι γυαλισμένα, μαύρα, κυρίως, αλλά και καστανά, με νέφη, κόκκινα ή με κόκκινο επίχρισμα. Σημαντική παρουσία έχουν τα στιλβωμένα, στα οποία κυριαρχούν τα καστανά, με νέφη, λιγότερα είναι τα μαύρα και μόνο ένα στιλβωμένο κόκκινο. Ακολουθούν, ισόποσα σχεδόν, τα ερυθροστεφή και τα μαύρα με λευκή διακόσμηση. Τα αδρά και τα λειασμένα αντιπροσωπεύονται μόνο από ένα καστανό και ένα μαύρο τμήμα αγγείου, αντίστοιχα. Στις στιλβωμένες εξωτερικές επιφάνειες ο βαθμός της στίλβωσης είναι κυρίως υψηλός για τα γυαλισμένα, μέτριος για τα στιλβωμένα, ενώ τα μαύρα με λευκή διακόσμηση έχουν έντονη και τα ερυθροστεφή μέτρια στιλπνότητα. Γραπτή λευκή διακόσμηση φέρουν αρκετά τροπιδωτά, ένα αμφικωνικό και ένα αδιάγνωστο μικρό αγγείο. Τα μοτίβα αναπτύσσονται κάθετα από το χείλος στο μεγαλύτερο μέρος του σώματος και είναι ζώνες από λεπτές παράλληλες ευθείες, κυματιστείς ή οδοντωτές γραμμές. Στα ερυθροστεφή αντιπροσωπεύονται τα σφαιρικά και τα ημισφαιρικά σχήματα. 7

72 Η κεραμική ύλη είναι λεπτόκοκκη, μεσόκοκκη, αλλά και χοντρόκοκκη. Ο λεπτόκοκκος πηλός περιέχει, κυρίως, χαλαζίες και μαρμαρυγίες, οι οποίοι σπάνια συνυπάρχουν με ασβεστιούχα, κόκκινα στίγματα, οργανικά ή και αδιάγνωστα μη-πλαστικά εγκλείσματα. Ο μεσόκοκκος, εκτός από τα πυριτικά εγκλείσματα, συχνά συνέχει απροσδιόριστα, κόκκινα στίγματα και όστρεα. Τα όστρακα με μεγάλη πυκνότητα εγκλεισμάτων στον πηλό περιέχουν χαλαζίες, όστρεα και αδιάγνωστα. Η αναγωγή είναι η συνηθέστερη ατμόσφαιρα κατά τη διάρκεια όπτησης, ωστόσο, σε αρκετά μικρά αγγεία αποδεικνύεται η ύπαρξη τόσο των οξειδωτικών όσο και των μεικτών συνθηκών. Το μεγαλύτερο μέρος των πυρήνων είναι δίχρωμοι ή και τρίχρωμοι λόγω της εναλλαγής μεταξύ της αναγωγής, της οξείδωσης και της μεικτής ατμόσφαιρας, ενώ οι υπόλοιποι διαμορφώνονται ομοιόχρωμα σε οξείδωση ή σε αναγωγή. Τροπιδωτά κύπελλα (3Α..) (Γράφημα ) Τα αγγεία αυτού του τύπου είναι με αποκλίνοντα (3Α...), με κάθετα επάνω τοιχώματα (3Α...2), αλλά και αδιάγνωστα (3Α..). Ως προς το βάθος, αναγνωρίστηκαν ρηχά και βαθιά τόσο σε αυτά με αποκλίνοντα (3Α...2), όσο και στην ομάδα με κάθετα άνω τοιχώματα (3Α...2.2), ενώ υπάρχουν και άλλα που δεν σώζουν πληροφορίες για το βάθος. Έχουν διάμετρο ανοίγματος του στομίου από 7 ως 5 εκ. και μέγιστη διάμετρο που κυμαίνεται μεταξύ 6 και 5 εκ.. Ανήκουν στην κατηγορία των μαύρων γυαλισμένων, γυαλισμένων με νέφη, στιλβωμένων με νέφη και μαύρων με λευκή διακόσμηση. Στην εξωτερική επιφάνεια όλα τους, σχεδόν, έχουν υψηλή στιλπνότητα και στο εσωτερικό φέρουν ίχνη στίλβωσης. Στα περισσότερα, έχουν αποτυπωθεί οριζόντια τα ίχνη του στιλβωτήρια, στα υπόλοιπα, ωστόσο, δεν ήταν δυνατόν να διακριθεί η κατεύθυνσή τους. Στο εσωτερικό, τα αγγεία έχουν στιλβωμένες επιφάνειες. Η κεραμική ύλη είναι λεπτόκοκκη σε εννέα τμήματα και μεσόκοκκη σε ένα. Στα μηπλαστικά εγκλείσματα, εκτός των πυριτικών, που αποτελούν τη μεγαλύτερη ομάδα, εντοπίζονται κόκκινα στίγματα (οξειδωμένα τμήματα πηλού) και αδιάγνωστα, ενώ σε μία περίπτωση διαπιστώθηκε η ύπαρξη οργανικών. Η όπτηση πραγματοποιήθηκε σε αναγωγικές συνθήκες, με εξαίρεση ελάχιστα όστρακα όπου διαπιστώνεται η ύπαρξη τόσο της οξείδωσης όσο και της μεικτής ατμόσφαιρας. Οι 7

73 ομοιόμορφοι αναγωγικοί πυρήνες εμφανίζονται πολύ συχνά, αν και συχνότερα η αναγωγική ατμόσφαιρα εναλλάσσεται με τη μεικτή και λιγότερο με την οξείδωση ή και με τις δυο. Ένα στιλβωμένο με νέφη ρηχό αγγείο με αποκλίνοντα τοιχώματα φέρει μία οπή είτε ως αποτέλεσμα κάποιας δευτερογενούς χρήση είτε για λόγους διόρθωσης. Τέλος, τα μαύρα με λευκή διακόσμηση έχουν μοτίβα σε ζώνες λεπτών ευθείων ή κυματιστών λευκών γραπτών γραμμών, τα οποία εφαρμόζονται κάθετα στο σώμα του αγγείου από το χείλος έως και κοντά στην βάση ή σίγουρα και κάτω από την τροπίδωση. Αμφικωνικά κύπελλα (3Α..2) (Γράφημα ) Ελάχιστα τμήματα αγγείων συνδέθηκαν με το συγκεκριμένο τύπο, τα οποία ωστόσο, ορίστηκαν αδιάγνωστα ως προς το βάθος (3Α..2). Οι κεραμικές κατηγορίες που εμφανίζονται είναι τα μαύρα γυαλισμένα και τα μαύρα με λευκή διακόσμηση. Η διάμετρος του χείλους τους διαμορφώνεται μεταξύ και εκ., ενώ η τροπίδωση ενός αγγείου φτάνει τα 2 εκατοστά. Έχουν έντονη στιλπνότητα, τα ίχνη του στιλβωτήρια διαπιστώνονται οριζόντια και το εσωτερικό τους είναι στιλβωμένο. Η κεραμική ύλη είναι λεπτόκοκκη και μεσόκοκκη, με χαλαζίες, μαρμαρυγίες και αδιάγνωστα εγκλείσματα. Κατά την όπτησή τους έχει επικρατήσει η αναγωγική ατμόσφαιρα. Η αναγωγή διαμορφώνει είτε σκουρόχρωμους ομοιόμορφους πυρήνες είτε δίχρωμους εναλλασσόμενη με τη μεικτή ατμόσφαιρα. Το διακοσμημένο όστρακο φέρει μία λεπτή οδοντωτή λευκή γραπτή γραμμή κάθετα στο χείλος και στο σώμα του. Σφαιρικά κύπελλα (3Α..3) (Γράφημα ) Τα σφαιρικά σχήματα αποτελούν ένα σημαντικό ποσοστό των κυπέλλων. Η διάμετρος του χείλους τους διαμορφώνεται μεταξύ και 5 εκ.. Σε σύνολο δεκαοκτώ αγγείων, υπάρχει αξιοσημείωτη ποικιλομορφία των κεραμικών κατηγοριών. Συγκεκριμένα, τρία σφαιρικά κύπελλα που ανήκουν στον τύπο με σιγμοειδές χείλος (3Α..3.3) είναι γυαλισμένα μαυρά, στιλβωμένα μαύρα και γυαλισμένα με νέφη. Τα τμήματα των μικρών αγγείων με ομαλή κλίση του άνω τμήματος του σώματος (3Α..3.2), τα οποία συγκροτούν το μεγαλύτερο, αριθμητικά, σύνολο, είναι γυαλισμένα και στιλβωμένα 72

74 μαύρα, στιλβωμένα με νέφη, αλλά και ερυθροστεφή. Δυο τμήματα από τις τελευταίες δυο κατηγορίες σχηματίζουν επίπεδο χείλος (3Α..3.2.). Τα ερυθροστεφή είναι αγγεία τα οποία λόγω οξειδωτικών συνθηκών έχουν κόκκινο ή καστανό χρώμα στην εσωτερική επιφάνεια και στο άνω τμήμα των εξωτερικών τοιχωμάτων, ενώ το υπόλοιπο τμήμα είναι σκουρόχρωμο σε αναγωγή. Από τα κύπελλα με έντονη κλίση των τοιχωμάτων (3Α..3.) υπάρχουν γυαλισμένα καστανά, στιλβωμένα καστανά και με νέφη, ένα με επίπεδο χείλος (3Α..3..) είναι μαύρο αδρό, ενώ ένα άλλο με χείλος κομμένο εσωτερικά (3Α..3..2) έχει στιλβωμένη καστανή επιφάνεια. Τα γυαλισμένα τμήματα έχουν έντονη στιλπνότητα, σε αντίθεση με τα στιλβωμένα και τα ερυθροστεφή όπου εντοπίζεται μέτρια γυαλάδα. Το εσωτερικό τους είναι στιλβωμένο, εκτός από το μαύρο αδρό αγγείο με λειασμένη επιφάνεια. Βάσει των ενδείξεων, δυο τμήματα αγγείων έχουν επιχρισμένες επιφάνειες, στο ένα από τα οποία διαπιστώνεται με βεβαιότητα. Σε όλα, σχεδόν, τα σφαιρικά σχήματα αναγνωρίζονται οριζόντια ίχνη στίλβωσης. Για την κατασκευή τους έχει χρησιμοποιηθεί καλής ποιότητας λεπτόκοκκος, μεσόκοκκος, αλλά και χοντρόκοκκος πηλός στην περίπτωση δυο αγγείων. Τα μη-πλαστικά εγκλείσματα είναι, κυρίως, πυριτικά, τα οποία, συχνά, συνυπάρχουν με όστρεα, ασβεστιούχα, με κόκκινα στίγματα ή και με άλλα αδιάγνωστα. Τρία όστρακα έχουν ασβεστιούχο πηλό, δηλαδή, η κεραμική ύλη αντιδρά στην επαφή με υδροχλωρικό οξύ. Η ατμόσφαιρα όπτησης διαμορφώνεται από οξειδωτικές, αναγωγικές, ενώ σε λιγότερα παραδείγματα και από μεικτές συνθήκες. Στον πυρήνα, κυριαρχεί η εναλλαγή των ατμοσφαιρών, κυρίως της οξείδωσης με τις δυο άλλες, αλλά και μεταξύ μεικτής και αναγωγής, ωστόσο υπάρχουν και ομοιόμορφοι πυρήνες σε οξείδωση. Ημισφαιρικά κύπελλα (3Α..4) (Γράφημα ) Τα ημισφαιρικά αποτελούν τη δεύτερη μεγαλύτερη ομάδα των αγγείων μικρού μεγέθους, μετά τα τροπιδωτά. Πολλά από αυτά είναι γυαλισμένα ή στιλβωμένα με νέφη, ακολουθούν τα μαύρα γυαλισμένα, τα στιλβωμένα καστανά και κόκκινα, ενώ υπάρχουν δυο ερυθροστεφή και ένα λειασμένο καστανό. Η διάμετρός τους κυμαίνεται από 4 έως 5 εκ.. Η πλειονότητα των οστράκων ανήκουν σε ημισφαιρικά σχήματα με αποκλίνοντα επάνω τοιχώματα (3Α..4.) τα περισσότερα από τα οποία είναι ρηχά (3Α..4..), αρκετά ορίστηκαν 73

75 βαθιά (3Α..4..2) και ελάχιστα έχουν απροσδιόριστο βάθος (3Α..4.). Από τα υπόλοιπα, τα ημισφαιρικά με κάθετα τοιχώματα (3Α..4.2) εντοπίζονται ρηχά (3Α..4.2.), βαθιά (3Α ), αλλά και ένα αδιάγνωστο. Στο σύνολό τους, τα γυαλισμένα τμήματα αγγείων έχουν έντονη γυαλάδα, σε αντίθεση με τα στιλβωμένα και τα ερυθροστεφή, που χαρακτηρίζονται από μέτριο βαθμό στιλπνότητας. Τα ίχνη του στιλβωτήρα αναγνωρίστηκαν οριζόντια, με εξαίρεση ελάχιστα παραδείγματα με αδιάγνωστη κατεύθυνση στίλβωσης. Εκτός από το βαθύ λειασμένο καστανό αγγείο με αποκλίνοντα τοιχώματα, το οποίο έχει λειασμένη εσωτερική επιφάνεια, τα υπόλοιπα είναι στιλβωμένα στο εσωτερικό τους. Η κεραμική ύλη είναι λεπτόκοκκη και μεσόκοκκη, με πυριτικά εγκλείσματα, τα οποία είτε εμφανίζονται μόνα τους είτε συνυπάρχουν με ασβεστιούχα, όστρεα, κόκκινα στίγματα ή με άλλα αδιάγνωστα, ενώ ένα αγγείο έχει ασβεστιούχο πηλό. Η όπτηση έχει πραγματοποιηθεί σε αναγωγή, αλλά και σε οξειδωτική ή μεικτή ατμόσφαιρα. Από τους πυρήνες, εκτός από ελάχιστους ομοιόμορφους σε αναγωγή ή οξείδωση, οι υπόλοιποι είναι αποτέλεσμα εναλλαγής μεταξύ αναγωγικής, οξειδωτικής και μεικτής ατμόσφαιρας. Κωνικά κύπελλα (3Α..5) (Γράφημα ) Τα κωνικά κύπελλα είναι κυρίως μαύρα γυαλισμένα βαθιά (3Α..5.2) και ρηχά (3Α..5.), ενώ υπάρχουν ακόμα στιλβωμένα μαύρα και γυαλισμένα καστανά. Έχουν διάμετρο ανοίγματος του στομίου που διαμορφώνεται από 7 έως 3 εκ., με μεγάλη πυκνότητα στη μεγαλύτερη τιμή. Μόνο ένα τμήμα από μαύρο κωνικό βαθύ κύπελλο έχει αναγνωριστεί ως στιλβωμένο και έχει μέτρια στιλπνότητα. Γυαλισμένη επιφάνεια, με υψηλή κυρίως, αλλά και μέτρια στιλπνότητα έχουν όλα τα υπόλοιπα αγγεία. Τα ίχνη της στίλβωσης ανιχνεύονται οριζόντια, εκτός από ελάχιστα θραύσματα με αδιάγνωστη κατεύθυνση. Οι εσωτερικές επιφάνειες όλων των κωνικών κυπέλλων είναι στιλβωμένες. Η κεραμική ύλη είναι περισσότερο λεπτόκοκκη παρά μεσόκοκκη, με τα πυριτικά να αναγνωρίζονται ως η βασική ομάδα μη-πλαστικών εγκλεισμάτων εντοπιζόμενα σε ορισμένα αγγεία μαζί με κόκκινα στίγματα ή άλλα απροσδιόριστα. Τόσο οι εξωτερικές όσο και οι εσωτερικές επιφάνειες υποδηλώνουν αναγωγικές και οξειδωτικές συνθήκες όπτησης εξαιρουμένων δυο περιπτώσεων όπου αποτυπώνεται και η 74

76 μεικτή ατμόσφαιρα. Στους πυρήνες κυριαρχεί η αναγωγή, η οποία είτε εμφανίζεται μόνη της ομοιόμορφα είτε εναλλάσσεται με τις μεικτές ή τις οξειδωτικές συνθήκες. Κύπελλα με σιγμοειδές χείλος (3Α..8) Υπάρχει ένα όστρακο από μικρό ανοιχτό αγγείο με σιγμοειδές χείλος, το οποίο αναγνωρίστηκε ως ξεχωριστή κατηγορία (3Α..8). Το συγκεκριμένο αγγείο, με διάμετρο 5 εκ., είναι μαύρο γυαλισμένο, με υψηλή στιλπνότητα, οριζόντια ίχνη του στιλβωτήρα και στιλβωμένη εσωτερική επιφάνεια. Κατασκευάστηκε από μεσόκοκκο πηλό, με πυριτικά εγκλείσματα, χαλαζίες και μαρμαρυγίες. Κατά την όπτησή του επικράτησαν οι αναγωγικές συνθήκες τόσο στην επιφάνεια όσο και στον πυρήνα. Αδιάγνωστα (3Α..7) Υπάρχουν δυο μικρά αγγεία, τα οποία λόγω της αποσπασματικής διατήρησής τους, δεν μπορούσαν να ταξινομηθούν σε κανέναν από τους παραπάνω τύπους. Το ένα από τα αδιάγνωστα αγγεία μικρού μεγέθους (3Α..7) είναι μαύρο γυαλισμένο, ενώ το άλλο μαύρο με λευκή διακόσμηση, και έχουν διάμετρο χείλους 4 και 5 εκ. αντίστοιχα. Το διακοσμημένο φέρει, σε ζώνη κάθετα στο χείλος και στο σώμα, λεπτές παράλληλες ευθείες λευκές γραπτές γραμμές Φιάλες (3Α.2) (Γράφημα , Πίνακας ) Τα τμήματα από τα μεσαίου μεγέθους αγγεία αποτελούν τη μεγαλύτερη αριθμητικά ομάδα των ανοιχτών σχημάτων. Η διάμετρός τους διαμορφώνεται μεταξύ 6 και 35 εκ., με πυκνότερη συγκέντρωση τιμών ανάμεσα στα 2 και 24 εκ.. Με αυτόν τον τύπο, και συγκεκριμένα με ένα αμφικωνικό αγγείο, συνδέεται και μια κοίλη βάση με διάμετρο 7 εκ., ενώ η γωνιώδης τροπίδωση, που σχηματίζεται σε κάποια αγγεία, δίνει μέγιστη διάμετρο που κυμαίνεται από 3 έως 25 εκ.. Σχεδόν το /3 του συνόλου έχει σφαιρικό ή ημισφαιρικό σχήμα, αρκετά είναι τροπιδωτά λιγότερα κωνικά, και ελάχιστα αμφικωνικά και κυλινδρικά. 75

77 Με βάση τις ενδείξεις, οι φιάλες παρουσιάζουν μια τεράστια γκάμα κεραμικών κατηγοριών. Σχεδόν ισάριθμα, εμφανίζονται τα γυαλισμένα, τα οποία έχουν έντονη γυαλάδα, εκτός από δυο θραύσματα με μέτρια, και τα στιλβωμένα τμήματα αγγείων η στιλπνότητα των οποίων είναι μέτρια, χαμηλή, αλλά και υψηλή. Οι κεραμικές κατηγορίες που αντιπροσωπεύονται είναι τα γυαλισμένα μαύρα, καστανά, με νέφη, κόκκινα και με κόκκινο επίχρισμα. Εκτός, από τα αγγεία με κόκκινο επίχρισμα, όλα τα υπόλοιπα χρώματα εμφανίζονται και στα όστρακα με στιλβωμένη επιφάνεια. Αν και περιορισμένη, η παρουσία των λειασμένων και των αδρών σημειώνεται σε μαύρα, με νέφη και σε καστανά τμήματα αγγείων. Υπάρχουν, επίσης, και διακοσμημένες φιάλες, ερυθροστεφή, μαύρα με λευκή διακόσμηση και με πλαστική διακόσμηση, οι οποίες έχουν μέτρια και υψηλή στιλπνότητα. Τα ίχνη του στιλβωτήρα είναι κατά κανόνα οριζόντια, αλλά και δυο ειδών, χιαστί, διαγώνια ή αδιάγνωστα. Το εσωτερικό τους είναι στιλβωμένο, το οποίο σε μερικά παραδείγματα δεν μπορεί να υποστηριχτεί με βεβαιότητα, ενώ στα λειασμένα, στα αδρά και σε μερικά στιλβωμένα τμήματα τα εσωτερικά τοιχώματα έχουν δεχθεί λείανση. Σε κάποια αγγεία σφαιρικά, ημισφαιρικά και κυλινδρικά έχει γίνει χρήση επιχρίσματος. Εξετάζοντας τη σχέση μεταξύ του τύπου της φιάλης και της κεραμικής κατηγορίας παρατηρεί κανείς ότι οι τροπιδωτές φιάλες είναι κυρίως μαύρες γυαλισμένες Από την άλλη, τμήματα σφαιρικών και ημισφαιρικών αγγείων παρουσιάζουν αξιοσημείωτη ποικιλομορφία, καθώς εμφανίζονται σε πολλές κεραμικές κατηγορίες, με έμφαση, ωστόσο, στα στιλβωμένα με νέφη. Τα θραύσματα κωνικών αγγείων είναι σε μεγάλο ποσοστό μαύρα στιλβωμένα ή γυαλισμένα, ενώ οι κυλινδρικές και αμφικωνικές φιάλες, οι οποίες αντιπροσωπεύονται από ελάχιστα όστρακα είναι κυρίως στιλβωμένες καστανές και μαύρες γυαλισμέν'ες, αντίστοιχα. Η κεραμική ύλη είναι κυρίως λεπτόκοκκη με μαρμαρυγίες και χαλαζίες, μεσσόκοκκη με μόνιμη παρουσία πυριτικών εγκλεισμάτων, τα οποία μπορεί να συνυπάρχουν με κόκκινα στίγματα, ασβεστιούχα, όστρεα, οργανικά, και απροσδιόριστα, αλλά και σε ελάχιστες περιπτώσεις χοντρόκοκκη συνέχοντας όστρεα και χαλαζίες. Σε λίγα θραύσματα από φιάλες με σφαιρικό, ημισφαιρικό, κωνικό, κυλινδρικό και αδιάγνωστο σχήμα έχει εντοπιστεί ασβεστιούχος πηλός. Η όπτησή τους έχει πραγματοποιηθεί σε αναγωγικές, οξειδωτικές, αλλά και σε μεικτές συνθήκες. Στον πυρήνα έχουν αποτυπωθεί η οξείδωση, η αναγωγή και η μεικτή ατμόσφαιρα 76

78 είτε ομοιόμορφα είτε σε εναλλαγή μεταξύ τους, δημιουργώντας ομοιοχρωμία, διχρωμία και τριχρωμία. Υπάρχουν μερικά μαύρα γυαλισμένα τμήματα τροπιδωτών, σφαιρικών, κυλινδρικών ή αδιάγνωστων φιαλών, τα οποία φέρουν στα εξωτερικά τοιχώματα γραπτή διακόσμηση σε ζώνες από λεπτές παράλληλες ευθείες και τεθλασμένες λευκές γραμμές, όπου μερικές φορές παρατηρείται ο συνδυασμός των δυο στην ίδια ζώνη, ενώ σε μία περίπτωση οι γραμμές δημιουργούν ένα ρομβοειδές μοτίβο (Πίνακας 3.33). Έχουν εντοπιστεί δυο όστρακα, το ένα από κωνική μαύρη στιλβωμένη και το άλλο από ημισφαιρική φιάλη με κόκκινο επίχρισμα, που φέρουν οπές για λόγους δευτερογενούς χρίσης ή ως αποτέλεσμα συγκόλλησης. Η διαδικασία επανένωσης πιθανολογείται και για άλλα δυο όστρακα από ημισφαιρικό στιλβωμένο με νέφος και τροπιδωτό μαύρο γυαλισμένο αγγείο, καθώς φέρουν εξογκώματα από στρώσεις πηλού στην επιφάνειά τους. Υπάρχει, επίσης, τμήμα μαύρης γυαλισμένης τροπιδωτής φιάλης με ίχνη τριβής, από δευτερογενή χρήση στο ακροχείλιο. Σε ελάχιστα όστρακα του συγκεκριμένου τύπου ανιχνεύτηκαν και συλλέχτηκαν κάποιες πληροφορίες για την κατασκευή των αγγείων, όπως η χρήση κουλούρων, οι οποίες τοποθετούνται η μία κάθετα από την άλλη ή η προσθήκη στρώσης πηλού εξωτερικά και εσωτερικά των τοιχωμάτων. Τροπιδωτές φιάλες (3Α.2.) (Γράφημα ) Αρκετά τμήματα ανήκουν στον τύπο της τροπιδωτής φιάλης. Η διάμετρος του χείλους τους κυμαίνεται μεταξύ 7 και 3 εκ., ενώ η ύπαρξη τροπίδωσης δίνει την δυνατότητα καταγραφής μιας δεύτερης διαμέτρου, της μέγιστης, η οποία σημειώνεται από 7 ως 25 εκ. Όσον αφορά τις κεραμικές κατηγορίες, κυριαρχούν τα μαύρα γυαλισμένα με υψηλή στιλπνότητα, με ένα όστρακο αντιπροσωπεύονται τα στιλβωμένα μαύρα και καστανά, αλλά και τα μαύρα στιλβωμένα με λευκή διακόσμηση. Οι τροπιδωτές φιάλες με αποκλίνοντα επάνω τοιχώματα (3Α.2..) αποτελούν το μεγαλύτερο σύνολο, μερικές από τις οποίες δεν σώζουν αρκετά στοιχεία για το βάθος τους, με αποτέλεσμα να οριστούν αδιάγνωστες, ενώ οι περισσότερες θεωρήθηκαν ρηχές (3Α.2...). Ένα διακοσμημένο αγγείου με αποκλίνοντα τοιχώματα (3Α.2...2) είναι βαθιά, ενώ υπάρχει και μια τοπιδωτή φιάλη με κάθετα τοιχώματα και αδιάγνωστου βάθους (3Α.2..2). Ελάχιστα 77

79 αγγεία είναι αδιάγνωστα ως προς τον τύπο, καθώς δεν μπορούν να ταξινομηθούν ούτε σε αυτά με κάθετα, αλλά ούτε και σε αυτά με αποκλίνοντα τοιχώματα. Στα περισσότερα όστρακα τα ίχνη του στιλβωτήρα έχουν οριζόντια κατεύθυνση και το εσωτερικό όλων τους είναι στιλβωμένο. Η κεραμική ύλη είναι κυρίως λεπτόκοκκη και λιγότερο μεσόκοκκη. Στα εγκλείσματα κυριαρχούν οι μαρμαρυγίες και οι χαλαζίες, που μπορεί να βρίσκονται μαζί με άμμο, ασβεστιούχα, κόκκινα στίγματα ή και αδιάγνωστα. Έχουν ψηθεί σε αναγωγή, αφού μόνο σε δυο περιπτώσεις εμφανίζεται οξείδωση ή μεικτή ατμόσφαιρα. Οι πυρήνες είναι είτε ομοιόχρωμοι σε αναγωγική ή οξειδωτική ατμόσφαιρα είτε διαμορφωμένοι δίχρωμοι ή τρίχρωμοι από την εναλλαγή της αναγωγής, οξείδωσης και της μεικτής ατμόσφαιρας. Τέλος, στο χείλος μας ρηχής φιάλης με αποκλίνοντα τοιχώματα (3Α.2...) υπάρχουν ίχνη τριβής από πιθανή δευτερογενή χρήση. Από το ίδιο σύνολο υπάρχει και ένα τμήμα αγγείου, που φέρει ένα εξόγκωμα από στρώσεις πηλού, πιθανόν ως αποτέλεσμα συγκόλλησης. Το διακοσμημένο μαύρο γυαλισμένο αγγείο φέρει κάθετα εξωτερικά, στο χείλος και στο σώμα, ζώνη από παράλληλες γραπτές λεπτές ευθείες και τεθλασμένες λευκές γραμμές. Σφαιρικές φιάλες (3A.2.2) (Γράφημα ) Τα όστρακα που προέρχονται από σφαιρικά μεσαίου μεγέθους αγγεία συγκροτούν την πολυπληθέστερη ομάδα. Ο μεγαλύτερος αριθμός τους εντάσσεται στην ομάδα με ομαλή κλίση των επάνω τοιχωμάτων (3Α.2.2.2) αρκετά από τα οποία έχουν επίπεδο ακροχείλιο (3Α ). Επίπεδο χείλος σχηματίζουν και μερικά αγγεία (3Α.2.2..) τα οποία έχουν τοιχώματα με έντονη κλίση προς το εσωτερικό (3Α.2.2.). Κάποια άλλα, του ίδιου συνόλου, διαμορφώνουν χείλος κομμένο εσωτερικά (3Α ). Η διάμετρος του στομίου τους σημειώνεται μεταξύ 5 και 35 εκ., με μεγάλη πυκνότητα στα 28 εκ.. Οι σφαιρικές φιάλες παρουσιάζουν μια αξιοσημείωτη ποικιλομορφία όσον αφορά τις κεραμικές κατηγορίες. Τα στιλβωμένα όστρακα κυρίως καστανά, με νέφη και μαύρα, εμφανίζονται συχνότερα και έχουν μέτρια ή χαμηλή στιλπνότητα. Τα γυαλισμένα, από την άλλη, αριθμούν μερικά θραύσματα με κόκκινο επίχρισμα, μαύρα, καστανά και κόκκινα, τα οποία έχουν υψηλό κυρίως βαθμό γυαλάδας. Ένα σύνολο από μαύρα, καστανά, με νέφη και 78

80 κόκκινα, έχουν λειασμένη ή αδρή επιφάνεια, ενώ αντιπροσωπεύεται και η κατηγορία των ερυθροστεφών. Τα ίχνη του στιλβωτήρα είναι κυρίως οριζόντια, αλλά και απροσδιόριστα, ενώ έχει εντοπιστεί και διαγώνια, χιαστί ή δυο ειδών στίλβωση. Εσωτερικά, εκτός από τη στίλβωση η οποία κυριαρχεί, υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις κυρίως λειασμένων και αδρών οστράκων με λειασμένα εσωτερικά τοιχώματα. Από την άλλη, η ύπαρξη επιχρίσματος επιβεβαιώνεται σε δυο γυαλισμένες με κόκκινο επίχρισμα φιάλες με ομαλή κλίση και εικάζεται για το εξωτερικό ενός καστανού τμήματος αγγείου με έντονη κλίση των άνω τοιχωμάτων. Ο πηλός είναι μεσόκοκκος, λιγότερο λεπτόκοκκος και, σε ελάχιστα θραύσματα, χοντρόκοκκος. Η λεπτόκοκκη κεραμική ύλη περιέχει, αποκλειστικά, μαρμαρυγίες και χαλαζίες, εκτός από λίγα παραδείγματα όπου συνυπάρχουν με κόκκινα στίγματα και οργανικά. Στην μεσόκοκκη, εκτός από τα πυριτικά εγκλείσματα, εντοπίζονται και ασβεστιούχα, κόκκινα στίγματα ή απροσδιόριστα, αλλά και όστρεα, όπως στους χοντρόκοκκους πηλούς. Ο πηλός που έχει χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή δυο αγγείων είναι πιθανόν ασβεστιούχος. Κατά τη διάρκεια της όπτησης φαίνεται να έχει επικρατήσει η οξείδωση, η οποία εμφανίζεται σε όλα σχεδόν τα όστρακα, σε μερικά από τα οποία αποτυπώνεται και η αναγωγική ή η μεικτή ατμόσφαιρα. Ο πυρήνας παρουσιάζει σημαντική ποικιλομορφία διαμορφωμένος είτε ομοιόμορφα σε οξείδωση, σε αναγωγή ή σε μεικτή ατμόσφαιρα είτε σε εναλλαγή και των τριών συνθηκών όπτησης δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο τη χαρακτηριστική διχρωμία ή τριχρωμία. Ημισφαιρικές φιάλες (3Α.2.3) (Γράφημα ) Την δεύτερη, αριθμητικά, ομάδα διαμορφώνουν οι ημισφαιρικές φιάλες. Οι περισσότερες από αυτές είναι με αποκλίνοντα τοιχώματα (3Α.2.3.) και ταξινομούνται σε ρηχές (3Α.2.3..) και λιγότερο σε βαθιές (3Α ), ενώ κάποιες είναι αδιάγνωστου βάθους (3Α.2.3.). Σε σημαντικά μικρότερο ποσοστό εμφανίζονται οι ημισφαιρικές φιάλες με κάθετα τοιχώματα αντιπροσωπευόμενα από ρηχά (3Α ), βαθιά (3Α ), αλλά και από αδιάγνωστου βάθους αγγεία. Η διάμετρος του χείλους τους κυμαίνεται μεταξύ 6 και 35 εκατοστά. Οι εξωτερικές τους επιφάνειες είναι στιλβωμένες μαύρεςα, καστανές και με νέφη, με μέτρια, χαμηλή, αβέβαιη ή υψηλή στιλπνότητα. Τα γυαλισμένα, τα οποία είναι μαύρα, με νέφη, καστανά και με κόκκινο επίχρισμα, έχουν έντονη γυαλάδα, ενώ στα διακοσμημένα 79

81 ευρθροστεφή, στα όστρακα με επίθετη πλαστική διακόσμηση και στα μαύρα με λευκή διακόσμηση, η στίλβωση είναι μέτρια, χαμηλή ή υψηλή. Τα ίχνη του στιλβωτήρα είναι οριζόντια, αλλά και απροσδιόριστα σε κάποια όστρακα. Υπάρχουν, επίσης, λειασμένα και αδρά ημισφαιρικά αγγεία. Τα εσωτερικά τοιχώματα είναι στιλβωμένα, εκτός από μερικές περιπτώσεις με λειασμένη εσωτερική επιφάνεια. Σε λίγα θραύσματα σημειώνεται επίχρισμα στις εσωτερικές επιφάνειες, ενώ σε κάποια άλλα η χρήση επιχρίσματος μπορεί να αποδειχθεί μόνο στο εξωτερικό τους. Για την κατασκευή τους έχει χρησιμοποιηθεί λεπτόκοκκος, μεσόκοκκος, αλλά και χοντρόκοκκος πηλός, με πυριτικά εγκλείσματα, τα οποία συχνά συνυπάρχουν με άλλα, όπως, όστρεα, ειδικά στον χοντρόκοκκο πηλό, ασβεστιούχα, κόκκινα στίγματα, οργανικά σε μία περίπτωση, αλλά και αδιάγνωστα. Μερικά όστρακα φαίνεται ότι έχουν ασβεστιούχο πηλό. Στα τοιχώματα των αγγείων έχουν αποτυπωθεί, κατά πολύ, η αναγωγή και η οξείδωση, αλλά και οι μεικτές συνθήκες όπτησης. Η παρουσία τους έχει διαμορφώσει ομοιόμορφους ανοιχτόχρωμους ή σκουρόχρωμους πυρήνες, ενώ η εναλλαγή τους έχει δημιουργήσει διχρωμίες και τριχρωμίες στις τομές των οστράκων. Σε ένα τμήμα στιλβωμένης ημισφαιρικής φιάλης με αποκλίνοντα τοιχώματα εντοπίστηκε επιπρόσθετη στρώση πηλού, πιθανόν για τις ανάγκες κάποιας διόρθωσης. Ένα άλλο όστρακο του ίδιου τύπου, αλλά με κόκκινο επίχρισμα, φέρει οπή, ο λόγος ύπαρξης της οποίας δεν μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια, δεδομένου ότι θα μπορούσε, κάλλιστα, να είναι αποτέλεσμα κάποιας διόρθωσης ή και προϊόν δευτερογενούς χρίσης του. Το μαύρο αγγείο με λευκή διακόσμηση φέρει στην περιοχή του χείλους ένα κάθετο ενάλληλο ρομβοειδές μοτίβο με λεπτές γραμμές όπου ο τελευταίος ρόμβος, κοντά στο τελείωμα του χείλους, παραμένει ανολοκλήρωτος, με τις δυο πάνω πλευρές του να στρέφονται προς τα έξω δημιουργώντας ένα Μ. Από την άλλη, στο θραύσμα με πλαστική διακόσμηση διαμορφώνεται στην περιοχή του χείλους μια στρογγυλή απόφυση. Κωνικές φιάλες (3Α.2.4) (Γράφημα ) Αν και η παρουσία τους είναι περιορισμένη, ωστόσο, οι κεραμικές κατηγορίες που εμφανίζονται στον συγκεκριμένο τύπο είναι αρκετές. Επικρατούν τα στιλβωμένα μαύρα, με νέφη και καστανά, ακολουθούν τα ευρθροστεφή, αλλά και τα γυαλισμένα με τις ανάλογες 8

82 χρωματικές αποχρώσεις, ενώ τα αδρά αντιπροσωπεύονται από ένα καστανό και ένα μαύρο αγγείο. Οι περισσότερες από τις κωνικές φιάλες έχουν αδιάγνωστο βάθος (3Α.2.4), ελάχιστες από αυτές είναι ρηχές (3Α.2.4.) και λίγο περισσότερες βαθιές (3Α.2.4.2). Σε βαθιά αγγεία ανήκουν και κάποια όστρακα το χείλος των οποίων διαμορφώνεται κάθετα (3Α ). Το άνοιγμα του στομίου τους κυμαίνεται από 6 ως 35 εκ., με μεγαλύτερη συγκέντρωση τιμών μεταξύ 24 και 26 εκ. Οι στιλβωμένες φιάλες έχουν υψηλή και μέτρια στιλπνότητα, όπως και τα διακοσμημένα, σε αντίθεση με τα γυαλισμένα, στα οποία εμφανίζεται αποκλειστικά έντονη γυαλάδα. Τα ίχνη του στιλβωτήρα έχουν οριζόντια κυρίως κατεύθυνση. Τα εσωτερικά τοιχώματα όλων των οστράκων είναι στιλβωμένα εκτός από το αδρό τμήμα αγγείου με λειασμένη εσωτερική επιφάνεια. Ο πηλός είναι μεσόκοκκος και λεπτόκοκκος, με πυριτικά εγκλείσματα, τα οποία τις περισσότερες φορές συνυπάρχουν με άλλα, όπως, ασβεστιούχα, κόκκινα στίγματα, οργανικά ή και απροσδιόριστα. Σε ένα όστρακο πιθανολογείται η χρήση ασβεστιούχας κεραμικής ύλης. Οι επιφάνειες των κωνικών φιαλών είναι, κατά βάση, σε αναγωγή και σε οξείδωση, ενώ σε ελάχιστα θραύσματα εντοπίζεται και η μεικτή ατμόσφαιρα. Στον πυρήνα παρατηρείται πλήρης αναγωγή, οξείδωση ή μεικτή ατμόσφαιρα σε μερικά παραδείγματα. Στα υπόλοιπα, η εναλλαγή της οξειδωτικής, της αναγωγικής και της μεικτής ατμόσφαιρας διαμορφώνει δίχρωμους ή και τρίχρωμους πυρήνες. Τέλος, σε όστρακο από βαθιά μαύρη στιλβωμένη κωνική φιάλη (3Α.2.4.2) εντοπίστηκε δευτερογενής οπή. Κυλινδρικές φιάλες (3Α.2.5) (Γράφημα ) Από τα τρία τμήματα αγγείων, που θεωρούνται ότι προέρχονται από κυλινδρικές φιάλες, αυτό με στιλβωμένη καστανή επιφάνεια έχει εξωστρεφές χείλος (3Α.2.5.), όπως και ένα από τα δυο όστρακα με κόκκινο επίχρισμα, ενώ στο άλλο, το χείλος έχει κλίση προς τα έξω (3Α.2.5.2). Έχουν διάμετρο που διαμορφώνεται μεταξύ 2 και 27 εκ.. Μία από τις δυο φιάλες με εξωστρεφές χείλος είναι γυαλισμένη με κόκκινο επίχρισμα, με υψηλή στιλπνότητα και επιχρισμένα εσωτερικά τοιχώματα. Η άλλη, μαζί με εκείνη με 8

83 εσωστρεφές χείλος, είναι καστανές στιλβωμένες με μέτρια στιλπνότητα. Όλες τους έχουν οριζόντια κατεύθυνση στίλβωσης και στιλβωμένες εσωτερικές επιφάνειες. Η κεραμική ύλη είναι λεπτόκοκκη, με μαρμαρυγίες, χαλαζίες, άμμο, με κόκκινα στίγματα ή ασβεστιούχα, αλλά και μεσόκοκκη, με όστρεα, μαρμαρυγίες και αδιάγνωστα εγκλείσματα. Η όπτησή τους έγινε σε οξειδωτικές και αναγωγικές συνθήκες, ενώ στον πυρήνα παρατηρείται η εναλλαγή της οξείδωσης με τη μεικτή ατμόσφαιρα ή την αναγωγή. Αμφικωνικές φιάλες (3Α.2.7) (Γράφημα ) Αποτελούν ένα ελάχιστο ποσοστό των φιαλών και αντιπροσωπεύονται από ένα θραύσμα αγγείου με γωνιώδης τροπίδωση (3Α.2.7.) και άλλο ένα με ομαλή (3Α.2.7.2). Το πρώτο, με διάμετρο 2 εκ., είναι μαύρο γυαλισμένο με υψηλή στιλπνότητα, με οριζόντια φορά του στιλβωτήρα και στιλβωμένο στο εσωτερικό. Ο πηλός του είναι λεπτόκοκκος, με εγκλείσματα από μαρμαρυγίες και χαλαζίες. Ψήθηκε σε αναγωγικές και μεικτές συνθήκες, οι οποίες διαμόρφωσαν και έναν δίχρωμο πυρήνα. Η αμφικωνική φιάλη με ομαλή τροπίδωση έχει στιλβωμένη επιφάνεια με νέφη, μέτρια στιλπνότητα και οριζόντια ίχνη στίλβωσης, η οποία εντοπίζεται και στο εσωτερικό. Η κεραμική ύλη είναι μεσόκοκκη, με πυριτικά και απροσδιόριστα εγκλείσματα. Στις επιφάνειες της κυριαρχεί η οξείδωση, ενώ εξωτερικά αναγνωρίζονται, επίσης, η αναγωγική και η μεικτή ατμόσφαιρα. Στον πυρήνα έχει αποτυπωθεί η εναλλαγή της οξείδωσης με τις μεικτές συνθήκες. Από το συγκεκριμένο αγγείο, το οποίο έχει διάμετρο χείλους 28 εκ. σώζεται και μεγάλο τμήμα της απλής κοίλης βάσης του διαμέτρου 7 εκ.. Αδιάγνωστες φιάλες (3Α.2.8) (Γράφημα ) Μερικά από τα θραύσματα φιαλών εντάχθηκαν στα αδιάγνωστα (3Α.2.8), καθώς λόγω της αποσπασματικότητάς τους, δεν μπορούσαν να ταξινομηθούν σε κάποιο υποσύνολο. Έχουν διάμετρο χείλους 7 έως 23 εκ.. Είναι γυαλισμένα μαύρα και με νέφη, λειασμένα και αδιάγνωστα μαύρα, και μαύρα με λευκή διακόσμηση. Το εσωτερικό όλων τους είναι στιλβωμένο. Ο πηλός τους είναι, ισάριθμα, λεπτόκοκκος και μεσόκοκκος, με μαρμαρυγίες, χαλαζίες, όστρεα, κόκκινα στίγματα και απροσδιόριστα εγκλείσματα. 82

84 Η όπτησή τους πραγματοποιήθηκε σε αναγωγικές, οξειδωτικές ή και σε μεικτές συνθήκες. Οι πυρήνες διαμορφώνονται είτε ομοιόχρωμα σε αναγωγή είτε δίχρωμα ή πολύχρωμα από την εναλλαγή των αναγωγικών συνθηκών, πότε με την οξείδωση ή την μεικτή ατμόσφαιρα, πότε και με τις δυο μαζί. Στα μαύρα όστρακα με λευκή διακόσμηση αναπτύσσονται μοτίβα από σύμπλεγμα παράλληλων ευθείων ή τεθλασμένων λεπτών γραμμών δημιουργώντας κάθετες ζώνες στο σώμα των αγγείων (Πίνακας 3.33) Λεκάνες (3Α.3) (Γράφημα , Πίνακας 3.5) Οι λεκάνες αποτελούν ένα περιορισμένο ποσοστό των ανοιχτών αγγείων. Αποτελούνται από αγγεία με τροπιδωτό (3Α.3.), ημισφαιρικό (3Α.3.2), κωνικό (3Α.3.3) και με κυλινδρικό σχήμα (3Α.3.4). Η διάμετρος του ανοίγματος του στομίου τους διαμορφώνεται μεταξύ 37 και 49 εκατοστών. Οι κεραμικές κατηγορίες που αντιπροσωπεύονται είναι τα γυαλισμένα μαύρα, με κόκκινο επίχρισμα, τα στιλβωμένα με νέφη, τα λειασμένα καστανά και με νέφη, τα αδρά με νέφη και τα ερυθροστεφή. Τα γυαλισμένα τμήματα έχουν υψηλή στιλπνότητα, ενώ στα στιλβωμένα σημειώνεται μέτρια και χαμηλή γυαλάδα. Τα ίχνη της διαδικασίας της στίλβωσης εντοπίζονται οριζόντια. Όσον αφορά το εσωτερικό, γενικευμένη είναι η χρήση της στίλβωσης, η οποία σε ένα όστρακο στιλβωμένο με νέφη δεν μπορεί να υποστηριχτεί με βεβαιότητα. Το εσωτερικό μερικών λειασμένων και αδρών φιαλών έχει διαμορφωθεί μέσω της λείανσης. Από την άλλη, σε δυο θραύσματα από ημισφαιρικές γυαλισμένες λεκάνες διαπιστώνεται η χρήση επιχρίσματος τόσο στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό. Η κεραμική ύλη είναι λεπτόκοκκη και μεσόκοκκη, με πυριτικά κυρίως εγκλείσματα, τα οποία μπορεί να συνυπάρχουν και με ασβεστιούχα, κόκκινα στίγματα, οργανικά και απροσδιόριστα. Σε μία ημισφαιρική και μία κωνική λεκάνη εντοπίζεται και χοντρόκοκκος πηλός με χαλαζίες μαρμαρυγίες, άμμο και αδιάγνωστα στοιχεία στην πρώτη, και με όστρεα και μαρμαρυγίες στη δεύτερη. Η όπτησή τους πραγματοποιήθηκε σε οξειδωτικές και αναγωγικές συνθήκες, με εξαίρεση μερικά θραύσματα όπου συνυπάρχει και η μεικτή ατμόσφαιρα. Η αναγωγή και η οξείδωση επικρατούν και στον πυρήνα, οι οποίες, συχνά, εναλλάσσονται μεταξύ τους ή και με τη μεικτή 83

85 ατμόσφαιρα. Υπάρχουν και μερικά τμήματα αγγείων με ομοιόχρωμους πυρήνες σε αναγωγή ή σε οξείδωση. Με βάση τις ενδείξεις από την καταγραφή των κατασκευαστικών ιχνών, σημειώνεται η χρήση κουλούρας, αλλά και η πρόσθεση πηλού και στις δυο επιφάνειες των τοιχωμάτων. Ημισφαιρικές λεκάνες (3Α.3.2) (Γράφημα ) Ως προς τα μορφολογικά χαρακτηριστικά, όπως η διαμόρφωση των επάνω τοιχωμάτων και το βάθος, τα τμήματα που αντιπροσωπεύουν τις ημισφαιρικές λεκάνες έχουν οριστεί με αποκλίνοντα τοιχώματα ρηχές (3Α.3.2..), με αδιάγνωστο βάθος (3Α.3.2.), αλλά και με κάθετα επάνω τοιχώματα αδιάγνωστου βάθους (3Α.3.2.2). Στα πρώτα εντοπίζονται κεραμικές κατηγορίες, όπως γυαλισμένα με κόκκινο επίχρισμα, στιλβωμένα με νέφη, λειασμένα καστανά και με νέφη, αλλά και ερυθροστεφή. Τα αδιάγνωστα είναι αδρά και λειασμένα με νέφη, ενώ τμήμα αγγείου με κάθετα τοιχώματα έχει λειασμένη επιφάνεια με νέφη. Η διάμετρός τους κυμαίνεται από 37 έως 49 εκατοστά. Τα στιλβωμένα όστρακα έχουν χαμηλή ή μέτρια στιλπνότητα, σε αντίθεση με τα γυαλισμένα όπου σημειώνεται έντονη γυαλάδα. Μέτριο βαθμό στίλβωσης έχουν και τα ερυθροστεφή. Σε όλα, ωστόσο, τα ίχνη του στιλβωτήρα εντοπίζονται οριζόντια. Στο εσωτερικό τους φέρουν ίχνη στίλβωσης, εκτός από τα λειασμένα, στα οποία τα εσωτερικά τοιχώματα έχουν δεχθεί λείανση. Στις εσωτερικές και εξωτερικές επιφάνειες δυο γυαλισμένων αγγείων έχει γίνει χρήση επιχρίσματος. Η κεραμική ύλη είναι λεπτόκοκκη, μεσόκοκκη και χοντρόκοκκη, με εγκλείσματα από πυριτική οικογένεια, τα οποία στις περισσότερες περιπτώσεις εντοπίζονται μαζί με κόκκινα στίγματα, οργανικά ή αδιάγνωστα. Κατά τη διαδικασία όπτησής τους φαίνεται να κυριάρχησαν οι οξειδωτικές συνθήκες, αν και δεν λείπει η αναγωγική και η μεικτή ατμόσφαιρα. Όπως και στην επιφάνεια, στον πυρήνα επικρατεί η οξείδωση εναλλασσόμενη με τη μεικτή ατμόσφαιρα, την αναγωγή ή ακόμα και με τις δυο. Σε έναν πυρήνα έχει αποτυπωθεί η εναλλαγή της αναγωγής με τις μεικτές συνθήκες. Από ένα όστρακο αγγείου με κάθετα τοιχώματα διαπιστώνεται η χρήση κουλούρας στην κατασκευή της, αλλά και η πρόσθεση πηλού τόσο εσωτερικά όσο και εξωτερικά των τοιχωμάτων. 84

86 Κωνικές λεκάνες (3Α.3.3) (Γράφημα ) Οι περισσότερες από αυτές, οι οποίες είναι ρηχές (3Α.3.3.) αποτελούνται από γυαλισμένα μαύρα, λειασμένα και αδρά με νέφη αγγεία. Υπάρχει και μια γυαλισμένη μαύρη βαθιά λεκάνη (3Α.3.3.2) και άλλη μια με νέφη και απροσδιόριστο βάθος (3Α.3.3). Έχουν διάμετρο που διαμορφώνεται μεταξύ 38 και 46 εκατοστών. Τα γυαλισμένα έχουν υψηλή στιλπνότητα, σε αντίθεση με τα στιλβωμένα με μέτρια. Τα ίχνη της διαδικασίας της στίλβωσης έχουν ανιχνευτεί οριζόντια, ενώ το εσωτερικό όλων τους είναι στιλβωμένο. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος και μεσόκοκκος με μαρμαρυγίες και χαλαζίες, οι οποίοι στην πρώτη περίπτωση συνυπάρχουν με ασβεστιούχα ή κόκκινα στίγματα, ενώ στη δεύτερη εντοπίζονται μαζί με άμμο. Η αδιάγνωστη στιλβωμένη με νέφη λεκάνη έχει κατασκευαστεί από χοντρόκοκκο πηλό, με όστρεα, μαρμαρυγίες και απροσδιόριστα εγκλείσματα. Τα αγγεία ψήθηκαν σε αναγωγικές και οξειδωτικές συνθήκες. Στον πυρήνα κυριαρχεί η αναγωγή είτε ομοιόμορφη είτε σε εναλλαγή με την οξείδωση και τη μεικτή ατμόσφαιρα. Ένα όστρακο έχει ομοιόχρωμο πυρήνα σε οξείδωση. Κυλινδρικές λεκάνες (3Α.3.4) Υπάρχει ένα τμήμα αγγείου με διάμετρο 47 εκατοστά, το οποίο προέρχεται από κυλινδρική λεκάνη με rolled rim. Η εξωτερική της επιφάνεια είναι αδρή με νέφη, ενώ η εσωτερική φέρει ίχνη στίλβωσης. Η κεραμική ύλη είναι μεσόκοκκη, με μαρμαρυγίες και αδιάγνωστα εγκλείσματα. Ψήθηκε σε οξειδωτικές και αναγωγικές συνθήκες. Ο πυρήνας της είναι δίχρωμος λόγο εναλλαγής της αναγωγής με την μεικτή ατμόσφαιρα Μεγάλα σφαιρικά αγγεία (3Α.4) (Γράφημα , Πίνακας 3.6) Τα συγκεκριμένα αγγεία αριθμούν λίγα παραδείγματα και ανήκουν στον τύπο με έντονη (άνω των 5 ) (3Α.4.) και με ομαλή κλίση (κάτω των 5 ) (3Α.4.2) προς το εσωτερικό των πάνω τοιχωμάτων. Στο πρώτο σύνολο εντάσσονται όστρακα από ερυθροστεφή, λειασμένα με νέφη και από αδρά καστανά αγγεία, ενώ ο δεύτερος τύπος αποτελείται από γυαλισμένα με νέφη και καστανά, αλλά και από αδρά με νέφη τμήματα αγγείων. Η διάμετρος του χείλους τους διαμορφώνεται μεταξύ 36 και 42 εκατοστών. 85

87 Το ερυθρόστεφές τμήμα αγγείου με έντονη κλίση των άνω τοιχωμάτων, το μοναδικό με στιλβωμένη επιφάνεια, έχει μέτρια στιλπνότητα και οριζόντια φορά στίλβωσης. Όσον αφορά τα εσωτερικά τοιχώματα, στον τύπο με έντονη κλίση, τα αδρά καστανά και τα ερυθροστεφή αγγεία έχουν στιλβωμένες εσωτερικές επιφάνειες, σε αντίθεση με το λειασμένο με νέφη αγγείο, το οποίο έχει δεχθεί λείανση στο εσωτερικό του. Λειασμένες εσωτερικές επιφάνειες έχουν και τα θραύσματα των κατηγοριών λειασμένα καστανά και με νέφη των σφαιρικών αγγείων με ομαλή κλίση, ενώ τα δυο αδρά με νέφη αγγεία έχουν δεχθεί στίλβωση στο εσωτερικό τους. Ο πηλός κατασκευής τους είναι κατά κύριο λόγο μεσόκοκκος, με πυριτικά εγκλείσματα, τα οποία εντοπίζονται μαζί με άλλα απροσδιόριστα ή κόκκινα στίγματα, και λιγότερο λεπτόκοκκος, με μαρμαρυγίες και χαλαζίες, οι οποίοι συνυπάρχουν σε ένα όστρακο και με κόκκινα στίγματα. Για την όπτησή τους διαμορφώθηκαν οξειδωτικές, αναγωγικές, αλλά και μεικτές συνθήκες σε λίγα παραδείγματα. Στον πυρήνα, οι διχρωμίες και οι τριχρωμίες που καταγράφονται διαμορφώνονται μέσα από την εναλλαγή της οξείδωσης, της αναγωγής και της μεικτής ατμόσφαιρας. Ο ομοιόμορφος πυρήνας, από την άλλη, είναι αποτέλεσμα κυριαρχίας της οξείδωσης. Για το χτίσιμο ενός αγγείου με ομαλή κλίση των άνω τοιχωμάτων έχουν χρησιμοποιηθεί κουλούρες τοποθετούμενες η μία κάθετα επάνω στην άλλη. Με έντονη κλίση (3Α.4.) (Γράφημα ) Τρία όστρακα ανήκουν στον τύπο με έντονη κλίση προς το εσωτερικό του άνω τμήματος του αγγείου (πάνω από 5 ) (3Α.4.), δυο από τα οποία έχουν χείλος κομμένο εσωτερικά (3Α.4..). Το ένα είναι ερυθροστεφές, και τα άλλα δυο λειασμένα με νέφη και αδρά καστανά. Η διάμετρος του ανοίγματος του στομίου διαμορφώνεται μεταξύ 38 και 42 εκατοστών. Το διακοσμημένο τμήμα αγγείου έχει μέτρια στιλπνότητα και οριζόντια ίχνη στίλβωσης. Στο εσωτερικό, εκτός από το λειασμένο θραύσμα με νέφη και κομμένο χείλος εσωτερικά, το οποίο έχει λειασμένη εσωτερική επιφάνεια, τα υπόλοιπα έχουν στιλβωθεί. Ο πηλός κατασκευής τους είναι λεπτόκοκκος και μεσόκοκκος, με μαρμαρυγίες, χαλαζίες, άμμο, κόκκινα στίγματα και απροσδιόριστα εγκλείσματα. 86

88 Η όπτησή τους έχει πραγματοποιηθεί σε οξειδωτικές, αναγωγικές και μεικτές συνθήκες. Οι πυρήνες είναι δίχρωμοι από την εναλλαγή της οξείδωσης, αναγωγής και της μεικτής ατμόσφαιρας. Με ομαλή κλίση (3Α.4.2) (Γράφημα ) Τα μεγάλα σφαιρικά αγγεία με ομαλή κλίση (κάτω των 5 ) των άνω τοιχωμάτων αντιπροσωπεύονται από πέντε θραύσματα (3Α.4.2). Δυο από αυτά, ένα αδρό με νέφη και άλλο ένα λειασμένο καστανό, ανήκουν στον τύπο με επίπεδο χείλος (3Α.4.2.), ενώ τα υπόλοιπα λειασμένα και αδρά με νέφη έχουν απλό χείλος. Η διάμετρος του χείλους τους κυμαίνεται από 36 έως 4 εκατοστά. Τα αδρά όστρακα έχουν στιλβωμένη εσωτερική επιφάνεια, σε αντίθεση με τα λειασμένα όπου η λείανση εφαρμόζεται και εσωτερικά. Η κεραμική ύλη είναι μεσόκοκκη, αλλά και λεπτόκοκκη στην περίπτωση του ενός από τα δυο αδρά αγγεία με νέφη. Τα εγκλείσματα είναι μαρμαρυγίες, χαλαζίες, άμμος, κόκκινα στίγματα, αλλά και απροσδιόριστα. Κατά την όπτησή τους έχουν επικρατήσει οι οξειδωτικές και οι αναγωγικές συνθήκες. Στους πυρήνες, εκτός από έναν ομοιόχρωμο σε οξείδωση, οι άλλοι είναι δίχρωμοι και τρίχρωμοι από την εναλλαγή της αναγωγής, της οξείδωσης και της μεικτής ατμόσφαιρας. Στον συγκεκριμένο τύπο έχει διαπιστωθεί η χρήση κουλούρας στην τεχνική χτίσματος, η οποία τοποθετείται κάθετα η μία πάνω από την άλλη Ταψιά (7Α) (Γράφημα , Πίνακας 3.6) Τα λεγόμενα ταψιά (Α7) είναι μια ειδική κατηγορία ανοιχτών αγγείων με πολλές ιδιαιτερότητες. Σε αυτά εντάσσονται μικρού έως και μεγάλου μεγέθους αγγεία, που σχετίζονται πιθανόν με την προετοιμασία, την παρασκευή ή το μαγείρεμα της τροφής, αλλά όχι μόνο. Λόγώ του σχήματός τους (οβάλ) ή της αποσπασματικότητά ς τους, συχνά σε συνδυασμό με την μεγάλη διάμετρο του ανοίγματος, ο προσδιορισμός του οποίου έχει μεγάλο βαθμό αβεβαιότητας, ήταν δύσκολο να σχεδιαστούν. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μην διαμορφωθεί μια συγκεκριμένη τυπολογία. Ωστόσο, επιχειρήθηκε μια ταξινόμηση με βάση την μορφολογία του χείλους τους. 87

89 Έτσι, τα ταψιά συγκροτούν πέντε βασικές ομάδες. Στην πρώτη και τη μεγαλύτερη εντάσσονται τα αγγεία με επίπεδο κωνικό χείλος (Α7.). Η δεύτερη στη σειρά, αλλά και σε αριθμό, ομάδα, αποτελείται από τμήματα αγγείων με χείλος ενισχυμένο εσωτερικά (Α7.2). Ίδιος αριθμός οστράκων διαμορφώνουν την ομάδα με απλό χείλος (Α7.5). Από ένα παράδειγμα καταγράφεται στα ταψιά με επίπεδο χείλος (7Α.3) και σε αυτά με χείλος ενισχυμένο εξωτερικά (7Α.4).Υπάρχουν και δυο ταψιά το χείλος των οποίων είναι κομμένος εξωτερικά (7Α.6). Η διάμετρος των ταψιών διαμορφώνεται ανάμεσα στα 2 και στα 5 εκατοστά, με μεγάλη επιφύλαξη, για τους λόγους που αναφέρθηκαν. Τα περισσότερα από τα τμήματα ταψιών είναι αδρά μαύρα, με νέφη και καστανά, ωστόσο υπάρχει ένας σημαντικός αριθμός από στιλβωμένα με νέφη και καστανά, ενώ ελάχιστα είναι τα λειασμένα μαύρα ή με νέφη. Τα στιλβωμένα ταψιά έχουν κυρίως μέτρια, αλλά και χαμηλή ή υψηλή στιλπνότητα, οριζόντια ίχνη στίλβωσης, και στιλβωμένη εσωτερική επιφάνεια. Στίλβωση έχουν δεχθεί ακόμα μερικά όστρακα λειασμένα και αδρά, ενώ τα υπόλοιπα από τα αυτά είναι λειασμένα εσωτερικά. Ο πηλός τους είναι λεπτόκοκκος και λιγότερο μεσόκοκκος, με πυριτικά εγκλείσματα, τα οποία τις περισσότερες φορές συνυπάρχουν με ασβεστιούχα, με κόκκινα στίγματα, με οργανικά ή αδιάγνωστα. Η όπτησή τους έγινε σε αναγωγικές, οξειδωτικές, αλλά και σε μεικτές συνθήκες. Στους πυρήνες επικρατεί η οξείδωση και η μεικτή ατμόσφαιρα είτε σε ομοιόχρωμες καταστάσεις είτε σε εναλλαγή μεταξύ τους ή με την αναγωγή Αδιάγνωστα ανοιχτά (3Α.5) (Γράφημα ) Καταγράφηκαν 27 όστρακα που δεν έσωζαν αρκετά στοιχεία ώστε να ταξινομηθούν στις παραπάνω κατηγορίες, με αποτέλεσμα να οριστούν αδιάγνωστα ανοιχτά (3Α.5). Ανάμεσα τους υπάρχουν γυαλισμένα μαύρα και με νέφη, στιλβωμένα καστανά, με νέφη και κόκκινα, αδρά, μαύρα, με νέφη, καστανά και μαύρα με λευκή διακόσμηση. Ο βαθμός της στίλβωσης είναι υψηλός και σε ελάχιστα όστρακα μέτριος, ενώ τα ίχνη του στιλβωτήρα εντοπίζονται κυρίως οριζόντια. Το εσωτερικό τους έχει στιλβωθεί με εξαίρεση ένα θραύσμα με λειασμένα εσωτερικά τοιχώματα. 88

90 Η κεραμική ύλη είναι λεπτόκοκκη, αλλά και μεσόκοκκη, με πυριτικά εγκλείσματα, ασβεστιούχα, κόκκινα στίγματα, όστρεα και άλλα απροσδιόριστα. Υπάρχει και ένα τμήμα αγγείου με ασβεστιούχο πηλό. Κατά την όπτησή τους έχουν αποτυπωθεί οι οξειδωτικές, οι αναγωγικές και οι μεικτές συνθήκες. Οι πυρήνες είναι είτε ομοιόμορφοι σε οξείδωση, σε αναγωγή και σε μεικτή ατμόσφαιρα είτε δίχρωμοι ή τρίχρωμοι ως αποτέλεσμα της εναλλαγής τους. Η λευκή διακόσμηση στα μαύρα γυαλισμένα όστρακα αποτελείται από ζώνες παράλληλων ευθείων, τεθλασμένων ή κυματιστών λεπτών γραμμών εφαρμοσμένων κάθετα ως προς το σώμα του αγγείου. Σε μία περίπτωση αποτελείται από τεθλασμένες και ευθείες λεπτές γραπτές γραμμές εναλλάξ. Αξίζει να αναφερθεί η ύπαρξη ενός μαύρου γυαλισμένου οστράκου με τρεις κάθετες επάλληλες οπές συγκόλλησης Σύνοψη (Γράφημα ) Στα ανοιχτά αγγεία κυριαρχούν οι φιάλες, ακολουθούν τα κύπελλα, λιγότερα είναι οι λεκάνες και τα ταψιά, ελάχιστα τα μεγάλα σφαιρικά, ενώ υπάρχουν και μερικά αδιάγνωστα. Τα τροπιδωτά συγκροτούν τη μεγαλύτερη ομάδα των κυπέλλων ακολουθούμενα από τα ημισφαιρικά και τα σφαιρικά, σε αντίθεση με τις φιάλες όπου επικρατούν τα σφαιρικά και τα ημισφαιρικά. Στα κύπελλα δεν εμφανίζονται κυλινδρικά αγγεία, ενώ τα αγγεία με σιγμοειδές χείλος δεν αντιπροσωπεύονται στις φιάλες. Στις λεκάνες, τα ημισφαιρικά και τα κωνικά είναι τα σχήματα με τη μεγαλύτερη παρουσία. Η διάμετρος του χείλους των ανοιχτών αγγείων διαμορφώνεται μεταξύ 4 και 62 εκατοστών, ενώ η μέγιστη διάμετρος, βασιζόμενη κυρίως στις τροπιδώσεις κυμαίνεται μεταξύ 6 και 25 εκατοστών. Τα θραύσματα με γυαλισμένη επιφάνεια, τα οποία εντοπίζονται, σχεδόν ισάριθμα, στα κύπελλα και στις φιάλες, αποτελούν το πολυπληθέστερο σύνολο των ανοιχτών αγγείων. Εάν προσθέσουμε και τα στιλβωμένα, τα οποία έχουν μεγαλύτερη παρουσία στις φιάλες συνθέτοντας και αυτά μια αρκετά μεγάλη, αριθμητικά, ομάδα, τότε το ποσοστό των αγγείων με στιλβωμένη επιφάνεια φτάνει σχεδόν τα 2/3 του συνόλου των οστράκων του συγκεκριμένου σχήματος. Επίσης, σημαντική παρουσία έχουν τα διακοσμημένα, αλλά και τα 89

91 αδρά, τα οποία σε αντίθεση με τα πρώτα που εμφανίζονται τόσο στα κύπελλα όσο και στις φιάλες με μικρή διαφορά, εντοπίζονται σχεδόν αποκλειστικά στα ανοιχτά αγγεία μεσαίου μεγέθους, όπως και τα λειασμένα, η παρουσία των οποίων είναι αρκετά μειωμένη. Τα στιλβωμένα κύπελλα έχουν έντονη στιλπνότητα και λιγότερα μέτρια ή χαμηλή. Αντιθέτως, οι φιάλες και οι λεκάνες με έντονη στιλπνότητα δεν διαφέρουν πολύ από εκείνες με μέτρια και χαμηλή. Από την άλλη, τα μεγάλα σφαιρικά αγγεία και τα ταψιά έχουν κυρίως μέτρια γυαλάδα. Με βάσει τις ενδείξεις, φαίνεται ότι σε γενικές γραμμές τα γυαλισμένα όστρακα έχουν έντονη στιλπνότητα, σε αντίθεση με τα στιλβωμένα με μέτρια και χαμηλή. Η στίλβωση κυριαρχεί και στις εσωτερικές επιφάνειες των ανοιχτών αγγείων, ειδικά στα κύπελλα, στις φιάλες, αλλά και στις λεκάνες Η φορά του στιλβωτήρα είναι οριζόντια, σε πολύ μεγάλο ποσοστό, αλλά και αδιάγνωστή. Υπάρχουν και τρία παραδείγματα με χιαστί, δυο ειδών, και με διαγώνια στίλβωση. Τα όστρακα με λειασμένα εσωτερικά τοιχώματα είναι περιορισμένα, αν και η παρουσία τους στα μεγάλα σφαιρικά αγγεία είναι ίδια με τα στιλβωμένα και στα ταψιά λίγο μικρότερη. Η χρήση του επιχρίσματος δεν φαίνεται να είναι διαδεδομένη στα ανοιχτά αγγεία, δεδομένου ότι μόνο δεκατρία τμήματα κυρίως φιαλών έχουν καταγραφεί, τα περισσότερα από τα οποία είναι ημισφαιρικά γυαλισμένα με κόκκινο επίχρισμα. Όσον αφορά τις κεραμικές κατηγορίες, τα ανοιχτά σχήματα παρουσιάζουν μια πολύ μεγάλη ποικιλομορφία, με τα μαύρα γυαλισμένα να είναι εμφανώς περισσότερα, ενώ σημαντική παρουσία καταγράφουν και τα στιλβωμένα με νέφη. Η κεραμική ύλη που έχει χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή τους είναι λεπτόκοκκη και μεσόκοκκη, με βασικά εγκλείσματα τα πυριτικά, τα οποία συχνά συνυπάρχουν με ασβεστιούχα, κόκκινα στίγματα, όστρεα, οργανικά, αλλά και απροσδιόριστα. Σε ελάχιστα όστρακα ο πηλός είναι χοντρόκοκκος με όστρεα, μαρμαρυγίες, χαλαζίες, άμμο, αδιάγνωστα και κόκκινα στίγματα. Τα κύπελλα έχουν λεπτόκοκκο και μεσόκοκκο πηλό, όπως οι φιάλες και οι λεκάνες, ενώ και οι τρεις κατηγορίες έχουν ελάχιστα παραδείγματα με χοντρόκοκκο. Από την άλλη, η κεραμική ύλη των μεγάλων σφαιρικών αγγείων και τα ταψιών είναι μόνο μεσόκκοκη και λεπτόκοκκη. Σε μερικές φιάλες και σε ελάχιστα κύπελλα έχει γίνει χρήση ασβεστιούχου πηλού. Στην όπτηση των ανοιχτών αγγείων φαίνεται να έχουν επικρατήσει οι αναγωγικές συνθήκες, αν και πάνω από τα μισά έχουν ενδείξεις και για οξείδωση, ενώ το /3 και για 9

92 μεικτή ατμόσφαιρα. Προσεγγίζοντας αναλυτικότερα την όπτηση παρατηρείται η ίδια, σχεδόν, εικόνα στα κύπελλα και στις φιάλες. Στις υπόλοιπες κατηγορίες των τύπων, η οξείδωση και η αναγωγή εμφανίζουν ίδια ποσοστά, ενώ σε λιγότερα όστρακα σημειώνεται η μεικτή ατμόσφαιρα. Αρκετά σύνθετη διαμορφώνεται η εικόνα στους πυρήνες, στους οποίους κυριαρχούν δίχρωμοι και τρίχρωμοι ως αποτέλεσμα εναλλαγής μεταξύ οξείδωσης, αναγωγής και μεικτής ατμόσφαιρας. Αρκετοί πυρήνες είναι ομοιόχρωμοι σε αναγωγή κυρίως αλλά και σε οξείδωση ή σε μεικτή ατμόσφαιρα. Τμήματα μαύρων γυαλισμένων κυπέλλων, φιαλών, αλλά και αδιάγνωστων ανοιχτών αγγείων φέρουν κάθετες ζώνες από λευκές παράλληλες κυματιστές, ευθείες και τεθλασμένες γραμμές, όπου μερικές φορές παρατηρείται ο συνδυασμός των δυο τελευταίων στην ίδια ζώνη, ενώ μία περίπτωση οι γραμμές δημιουργούν ένα ρομβοειδές μοτίβο. Στα ερυθροστεφή αντιπροσωπεύονται οι φιάλες, οι λεκάνες και τα μεγάλα σφαιρικά αγγεία, ενώ μια ημισφαιρική φιάλη φέρει πλαστική διακόσμηση σε μορφή απόφυσης. Υπάρχουν τέσσερα θραύσματα, δυο τμήματα φιαλών και από ένα κυπέλλου και αδιάγνωστου ανοιχτού αγγείου, στα οποία έχουν γίνει οπές σε μια δεύτερη φάση μετά την όπτηση είτε για λόγους συγκόλλησης, όπως μαρτυρεί η δημιουργία τριών οπών σε ένα τμήμα φιάλης, είτε ως αποτέλεσμα κάποιας δεύτερης χρήσης, όπως και τα ίχνη τριβής στο ακροχείλιο δυο οστράκων. Ως προσπάθεια συγκόλλησης έχουν ερμηνευτεί, σχεδόν με βεβαιότητα, τα εξογκώματα που δημιουργούν οι στρώσεις πηλού που έχουν εντοπιστεί σε δυο τμήματα φιαλών. Μερικά όστρακα σώζουν στοιχεία για την κατασκευή των αγγείων, από τα οποία συμπεραίνεται η συχνή χρήση κουλουράς, αλλά και καλουπιού σε μία περίπτωση, ενώ διαπιστώνεται και η προσθήκη στρώσης πηλού και στις δυο πλευρές των τοιχωμάτων. Τέλος, η μόνη βάση που έχει συνδεθεί με συγκεκριμένο τύπο ανοιχτού αγγείου είναι μια κοίλη βάση φιάλης. 5.3 Κλειστά αγγεία (5Κ) (Γράφημα 3.) Η κατηγορία των κλειστών αγγείων αποτελεί ένα μικρότερο σύνολο σε σχέση με τα ανοιχτά σχήματα. Έχοντας υπόψη το μέγεθος τους, ταξινομήθηκαν σε αμφορίσκους, αμφορείς, πιθαμφορείς, ενώ υπάρχουν και αδιάγνωστα κλειστά. 9

93 5.3.. Κλειστά αγγεία μικρού μεγέθους - αμφορίσκοι (5K.) (Γράφημα , Πίνακας 3.7) Τα κλειστά αγγεία μικρού μεγέθους (5Κ.) αποτελούνται, κατά κανόνα, από τμήματα μαύρων γυαλισμένων αγγείων με έντονη στιλπνότητα. Ωστόσο, υπάρχει και ένα τμήμα από λευκοστεφές αγγείο με επιχρισμένη εξωτερική επιφάνεια, η οποία είναι στιλβωμένη στους ώμους, αν και το συγκεκριμένο έχει υψηλό βαθμό διάβρωσης, ενώ το τμήμα κάτω από την τροπίδωση έχει δεχθεί λείανση. Στους αμφορίσκους διακρίνονται τρεις τύποι: με λαιμό (5Κ..), με κωνικό στόμιο (5Κ..2) και με τροπίδωση (5Κ..4). Θα πρέπει να υπογραμμιστεί το γεγονός ότι υπάρχει η υποψία, χωρίς δυνατότητα διαβεβαίωσης, ότι τα όστρακα του τύπου με τροπίδωση αποτελούν στην οσία τμήματα των δυο πρώτων, δεδομένου ότι σε αυτούς εντοπίζονται μόνο τμήματα χειλέων και στον τελευταίο όστρακα με τροπίδωσεις, δηλαδή τμήματα από το σώμα. Η διάμετρος του χείλους τους κυμαίνεται από 7 έως εκατοστά, ενώ οι τροπιδώσεις δίνουν μέγιστη διάμετρο μεταξύ και 2 εκατοστών. Τα όστρακα ανήκουν στην κατηγορία των μαύρων γυαλισμένων, αν και υπάρχει ένα τμήμα από λευκοστεφές τροπιδωτό αγγείο και άλλο ένα θραύσμα από αδιάγνωστο καστανό αγγείο με λαιμό. Οι επιφάνειες έχουν έντονη στιλπνότητα, με οριζόντια κυρίως ίχνη του στιλβωτήρια. Η κεραμική ύλη είναι λεπτόκοκκη, αλλά και μεσόκοκκη. Τα εγκλείσματα είναι μαρμαρυγίες, χαλαζίες, άμμος, ασβεστιούχα, αλλά και κόκκινα στίγματα. Στην όπτησή τους έχει συμβάλει σε μεγάλο ποσοστό η αναγωγή και σε ελάχιστα αγγεία η οξειδωτική και η μεικτή ατμόσφαιρα. Στους πυρήνες η αναγωγή εμφανίζεται σε όλα τα αγγεία, η οποία, συχνά, εναλλάσσεται με την οξείδωση ή τη μεικτή ατμόσφαιρα. Ωστόσο υπάρχουν και κάποιοι ομοιόχρωμοι πυρήνες σε οξείδωση και σε αναγωγή. Με τη συγκεκριμένη κατηγορία τύπων και ειδικότερα με τους αμφορίσκους με τροπίδωση συνδέεται και μια κοίλη βάση με διάμετρο 6 εκατοστά. 92

94 Αμφορίσκοι με λαιμό (5Κ..) (Γράφημα ) Μόνο δυο τμήματα αγγείων εντάσσονται σε αυτό τον τύπο και έχουν ομαλή κλίση στο σημείο σύνδεσης του λαιμού με το σώμα (5Κ...2). Η διάμετρος του ανοίγματος του στομίου τους είναι 9 και εκατοστά. Το ένα από αυτά είναι μαύρο γυαλισμένο με υψηλή στιλπνότητα. Τα ίχνη της στίλβωσης έχουν απροσδιόριστη κατεύθυνση και η εσωτερική επιφάνεια είναι στιλβωμένη. Το δεύτερο έχει καστανό χρώμα χωρίς, ωστόσο, να σώζει περισσότερα στοιχεία για την επεξεργασία της επιφάνειάς του, ενώ στο εσωτερικό του δεν προσδιορίζεται με βεβαιότητα η ύπαρξη στίλβωσης. Ο πηλός τους είναι μεσόκοκκος με μαρμαρυγίες, χαλαζίες, άμμο και κόκκινα στιγμάτα. Η όπτηση πραγματοποιήθηκε σε αναγωγικές και οξειδωτικές συνθήκες, κάτι που έχει αποτυπωθεί στους ομοιόχρωμους πυρήνες σε αναγωγή και σε οξείδωση. Αμφορίσκοι με κωνικό στόμιο (5Κ..2) (Γράφημα ) Τα τέσσερα τμήματα αμφορίσκων με κωνικό στόμιο έχουν έντονη κλίση περάσματος ανάμεσα στο στόμιο και το σώμα (5Κ.2.). Η διάμετρός τους διαμορφώνεται μεταξύ 7 και εκατοστά. Οι επιφάνειές τους είναι μαύρες γυαλισμένες με έντονη στιλπνότητα, ενώ τα ίχνη του στιλβωτήρα είναι κυρίως οριζόντια, αλλά και απροσδιόριστα. Εσωτερικά, εκτός από το τμήμα του στομίου με ίχνη στίλβωσης η υπόλοιπη επιφάνεια είναι αδρή. Η κεραμική ύλη είναι λεπτόκοκκη, με εγκλείσματα από χαλαζίες, μαρμαρυγίες και από κόκκινα στίγματα. Ψήθηκαν σε αναγωγικές συνθήκες εσωτερικά και εξωτερικά, εκτός από το εσωτερικό ενός θραύσματος με μεικτή ατμόσφαιρα. Ο πυρήνας είναι αναγωγικός ομοιόμορφος ή δίχρωμος λόγω εναλλαγής της αναγωγής με την οξείδωση ή τη μεικτή ατμόσφαιρα. Αμφορίσκους με τροπίδωση (5Κ..4) (Γράφημα ) Υπάρχουν δεκαεφτά τροπιδωτά τμήματα μικρών αγγείων με μέγιστη διάμετρο που κυμαίνεται από έως 2 εκατοστά. Αποτελούνται από τμήματα αμφορίσκων με γωνιώδη τροπίδωση (5Κ..4.), εκτός από δυο με στρογγυλεμένη (5Κ..4.2). Τα κλειστά αγγεία με τροπίδωση είναι μαύρα γυαλισμένα με υψηλή στιλπνότητα. Μόνο ένα όστρακο ανήκει στα λευκοστεφή αγγεία με λειασμένο το κάτω τμήμα. Ο ώμος του θα πρέπει να ήταν στιλβωμένος αν και δεν 93

95 διακρίνεται λόγω της έντονης διάβρωσης. Η εξωτερική επιφάνεια των υπολοίπων έχει έντονη στιλπνότητα και τα ίχνη του στιλβωτήρα ανιχνεύονται οριζόντια. Ο πηλός έχει χαρακτηριστεί λεπτόκοκκος στο μεγαλύτερο μέρος των οστράκων, ενώ υπάρχουν και ελάχιστα παραδείγματα με μεσόκοκκη κεραμική ύλη. Ως βασικά μη-πλαστικά εγκλείσματα αναγνωρίζονται μαρμαρυγίες, χαλαζίες και άμμος, τα οποία σε μεμονωμένες περιπτώσεις συνυπάρχουν με κόκκινα στίγματα ή με ασβεστιούχα, όπως το τμήμα από λευκοστεφές αγγείο. Η όπτησή τους θα πρέπει να έχει γίνει σε αναγωγικές συνθήκες με εξαίρεση το λευκοστεφές, το οποίο ψήθηκε σε οξείδωση, αλλά και το εσωτερικό ενός άλλου τμήματος αγγείου όπου υπάρχουν ενδείξεις για μεικτή ατμόσφαιρα. Ελάχιστοι πυρήνες είναι μονόχρωμοι σε οξείδωση ή αναγωγή, οι υπόλοιποι εμφανίζουν διχρωμία ή τριχρωμία από την εναλλαγή μεταξύ της αναγωγικής, οξειδωτικής και μεικτής ατμόσφαιρας. Με ένα τμήμα μαύρου γυαλισμένου αγγείου με γωνιώδη τροπίδωση συνδέεται μία κοίλη βάση διαμέτρου 6 εκατοστών. Το συγκεκριμένο αγγείο σώζει στον ώμο ζώνη γραπτής λευκής διακόσμησης από λεπτές παράλληλες ευθείες γραμμές, οι οποίες έχουν κάθετη κατεύθυνση ως προς το σώμα του Κλειστά αγγεία μεσαίου μεγέθους - αμφορείς (5Κ.2) (Γράφημα , Πίνακας 3.7) Οι αμφορείς αποτελούν το πολυπληθέστερο συνόλου των κλειστών αγγείων και όλοι τους ανήκουν στον τύπο με τροπίδωση (5Κ.2.4). Τα περισσότερα από αυτά τα αγγεία έχουν γωνιώδη τροπίδωση (5Κ.2.4.) και είναι γυαλισμένα μαύρα, λιγότερα λευκοστεφή και ελάχιστα γυαλισμένα καστανά και με νέφη. Υπάρχουν και λίγα όστρακα λευκοστεφών αγγείων με στρογγυλεμένη τροπίδωση (5Κ.2.4.2), αλλά και με λαιμό (5Κ.2.4.3). Έχουν μέγιστη διάμετρο που κυμαίνεται ανάμεσα στα 22 και 37 εκατοστά, και διάμετρο χείλους μεταξύ 9 και εκατοστών. Οι εξωτερικές επιφάνειες έχουν έντονη στιλπνότητα με οριζόντια, αλλά και αδιάγνωστη κατεύθυνση στίλβωσης. Η κεραμική ύλη είναι λεπτόκοκκη, με χαλαζίες, μαρμαρυγίες, ασβεστιούχα και κόκκινα στίγματα, αλλά και μεσόκοκκη, στην οποία, εκτός από τα παραπάνω εγκλείσματα, 94

96 εντοπίζονται άμμος και απροσδιόριστα. Πέντε τμήματα λευκοστεφών αγγείων έχουν ασβεστιούχο πηλό. Με βάσει τις χρωματικές αποχρώσεις των επιφανειών των οστράκων φαίνεται ότι κατά την διαδικασία όπτησης επικράτησε η αναγωγική, αλλά και η οξειδωτική ατμόσφαιρα, ενώ σε ελάχιστα παραδείγματα υπάρχει ένδειξη μεικτών συνθηκών. Πολλοί πυρήνες είναι μονόχρωμοι σε οξείδωση, αναγωγή ή σε μεικτή ατμόσφαιρα. Ωστόσο, στα περισσότερα τμήματα αγγείων διαμορφώνονται δίχρωμοι ή τρίχρωμοι πυρήνες μέσα από την εναλλαγή των οξειδωτικών, αναγωγικών και μεικτών συνθηκών όπτησης. Ένα όστρακο από λευκοστεφές αγγείο φέρει περιμετρικά στο σημείο όπου αρχίζει ο λαιμός μια λεπτή καστανοκόκκινη γραπτή γραμμή, ενώ ένα άλλο της ίδιας κατηγορίας φέρει ίχνη τριβής στο ακροχείλιο ως αποτέλεσμα δευτερογενούς χρήσης Κλειστά αγγεία μεγάλου μεγέθους-πιθαμφορείς (5Κ.3) (Γράφημα , Πίνακας 3.8 Τα μεγάλα κλειστά αγγεία είναι η μικρότερη αριθμητικά ομάδα των κλειστών σχημάτων. Όλα τα τμήματα των πιθαμφορέων προέρχονται από λευκοστεφή αγγεία. Όπως οι αμφορείς, ανήκουν όλα στον τύπο με τροπίδωση (5Κ.3.3), η οποία στα περισσότερα σχηματίζει γωνία (5Κ.3.3.) και σε λιγότερα παραδείγματα είναι στρογγυλεμένη (5Κ.3.3.2). Υπάρχει και ένα σύνολο τριών συνανήκοντων οστράκων αποτελούμενο από χείλος, τμήμα του σώματος και διακτυλιόσχημη βάση από τα οποία συγκροτείται ένα αγγείο με λαιμό και γωνιώδη τροπίδωση (5Κ ). Η μέγιστη διάμετρός τους διαμορφώνεται από 39 ως 45 εκατοστά, ενώ το χείλος έχει διάμετρο 9 και η βάση 8 εκατοστά. Οι εξωτερικές επιφάνειες έχουν ασβεστιούχο παχύ επίχρισμα, είναι γυαλισμένες με υψηλή στιλπνότητα και με αδιάγνωστα ή οριζόντια ίχνη στίλβωσης στους ώμους, ενώ το κάτω μέρος, αφού έχει επιχριστεί με αραιό κόκκινο λεπτόκοκκο πηλό, έχει δεχθεί λείανση. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος, με μαρμαρυγίες, χαλαζίες και ασβεστιούχα, αλλά και μεσόκοκκος, όπου μαζί με τα πυριτικά εγκλείσματα υπάρχουν και κόκκινα στίγματα ή απροσδιόριστα. Δυο τμήματα των πιθαμφορέων έχουν ασβεστιούχα κεραμική ύλη. 95

97 Η όπτησή τους έχει πραγματοποιηθεί σε οξειδωτικές συνθήκες, αν και σε ελάχιστα όστρακα υπάρχουν ενδείξεις και για αναγωγική ή μεικτή ατμόσφαιρα. Η οξείδωση έχει αποτυπωθεί και στους πυρήνες είτε ομοιόμορφη είτε σε εναλλαγή με μεικτές συνθήκες. Υπάρχει και ένα όστρακο με γραπτή καστανοκόκκινη διακόσμηση, η οποία αναπτύσσεται περιμετρικά στο σημείο όπου ενώνεται ο λαιμός με τον ώμο, ενώ από αυτό το σημείο ξεκινάνε κάθετες ως προς το σώμα του αγγείου ζώνες από λεπτές παράλληλες γραμμές εναλλασσόμενες με ζώνες από ρομβοειδή μοτίβα (Πίνακας 3.34Α) Αδιάγνωστα κλειστά (5Κ.4) (Πίνακας 3.8) Στα αδιάγνωστα κλειστά εντάσσονται όλα εκείνα τα τμήματα αγγείων, τα οποία λόγω της αποσπασματικότητάς τους δεν μπορούν να ταξινομηθούν στους αμφρίσκους, στους αμφορείς ή στους πιθαμφορείς, και αποτελούν ένα σημαντικό σύνολο των κλειστών αγγείων. Συγκροτείται από κλειστά αγγεία με λαιμό, με κωνικό στόμιο, με τροπίδωση, αλλά και από αδιάγνωστα. Όσον αφορά τις κεραμικές κατηγορίες, κυριαρχούν τα λευκοστεφή, ωστόσο, σημαντική είναι και η παρουσία των γυαλισμένων μαύρων, καστανών και με νέφη. Ελάχιστα όστρακα είναι στιλβωμένα μαύρα, καστανά και κόκκινα. Η διάμετρος τους χείλους κυμαίνεται από 7 ως 2 εκατοστά. Τα γυαλισμένα και τα λευκοστεφή έχουν εξωτερικές στιλβωμένες επιφάνειες με έντονη κυρίως στιλπνότητα, σε αντίθεση με τα στιλβωμένα, όπου σημειώνεται και μέτριος. βαθμός γυαλάδας. Τα ίχνη του στιλβωτήρα είναι οριζόντια, αλλά και απροσδιόριστα, ενώ όλα τα όστρακα από λευκοστεφή αγγεία έχουν επίχρισμα στο εξωτερικό. Για την κατασκευή τους χρησιμοποιήθηκε μεσόκοκκη και λεπτόκοκκη κεραμική ύλη, με πυριτικά εγκλείσματα, τα οποία σε κάποια παραδείγματα συνυπάρχουν με ασβεστιούχα, με κόκκινα στίγματα ή με οργανικά. Το μοναδικό όστρακο από χοντρόκοκκο πηλό περιέχει όστρεα και χαλαζίες. Υπάρχει και ένα τμήμα αγγείου με τροπίδωση, το οποίο έχει ασβεστιούχο πηλό. Τα τοιχώματά τους δείχνουν όπτηση σε αναγωγικές και σε οξειδωτικές συνθήκες, με εξαίρεση δυο θραύσματα, όπου έχει καταγραφεί και μεικτή ατμόσφαιρα. Στους πυρήνες, η οξείδωση και η αναγωγή εμφανίζονται είτε ομοιόχρωμα είτε σε εναλλαγή μεταξύ τους ή με τη μεικτή ατμόσφαιρα. 96

98 Ανάμεσα στα λευκοστεφή χείλη υπάρχουν μερικά που φέρουν περιμετρικά στο σημείο ένωσης του λαιμού με τον ώμο καστανοκόκκινη λεπτή γραμμική διακόσμηση. Αδιάγνωστα κλειστά με λαιμό (5Κ.4.) (Γράφημα ) Στη συγκεκριμένη ομάδα εντάσσονται μόνο δυο τμήματα από γυαλισμένα με νέφη και στιλβωμένα κόκκινα αγγεία, των οποίων η ένωση του χείλους με το σώμα δημιουργεί έντονη κλίση (5Κ.4..). Η διάμετρος του χείλους τους είναι 9 και 2 εκατοστά. Το γυαλισμένο όστρακο έχει επιφάνεια με μέτρια στιλπνότητα και οριζόντια στίλβωση, ενώ στο άλλο, όπου πιθανολογείται η χρήση επιχρίσματος, ο βαθμός γυαλάδας και η φορά του στιλβωτήρα είναι απροσδιόριστα. Η κεραμική ύλη είναι μεσόκοκκη, με χαλαζίες, μαρμαρυγίες, ασβεστιούχα και αδιάγνωστα εγκλείσματα. Ψήθηκαν σε οξειδωτικές και σε αναγωγικές συνθήκες, κάτι που έχει αποτυπωθεί και στους μονόχρωμους πυρήνες σε αναγωγή ή σε οξείδωση. Αδιάγνωστα κλειστά με κωνικό στόμιο (5Κ.4.2) (Γράφημα ) Τα όστρακα της ομάδας είναι μαύρα γυαλισμένα, και μορφολογικά ανήκουν στον τύπο με έντονη κλίση (5Κ.4.2.), εκτός από ένα γυαλισμένο καστανό τμήμα αγγείου με ομαλή κλίση στο σημείο μεταξύ σώματος και χείλους (5Κ.4.2.2). Το άνοιγμα του στομίου τους έχει διάμετρο διαμορφωμένο μεταξύ 7 και 2 εκατοστών. Οι εξωτερικές επιφάνειες έχουν έντονη στιλπνότητα και οριζόντια ίχνη στίλβωσης. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος, με πυριτικά εγκλείσματα και κόκκινα στίγματα, μεσόκοκκος με μαρμαρυγίες, ασβεστιούχα και οργανικά, αλλά και χοντρόκοκκος με όστρεα και χαλαζίες. Η όπτησή τους έχει πραγματοποιηθεί κυρίως σε αναγωγικές συνθήκες, αν και σε δυο παραδείγματα έχει αποτυπωθεί η οξείδωση και η μεικτή ατμόσφαιρα. Οι ομοιόμορφοι σε αναγωγή πυρήνες αποτελούν μειονότητα, καθώς κυριαρχούν οι δίχρωμοι διαμορφωμένοι από την εναλλαγή της αναγωγής με τη μεικτή ατμόσφαιρα και την οξείδωση. Αδιάγνωστα κλειστά με τροπίδωση (5Κ.4.3) (Γράφημα ) Αν και τα όστρακα σώζουν μόνο τμήμα του χείλους, ωστόσο έχουν ταξινομηθεί στην συγκεκριμένη ομάδα, λόγω της ιδιαιτερότητάς τους, δεδομένου ότι ανήκουν όλα στην 97

99 κατηγορία των λευκοστεφών, τα οποία εμφανίζονται μόνο στον τύπο των κλειστών αγγείων με τροπίδωση. Μορφολογικά ομαδοποιήθηκαν σε αγγεία με λαιμό (5Κ ) και εκείνα με κωνικό στόμιο (5Κ ), ενώ και στα δυο υποσύνολα διαμορφώνεται έντονη κλίση στο σημείο ένωσης του ώμου με το χείλος, η διάμετρος του οποίου κυμαίνεται από 8 έως εκατοστά. Η εξωτερική τους επιφάνεια είναι επιχρισμένη και στιλβωμένη με έντονη γυαλάδα, χωρίς να προσδιορίζεται η κατεύθυνση του στιλβωτήρια. Στο εσωτερικό, το τμήμα του λαιμού είναι λειασμένο και περασμένο με ένα αραιό επίχρισμα, το ίδιο με εκείνο που εντοπίζεται στο τμήμα κάτω από την τροπίδωση. Η κεραμική ύλη είναι κυρίως μεσόκοκκη, όπου τα πυριτικά εγκλείσματα συνυπάρχουν με ασβεστιούχα, κόκκινα στίγματα και απροσδιόριστα, αλλά και λεπτόκοκκη, με χαλαζίες, μαρμαρυγίες και ασβεστιούχα, ενώ υπάρχει και ένα όστρακο με ασβεστιούχο πηλό. Κατά τη διάρκεια όπτησής τους κυριάρχησαν οι οξειδωτικές συνθήκες και λιγότερο οι αναγωγικές. Οι περισσότεροι πυρήνες είναι ομοιόχρωμοι σε οξείδωση, η οποία εναλλάσσεται σε άλλους με την αναγωγή ή τη μεικτή ατμόσφαιρα. Έξι τμήματα χειλέων φέρουν, περιμετρικά στο σημείο ένωσής τους με το σώμα, λεπτή καστανοκόκκινη γραμμική γραπτή διακόσμηση. Αδιάγνωστα (5Κ.4) Υπάρχουν και δυο όστρακα στιλβωμένα μαύρα και καστανά με περιορισμένες πληροφορίες σχετικά με τη μορφολογία των αγγείων από τα οποία προέρχονται. Η διάμετρός τους είναι εκατοστά, οι εξωτερικές επιφάνειες έχουν υψηλή και μέτρια στιλπνότητα και οριζόντια ίχνη στίλβωσης. Η κεραμική ύλη είναι λεπτόκοκκη, με χαλαζίες και μαρμαρυγίες. Ψήθηκαν σε αναγωγικές και μεικτές συνθήκες, ενώ ο πυρήνας είναι δίχρωμος λόγω της εναλλαγής της οξείδωσης με τη μεικτή ατμόσφαιρα Σύνοψη (Γράφημα ) Ο τύπος που συναντιέται συχνότερα στα κλειστά σχήματα είναι τα αγγεία με τροπίδωση, καθώς ξεπερνάνε το 8% του συνόλου. Όσον αφορά τις κεραμικές κατηγορίες, τα μαύρα γυαλισμένα και τα λευκοστεφή εμφανίζουν υψηλά ποσοστά, με τα πρώτα να αποτελούν το 98

100 μεγαλύτερο, αριθμητικά, σύνολο. Τα γυαλισμένα με νέφη και καστανά, τα στιλβωμένα μαύρα καστανά και κόκκινα, τα μαύρα με λευκή διακόσμηση αλλά και τα αδιάγνωστα καστανά συμπληρώνουν την εικόνα των κεραμικών κατηγοριών που αντιπροσωπεύονται στα κλειστά αγγεία. Το χείλος τους έχει διάμετρο από 7 έως 2 εκατοστά, η διάμετρος των δυο βάσεων είναι 6 και 8 εκ., ενώ η διάμετρος των τροπιδώσεων κυμαίνεται μεταξύ και 45 εκατοστών. Τα γυαλισμένα και τα λευκοστεφή όστρακα έχουν, κατά κανόνα, υψηλή στιλπνότητα, σε αντίθεση με τα στιλβωμένα, όπου καταγράφεται και μέτριος βαθμός γυαλάδας. Η φορά των ιχνών του στιλβωτήρα είναι οριζόντια, ωστόσο συχνά δεν είναι δυνατόν ο προσδιορισμός της κατεύθυνσής τους. Όλα τα τμήματα λευκοστεφών αγγείων έχουν επίχρισμα στο εξωτερικό τους, ασβεστιούχο παχύ και γυαλισμένο στον ώμο, και κόκκινο ή καστανοκόκκινο αραιό και λειασμένο κάτω από την τροπίδωση. Σχεδόν όλα τα χείλη αυτής της κατηγορίας έχουν κόκκινο ή καστανοκόκκινο επίχρισμα στην εσωτερική τους επιφάνεια, η οποία συχνά είναι λειασμένη. Σε γενικές γραμμές, το εσωτερικό των κλειστών αγγείων είναι στιλβωμένο στο τμήμα του λαιμού ή του στομίου και αδρό στο υπόλοιπο. Η κεραμική ύλη είναι λεπτόκοκκη και μεσόκοκκη, με έντονη παρουσία των πυριτικών εγκλεισμάτων, τα οποία συχνά συνυπάρχουν με ασβεστιούχα, με κόκκινα στίγματα, με απροσδιόριστα ή και με οργανικά. Σε μία περίπτωση ο πηλός είναι χοντρόκοκκος, με όστρεα και χαλαζίες, ενώ εννέα λευκοστεφή όστρακα έχουν ασβεστιούχο πηλό. Τα λευκοστεφή αγγεία έχουν ψηθεί, σε οξείδωση, στις κατηγορίες των γυαλισμένων και στιλβωμένων κυριαρχεί η αναγωγή, ενώ η μεικτή ατμόσφαιρα αντιπροσωπεύεται ελάχιστα και στις δυο ομάδες. Στα διακοσμημένα όστρακα η οξείδωση διαμορφώνει είτε μονόχρωμους είτε δίχρωμους πυρήνες μέσα από την εναλλαγή της με τη μεικτή ατμόσφαιρα. Διαφορετική εικόνα παρουσιάζουν τα θραύσματα των άλλων κεραμικών κατηγοριών, λόγω του ότι η αναγωγή, μόνη της, και κυρίως σε εναλλαγή με την οξείδωση ή τη μεικτή ατμόσφαιρα κυριαρχεί στον πυρήνα τους. Οκτώ βάσεις έχουν συνδεθεί με βεβαιότητα με συγκεκριμένους τύπους των κλειστών αγγείων. Όλες τους έχουν κυκλικό σχήμα και εντάσσονται στο τύπο με τροπίδωση, από τις οποίες μία απλή κοίλη βάση ανήκει σε μαύρο αγγείο με λευκή διακόσμηση, ενώ οι υπόλοιπες (δακτυλιόσχημες και κοίλες) σε λευκοστεφή. 99

101 Μερικά τμήματα λευκοστεφών αγγείων φέρουν λεπτή κόκκινη ή καστανοκόκκινη γραπτή γραμμική διακόσμηση. Εκτός από την περιμετρική λεπτή γραμμή στο τμήμα όπου το χείλος ενώνεται με το σώμα, ξεκινώντας από αυτό το σημείο αναπτύσσονται κάθετα στο σώμα του αγγείου και άλλα μοτίβα αποτελούμενα από ζώνες από λεπτές παράλληλες γραμμές οι οποίες μπορεί να εναλλάσσονται και με ζώνες από επάλληλα ρομβοειδή σχήματα. Από την ίδια κατηγορία υπάρχει ένα τμήμα χείλους με ίχνη τριβής στο σημείο απόληξής του. Υπάρχει και ένας αμφορίσκος με τροπίδωση της κατηγορίας αυτής ο οποίος φέρει στο επάνω μέρος του σώματος λευκή γραπτή διακόσμηση από δέσμη παράλληλων λεπτών ευθείων γραμμών. Σε αυτό το σημείο θα γίνει μια αναλυτική αναφορά στα λευκοστεφή αγγεία, δεδομένου ότι είναι ένα ασυνήθιστο σχήμα, το οποίο εμφανίζεται σε διάφορα μεγέθη και συνδέεται με αρκετές κεραμικές κατηγορίες, αλλά και επειδή αποτελεί τον βασικό τύπο των κλειστών σχημάτων. Τα αγγεία με τροπίδωση ανήκουν κυρίως σε λευκοστεφή και σε γυαλισμένα μαύρα αγγεία, ενώ υπάρχουν ελάχιστα όστρακα γυαλισμένα καστανά και με νέφη, αλλά και ένα μαύρο με λευκή διακόσμηση. Παρουσιάζουν μια μεγάλη ποικιλία μεγεθών, τα οποία μπορεί να ταξινομηθούν σε μικρά, μεσαία και μεγάλα. Συνδέοντας την έννοια του μεγέθους με κάποια από τις πιθανές χρήσεις των συγκεκριμένων κεραμικών σκευών μέσα από την χωρητικότητα τους, αναφέρω εδώ τρία παραδείγματα όπου ένα συγκεκριμένο αγγείο της πρώτης ομάδα μπορεί να μεταφέρει γύρω στο 3 λίτρα νερό, ένα άλλο από την μεσαία κατηγορία έχει χωρητικότητα 7 λίτρα, ενώ ο όγκος του αγγείου από το τελευταίο σύνολο είναι κάτι παραπάνω από τα 2 λίτρα 4. Ένα άλλο στοιχείο του συγκεκριμένου τύπου που έχει σημασία είναι η σχέση του μεγέθους με την κεραμική κατηγορία. Έτσι, φαίνεται ότι τα μεγάλα κλειστά αγγεία με τροπίδωση, δηλαδή οι πιθαμφορέις, αποτελούνται από λευκοστεφή κεραμική, αντιθέτως στους αμφορίσκους εμφανίζονται τα γυαλισμένα μαύρα, καστανά, με νέφη και το μαύρο με λευκή διακόσμηση, ενώ στους αμφορείς αντιπροσωπεύονται και οι δυο ομάδες. Στο άνοιγμα του αγγείου σχηματίζεται λαιμός ή κωνικό στόμιο και η τροπίδωση είναι γωνιώδης και λιγότερο στρογγυλεμένη. Ο ώμος του αγγείου σχηματίζεται από μια κυρτή γυαλισμένη επιφάνεια που φέρει ασβεστιούχο παχύ επίχρισμα, ενώ κάτω από την τροπίδωση 4 Ο προσδιορισμός του όγκου των αγγείων πραγματοποιήθηκε με την βοήθεια του προγράμματος Pot Utility.5: "Utilities for the Pottery File-Allow for calculation of volume and dimensions, and determination of Shape Class code pottery drawings", οποίος διαμορφώθηκε στα πλαίσια του προσράμματος ARCANE (Thalmann & Arcane 26).

102 διαμορφώνεται μια κοιλότητα, η οποία αφού έχει περαστεί με αραιό κόκκινο ή καστανοκόκκινο επίχρισμα, στη συνέχεια έχει λειανθεί. Για τη διακόσμησή του αλλά και για το επίχρισμα στο εσωτερικό του χείλους έγινε αναφορά πιο πάνω, απλά πρέπει να υπογραμμιστεί ότι, πιθανόν, όλα τα λευκοστεφή αγγεία έφεραν γραπτή διακόσμηση. Αν και δεν υπάρχουν αρκετά στοιχεία, ωστόσο, δεν θα ήταν περίεργο η διακόσμηση των τροπιδωτών κλειστών μαύρων αγγείων με λευκή διακόσμηση να ακολουθούσε την ίδια λογική ως προς τη διαμόρφωση των μοτίβων και την ανάπτυξή τους στο σώμα του αγγείου. Με βάση τα υπαρκτά δεδομένα, αλλά και τη βιβλιογραφία (Ούρεμ Κώτσου 998), ο τύπος των κλειστών αγγείων με τροπίδωση δεν φαίνεται να έχει λαβή. Τέλος, ο πηλός τους, ο οποίος συχνά είναι ασβεστιούχος, χαρακτηρίζεται μεσόκοκκος και λεπτόκοκκος, με πυριτικά εγκλείσματα, ασβεστιούχα, κόκκινα στίγματα, αλλά και απροσδιόριστα. 5.4 Ευρύστομα (4Ε) (Γράφημα , Πίνακας 3.9) Ως ευρύστομα ορίστηκαν εκείνα τα αγγεία που δεν πληρούν τις προϋποθέσεις για να ταξινομηθούν στα ανοιχτά ή κλειστά. Αποτελούν ένα μικρό τμήμα του υλικού που μελετήθηκε (Γράφ. 7). Ανάμεσά τους αναγνωρίστηκαν ευρύστομα με λαιμό, με στόμιο και με συγκλίνοντα επάνω τοιχώματα, τα οποία ανήκουν στις κατηγορίες των γυαλισμένων, στιλβωμένων, λειασμένων και αδρών αγγείων Ευρύστομα με λαιμό (4Ε.) (Γράφημα ) Μορφολογικά, τα ευρύστομα με λαιμό ταξινομούνται σε αγγεία με απότομη (4Ε..) και με ομαλή κλίση (4Ε..2) στο σημείο ένωσης του λαιμού με το σώμα. Ωστόσο, υπάρχουν και ελάχιστα αδιάγνωστα (4Ε.), δηλαδή, τμήματα αγγείων με περιορισμένες μορφολογικές πληροφορίες. Στον συγκεκριμένο τύπο αντιπροσωπεύονται αρκετές κεραμικές κατηγορίες, όπως, τα γυαλισμένα μαύρα και με νέφη, τα οποία αποτελούν πάνω από το /2 των ευρύστομων αγγείων με λαιμό, τα στιλβωμένα μαύρα, με νέφη και υπόλευκα, τα λειασμένα κόκκινα, αλλά και τα αδρά καστανά. Το άνοιγμα του στομίου τους έχει διάμετρο που κυμαίνεται από 2 έως 47 εκατοστά.

103 Τα γυαλισμένα τμήματα αγγείων έχουν έντονη γυαλάδα, σε αντίθεση με τα στιλβωμένα που μοιράζονται μεταξύ υψηλής, μέτριας και χαμηλής στιλπνότητας. Τα ίχνη του στιλβωτήρα είναι οριζόντιας κατεύθυνσης, ενώ έχει εντοπιστεί ένα θραύσμα με δυο ειδών ίχνη στίλβωσης. Η χρήση του επιχρίσματος πιθανολογείται μόνο στις επιφάνειες ενός στιλβωμένου υπόλευκου οστράκου. Τα εσωτερικά τοιχώματα είναι στιλβωμένα, λειασμένα και αδρά. Η κεραμική ύλη είναι λεπτόκοκκη και μεσόκοκκη έχοντας ως εγκλείσματα μαρμαρυγίες, χαλαζίες, άμμο, όστρεα, κόκκινα στίγματα, αλλά και αδιάγνωστα στοιχεία. Η όπτησή τους έχει γίνει κυρίως σε συνθήκες αναγωγής, αλλά και οξείδωσης ή μεικτής ατμόσφαιρας. Η κυριαρχία της αναγωγής αποτυπώνεται και στους πυρήνες, όπου υπάρχει είτε μόνη της είτε σε εναλλαγή με οξειδωτικές και μεικτές συνθήκες. Ένα αγγείο τμήμα του οποίου αποτελούσε το λειασμένο κόκκινο όστρακο έχει χτιστεί με κουλούρες τοποθετημένες κάθετα η μία επάνω στην άλλη, ενώ διαπιστώνεται και προσθήκη στρώσης πηλού στο εσωτερικό του Ευρύστομα με κωνικό στόμιο (4Ε.2) (Γράφημα ) Το μεγαλύτερο ποσοστό τους σχηματίζει έντονη κλίση μεταξύ στομίου και σώματος (4Ε.2.). Σε άλλα, το συγκεκριμένο σημείο διαμορφώνεται ομαλά (4Ε.2.), ενώ υπάρχει και ένα όστρακο στιλβωμένο καστανό, το οποίο είναι αδιάγνωστο (4Ε.2). Άλλες κεραμικές κατηγορίες είναι τα γυαλισμένα μαύρα, καστανά, με κόκκινο επίχρισμα και με νέφη τα στιλβωμένα σε όλα τα παραπάνω χρώματα εκτός από το τελευταίο, τα λειασμένα καστανά, με νέφη και κόκκινα, αλλά και αδρά με νέφη. Έχουν διάμετρο χείλους που διαμορφώνεται από έως 65 εκατοστά. Τα γυαλισμένα τμήματα αγγείων έχουν έντονη στιλπνότητα, ενώ τα στιλβωμένα έχουν κυρίως μέτριο βαθμό γυαλάδας. Τα ίχνη του στιλβωτήρα είναι οριζόντια, με εξαίρεση δυο όστρακα με αδιάγνωστη και κάθετη κατεύθυνση. Τα εσωτερικά τους τοιχώματα είναι στιλβωμένα, αδρά και λειασμένα. Η χρήση του επιχρίσματος εντοπίζεται σε δυο θραύσματα, γυαλισμένο με νέφη και με κόκκινο επίχρισμα. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος, μεσόκοκκος αλλά και χοντρόκοκκος, με χαλαζίες, μαρμαρυγίες, άμμο, ασβεστιούχα, οργανικά, κόκκινα στίγματα και άλλα απροσδιόριστα. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε όλες τις περιπτώσεις με χοντρόκοκκη κεραμική ύλη τα βασικά 2

104 εγκλείσματα είναι τα όστρεα. Υπάρχουν ελάχιστα θραύσματα γυαλισμένα και στιλβωμένα καστανά ο πηλός των οποίων είναι ασβεστιούχος. Τα ευρύστομα με κωνικό στόμιο έχουν ψηθεί σε αναγωγικές, σε οξειδωτικές και λιγότερο, σε μεικτές συνθήκες. Στην πλειοψηφία τους οι πυρήνες είναι δίχρωμοι και τρίχρωμοι λόγω της εναλλαγής μεταξύ αναγωγικής, οξειδωτικής και μεικτής ατμόσφαιρας, αν και δεν λείπουν ούτε οι ομοιόχρωμοι Ευρύστομα με συγκλίνοντα τοιχώματα (4Ε.3) Το μοναδικό ευρύστομο αγγείο με συγκλίνοντα τοιχώματα είναι γυαλισμένο καστανό και έχει κάθετο στόμιο, με 7 εκατοστά διάμετρο και με ομαλή κλίση στο σημείο ένωσής του με το σώμα (4Ε.3). Η εξωτερική του επιφάνεια έχει μέτρια στιλπνότητα και οριζόντια στίλβωση. Το εσωτερικό του χείλους είναι στιλβωμένο. Η κεραμική ύλη είναι μεσόκοκκη, με χαλαζίες, μαρμαρυγίες, κόκκινα στίγματα και απροσδιόριστα εγκλείσματα. Κατά την όπτησή του αναπτύχθηκαν οξειδωτικές συνθήκες, ενώ ο πυρήνας είναι δίχρωμος από την εναλλαγή της οξείδωσης με την μεικτή ατμόσφαιρα Σύνοψη (Γράφημα ) Τα ευρύστομα αποτελούνται από τρεις τυπολογικές ομάδες: αγγεία με λαιμό (4Ε.) και με κωνικό στόμιο (4Ε.2), τα οποία συγκροτούν το πολυπληθέστερο σύνολο, ενώ υπάρχει και ένα τμήμα αγγείου με συγκλίνοντα τοιχώματα (4Ε.3). Η διάμετρος του χείλους τους διαμορφώνεται μεταξύ και 65 εκ., με πυκνή συγκέντρωση τιμών στα 3 εκατοστά. Αν και λίγα στον αριθμό, τα όστρακα από τα ευρύστομα αγγεία αντιπροσωπεύουν μια ευρεία γκάμα κεραμικών κατηγοριών. Κυριαρχούν τα γυαλισμένα μαύρα, με νέφη, καστανά, με κόκκινο επίχρισμα, υπάρχουν αρκετά στιλβωμένα, στα οποία στις παραπάνω χρωματικές κατηγορίες προστίθενται τα υπόλευκα και τα κόκκινα, ελάχιστα γυαλισμένα καστανά, με νέφη και κόκκινα, και δυο αδρά καστανά. και με νέφη 3

105 Τα γυαλισμένα θραύσματα έχουν έντονο βαθμό γυαλάδας, ενώ τα στιλβωμένα εμφανίζουν χαμηλή, μέτρια, αλλά και υψηλή στιλπνότητα. Τα ίχνη του στιλβωτήρα είναι κυρίως οριζόντια, ωστόσο, υπάρχουν δυο ειδών, κάθετα ή και αδιάγνωστης κατεύθυνσης. Το εσωτερικό τους είναι αδρό στιλβωμένο και λειασμένο. Μερικά όστρακα ευρύστομων αγγείων με λαιμό και με κωνικό στόμιο έχουν επίχρισμα. Η κεραμική ύλη είναι λεπτόκοκκη, μεσόκκοκη και σε ελάχιστα παραδείγματα χοντρόκοκκη. Τα βασικά μη-πλαστικά εγκλείσματα που αναγνωρίστηκαν είναι τα πυριτικά, τα οποία τις περισσότερες φορές συνυπάρχουν με ασβεστιούχα, κόκκινα στίγματα, όστρεα, οργανικά ή και με άλλα απροσδιόριστα. Ένα όστρακο γυαλισμένο καστανό και δυο στιλβωμένα καστανά του τύπου με κωνικό στόμιο έχουν ασβεστιούχο πηλό. Με βάση τις αποτυπωμένες στις επιφάνειες των σωζόμενων τμημάτων ενδείξεις φαίνεται ότι τα ευρύστομα αγγεία έχουν ψηθεί σε αναγωγικές και οξειδωτικές συνθήκες, χωρίς, ωστόσο, να λείπουν και παραδείγματα με μεικτή ατμόσφαιρα. Οι πυρήνες εμφανίζουν μεγάλη χρωματική ποικιλία. Υπάρχουν μερικοί ομοιόχρωμοι σε οξείδωση, σε αναγωγή και σε μεικτή ατμόσφαιρα, ενώ οι υπόλοιποι είναι δίχρωμοι και τρίχρωμοι, αποτέλεσμα μιας ποικιλόμορφης εναλλαγής των τριών συνθηκών όπτησης μεταξύ τους. Όσον αφορά τις τεχνικές κατασκευής των αγγείων, το παράδειγμα ενός κόκκινου τμήματος ευρύστομου αγγείου με λαιμό αποκαλύπτει τη χρήση κουλούρας τοποθετούμενη κάθετα η μία επάνω στην άλλη, αλλά και την προσθήκη στρώσης πηλού και στις δυο πλευρές των τοιχωμάτων. 5.5 Αδιάγνωστα (6Α) (Γράφημα. 8) (Γράφημα 5.-5.) Τα αγγεία, τα οποία λόγω τις αποσπασματικότητάς τους δεν εντάχθηκαν ούτε στα κλειστά ούτε στα ευρύστομα, αλλά ούτε και στα ανοιχτά, ορίστηκαν αδιάγνωστα (6Α) και αποτελούν ένα σημαντικό ποσοστό του συνόλου των οστράκων. Η διάμετρος τους κυμαίνεται από 7 έως 48 εκατοστά, με μεγάλη πυκνότητα στο διάστημα μεταξύ και 25 εκατοστών. Τα αδιάγνωστα αποτελούνται από μια μεγάλη ποικιλία κεραμικών κατηγοριών, από τα οποία αξίζει να αναφερθεί η μεγάλη αντιπροσώπευση των μαύρων γυαλισμένων και η σημαντική παρουσία των μαύρων με λευκή διακόσμηση. 4

106 Οι εξωτερικές επιφάνειες των οστράκων με στίλβωση έχουν έντονη κυρίως στιλπνότητα και οριζόντια ίχνη στίλβωσης. Το εσωτερικό τους είναι στιλβωμένο με εξαίρεση δυο όστρακα με λειασμένα τοιχώματα. Υπάρχουν και ελάχιστα όστρακα με επιχρισμένες επιφάνειες. Η κεραμική ύλη είναι λεπτόκοκκη, λιγότερο μεσόκοκκη και σε ένα όστρακο χοντρόκοκκη, με πυριτικά εγκλείσματα, τα οποία συχνά συνυπάρχουν με άλλα απροσδιόριστα, ασβεστιούχα, κόκκινα στίγματα, οργανικά ή όστρεα, ενώ σε δυο περιπτώσεις ο πηλός είναι ασβεστιούχος. Η όπτηση των επιφανειών είναι κατά βάση αναγωγική, σε μερικά παραδείγματα εντοπίζεται η οξειδωτική ή η μεικτή ατμόσφαιρα. Ο πυρήνας είναι κυρίως σε αναγωγή, ομοιόχρωμος ή σε εναλλαγή με τη μεικτή ατμόσφαιρα, με την οξείδωση, ή και με τις δυο ταυτόχρονα, ενώ σε τρεις πυρήνες έχει αποτυπωθεί μόνο η οξείδωση. Προσθήκη στρώσης πηλού έχει εντοπιστεί στα τοιχώματα του χείλους δυο οστράκων και μπορεί να σχετιστεί με διαδικασίες συγκόλλησης. Σε άλλα δυο παραδείγματα, το επάνω μέρος του χείλους φέρει ίχνη τριβής, πιθανόν αποτέλεσμα δεύτερης χρήσης. Υπάρχουν δυο όστρακα με εμπίεστη διακόσμηση, η οποία δημιουργείται από εμπιέσεις με μετατόπιση πηλού στην εξωτερική πλευρά επάνω στο χείλος. Όσον αφορά τα μαύρα με λευκή διακόσμηση υπάρχει μια ευρεία γκάμα μοτίβων και επιλογών, ωστόσο σε γενικές γραμμές παρατηρείται ότι η διακόσμηση σχηματίζεται από λεπτές και μεσαίου πάχους παράλληλες γραπτές ευθείες, κυματιστές, τρεμουλιαστές ή τεθλασμένες γραμμές, οι οποίες δημιουργούν κάθετες ζώνες στην εξωτερική επιφάνεια του σώματος του αγγείου αρχίζοντας από το χείλος. Εκτός από τις γραμμές, εμφανίζονται και άλλα μοτίβα αποτελούμενα από διπλό ή ανεστραμμένο "V", ρόμβους, αλλά και από το σχήμα "Ν", επάλληλα συντασσόμενα δημιουργώντας «αλυσίδες» κάθετες προς το σώμα. 5.6 Διακοσμημένα όστρακα (Γράφημα 6.-6.) Εκτός από τα τμήματα αγγείων που εντάσσονται στα σχήματα και στους τύπους που παρουσιάστηκαν, υπάρχει και ένας αριθμός αδιάγνωστων, ως προς τον τύπο, οστράκων με διακόσμηση. Τα περισσότερα από αυτά ανήκουν στις κεραμικές κατηγορίες των λευκοστεφών και των μαύρων με λευκή διακόσμηση, υπάρχουν, ωστόσο, ελάχιστα barbotine, αμαυρόχρωμα, εγχάρακτα, αυλακωτά, με επίθετη πλαστική διακόσμηση, μελανοστεφή και impresso. 5

107 Σε γενικές γραμμές, φαίνεται ότι προέρχονται τόσο από ανοιχτά όσο και από κλειστά σχήματα, ενώ υπάρχουν και αρκετά αδιάγνωστα. Οι εξωτερικές τους επιφάνειες είναι, κυρίως, στιλβωμένες, χωρίς να λείπουν τα λειασμένα και τα αδρά παραδείγματα. Τα ίχνη του στιλβωτήρα, συνήθως, είναι οριζόντια ή απροσδιόριστα, και σπάνια κάθετα, διαγώνια ή προς όλες τις κατευθύνσεις. Από την άλλη, στα εσωτερικά τοιχώματα κυριαρχούν οι αδρές και οι στιλβωμένες επιφάνειες. Η χρήση του επιχρίσματος αποδεικνύεται σε πολλά παραδείγματα, όλα στο εξωτερικό των τμημάτων από λευκοστεφή αγγεία. Από την άλλη, η επανόπτηση δειγμάτων από μαύρα αγγεία με λευκή διακόσμηση έδειξε την ευρεία χρήση πολύ λεπτού επιχρίσματος κάτι που μπορεί να διαβεβαιωθεί με ειδικές μικροσκοπικές αναλύσεις. Η κεραμική ύλη είναι λεπτόκοκκη, αλλά και μεσόκοκκη, με πυριτικά, ασβεστιούχα, όστρεα, κόκκινα στίγματα και απροσδιόριστα μη-πλαστικά εγκλείσματα. Μερικά όστρακα έχουν κατασκευαστεί από ασβεστιούχο πηλό. Η όπτησή τους έχει πραγματοποιηθεί σε αναγωγικές, σε οξειδωτικές και σπάνια σε μεικτές συνθήκες. Το /2 των πυρήνων είναι ομοιόχρωμοι σε αναγωγή, σε οξείδωση και σε μεικτή ατμόσφαιρα. Οι υπόλοιποι είναι δίχρωμοι και τρίχρωμοι από την ποικιλία των εναλλαγών μεταξύ των παραπάνω τριών συνθηκών όπτησης. Με επίθετη πλαστική διακόσμηση (Πίνακας 3.35Ε) Τα δυο όστρακα με επίθετη πλαστική διακόσμηση προέρχονται από μαύρο και καστανό αδιάγνωστου σχήματος αγγεία με λειασμένη εξωτερική επιφάνεια και στιλβωμένα εσωτερικά τοιχώματα. Ο πηλός τους είναι μεσόκοκκος με χαλαζίες, μαρμαρυγίες, άμμο και αδιάγνωστα εγκλείσματα. Ψήθηκαν σε οξήδωση, σε αναγωγή και σε μεικτή ατμόσφαιρα, ενώ ο πυρήνας είναι δίχρωμος λόγω της εναλλαγής της οξείδωσης με τη μεικτή ατμόσφαιρα και την αναγωγή. Η πλαστική διακόσμηση του ενός από τα δυο βρίσκεται στο σώμα του αγγείου και αποτελείται από μια μικρή στρογγυλή απόφυση. Το άλλο φέρει περιμετρικό στο χείλος πλαστική ταινία με εμπιέσεις. Αυλακωτά (Πίνακας 3.36Α) Δυο τμήματα ανοιχτού και αδιάγνωστου σχήματος αγγείου φέρουν αυλακωτή διακόσμηση. Το χρώμα τους είναι μαύρο και έχουν στιλβωμένες επιφάνειες με έντονη στιλπνότητα και με 6

108 οριζόντια ή αδιάγνωστη κατεύθυνση των ιχνών του στιλβωτήρα. Η κεραμική ύλη είναι λεπτόκοκκη με χαλαζίες και μαρμαρυγίες, αλλά και μεσόκοκκη με πυριτικά εγκλείσματα και όστρεα. Η εξωτερική τους επιφάνεια είναι σε αναγωγή, όπως και το εσωτερικό ενός από τα δυο, σε αντίθεση με την οξειδωμένη εσωτερική επιφάνεια του άλλου οστράκου. Η διακόσμηση εντοπίζεται στην περιοχή του χείλους, αλλά και του σώματος, ενώ αποτελείται από δυο παράλληλες στενές καμπύλες αυλακώσεις με οριζόντια ή αδιάγνωστη ως προς το σώμα, κατεύθυνση. Μελανοστεφή (Πίνακας 3.35Α) Υπάρχει ένα όστρακο από ανοιχτό μεσαίου μεγέθους αγγείο με τροπίδωση, το οποίο στο επάνω τμήμα του είναι μαύρο και στα κάτω τοιχώματα έχει καστανό χρώμα. Έχει στιλβωμένες επιφάνειες με έντονη στιλπνότητα και με οριζόντια στίλβωση. Ο πηλός του είναι λεπτόκοκκος, με εγκλείσματα από χαλαζίες, μαρμαρυγίες και από άμμο. Η όπτησή του έχε γίνει σε αναγωγικές και σε οξειδωτικές συνθήκες, ενώ ο πυρήνας είναι σε αναγωγή και σε μεικτή ατμόσφαιρα. Μαύρα με λευκή διακόσμηση (Πίνακας 3.33) Τα μαύρα με λευκή διακόσμηση αποτελούν μία σημαντική παρουσία στα διακοσμημένα όστρακα και προέρχονται από ανοιχτά και από αδιάγνωστα σχήματα, εκτός από ένα όστρακο κλειστού αγγείου. Έχουν στιλβωμένες εξωτερικές επιφάνειες κυρίως με υψηλή στιλπνότητα και οριζόντια ίχνη του στιλβωτήρα. Μερικά όστρακα έχουν γωνιώδη ή ομαλού σχήματος τροπίδωση, ενώ με τα συγκεκριμένα συνδέονται και δυο απλές κοίλες βάσεις. Η κεραμική ύλη είναι λεπτόκοκκη και μόνο σε μία περίπτωση μεσόκοκκη, με χαλαζίες, μαρμαρυγίες, άμμο, ασβεστιούχα, κόκκινα στίγματα και με αδιάγνωστα εγκλείσματα. Έχουν ψηθεί όλα σε αναγωγικές συνθήκες αν και στο εσωτερικό ελάχιστων οστράκων έχει αποτυπωθεί η οξείδωση και η μεικτή ατμόσφαιρα. Ο πυρήνας είναι ομοιόμορφος σε αναγωγή ή δίχρωμος ως αποτέλεσμα εναλλαγής της αναγωγικής με τη μεικτή ατμόσφαιρα, ενώ υπάρχει και ένας τρίχρωμος πυρήνας όπου μαζί με τις δυο πρώτες συνθήκες όπτησης συνυπάρχει και η οξείδωση. 7

109 Η διακόσμηση εντοπίζεται, κυρίως, στο σώμα του αγγείου, η οποία, όμως, θα πρέπει να ξεκινά από το χείλος. Aποτελείται από λευκές λεπτές ή μεσαίες, παράλληλες ευθείες, τεθλασμένες, κυματιστές, οδοντωτές ή σε σχήμα διπλό "V" γραμμές που δημιουργούν κάθετες, διαγώνιες ή σε χιαστί ζώνες προς το σώμα του αγγείου. Λευκοστεφή (Πίνακας 3.34Α) Μεγάλος είναι και ο αριθμός των τμημάτων των λευκοστεφών αγγείων. Όπως έχει αναφερθεί, η συγκεκριμένη κεραμική κατηγορία συνδέεται αποκλειστικά με κλειστά σχήματα. Αν και μόνο μερικά όστρακα από αυτή την κατηγορία φέρουν γραπτή κόκκινη ή καστανοκόκκινη γραμμική διακόσμηση, μπορεί να υποθέσει κανείς ότι αυτό είναι χαρακτηριστικό όλων των λευκοστεφών αγγείων. Για τα συγκεκριμένα αγγεία έχει γίνει λόγος πιο πάνω, για αυτό και εδώ θα επικεντρωθούμε στα συγκεκριμένα θραύσματα τα οποία φέρουν γραπτή διακόσμηση και προέρχονται, κυρίως, από τους ώμους των αγγείων, τα οποία έχουν λευκό επίχρισμα και στιλβωμένη επιφάνεια με υψηλή, κυρίως, στιλπνότητα, ενώ το εσωτερικό τους είναι αδρό. Τα ίχνη της στίλβωσης δεν ανιχνεύονται, εκτός από ελάχιστα παραδείγματα με οριζόντια κατεύθυνση. Ο πηλός είναι μεσόκοκκος και λεπτόκοκκος, με πυριτικά, ασβεστιούχα και αδιάγνωστα εγκλείσματα. Σχεδόν τα μισά από αυτά έχουν ασβεστιούχο πηλό. Όλα έχουν ψηθεί σε οξειδωτικές συνθήκες, ενώ υπάρχουν ελάχιστα όστρακα όπου η αναγωγή έχει αποτυπωθεί σε μορφή νέφους. Οι πυρήνες είναι επίσης σε οξείδωση, ελάχιστα σε αναγωγή, ενώ το χρώμα μερικών έχει διαμορφωθεί από την εναλλαγή τους ή και με τη μεικτή ατμόσφαιρα. Η διακόσμηση, η οποία θα πρέπει να εφαρμοζόταν μόνο στο τμήμα με λευκό επίχρισμα, δηλαδή μέχρι και την τροπίδωση, αποτελείται, κυρίως, από ευθείες λεπτές γραμμές δημιουργώντας κάθετες δέσμες ως προς το σώμα του αγγείου. Εγχάρακτα (Πίνακας 3.36Β) Ανάμεσα στα διακοσμημένα έχουν εντοπιστεί και κάποια όστρακα με εγχαράξεις προερχόμενα από ανοιχτά σχήματα αγγείων δυο από τα οποία έχουν τροπίδωση. Το ένα έχει αδρή εξωτερική επιφάνεια, ενώ στα υπόλοιπα η ύπαρξη στίλβωσης δεν μπορεί να αποδειχθεί με βεβαιότητα. Οι επιφάνειές τους έχουν σκούρες αποχρώσεις και τα εσωτερικά τοιχώματα είναι στιλβωμένα. 8

110 Η κεραμική ύλη είναι λεπτόκοκκη, με μαρμαρυγίες, χαλαζίες, ασβεστιούχα και απροσδιόριστα εγκλείσματα. Η όπτησή τους έχει γίνει σε οξείδωση, σε αναγωγή και σε μεικτή ατμόσφαιρα. Στους πυρήνες παρατηρείται κυρίως η εναλλαγή των συνθηκών όπτησης μεταξύ τους, αλλά και η επικράτηση της αναγωγής σε μία περίπτωση. Τα διακοσμητικά μοτίβα συγκροτούνται από ευθείες ή από καμπύλες εγχάρακτες παράλληλες, γραμμές, οι οποίες στην πρώτη περίπτωση αναπτύσσονται οριζόντια, ως προς το σώμα του αγγείου. Barbotine (Πίνακας 3.35Γ) Μερικά όστρακα ανοιχτού και αδιάγνωστου σχήματος ανήκουν στην κατηγορία των αγγείων με διακόσμηση barbotine. Τα χρώματα των επιφανειών διαμορφώνονται από μαύρες και καστανές αποχρώσεις. Τα εσωτερικά τοιχώματα είναι κατά κανόνα στιλβωμένα, αλλά και λειασμένα σε μία περίπτωση. Η κεραμική ύλη είναι μεσόκοκκη, με χαλαζίες, μαρμαρυγίες, άμμο, ασβεστιούχα, κόκκινα στίγματα και αδιάγνωστα εγκλείσματα. Έχουν ψηθεί σε οξείδωση, σε αναγωγή, αλλά και σε μεικτή ατμόσφαιρα, ενώ οι πυρήνες είναι δίχρωμοι λόγω εναλλαγής των τριών συνθηκών όπτησης μεταξύ τους. Τα μοτίβα διαμορφώνονται προσθέτοντας περιορισμένη ποσότητα πηλού, ο οποίος είτε σχηματίζει παράλληλες κυματοειδείς γραμμές είτε είναι ριγμένος και απλά σκουπισμένος. Σε μία περίπτωση είναι αδύνατον να προσδιοριστούν τα χαρακτηριστικά της barbotine διακόσμησης λόγο της διάβρωσης και της έντονης παρουσίας ιζήματος. Αμαυρόχρωμα (Πίνακας 3.34Β) Τα θραύσματα από την κατηγορία των αμαυρόχρωμων είναι ελάχιστα, από τα οποία, το ένα προέρχεται από κλειστό αγγείο και τα υπόλοιπα από αδιάγνωστα σχήματα. Η εξωτερική τους επιφάνεια είναι στιλβωμένη με μέτρια, αλλά και υψηλή στιλπνότητα, ενώ η χρήση επιχρίσματος πιθανολογείται σε ένα παράδειγμα. Τα ίχνη της διαδικασίας της στίλβωσης δεν αναγνωρίζονται, με εξαίρεση ένα όστρακο με οριζόντια κατεύθυνση. Στο εσωτερικό είναι αβέβαιη η ύπαρξη στίλβωσης, εκτός από ένα τμήμα αγγείου με αδρή επιφάνεια. 9

111 Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος με πυριτικά εγκλείσματα, που συνυπάρχουν με ασβεστιούχα, κόκκινα στίγματα και άλλα αδιάγνωστα. Κατά τη διάρκεια της όπτησής τους έχει κυριαρχήσει η οξείδωση, η οποία αποτυπώνεται και στον πυρήνα, ομοιόμορφη ή σε εναλλαγή με την αναγωγή ή τη μεικτή ατμόσφαιρα. Η γραπτή διακόσμηση αποτελείται από ταινίες ή παχιές σκούρες καστανές παράλληλες ευθείες γραμμές δημιουργώντας αδιάγνωστες ως προς την ανάπτυξη στο σώμα του αγγείου ζώνες ή άλλα μοτίβα επάνω σε κόκκινη ή υπόλευκη επιφάνεια. Impresso (Πίνακας 3.35Δ) Ενδιαφέρον παρουσιάζει το μοναδικό όστρακο με διακόσμηση impresso. Ανήκει σε αδιάγνωστο σχήμα με στιλβωμένες επιφάνειες, υψηλή στιλπνότητα και με αδιάγνωστα ίχνη κατεύθυνσης του στιλβωτήρα. Ψήθηκε σε οξειδωτικές και σε αναγωγικές συνθήκες, ενώ στον πυρήνα έχει αποτυπωθεί η αναγωγή σε εναλλαγή με τη μεικτή ατμόσφαιρα. Η διακόσμηση έχει γίνει με εργαλείο που σχηματίζει ρηχά, πυκνά μισοφέγγαρα, τα οποία διατάσσονται σε αδιάγνωστες ως προς το σώμα του αγγείου ζώνες. Μέσα στα μοτίβα έχει προστεθεί λεύκη πάστα δημιουργώντας αντίθεση με τη μαύρη επιφάνεια του οστράκου. 5.7 Ανακεφαλαίωση Η παρουσίαση του υλικού που επιχειρήθηκε στο συγκεκριμένο κεφάλαιο βασίστηκε στην αναλυτική εξέταση των τυπολογικών, των μορφολογικών και των τεχνολογικών χαρακτηριστικών. Ένα από τα βασικά στοιχεία που αποκαλύπτει η ανάλυση αποτελεί το γεγονός ότι τα όστρακα των ανοιχτών σχημάτων αριθμητικά υπερτερούν σε σημαντικό ποσοστό των κλειστών και των ευρύστομων, ενώ ξεχωρίζει και η έντονη παρουσία των αδιάγνωστων ως προς το σχήμα αγγείων. Οι φιάλες αποτελούν την πολυπληθέστερη ομάδα, ακολουθούν τα κύπελλα και οι αμφορείς. Όσον αφορά το γεωμετρικό σχήμα, εκτός από τα αδιάγνωστα, ξεχωρίζουν τα ημισφαιρικά, τα κλειστά αγγεία με τροπίδωση, τα σφαιρικά και τα ανοιχτά τροπιδωτά. Σχεδόν το /2 του συνόλου έχει γυαλισμένη επιφάνεια, σημαντική παρουσία εμφανίζουν τα στιλβωμένα και τα διακοσμημένα, ενώ αρκετά μειωμένα είναι τα αδρά και τα λειασμένα.

112 Τα κύπελλα, οι φιάλες, οι αμφορίσκοι και τα ευρύστομα αγγεία είναι κυρίως γυαλισμένα ή στιλβωμένα και λιγότερο διακοσμημένα, αδρά ή λειασμένα. Στους αμφορείς υπάρχουν γυαλισμένα και διακοσμημένα αγγεία, στους πινθαμφορείς μόνο διακοσμημένα, ενώ τα ταψιά και τα μεγάλα σφαιρικά αγγεία έχουν, κατά κανόνα, λειασμένες και αδρές επιφάνειες. Από την άλλη, οι λεκάνες μοιράζονται ανάμεσα σε γυαλισμένα, στιλβωμένα, λειασμένα, αδρά και σε διακοσμημένα αγγεία. Στο συγκεκριμένο υλικό υπάρχει μεγάλη ποικιλομορφία κεραμικών κατηγοριών με κυρίαρχα τα μαύρα γυαλισμένα, τα οποία αποτελούν πάνω από το /3 του συνόλου των αγγείων. Σε πολύ λιγότερα ποσοστά αντιπροσωπεύονται τα στιλβωμένα με νέφη, τα μαύρα με λευκή διακόσμηση, τα λευκοστεφή, τα γυαλισμένα με νέφη, τα στιλβωμένα καστανά, τα αδρά με νέφη, τα ευρυθροστεφή, τα στιλβωμένα μαύρα και τα λειασμένα με νέφη, ενώ από τις υπόλοιπες κατηγορίες εντοπίζονται από ένα έως μερικά όστρακα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η διαμόρφωση της σχέσης της κεραμικής κατηγορίας με τον τύπο και το σχήμα του αγγείου. Για παράδειγμα, στην περίπτωση των μαύρων γυαλισμένων, στιλβωμένων με νέφη ή αδρών με νέφη, η κεραμική κατηγορία συνδέεται με μια πληθώρα σχημάτων και τύπων αγγείων. Αντιθέτως, στα κλειστά αγγεία με τροπίδωση, με λαιμό και με κωνικό στόμιο ή στα σφαιρικά, ημισφαιρικά και κωνικά το σχήμα ή ο τύπος του αγγείου σχετίζεται με περισσότερες κεραμικές κατηγορίες (λευκοστεφή, γυαλισμένα/στιλβωμένα, μαύρα, καστανά, με νέφη και μαύρα με λευκή διακόσμηση). Η καταγραφή της ποσότητας των μη-πλαστικών εγκλεισμάτων στην κεραμική ύλη έδειξε ότι τα όστρακα έχουν λεπτόκοκκο και μεσόκοκκο πηλό. Τα πρώτα εμφανίζουν τη μεγαλύτερη πυκνότητα, ωστόσο υπάρχουν και μερικά θραύσματα όπου η κεραμική ύλη είναι χοντρόκοκκη. Η ίδια εικόνα εμφανίζεται και όταν εξετάζεται αναλυτικά η σχέση κεραμικής ύλης με το γενικό σχήμα του αγγείου, αν και στα ευρύστομα εκτός από την αυξημένη παρουσία του χοντρόκοκκου πηλού, τα μεσόκοκκα είναι σχεδόν ισάριθμα με τα λεπτόκοκκα. Στο επίπεδο των τύπων αγγείων παρατηρείται ότι οι φιάλες, οι λεκάνες, τα μεγάλα σφαιρικά αγγεία, οι αμφορείς και τα ευρύστομα με κωνικό στόμιο δεν ακολουθούν τον γενικό κανόνα, παρουσιάζοντας μεγαλύτερα ποσοστά μεσόκοκκης παρά λεπτόκοκκης κεραμικής ύλης. Όσον αφορά τη σχέση μεταξύ της επεξεργασίας της επιφάνειες και της ποσότητας των εγκλεισμάτων, τα γυαλισμένα και τα διακοσμημένα ακολουθούν τη γενική τάση, τα στιλβωμένα έχουν σχεδόν ισάριθμα λεπτόκοκκα και μεσόκοκκα όστρακα, ενώ στα λειασμένα

113 και στα αδρά κυριαρχεί ο μεσόκοκκος πηλός. Τα πιο συχνά μη-πλαστικά εγκλείσματα που εντοπίζονται είναι οι χαλαζίες, οι μαρμαρυγίες και η άμμος. Υπάρχουν, ωστόσο, και ασβεστιούχα, οργανικά, όστρεα, αλλά και άλλα απροσδιόριστα. Μια άλλη παρατήρηση αναφορικά με την κεραμική ύλη είναι η χρήση ασβεστιούχου πηλού, ο οποίος εντοπίζεται στα γυαλισμένα και στιλβωμένα ανοιχτά αγγεία, αλλά και στα κλειστά λευκοστεφή. Οι χρωματικές αποχρώσεις που έχουν αποτυπωθεί στις επιφάνειες των οστράκων αποδεικνύουν ότι η αναγωγή είναι η βασική ατμόσφαιρα όπτησής τους. Ωστόσο, περίπου το /2 και το /3 του συνόλου μαρτυρεί την ύπαρξη της οξείδωσης και της μεικτής ατμόσφαιρας αντίστοιχα, είτε ως κύρια συνθήκη όπτησης είτε σε μορφή νέφους. Στους πυρήνες κυριαρχούν οι δίχρωμες και οι τρίχρωμες καταστάσεις από την εναλλαγή μεταξύ αναγωγής, οξείδωσης και μεικτής ατμόσφαιρας. Ένας σημαντικός αριθμός οστράκων παρουσιάζουν ομοιόχρωμους πυρήνες ως αποτέλεσμα απόλυτης κυριαρχίας, των αναγωγικών, οξειδωτικών ή των μεικτών συνθηκών όπτησης. Σε γενικές γραμμές, τα εξωτερικά τοιχώματα παρουσιάζουν μέτριο, χαμηλό, και λιγότερα υψηλό βαθμό διάβρωσης, ενώ σε ελάχιστα παραδείγματα δεν καταγράφεται διάβρωση. Ανάλογη, σχεδόν, εικόνα παρουσιάζουν και οι εσωτερικές τους επιφάνειες. Κάπως διαφορετική εμφανίζεται η παρουσία ιζημάτων, τα οποία τόσο στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό των τμημάτων των αγγείων εντοπίζονται σε χαμηλά επίπεδα. Αξίζει, ωστόσο, να υπογραμμιστεί το γεγονός της ύπαρξης σημαντικών ποσοστών οστράκων με μέτριο και υψηλό βαθμό ιζημάτων κυρίως στα εσωτερικά τοιχώματα. Τρεις είναι οι μεγάλες, αριθμητικά, κατηγορίες διακοσμημένων αγγείων: τα λευκοστεφή, τα μαύρα με λευκή διακόσμηση και τα ευρυθροστεφή. Σε πολύ λιγότερες ποσότητες εμφανίζονται τα barbotine, τα εγχάρακτα και τα αμαυρόχρωμα, ενώ με ένα ή δυο παραδείγματα αντιπροσωπεύονται κατηγορίες, όπως εμπίεστα, με επίθετη πλαστική διακόσμηση, μελανοστεφή, αυλακωτά, impresso και άλλα γραπτά.. Η αντιπροσώπευση των διακοσμημένων στα κλειστά, στα ανοιχτά και στα αδιάγνωστα σχήματα είναι σε συγκρίσιμο επίπεδο, με τα πρώτα να συγκροτούν το μεγαλύτερο ποσοτικά σύνολο και τα τελευταία το μικρότερο. Υπάρχουν κάποιες διαφοροποιήσεις όσον αφορά την παρουσία των διακοσμημένων σε διαφορετικούς τύπους αγγείων. Έτσι, στα ανοιχτά σχήματα, αν και οι φιάλες διακοσμούνται 2

114 περισσότερα από τα κύπελλα, ωστόσο, τα τελευταία έχουν σημαντική παρουσία. Αντιθέτως στα κλειστά σχήματα οι αμφορίσκοι παρουσιάζουν ελάχιστα διακοσμημένα όστρακα. Σε γενικές γραμμές, οι διακοσμήσεις εντοπίζονται συχνά σε αδιάγνωστα σχήματα αλλά και σε απροσδιόριστους τύπους αγγείων. Η πιο συχνή διακόσμηση είναι η γραπτή, λευκή σε μαύρη και κόκκινη ή καστανοκόκκινη σε λευκή επιφάνεια. 3

115 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Η ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΑΦΟΝΟΜΙΚΑ ΤΗΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 4

116 6.. Εισαγωγή Η εξέταση της κεραμικής ολοκληρώνεται με την προσέγγιση της χωρικής της κατανομής και των ταφονομικών χαρακτηριστικών αποσκοπώντας στην κατανόηση ζητημάτων, που σχετίζονται με την λειτουργία/χρήση της, τη διαχείριση των αγγείων μετά την απόρριψή τους, την ιστορία της απόθεσης, αλλά και τη διαχρονική χρήση του χώρου, το είδος και την πυκνότητά της. Επιπλέον, η κατανομή των οστράκων στον χώρο, ειδικά η κάθετη στρωματογραφική, μπορεί να σχετίζεται και με τον άξονα του χρόνου, βάσει του οποίου θα μπορούσαν να ερμηνευθούν οι μορφολογικές ή και οι τυπολογικές διαφοροποιήσεις που παρατηρούνται στο κεραμικό σύνολο. Στη συγκεκριμένη ανάλυση εκτός από τα διαγνωστικά συμπεριλαμβάνονται και όλα τα υπόλοιπα κεραμικά όστρακα που έχουν συλλεχτεί από τον λάκκο 4, αλλά και τους λιθόστρωτους χώρους στους τομείς 469/54, 64 του αγροτεμαχίου 469. Οι χώροι από τους οποίους προέρχεται η κεραμική έχουν ενταχθεί σε δυο διαφορετικά πλαίσια χρήσης σύμφωνα με τα μορφολογικά τους χαρακτηριστικά αλλά και τα ευρήματα που αποκαλύφθηκαν σε αυτούς. Ο λάκκος 4 έχει χαρακτηριστεί ως λάκκος οίκημα. Επομένως, η εξέταση της οριζόντιας κατανομής των κεραμικών οστράκων μπορεί να προσφέρει πληροφορίες για τη χρήση των επιμέρους τμημάτων στο εσωτερικό του, ενώ η ύπαρξη στρωμάτων, όπως προέκυψαν από την ανασκαφή, δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την προσέγγιση ζητημάτων που σχετίζονται με την ύπαρξη μιας ή περισσότερων φάσεων χρήσης (κατοίκησης) του. Έτσι, η εξέταση της κατανομής της κεραμικής στο συγκεκριμένο χώρο θα γίνει αναλυτικά για κάθε στρώμα από το ως το 6. Τα λιθόστρωτα, από την άλλη, έχουν θεωρηθεί τμήματα εξωτερικών χώρων. Εντοπίστηκαν τρία, το ένα επάνω στο άλλο, δημιουργώντας, στην ουσία, τρεις στρωματογραφικές ενότητες: λιθόστρωτο, 2 και 3, τα οποία θα αποτελούν πλαίσιο αναφοράς στην προσέγγιση της κατανομής και των ταφονομικών χαρακτηριστικών της κεραμικής που βρέθηκε σε αυτά. 5

117 6.2. Ταφονομικά χαρακτηριστικά και η κατανομή της κεραμικής στον λάκκο 4 Στρώμα (Πίνακας , Γράφημα ) Σχεδόν το 4% των οστράκων από τη στρωματογραφική ενότητα ανήκουν στην κατηγορία των γυαλισμένων αγγείων και είναι κυρίως μαύρα και λιγότερα με νέφη, καστανά, κόκκινα και με κόκκινο επίχρισμα. Επίσης, υπάρχουν αρκετά στιλβωμένα, καστανά, με νέφη και μαύρα, λευκοστεφή, αλλά και αδιάγνωστα. Λιγότερα είναι τα αδρά μαύρα ή καστανά, ενώ εντοπίζονται τέσσερα μαύρα με λευκή διακόσμηση, από δυο ερυθροστεφή και εγχάρακτα και μόνο ένα με επίθετη πλαστική διακόσμηση. Ο μέγιστος αριθμός αγγείων στη συγκεκριμένη επίχωση υπολογίζεται στα 26, από τα οποία τα μισά ανήκουν σε ανοιχτά, το /4 στα κλειστά και τα υπόλοιπα, ισόποσα σχεδόν, στα αδιάγνωστα και τα ευρύστομα. Παρατηρείται αξιοσημείωτη ποικιλία τόσο στους τύπους όσο και στα γεωμετρικά σχήματα. Συχνότερα εμφανίζονται οι φιάλες, λιγότερα τα κύπελλα, τα ευρύστομα με κωνικό στόμιο και τα αδιάγνωστα, ενώ οι υπόλοιποι τύποι αντιπροσωπεύονται από ένα ή δυο αγγεία. Τα σφαιρικά και τα κλειστά με τροπίδωση αποτελούν τα πιο συχνά σχήματα, ωστόσο τα περισσότερα αγγεία είναι αδιάγνωστου σχήματος. Οι περιορισμένες, στον αριθμό, βάσεις, είναι κυκλικές, κοίλες, δισκοειδείς και δακτυλιόσχημες. Στο συγκριμένο στρώμα βρέθηκαν και δυο κάθετες ταινιωτές λαβές κυκλικής και ελλειπτικής διατομής. Η κεραμική ύλη των στατιστικών αγγείων είναι λεπτόκοκκη και μεσόκκοκη, με χαλαζίες, μαρμαρυγίες, άμμο, ασβεστιούχα, οργανικά, κόκκινα στίγματα και αδιάγνωστα εγκλείσματα. Ως προς την πυκνότητα των οστράκων, η οποία υπολογίζεται διαιρώντας το 383, δηλαδή τον αριθμό οστράκων που περιέχει το στρώμα, με τον όγκο του χώματος του,.κ.μ., φτάνει τα 345 όστρακα για κάθε κυβικό μέτρο. Το μέσο βάρος των οστράκων διαμορφωμένο από τη σχέση βάρους/συνολικού αριθμού οστράκων, υπολογίζεται στα 2.4 γραμ./όστρακο. Η διάβρωση του συνόλου των οστράκων του στρώματος είναι σε χαμηλό βαθμό, αν και στα διαγνωστικά όστρακα είναι συνήθως μέτρια ή υψηλή. Η επικόλληση ιζήματος στα τοιχώματα των διαγνωστικών τμημάτων διαμορφώνεται σε χαμηλό και υψηλό επίπεδο. Ένα χαρακτηριστικό στοιχείο για την κατανομή της κεραμικής αποτελεί η παρουσία των ανατομικών τμημάτων ενός αγγείου στις επιχώσεις ενός συγκεκριμένου χώρου. Έτσι, τα όστρακα προερχόμενα από το σώμα του αγγείου είναι πολύ περισσότερα από τα χείλη, τα 6

118 οποία εμφανίζονται αρκετά πιο συχνά σε σχέση με τις βάσεις, ενώ έχει καταγραφεί μόνο μία λαβή. Όσον αφορά την πληρότητα των αγγείων, μια άλλη σημαντική ιδιότητα τόσο για τα ταφονομικά χαρακτηριστικά όσο και για τη χωρική κατανομή της κεραμικής, παρατηρείται ότι εκτός από δυο αγγεία που το καθένα αποτελείται από τρία συνενωμένα τμήματα, στα υπόλοιπα καταγράφεται μόνο ένα όστρακο, ενώ το ποσοστό των σωζόμενων χειλέων κυμαίνεται από 5 έως 9%, με έντονη συγκέντρωση τιμών μεταξύ 5 και %. Επίσης, σημαντικό στοιχείο αποτελεί και η διασπορά των διάφορων τμημάτων του ίδιου αγγείου. Στο συγκεκριμένο στρώμα έχουν αναγνωριστεί μόνο τρία όστρακα που ενώνονται μεταξύ τους, το ένα από τα οποία προέρχεται από ανασκαφική ενότητα του δεύτερου στρώματος. Στρώμα 2 (Πίνακας 3.3, Γράφημα ) Η επίχωση του στρώματος 2 περιέχει τον μεγαλύτερο αριθμό οστράκων, τα οποία, όπως και στο υπερκείμενο στρώμα, είναι σε μεγάλο βαθμό γυαλισμένα, μαύρα κυρίως. Σημαντικές ποσότητες εμφανίζονται και στα στιλβωμένα καστανά ή με νέφη, όπως και στα αδρά, ενώ υπάρχει μεγάλος αριθμός οστράκων από αδιάγνωστες κεραμικές κατηγορίες. Τα διακοσμημένα αντιπροσωπεύονται από τα λευκοστεφή, τα ερυθροστεφή, αλλά και από τα μαύρα με λευκή διακόσμηση, ωστόσο, υπάρχουν και εγχάρακτα, εμπίεστα, μελανοστεφή, αμαυρόχρωμα και άλλα γραπτά, που αντιπροσωπεύονται από ένα ή δυο όστρακα. Υπολογίζεται ότι ο μέγιστος αριθμός αγγείων ανέρχεται στα 52, ανοιχτά σε μεγάλο ποσοστό, αλλά και κλειστά, αδιάγνωστα ή ευρύστομα. Εμφανίζονται σχεδόν όλοι οι καταγεγραμμένοι τύποι αγγείων, με έντονη παρουσία των φιαλών, των κυπέλλων αλλά και των αδιάγνωστων. Η ίδια πολύχρωμη εικόνα διαμορφώνεται και στα σχήματα, από τα οποία μπορεί να αναφερθούν τα κλειστά με τροπίδωση, τα ημισφαιρικά, τα σφαιρικά, τα κωνικά και τα ανοιχτά με τροπίδωση. Οι βάσεις που έχουν εντοπιστεί στην επίχωση είναι κοίλες, δακτυλιόσχημες, δισκοειδείς αλλά και επίπεδες, ενώ δυο ταινιωτές και μία απόφυση είναι οι μοναδικές λαβές που υπάρχουν. Η κεραμική ύλη των αγγείων είναι λεπτόκοκκη και λιγότερο μεσόκοκκη, με πυριτικά, κατά βάση, εγκλείσματα, τα οποία συνυπάρχουν με ασβεστιούχα, κόκκινα στίγματα, όστρεα, οργανικά, αλλά και με αδιάγνωστα. 7

119 Η πυκνότητα των οστράκων στο χώρο διαμορφώνεται στα 693 όστρακα/κ.μ., ενώ το μέσο βάρος τους υπολογίζεται σε 22.5 γραμ./όστρακο. Τα διαγνωστικά όστρακα είναι κυρίως μικρά και μεσαία. Η διάβρωση των χαρακτηριστικών οστράκων είναι χαμηλή, μέτρια και υψηλή, χωρίς σημαντικές αποκλίσεις μεταξύ τους. Στα ιζήματα, από την άλλη, σημειώνεται χαμηλή παρουσία, με σημαντικά, ωστόσο, ποσοστά μέτριων και υψηλών ποσοτήτων. Και εδώ κυριαρχούν τα όστρακα από τα σώματα των αγγείων, ακολουθούν τα χείλη, ύστερα οι βάσεις και τέλος οι ελάχιστες λαβές. Στην πλειονότητά τους τα αγγεία αποτελούνται από ένα όστρακο, μερικά από δυο και ελάχιστα από τρία έως έξι όστρακα. Το ποσοστό των περισσοτέρων σωζόμενων χειλέων διαμορφώνεται από 5 ως %, με μεγάλη συγκέντρωση τιμών στο διάστημα μεταξύ 5 και 7 %. Εκτός από το όστρακο που ενώνεται με άλλο από μια ενότητα του στρώματος, όπως αναφέρθηκε ήδη, υπάρχουν αρκετά τα οποία ενώνονται με άλλα σε διάφορες ανασκαφικές ενότητες μέσα στο ίδιο το στρώμα, ενώ υπάρχει και ένα το οποίο συγκολλήθηκε με όστρακο από το στρώμα 4. Στρώμα 3 (Πίνακας , Γράφημα ) Όσο αφορά την παρουσία κεραμικών κατηγοριών στη συγκεκριμένη επίχωση, σε γενικές γραμμές η εικόνα δεν διαφοροποιείται σημαντικά από τα προηγούμενα στρώματα. Κυριαρχούν τα γυαλισμένα μαύρα, τα στιλβωμένα καστανά, με νέφη, αλλά και τα αδρά. Στα διακοσμημένα υπάρχουν σημαντικές ποσότητες λευκοστεφών και ελάχιστα μαύρα με λευκή διακόσμηση, αμαυρόχρωμα, ερυθροστεφή και impresso/barbotine. Ο μέγιστος αριθμός αγγείων ανέρχεται σε 56, τα μισά από τα οποία είναι ανοιχτά και τα άλλα αδιάγνωστα, κλειστά και ελάχιστα ευρύστομα. Στους τύπους σημειώνεται έντονη παρουσία φιαλών, κυπέλλων και αδιάγνωστων. Στα σχήματα συχνότερα εμφανίζονται τα κλειστά με τροπίδωση, τα ημισφαιρικά, τα ανοιχτά με τροπίδωση, ενώ υπάρχει και ένας σημαντικός αριθμός αδιάγνωστων. Αν και λίγες στον αριθμό, οι βάσεις παρουσιάζουν σημαντική ποικιλομορφία, με τις δισκοειδείς, τις κοίλες και τις δακτυλιόσχημες να εμφανίζουν σημαντικά ποσοστά. 8

120 Ο πηλός των αγγείων είναι λεπτόκοκκος και μεσόκοκκος, με χαλαζίες, μαρμαρυγίες, άμμο, ασβεστιούχα, κόκκινα στίγματα, όστρεα, οργανικά αλλά και απροσδιόριστα μη-πλαστικά εγκλείσματα. Η επίχωση περιέχει 493 όστρακα σε κάθε κυβικό μέτρο, το μέσο βάρος των οποίων υπολογίζεται στα 22.3 γραμ./ όστρακο, ενώ τα διαγνωστικά τμήματα αγγείων είναι, κυρίως, μεσαίων και μικρών διαστάσεων. Ο βαθμός διάβρωσης των διαγνωστικών οστράκων είναι, κυρίως, χαμηλός και λιγότερο μέτριος ή υψηλός. Η ίδια εικόνα διαμορφώνεται και από την καταγραφή της παρουσίας των ιζημάτων. Η πλειονότητα των κεραμικών θραυσμάτων προέρχονται από τα σώματα των αγγείων, λιγότερα από τα χείλη και κάτω από 6% του συνόλου από τις βάσεις. Η πληρότητα των αγγείων είναι πολύ χαμηλή δεδομένου ότι δεν υπάρχει ολόκληρο αγγείο ή προφίλ και, επιπλέον, τα περισσότερα χείλη κυμαίνονται μεταξύ 5 και % ως προς το ποσοστό διατήρησης. Κάποια όστρακα από τις ανασκαφικές ενότητες του στρώματος ενώνονται με άλλα που έχουν βρεθεί κυρίως στο στρώμα 4, αλλά και στις επιχώσεις του 5 και 6. Στρώμα 4 (Πίνακας , Γράφημα ) Στο συγκεκριμένο στρώμα έχουν βρεθεί σημαντικές ποσότητες οστράκων από τα οποία ξεχωρίζουν τα γυαλισμένα μαύρα και με νέφη, τα στιλβωμένα με νέφη, καστανά και μαύρα, αλλά και τα αδρά. Στα διακοσμημένα, τα οποία δεν ξεπερνάνε το %, υπάρχουν τα λευκοστεφή, λιγότερα τα μαύρα με λευκή διακόσμηση και ελάχιστα ερυθροστεφή, impresso/barbotine και άλλα γραπτά. Ο αριθμός των αγγείων διαμορφώνεται στα 43, ανοιχτά στην πλειοψηφία τους, με σημαντική, ωστόσο, ποσότητα κλειστών και αδιάγνωστων σχημάτων. Στην ποικιλία των τύπων που εμφανίζονται αξίζει να υπογραμμιστεί η υπεροχή των φιαλών και των κυπέλλων, η σημαντική αντιπροσώπευση των αμφορίσκων, των αμφορέων και των ευρύστομων με κωνικό στόμιο, αλλά και η μεγάλη παρουσία αδιάγνωστων. Στα σχήματα, εκτός από τα αδιάγνωστα, αρκετά συχνά εμφανίζονται και τα κλειστά με τροπίδωση και με κωνικό στόμιο, τα ημισφαιρικά, τα σφαιρικά και τα ανοιχτά τροπιδωτά. 9

121 Οι βάσεις έχουν κυκλικό σχήμα και οι περισσότερες είναι κοίλες, αρκετά λιγότερα δακτυλιόσχημες και δισκοειδείς, και ελάχιστες από αυτές επίπεδες. Η μοναδική λαβή είναι μία οριζόντια απόφυση με διάτρηση. Η κεραμική ύλη των αγγείων είναι λεπτόκοκκη και μεσόκοκκη, ενώ σε δυο περιπτώσεις έχει καταγραφεί και χοντρόκοκκος πηλός. Η πυκνότητα των οστράκων διαμορφώνεται στα 269 όστρακα για κάθε κυβικό μέτρο και το μέσος βάρος τους είναι 2.4 γραμ./όστρακο. Τα διαγνωστικά τμήματα αγγείων έχουν συνήθως μέτρια, αλλά και μικρό μέγεθος. Η διάβρωσή τους καταγράφεται σε χαμηλά και μέτρια επίπεδα, ενώ η παρουσία των ιζημάτων είναι κυρίως χαμηλή. Όπως και στα άλλα στρώματα, η πλειονότητα των οστράκων προέρχεται από τμήματα του σώματος, λιγότερα από τα χείλη και πολύ λίγα από τις βάσεις. Το ποσοστό που σώζεται από το χείλους κάθε αγγείου δεν ξεπερνά το 48%, τα περισσότερα από τα οποία κυμαίνεται μεταξύ 5 και %. Η συντριπτική πλειοψηφία των στατιστικών αγγείων αποτελούνται από ένα, σε περιορισμένες φορές από δυο και σε ελάχιστες από τρία ή τέσσερα όστρακα. Όπως σημειώθηκε ήδη, μερικά όστρακα ενώνονται με άλλα από διάφορες στρωματογραφικές ενότητες. Επιπλέον, υπάρχουν και μερικά, που ανήκουν στο ίδιο αγγείο και τα οποία βρέθηκαν σε διαφορετικές ανασκαφικές ενότητες του ίδιου στρώματος, και κάποια άλλα που ενώνονται με όστρακα από τα στρώματα 5 και 6. Στρώμα 5 (Πίνακας , Γράφημα ) Και σε αυτή την περίπτωση τα μαύρα γυαλισμένα αποτελούν την πιο συνηθισμένη κεραμική κατηγορία. Σημαντικές ποσότητες έχουν εντοπιστεί και στα στιλβωμένα με νέφη και καστανά, στα αδρά, αλλά και στα γυαλισμένα με κόκκινο επίχρισμα. Στις κατηγορίες των διακοσμημένων ξεχωρίζουν τα λευκοστεφή, τα μαύρα με λευκή διακόσμηση και τα ερυθροστεφή, ενώ υπάρχει και ένα όστρακο από μελανοστεφές αγγείο. Ο μέγιστος αριθμός αγγείων υπολογίζεται στα 57, η πλειονότητα των οποίων είναι ανοιχτά, αρκετά έχουν θεωρηθεί αδιάγνωστα και ελάχιστα κλειστά και ευρύστομα Όπως και στα προηγούμενα στρώματα, και εδώ οι φιάλες παρουσιάζουν αυξημένα ποσοστά, προσεγγίζοντας το 5% των αγγείων, ωστόσο τόσο τα αδιάγνωστα όσο και τα κύπελλα εμφανίζουν σημαντικά ποσοστά. Άλλες κατηγορίες, όπως λεκάνες, μεγάλα σφαιρικά αγγεία, 2

122 ταψιά, αμφορίσκοι, αμφορείς και ευρύστομα με συγκλίνοντα τοιχώματα, αντιπροσωπεύονται από ελάχιστα αγγεία. Τα κυρίαρχα σχήματα είναι τα σφαιρικά, τα ημισφαιρικά και τα τροπιδωτά, ενώ πολλά από αυτά είναι αδιάγνωστα. Εκτός από τις συνηθισμένες βάσεις, όπως δισκοειδείς, κοίλες, επίπεδες και δακτυλιόσχημες, τα ποσοστά των οποίων ακολουθούν την αντίστοιχη σειρά, έχει βρεθεί ένα μικρό πόδι από πολυποδικό αγγείο, αλλά και μια κυρτή βάση. Τα αγγεία έχουν λεπτόκοκκο, μεσόκοκκο, αλλά και χοντρόκοκκο πηλό σε μία περίπτωση. Τα βασικά εγκλείσματα είναι τα πυριτικά, όπως χαλαζίας, μαρμαρυγίας και άμμος, και συνυπάρχουν μερικές φορές με κόκκινα στίγματα, ασβεστιούχα, όστρεα, οργανικά και απροσδιόριστα. Η διάβρωση των στατιστικών αγγείων είναι συνήθως σε χαμηλό και μέτριο επίπεδο, σε αντίθεση με την παρουσία ιζήματος στα τοιχώματά τους, η οποία είναι κυρίως χαμηλή. Η πυκνότητα της κεραμικής στην επίχωση υπολογίζεται στα 32 όστρακα για κάθε κυβικό μέτρο, ενώ το μέσο βάρος των οστράκων φτάνει τα 24.5 γραμ/όστρακο. Πάνω από 7% των οστράκων αποτελούν μέρος του σώματος των αγγείων, το /5 του συνόλου προέρχονται από τα χείλη, αρκετά από τις βάσεις και μόνο δυο από λαβές. Η πλειοψηφία των αγγείων αποτελούνται από ένα, μερικά από δυο και ελάχιστα από τρία ή τέσσερα όστρακα, ενώ σώζουν 5 με 2 % του χείλους τους, με έντονη συγκέντρωση τιμών στα 5 και 6 %. Για τα όστρακα του στρώματος που ενώνονται με άλλα από τις προηγούμενες στρωματογραφικές ενότητες έγινε λόγος πιο πάνω. Υπάρχει και ένα άλλο όστρακο που ενώνεται με θραύσμα από την επίχωση του στρώματος 6. Στρώμα 6 (Πίνακας , Γράφημα ) Στην επίχωση αυτού του στρώματος, το οποίο βρίσκεται πάνω από το φυσικό στερεό, έχει βρεθεί το μικρότερο ποσοστό οστράκων. Όπως στο υπόλοιπο τμήμα του λάκκου, και εδώ τα γυαλισμένα μαύρα, τα στιλβωμένα με νέφη και καστανά εμφανίζουν τα υψηλότερα, συγκριτικά, ποσοστά. Ακολουθούν τα αδρά καστανά, τα στιλβωμένα μαύρα και τα γυαλισμένα με κόκκινο επίχρισμα. Περιορισμένος είναι ο αριθμός των λευκοστεφών, ελάχιστα θραύσματα είναι μαύρα με λευκή διακόσμηση, αλλά και ερυθροστεφή, ενώ τα μελανοστεφή, με επίθετη πλαστική διακόσμηση και τα αυλακωτά αντιπροσωπεύονται από ένα όστρακο. 2

123 Στα 47 ανέρχεται ο μέγιστος αριθμός των αγγείων, με έντονη παρουσία ανοιχτών σχημάτων, και ελάχιστων κλειστών, ευρύστομων και αδιάγνωστων. Όσον αφορά τους τύπους, οι φιάλες αποτελούν πάνω από το 5% του συνόλου, τα κύπελλα περιορίζονται σε μερικά παραδείγματα και στους υπόλοιπους τύπους καταγράφονται από ένα έως τρία αγγεία. Στα σχήματα ξεχωρίζουν τα ημισφαιρικά, τα σφαιρικά και τα κωνικά. Οι δέκα βάσεις που βρέθηκαν ταξινομούνται σε κοίλες και σε δακτυλιόσχημες, εκτός από ένα παράδειγμα του δισκοειδούς. Η κεραμική ύλη των αγγείων είναι μεσόκοκκη και λεπτόκοκκη, ενώ υπάρχει και ένα όστρακο με χοντρόκοκκο πηλό. Ως μη-πλαστικά εγκλείσματα εντοπίζονται χαλαζίες, μαρμαρυγίες, άμμος, κόκκινα στίγματα, ασβεστιούχα, οργανικά, απροσδιόριστα, αλλά και όστρεα στην περίπτωση του χοντρόκοκκου πηλού. Ο βαθμός διάβρωσης είναι κυρίως μέτριος και χαμηλός, αν και ένα σημαντικό ποσοστό οστράκων έχει υψηλή διάβρωση. Κάπως διαφορετική διαμορφώνεται η εικόνα από την ύπαρξη ιζήματος, επειδή τα περισσότερα αγγεία έχουν χαμηλό επίπεδο, τη στιγμή που περιορίζεται ο αριθμός με μέτρια και υψηλή παρουσία. Η πυκνότητα της κεραμικής στη συγκεκριμένη επίχωση υπολογίζεται στα 352 όστρακα για κάθε κυβικό μέτρο, με μέσο βάρος που φτάνει τα 27.6 γραμ/όστρακο. Όπως και στα παραπάνω στρώματα, η πλειονότητα των οστράκων αποτελούν τμήμα του σώματος του αγγείου, αρκετά προέρχονται από τα χείλη και λιγότερα από τις βάσεις. Εκτός από δυο αγγεία από τα οποία έχουν βρεθεί και ενώνονται τρία θραύσματα, τα υπόλοιπα αποτελούνται από ένα όστρακο, ενώ το ποσοστό του σωζόμενου περιγράμματος των περισσότερων διαμορφώνεται μεταξύ 5 και 3%, με μεγάλη συγκέντρωση στο διάστημα από 5 έως 8%. Μερικά όστρακα από τη συγκεκριμένη επίχωση ενώνονται με κάποια άλλα από τα υπερκείμενα στρώματα για τα οποία έγινε λόγος πιο πάνω. Σύνοψη (Πίνακας , Γράφημα ) Πάνω από τα 2/3 του συνολικού αριθμού των οστράκων που εξετάστηκαν στα πλαίσια της παρούσας εργασίας προέρχονται από τις επιχώσεις του λάκκου 4. Τα στρώματα 2 και 4 περιέχουν τα περισσότερα όστρακα σε αντίθεση με το πρώτο και το τελευταίο που περιέχουν το μικρότερο ποσοστό. 22

124 Στις επιχώσεις του λάκκου κυριαρχούν τα μαύρα γυαλισμένα όστρακα, τα οποία αποτελούν το /3 των οστράκων που συλλέχτηκαν σε αυτόν. Άλλες κεραμικές κατηγορίες με σημαντική παρουσία είναι τα στιλβωμένα, με νέφη, καστανά και μαύρα, τα γυαλισμένα καστανά, με κόκκινο επίχρισμα και με νέφη, αλλά και τα αδρά καστανά, ενώ αρκετά μεγάλος είναι και ο αριθμός των αδιάγνωστων οστράκων. Οι συχνότερες διακοσμημένες κατηγορίες είναι τα λευκοστεφή, τα μαύρα με λευκή διακόσμηση και τα ερυθροστεφή, ενώ τα εγχάρακτα, τα αυλακωτά, τα αμαυρόχρωμα, τα impresso/barbotine και τα μελανοστεφή είναι ελάχιστα. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα διακοσμημένα, όπως και τα αδρά εμφανίζουν ποσοστά γύρω στο % και ότι τόσο στις επιχώσεις του λάκκου όσο και στα λιθόστρωτα εντοπίζονται αρκετά όστρακα ιστορικών χρόνων και τροχήλατα. Επίσης, η παρουσία των μαύρων γυαλισμένων είναι σταθερή σε όλα τα στρώματα του λάκκου σε αντίθεση με την πολυπληθέστερη ομάδα των διακοσμημένων, τα λευκοστεφή, τα οποία μειώνονται από τα πάνω προς τα κάτω στρώματα, ειδικά στα δυο τελευταία. Στα αγγεία, το 66% είναι μονόχρωμα γυαλισμένα και στιλβωμένα, το 9% διακοσμημένα και το 4% είναι λειασμένα και αδρά. Σε αυτό το σημείο πρέπει να υπογραμμιστεί ότι, λόγω των ειδικών χαρακτηριστικών της επιφάνειάς τους μερικές κεραμικές κατηγορίες, όπως τα ερυθροστεφή ή τα μαύρα με λευκή διακόσμηση, υπο-αντιπροσωπεύονται, την ίδια στιγμή που άλλες, για παράδειγμα τα μαύρα γυαλισμένα ή τα μαύρα στιλβωμένα, στα οποία μπορεί να εντάσσονται και τμήματα από τις δυο παραπάνω κατηγορίες, μπορεί να εμφανίζουν μεγαλύτερη παρουσία από όσα είναι στην πραγματικότητα. Το 86% του μέγιστου αριθμού των αγγείων προέρχεται από τον λάκκο 4, οι πλειονότητα των οποίων είναι ανοιχτά (57.6%). Σημαντικά ποσοστά παρουσιάζουν τα κλειστά (7.7%) και τα αδιάγνωστα (7.5%), ενώ αρκετά μειωμένα είναι τα ευρύστομα (7.3%). Στα ανοιχτά αγγεία αντιπροσωπεύονται κυρίως οι φιάλες, λιγότερα είναι τα κύπελλα και ελάχιστα τα αγγεία μεγάλου μεγέθους, όπως οι λεκάνες και τα μεγάλα σφαιρικά αγγεία. Τα κύπελλα έχουν σταθερή παρουσία σε όλα τα στρώματα, όπως και οι φιάλες, με τη διαφορά ότι στα στρώματα 5 και 6 τα τελευταία εμφανίζουν πολύ μεγαλύτερα ποσοστά από τους υπόλοιπους τύπους ανοιχτών αγγείων. Οι λεκάνες από την άλλη έχουν πιο έντονη παρουσία στα στρώματα 4, 5 κα 6, ενώ δεν αντιπροσωπεύονται στο και το 3. Τα ημισφαιρικά και τα σφαιρικά είναι τα πιο συχνά και τα πιο σταθερά ανοιχτά σχήματα που εντοπίζονται σε όλα τα στρώματα. Αρκετά συχνά εμφανίζονται τα τροπιδωτά, τα κωνικά, 23

125 αλλά και τα αδιάγνωστα, από τα οποία τα πρώτα απουσιάζουν από το στρώμα. Ελάχιστα είναι τα παραδείγματα κυλινδρικών αγγείων, στα στρώματα 2 και 5, ενώ υπάρχει μόνο ένα με σιγμοειδές χείλος. Πιο ισορροπημένη εμφανίζεται η εικόνα στα κλειστά σχήματα, καθώς τα μικρά, τα μεσαία και τα αδιάγνωστα αγγεία παρουσιάζουν μικρές, αριθμητικά, διαφορές μεταξύ τους και εντοπίζονται σε όλα τα στρώματα του λάκκου. Ωστόσο, τα κλειστά αγγεία μεγάλων διαστάσεων, ή αλλιώς, οι πιθαμφορείς, είναι συγκριτικά μειωμένα και απουσιάζουν από τα δυο κατώτερα στρώματα. Η συντριπτική πλειονότητα των κλειστών αγγείων ανήκει στον τύπο με τροπίδωση, λιγότερα είναι τα κλειστά με κωνικό στόμιο και ελάχιστα αυτά με λαιμό, τα οποία δεν εμφανίζονται στα στρώματα 5 και 6. Από την άλλη, τα ευρύστομα αγγεία έχουν κυρίως κωνικό στόμιο, λιγότερα είναι αυτά με λαιμό, ενώ έχει αναγνωριστεί μόνο ένα αγγείο με συγκλίνοντα επάνω τοιχώματα. Οι βάσεις που βρέθηκαν στον λάκκο είναι όλες κυκλικές και ανήκουν κυρίως στις κοίλες, αλλά και στις δακτυλιόσχημες, στις δισκοειδέις και λιγότερα στις επίπεδες (Πίνακας 3.). Οι ελάχιστες λαβές που έχουν καταγραφεί είναι κάθετες ταινιωτές κυκλικής ή ελλειπτικής διατομής, αλλά και οριζόντιες αποφύσεις με διάτρηση. Η κεραμική ύλη των στατιστικών αγγείων είναι κυρίως λεπτόκκοκη, λιγότερο μεσόκκοκη και ελάχιστα χοντρόκοκκη. Τα βασικά εγκλείσματα είναι χαλαζίες, μαρμαρυγίες και άμμος, τα οποία συχνά συνυπάρχουν με ασβεστιούχα, κόκκινα στίγματα ή απροσδιόριστα, ενώ σε λιγότερα όστρακα εμφανίζονται μαζί με όστρεα ή με οργανικά. Η πυκνότητα των οστράκων στην επίχωση του λάκκου 4 φτάνει τα 42 όστρακα για κάθε κυβικό μέτρο. Το μέσο βάρος των οστράκων υπολογίζεται στα 22.7 γραμ./όστρακο, ενώ τα διαγνωστικά όστρακα έχουν, κυρίως, μεσαίο και μικρό μέγεθος. Η πυκνότητα της κεραμικής είναι μεγαλύτερη στις επιχώσεις των στρωμάτων 2 και 3, ενώ το μέγεθος των οστράκων σημειώνει μεγαλύτερες τιμές στις στρωματογραφικές ενότητες 5 και 6. Στο στρώμα 4 παρατηρείται ότι ο αριθμός των αγγείων είναι πολύ μεγάλος προσεγίζοντας τα επίπεδα του στρώματος 2 παρά την μειωμένη πυκνότητα της κεραμικής σε σχέση με τα άλλα στρώματα του λάκκου. Η πληρότητα των αγγείων, δηλαδή τα ποσοστά των σωζόμενων χειλιών, είναι πολύ χαμηλή δεδομένου ότι μόνο σε μία περίπτωση σώζεται ολόκληρο το περίγραμμα, ενώ το συνηθέστερο ποσοστό σωζόμενου χείλους σημειώνεται μεταξύ 5 και %. Στην πλειονότητά 24

126 τους, τα αγγεία αποτελούνται από ένα, μερικές φορές από δυο, σε ελάχιστες περιπτώσεις από 3 έως 6 όστρακα και μόνο μία γυαλισμένη λεκάνη με κόκκινο επίχρισμα αποτελείται από 32 συνενωμένα όστρακα. Σε γενικές γραμμές, βάσει της εικόνας που έχει διαμορφωθεί από την πρώτη φάση της εξέτασης, την γενική καταγραφή, η διάβρωση των οστράκων είναι σε αρκετά χαμηλά επίπεδα. Στα τοιχώματα των διαγνωστικά οστράκων σημειώνεται μεσαία και χαμηλή διάβρωση με μικρές ποσοτικές διαφορές μεταξύ τους, αλλά και υψηλή σε μειωμένο όμως ποσοστό. Η διάβρωση της εξωτερικής επιφάνειας των διαγνωστικών οστράκων στις επιχώσεις των στρωμάτων, 2 και 3 είναι μεγαλύτερη από ότι σημειώνεται στα υπόλοιπα. Παρόμοια εικόνα εμφανίζεται και στο εσωτερικό των οστράκων, με την διαφορά ότι η χαμηλή διάβρωση παρουσιάζει ακόμα πιο μειωμένα ποσοστά. Πάνω από το /2 του συνόλου των διαγνωστικών οστράκων παρουσιάζει χαμηλά επίπεδα ιζήματος τόσο στα εξωτερικά τοιχώματα όσο και στο εσωτερικό τους. Το υπόλοιπο εμφανίζει, σχεδόν, ισόποσο, μέτριο ή υψηλό βαθμό ιζήματος. Και σε αυτή την περίπτωση τα όστρακα από τα χαμηλότερα στρώματα έχουν λιγότερο ιζήμα. Η πλειονότητα των οστράκων προέρχεται από τα σώματα των αγγείων, λιγότερα από τα χείλη, πολύ λιγότερα από τις βάσεις και ελάχιστα τμήματα από λαβές. Στις επιχώσεις του λάκκου 4 φαίνεται να υπάρχει σημαντικός βαθμός διασποράς των οστράκων. Αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι ενώθηκαν ζεύγη οστράκων από διαφορετικές ανασκαφικές ενότητες της ίδια επίχωσης, όπως στα στρώματα 2 και 4. Συχνά παρατηρείται και ένωση οστράκων από ενότητες διαφορετικών στρωματογραφικών ενοτήτων. Τέτοιου είδους παραδείγματα αποτελούν τρείς ανασκαφικές ενότητες από τα στρώματα 4 και 6, δυο από το 2 και το 4 ή από το και το 2, οκτώ από το 3 και 4, τρία από το 3 και το 5, και δεκαπέντε από τα στρώματα 2, 3, 4, 5 και Ταφονομικά χαρακτηριστικά και η κατανομή της κεραμικής στους λιθόστρωτους χώρους του αγροτεμαχίου 469 Λιθόστρωτο (Πίνακας , Γράφημα ) Στην επίχωση που υπήρχε πάνω από το συγκεκριμένο λιθόστρωτο εντοπίστηκαν 54 όστρακα από τα οποία, σχεδόν το /2 είναι γυαλισμένα μαύρα κυρίως, αλλά και με νέφη ή καστανά. Σημαντικά ποσοστά εμφανίζουν, επίσης, τα στιλβωμένα με νέφη ή καστανά και τα αδρά, ενώ 25

127 στα διακοσμημένα αξίζει να αναφερθεί η κυριαρχία των λευκοστεφών, η παρουσία αρκετών impresso/barbotine και μαύρων με λευκή διακόσμηση, αλλά και η εμφάνιση, έστω σε ελάχιστα παραδείγματα, των αμαυρόχρωμων και των αυλακωτών. Σε σύνολο 66 αγγείων, πάνω από τα μισά είναι ανοιχτά, το 2% αδιάγνωστα και τα υπόλοιπα κλειστά και ευρύστομα. Οι τύποι που εμφανίζονται περισσότερο είναι τα κύπελλα και οι φιάλες, με τα πρώτα να υπερτερούν ελαφρώς. Ελάχιστα ποσοστά αντιπροσώπευσης σημειώνουν οι λεκάνες, τα ταψιά, οι αμφορίσκοι, οι αμφορείς και τα ευρύστομα με κωνικό στόμιο. Από τα γεωμετρικά σχήματα εμφανίζονται κυρίως τα ημισφαιρικά, τα σφαιρικά, τα κωνικά και τα τροπιδωτά, ενώ υπάρχουν και ελάχιστα αμφικωνικά και κυλινδρικά αγγεία. Τόσο στα σχήματα όσο και στους τύπους, τα αδιάγνωστα αγγεία εμφανίζουν σημαντικά ποσοστά. Μεγάλο ποσοστό των βάσεων είναι κοίλες, λιγότερες δισκοειδείς και ελάχιστες, δακτυλιόσχημες. Οι ελάχιστες λαβές που εμφανίζονται είναι κάθετες ή οριζόντιες ταινιωτές, κυκλικής και ελλειπτικής διατομής, εκτός από μία απόφυση με διάτρηση. Τα αγγεία έχουν κατασκευαστεί κυρίως από λεπτόκοκκη, αλλά και μεσόκοκκη κεραμική ύλη, ενώ υπάρχουν και λίγα παραδείγματα με χοντρόκοκκο πηλό, στον οποίο τα όστρεα εμφανίζονται ως βασικό έγκλεισμα. Στα υπόλοιπα κυριαρχούν τα πυριτικά εγκλείσματα σε συνδυασμό με κόκκινα στίγματα, ασβεστιούχα, οργανικά ή και με απροσδιόριστα. Η διάβρωση των στατιστικών αγγείων είναι μέτρια, χαμηλή αλλά και υψηλή. Η ίδια εικόνα εμφανίζεται και στην παρουσία ιζήματος στο εσωτερικό των αγγείων, σε αντίθεση με τα εξωτερικά τοιχώματα που φέρουν ιζήματα σε περιορισμένο βαθμό. Υπολογίζεται ότι σε κάθε κυβικό μέτρο της επίχωσης του λιθόστρωτου έχουν βρεθεί 79 όστρακα με μέσο βάρος στα 7.9 γραμ./όστρακο. Η πλειοψηφία των οστράκων προέρχεται από τα σώματα των αγγείων, εκτός από ελάχιστες λαβές, μερικές δεκάδες βάσεις και περίπου 5 θραύσματα από χείλη. Όλα τα αγγεία αποτελούνται από ένα και μοναδικό όστρακο, με εξαίρεση έξι αγγεία αποτελούμενα από δυο τμήματα. Ως προς την πληρότητα των αγγείων, οι πιο συνηθισμένες τιμές ποσοστού σωζόμενου χείλους κυμαίνονται από 5 έως %, με μεγάλη συγκέντρωση τιμών μεταξύ 5 και 7%. Δυο όστρακα από διαφορετικές ανασκαφικές ενότητες της συγκεκριμένης επίχωσης ενώνονται μεταξύ τους. 26

128 Λιθόστρωτο 2 (Πίνακας , Γράφημα ) Από την επίχωση του λιθόστρωτου προέρχονται 365 όστρακα, γυαλισμένα σε μεγάλο ποσοστό (με νέφη, καστανά και λιγότερα μαύρα), στιλβωμένα (με νέφη, καστανά και κόκκινα), αλλά και αδιάγνωστα. Τα διακοσμημένα, όπως λευκοστεφή, μαύρα με λευκή διακόσμηση και impresso/barbotine αποτελούν μόνο το 2% των οστράκων. Ο μέγιστος αριθμός αγγείων ανέρχεται σε 3, και φιάλες, κύπελλα, ευρύστομα με κωνικό στόμιο, αλλά και αδιάγνωστα. Τα σχήματα που κυριαρχούν είναι τα ημισφαιρικά, τα σφαιρικά και τα αμφικωνικά. Οι βάσεις στην πλειονότητά τους είναι δισκοειδείς διάφορων παραλλαγών, αλλά και απλές κοίλες, ενώ οι δυο αποφύσεις είναι οριζόντιες με διάτρηση. Τα αγγεία έχουν, σχεδόν ισάριθμα, λεπτόκοκκο πηλό με χαλαζίες και μαρμαρυγίες, μεσόκοκκο με πυριτικά εγκλείσματα, ασβεστιούχα, κόκκινα στίγματα ή αδιάγνωστα, αλλά και χοντρόκοκκο πηλό, όπου κυριαρχούν τα όστρεα. Στα τοιχώματα των αγγείων σημειώνεται χαμηλή, μέτρια, αλλά και υψηλή διάβρωση, ενώ η παρουσία του ιζήματος εντοπίζεται σε χαμηλά επίπεδα. Πάνω από 8% των οστράκων προέρχονται από τα σώματα των αγγείων, αρκετά από τα χείλη και μόνο το 5% από τις βάσεις. Η πυκνότητα της κεραμικής στην επίχωση πάνω από το στρώμα 2 διαμορφώνεται στα 49 όστρακα για ένα κυβικό μέτρο, ενώ το μέσο βάρος των οστράκων υπολογίζεται στα 2. γραμ./όστρακο. Όλα τα στατιστικά αγγεία αποτελούνται από ένα μόνο όστρακο, το σωζόμενο χείλος των οποίων κυμαίνεται μεταξύ 5 και %. Λιθόστρωτο 3 (Πίνακας 3.3) Η επίχωση του λιθόστρωτου 3 είχε μόνο 8 κεραμικά όστρακα, τα μισά από τα οποία είναι στιλβωμένα μαύρα, με νέφη, καστανά και κόκκινα, ένα είναι αδιάγνωστο και τα υπόλοιπα γυαλισμένα με νέφη, καστανά και μαύρα. Τα όστρακα αυτά δεν έσωζαν αρκετά στοιχεία ώστε να εντοπιστούν τύποι και σχήματα αγγείων, δεδομένου ότι εκτός από ένα χείλος, όλα τα άλλα προέρχονται από το σώμα του 27

129 αγγείου. Η διάβρωσή τους, βάσει του υπολογισμού που έγινε κατά τη γενική καταγραφή, εμφανίζεται σε χαμηλά επίπεδα. Η πυκνότητα της κεραμικής στον συγκεκριμένο χώρο είναι πολύ χαμηλή, δεδομένου ότι υπολογίζεται στα 8 όστρακα για ένα κυβικό μέτρο, ενώ το μέσο βάρος των οστράκων διαμορφώνεται στα 6.3 γραμ./όστρακο. Σύνοψη (Πίνακας , Γράφημα ) Από το σύνολο των 537 οστράκων που συλλέχτηκαν από τους λιθόστρωτους χώρους, το 75% προέρχεται από το λιθόστρωτο, μόνο το.2% από το 3 και το υπόλοιπο από το λιθόστρωτο 2. Παρ' όλο που, και εδώ, τα γυαλισμένα μαύρα αποτελούν το πολυπληθέστερο σύνολο, ωστόσο, η κυριαρχία τους σημειώνεται μόνο στο λιθόστρωτο, δεδομένου ότι στην επίχωση του λιθόστρωτου 2 τα γυαλισμένα με νέφη και καστανά εμφανίζουν τα υψηλότερα ποσοστά, ενώ στο 3 εμφανίζονται συχνότερα τα στιλβωμένα με νέφη, μαύρα και τα γυαλισμένα με νέφη. Όσον αφορά τα διακοσμημένα όστρακα, τα λευκοστεφή, η μεγαλύτερη, αριθμητικά, κατηγορία, μειώνεται δραματικά στο λιθόστρωτο 2 και απουσιάζει τελείως από το 3. Άλλες κατηγορίες διακοσμημένων είναι τα μαύρα με λευκή διακόσμηση, τα impresso/barbotine, τα αμαυρόχρωμα και τα αυλακωτά, τα οποία, εκτός από τα τελευταία που λείπουν και από το λιθόστρωτο 2, απουσιάζουν τελείως από το τρίτο λιθόστρωτο. Γενικά, τα διακοσμημένα όστρακα αποτελούν μόνο το 6% του συνόλου, όπως και τα αδρά, ενώ τα αγγεία με διακόσμηση φτάνουν το % και τα λειασμένα/αδρά το 9%. Στους λιθόστρωτους χώρους ο μέγιστος αριθμός αγγείων ανέρχεται στα 79. Και εδώ κυριαρχούν οι ανοιχτές φόρμες, ενώ σε σχέση με τη γενική εικόνα τα κλειστά είναι αρκετά μειωμένα σε αντίθεση με τα αδιάγνωστα με σημαντική παρουσία. Το λιθόστρωτο εμφανίζει τη μεγαλύτερη ποικιλία τύπων, επειδή στο δεύτερο, εκτός από φιάλες και κύπελλα, εντοπίζονται μόνο ευρύστομα με κωνικό στόμιο, ενώ από το τρίτο δεν έχει αναγνωριστεί κανένας τύπος. Τα κύπελλα είναι ο πιο συνηθισμένος τύπος, αν και το ποσοστό τους είναι λίγο μεγαλύτερο από τις φιάλες, οι οποίες, ωστόσο, επικρατούν στο λιθόστρωτο 2. Οι λεκάνες και τα ταψιά αντιπροσωπεύονται από ελάχιστα αγγεία, όπως οι αμφορίσκοι και οι αμφορείς, ενώ τα μεγάλα σφαιρικά αγγεία απουσιάζουν. Τα πιο συχνά σχήματα είναι τα ημισφαιρικά, τα σφαιρικά, τα κλειστά με τροπίδωση και τα τροπιδωτά, ενώ σημαντικά ποσοστά αγγείων είναι αδιάγνωστα. 28

130 Οι κοίλες, το μεγαλύτερο αριθμητικά σύνολο βάσεων, επικρατούν στο πρώτο λιθόστρωτο, λιγότερο εμφανίζονται οι δισκοειδείς και οι δακτυλιόσχημες, οι οποίες απουσιάζουν από το δεύτερο λιθόστρωτο, όπου επικρατούν οι δισκοειδείς και οι κοίλες. Και οι δυο λαβές από το λιθόστρωτο 2 έχουν τη μορφή διάτρητης απόφυσης, όπως και μια από το πρώτο λιθόστρωτο, στο οποίο οι περισσότερες είναι ταινιωτές κάθετες ή οριζόντιες, κυκλικής και ελλειπτικής διατομής (Πίνακας 3.). Η κεραμική ύλη των αγγείων είναι λεπτόκοκκη, λιγότερο μεσόκοκκη, αλλά και χοντρόκοκκη. Τα μη-πλαστικά εγκλείσματα αποτελούνται από πυριτικά, όστρεα, ασβεστιούχα, κόκκινα στίγματα, οργανικά, αλλά και αδιάγνωστα. Η διάβρωση των τοιχωμάτων είναι μέτρια, χαμηλή, και υψηλή, ενώ το ίζημα εντοπίζεται σε χαμηλά επίπεδα. Στις επιχώσεις των λιθόστρωτων έχουν βρεθεί γύρω στα 3 όστρακα για κάθε κυβικό μέτρο. Η πυκνότητα της κεραμικής είναι μεγαλύτερη στο λιθόστρωτο, μειωμένη στο δεύτερο και ελάχιστη στο τελευταίο. Το μέσο βάρος των οστράκων ανέρχεται στα 8.5 γραμ./όστρακο. Τα τμήματα αγγείων που προέρχονται από το δεύτερο λιθόστρωτο έχουν το μεγαλύτερο, συγκριτικά, μέγεθος, ενώ εκείνα από το τρίτο το μικρότερο. Τα περισσότερα όστρακα προέρχονται από τα σώματα των αγγείων, λιγότερα από τα χείλη και τις βάσεις και ελάχιστα από τις λαβές. Τα αγγεία από το δεύτερο λιθόστρωτο αποτελούνται από ένα όστρακο σε αντίθεση με το πρώτο όπου υπάρχουν και μερικά με δυο συνενωμένα τμήματα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την ύπαρξη μειωμένης πληρότητας των αγγείων και τα ποσοστά των σωζόμενων χειλέων να κυμαίνονται μεταξύ 5 και % Μόνο δυο όστρακα από ανασκαφικές ενότητες της επίχωσης του λιθόστρωτου ενώνονται μεταξύ τους. 29

131 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 3

132 7.. Η μελέτη της κεραμικής και η κατανομή της στον χώρο Την ολοκλήρωση της μελέτης της κεραμικής ακολουθεί μια συζήτηση, η οποία, βασιζόμενη στα αποτελέσματα που παρουσιάστηκαν στα δυο προηγούμενα κεφάλαια σχετικά με τις ιδιότητες της κεραμικής και τη διαμόρφωσή τους στα διαφορετικά χωρικά πλαίσια, σκοπεύει να προσεγγίσει ζητήματα που σχετίζονται με την παραγωγή, τη χρήση και τη λειτουργία του συγκεκριμένου κεραμικού συνόλου. 5 Η εικόνα που διαμορφώνει κανείς στην πρώτη επαφή με το συγκεκριμένο υλικό είναι εκείνη μιας κεραμικής αμελώς κατασκευασμένης, δεδομένου ότι παρατηρούνται σε μεγάλο βαθμό ανωμαλίες και παραμορφώσεις στα τοιχώματα των αγγείων, ακόμα και σε γυαλισμένες επιφάνειες. Σε γενικές γραμμές οι ανοιχτές φόρμες αγγείων εμφανίζουν τα μεγαλύτερα ποσοστά συχνότητας, ενώ η ίδια εικόνα παρατηρείται και στους δυο χώρους, με τη διαφορά ότι τα ποσοστά των ανοιχτών αγγείων στον λάκκο 4 είναι ελαφρώς μειωμένα από τα αντίστοιχα των λιθόστρωτων. Από την άλλη, τα κλειστά, αν και με σημαντική παρουσία, ωστόσο, είναι εμφανώς λιγότερα από τα πρώτα, ειδικά στους λιθόστρωτους χώρους. Στον λάκκο 4 κυριαρχούν τα αγγεία μεσαίου μεγέθους (φιάλες στα ανοιχτά και αμφορείς στα κλειστά), ενώ σημαντικά ποσοστά εμφανίζουν και τα μικρά αγγεία. Τα ανοιχτά αγγεία κατανέμονται πιο ομαλά στα στρώματα του λάκκου, τη στιγμή που τα κλειστά σχήματα μειώνονται σημαντικά στα δυο βαθύτερα στρώματά του. Τόσο στα ανοιχτά όσο και στα κλειστά σχήματα η παρουσία των αγγείων μεγάλου μεγέθους, όπως λεκάνες, μεγάλα σφαιρικά αγγεία, και πιθαμφορείς, είναι χαμηλή, ενώ ξεχωρίζει για τα ποσοστά της η ομάδα των ταψιών. Στα λιθόστρωτα, από την άλλη, παρατηρείται ένα μικρό προβάδισμα των αγγείων μεσαίου μεγέθους στα κλειστά σχήματα, σε αντίθεση με τα ανοικτά, όπου τα κύπελλα υπερέχουν ελαφρώς των φιαλών. Επίσης, παρατηρείται ότι τα μεγάλα σφαιρικά αγγεία και οι πιθαμφορείς απουσιάζουν τελείως, και ότι στα βαθύτερα λιθόστρωτα έχουν αναγνωριστεί μόνο κύπελλα, φιάλες και ευρύστομα αγγεία με κωνικό στόμιο, και αυτά αρκετά λιγότερα από τα αντίστοιχα στο λιθόστρωτο. 5 Για την προσέγγιση της χρήσης σχετικά με το μαγείρεμα έχουν δρομολογηθεί και αναμένονται αποτελέσματα από τη χημική ανάλυση οργανικών υπολειμμάτων στα εσωτερικά τοιχώματα μερικών αγγείων. 3

133 Τα βασικότερα γεωμετρικά (ειδικά) σχήματα που εμφανίζονται στον λάκκο 4 είναι τα ημισφαιρικά, τα κλειστά με τροπίδωση, τα σφαιρικά και τα ανοιχτά τροπιδωτά. Στα λιθόστρωτα τα ημισφαιρικά αποτελούν το συνηθέστερο σχήμα, μαζί με τα σφαιρικά, αλλά και τα κλειστά με κωνικό στόμιο και με τροπίδωση. Συγκριτικά, στον λάκκο εμφανίζονται περισσότερα σχήματα από ότι στις επιχώσεις των λιθόστρωτων, όπου στα δυο βαθύτερα περιορίζονται σημαντικά, όπως και ο αριθμός των οστράκων, άλλωστε. Όσον αφορά τις κεραμικές κατηγορίες είναι εμφανής η επικράτηση των μαύρων γυαλισμένων αγγείων, τα οποία, αν και μειώνονται αρκετά στα κάτω στρώματα του λάκκου 4, ωστόσο διατηρούν υψηλά ποσοστά συγκριτικά με τις άλλες κατηγορίες. Αξίζει να αναφερθεί ότι τα λειασμένα, τα αδρά, τα λευκοστεφή και τα μαύρα με λευκή διακόσμηση έχουν πυκνότερη παρουσία στα μεσαία στρώματα. Επίσης, τα γυαλισμένα με κόκκινο επίχρισμα πληθαίνουν στις βαθύτερες επιχώσεις σε αντίθεση με τα λευκοστεφή και τα γυαλισμένα με νέφη, τα οποία συρρικνώνονται σε σημαντικό βαθμό. Αρκετές κεραμικές κατηγορίες αντιπροσωπεύονται και στα αγγεία που προέρχονται από τα λιθόστρωτα, όπου και εδώ, παρότι μειωμένα σε σχέση με τον λάκκο, τα ποσοστά των μαύρων γυαλισμένων είναι υψηλά. Εκτός από αυτά, και τα γυαλισμένα και τα στιλβωμένα καστανά, οι υπόλοιπες κατηγορίες απουσιάζουν από τα λιθόστρωτα 2 και 3. Οι βάσεις έχουν όλες κυκλικό σχήμα και μεγάλη τυπολογική ποικιλομορφία, με έντονη παρουσία των κοίλων, των δακτυλιόσχημων και των δισκοειδών. Οι λαβές, κάθετες ταινιωτές και διάτρητες αποφύσεις, είναι πολύ περιορισμένες, ενώ το χείλος, στις περιπτώσεις που καταγράφηκε και χρησιμοποιήθηκε για τις ανάγκες της τυπολογικής ταξινόμησης, δεν είναι μόνο απλής διαμόρφωσης, αλλά και επίπεδο, κωνικό, ενισχυμένο εσωτερικά και εξωτερικά ή με σιγμοειδές περίγραμμα. Στην περίπτωση των καρινόσχημων αγγείων η τροπίδωση έχει γωνιώδη ή ομαλή διαμόρφωση. Οι παρατηρήσεις που μπορεί να κάνει κανείς για την κεραμική ύλη είναι γενικής φύσης, καθώς η μακροσκοπική ανάλυση βάσει της οποίας οργανώνεται η μελέτη του υλικού παρέχει περιορισμένες πληροφορίες για το συγκεκριμένο ζήτημα, η αναλυτική διερεύνηση του οποίου απαιτεί ειδικές αναλύσεις, όπως οι πετρογραφικές και οι χημικές. Ωστόσο, μέσα από την απλή μέθοδο της επανόπτησης συμπεραίνουμε ότι η συγκρότηση τριών ομάδων με βάση το χρώμα των δειγμάτων μετά τη συγκεκριμένη διαδικασία μπορεί να ερμηνευτεί ως χρήση πρώτης ύλης με διαφορετική σύσταση (Παράρτημα ΙΙ, Εικόνα 3.). Επιπλέον, μέσα στην ίδια χρωματική 32

134 ομάδα υπάρχουν δείγματα με διαφορετικά μη-πλαστικά εγκλείσματα, όπως όστρεα, ασβεστιούχα ή και με μεγάλη παρουσία μίκας. Επομένως, διακρίνεται η χρήση πρώτης ύλης από, τουλάχιστον, τρείς διαφορετικές πηγές, ενώ, πιθανόν στη συνέχεια ο πηλός υποβαλλόταν σε διάφορες επεξεργασίες ανάλογα με τις επιλογές των αγγειοπλαστών για την κατασκευή των αγγείων για συγκεκριμένες χρήσεις ή και λειτουργίες. Γενικά, η κεραμική ύλη έχει περιορισμένα εγκλείσματα, με βασικά τα πυριτικά, τα οποία συχνά συνυπάρχουν και με ασβεστιούχα, όστρεα ή και με οργανικά. Η χρήση των οστρέων είναι αρκετά συχνή, ενώ από το σύνολο των οστράκων στα οποία αναγνωρίστηκε, το 8% προέρχεται από τα λιθόστρωτα. Αυτό μπορεί να συνδέεται με τη μειωμένη μηχανική αντοχή, που πιθανόν παρουσίαζαν τα αγγεία που κατασκευάζονταν από κεραμική ύλη με όστρεα, αν δεχθούμε ότι στα λιθόστρωτα απορρίπτονταν τα αγγεία μετά την αχρήστευσή τους, δεδομένου ότι δεν έγινε αντιληπτή κάποια άλλη αιτία είτε πρακτικής είτε συμβολικής φύσεως. Πάντως, το συγκεκριμένο φαινόμενο παρουσιάζει ενδιαφέρον λόγω και της συζήτησης που συνδέει την χρήση πηλών με συγκεκριμένα εγκλείσματα ή προσμείξεις με μορφολογικές ή λειτουργικές ιδιότητες της κεραμικής. Στην περίπτωση του υλικού που εξετάστηκε εδώ, δεν ήταν δυνατόν να συνδεθεί η χρήση της πρώτης ύλης με όστρεα με την κατασκευή μαγειρικών σκευών, όπως στον νεολιθικό οικισμό του Μακρυγιάλου (Ούρεμ-Κώτου 26: 9), αλλά και ούτε με κάποια ειδική λειτουργία, όσο αυτό μπορεί να προσεγγιστεί μέσα από την μακροσκοπική μελέτη. Ωστόσο, παρατηρήθηκε ότι τα συγκεκριμένα όστρακα είχαν στιλβωμένες και λειασμένες επιφάνειες, συχνά, επιχρισμένες. Όμως, στην περίπτωση των λευκοστεφών αγγείων, που συνδέονται αποκλειστικά με ένα κλειστό σχήμα με τροπίδωση, υπάρχει ένα τέτοιο ενδεχόμενο, όπου η χρήση ασβεστιτικών εγκλεισμάτων και ασβεστιούχων πηλών, που κυριαρχεί στο συγκεκριμένο αγγείο, μπορεί να συνδέεται με κάποια ειδική χρήση/λειτουργία του, όπως για παράδειγμα η αποθήκευση ή μεταφορά υγρού. Ένα άλλο ενδιαφέρον αποτέλεσμα της επανόπτησης σχετίζεται με το επίχρισμα, καθώς φαίνεται ότι η χρήση του είναι αρκετά διαδεδομένη και στις κατηγορίες αγγείων με μαύρη γυαλισμένη επιφάνεια ή και στα μαύρα με λευκή διακόσμηση. Υπάρχει χρωματική διαφορά μεταξύ επιχρίσματος και του πυρήνα των δειγμάτων, χωρίς όμως μεγάλες αποκλίσεις σε αρκετές περιπτώσεις, το οποίο δείχνει ότι ο πηλός που χρησιμοποιήθηκε είχε όμοια σύσταση. Αυτό αλλάζει τα δεδομένα, επειδή η χρήση επιχρίσματος εντοπιζόταν κατά την διάρκεια της καταγραφής μόνο στα γυαλισμένα κόκκινα και στα λευκοστεφή αγγεία. Επιπλέον, η μετατροπή 33

135 χρώματος της λευκής διακόσμησης σε κόκκινη ήταν μη αναμενόμενη, δεδομένου ότι κανονικά έπρεπε να παραμείνει λευκό, και συνήθως στη βιβλιογραφία η συγκεκριμένη διακόσμηση αναφέρεται ως ασβεστιούχα. Αυτό μπορεί να σημαίνει ότι η λευκή διακόσμηση είναι στην ουσία λευκός πηλός, όπως συμβαίνει και στο Kovačevo (Salanova: προφορική επικοινωνία).τα άλλα δυο είδη γραπτής διακόσμησης, η κόκκινη γραμμική και η αμαυρόχρωμη, δεν παρουσίασαν αποκλίσεις από το αναμενόμενο μετά την επανόπτηση, αφού αποδείχτηκε ότι η πρώτη είναι πολύ λεπτόκοκκος σιδηρούχος πηλός, και η δεύτερη φαίνεται να είναι πλούσια σε μαγγάνιο. Σε κάθε περίπτωση, όλες οι παραπάνω παρατηρήσεις χρειάζονται μια συστηματική εξέταση μέσα από ειδικές μεθόδους ανάλυσης. Η παρουσία των διακοσμημένων αγγείων είναι αξιοσημείωτη, βέβαια σε αυτό συμβάλλει και το γεγονός ότι, σε αντίθεση με την έως τώρα πρακτική, σε αυτή την εργασία θεωρήθηκε είδος διακόσμησης και η εμπρόθετη χρωματική αντίθεση στο σώμα του αγγείου, όπως ήδη έχει υπογραμμιστεί σε προηγούμενα κεφάλαια. Τέτοια παραδείγματα αποτελούν τα ερυθροστεφή, τα ελάχιστα μελανοστεφή αλλά και τα λευκοστεφή. Άλλες κατηγορίες διακόσμησης, όπως, τα impresso, τα μπάρμποτιν, τα εγχάρακτα, τα αυλακωτά, με πλαστική διακόσμηση και τα εμπίεστα αντιπροσωπεύονται από ελάχιστα παραδείγματα. Στα λιθόστρωτα, τα διακοσμημένα όστρακα εμφανίζουν ελαφρώς χαμηλότερα ποσοστά σε σχέση με τις επιχώσεις του λάκκου 4. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η κατανομή των οστράκων και τα ταφονομικά τους χαρακτηριστικά, δεδομένου ότι ο λάκκος 4 έχει θεωρηθεί ότι λειτουργούσε ως οίκημα, με βάση τη μορφολογία του και τα ευρήματα, ενώ τα λιθόστρωτα ως ανοιχτοί εξωτερικοί χώροι (Παππά 28: 74-9). Η εικόνα που αποκτά κανείς από την ανάλυση των ταφονομικών χαρακτηριστικών της κεραμικής και στους δυο χώρους μαρτυρά έντονη αποσπασματικότητα, λόγω του ότι η πλειονότητα των αγγείων αποτελείται από ένα όστρακο, ειδικά στα λιθόστρωτα. Τα περισσότερα όστρακα προέρχονται από το σώμα των αγγείων, λιγότερα από τα χείλη και τις βάσεις και ελάχιστα από τις λαβές. Παρά το ότι η έλλειψη των λαβών, σε περίπτωση που δεν σχετίζεται και με τη μορφολογία των αγγείων, εγείρει κάποια ερωτήματα για τον τρόπο που έχουν απορριφθεί ή την μεταποθετική τους μεταχείριση, ωστόσο, σε γενικές γραμμές, το υλικό δεν μπορεί να θεωρηθεί δομημένη εναπόθεση, ούτε σύμφωνα με την αντίληψη του Chapman (2), αλλά ούτε και με βάση τα κριτήρια που αναφέρουν οι 34

136 Brudenell & Cooper (28), 6 αν και τα όρια μεταξύ δομημένης και μη εναπόθεσης είναι δυσδιάκριτα τις περισσότερες φορές λόγω της συνθετότητας του φαινομένου, εκτός από τις ακραίες περιπτώσεις όπου η πρόθεση για ειδική μεταχείριση είναι εμφανέστερη (Brudenell & Cooper 28: 6-7). Οι σχετικά χαμηλές τιμές της διάβρωσης, που παρατηρούνται στους δυο χώρους, και το υπολογίσιμο μέγεθος των οστράκων, μαρτυρούν τον περιορισμένο χρόνο έκθεσής τους στις καιρικές συνθήκες ή τη μειωμένη επιρροή επάνω τους των διάφορων ανθρώπινων δραστηριοτήτων, ειδικά στις βαθύτερες επιχώσεις. Επίσης, το μέγεθος τόσο των οστράκων στο σύνολο του όσο και των χαρακτηριστικών δεν φαίνεται να διαφέρει πολύ. Από την άλλη, το μέσο βάρος κάθε οστράκου από την επίχωση του λάκκου είναι μεγαλύτερο σε σχέση με το αντίστοιχο βάρος στα λιθόστρωτα. Ανάλογα αποτελέσματα προέρχονται και από την εξέταση της πυκνότητας της κεραμικής στο χώρο. Ωστόσο, και στους δυο χώρους παρατηρείται μεγαλύτερη πυκνότητα στα πάνω στρώματα, ενώ το στρώμα 4 παρουσιάζει μειωμένη πυκνότητα συγκριτικά με όλα τα υπόλοιπα στρώματα του λάκκου. Αυτή η διαφοροποίηση μπορεί να είναι αποτέλεσμα τριών τουλάχιστον φάσεων χρήσης του λάκκου, καθώς το στρώμα 4 διαφοροποιείται τόσο από τα πάνω όσο και από τα κάτω στρώματα. Συνολικά στον λάκκο 4 έχουν βρεθεί πολύ περισσότερα όστρακα ανά κυβικό μέτρο από ότι στα λιθόστρωτα. Αυτό σημαίνει ότι όσον αφορά τις δραστηριότητες που εμπλέκεται η κεραμική, η χρήση του χώρου στην πρώτη κατασκευή είχε μεγαλύτερη ένταση. Σε αυτή την κατεύθυνση φαίνεται να συγκλίνουν και οι αναλογίες των άλλων ευρημάτων, σύμφωνα με πρόχειρους υπολογισμούς, καθώς δεν υπάρχουν μελέτες για όλα τα ευρήματα και οι πληροφορίες από την ανασκαφή δεν συνεισφέρουν στον επιθυμητό βαθμό. Ωστόσο, η συγκεκριμένη εικόνα μπορεί να είναι αποτέλεσμα και της αντίληψης για την απόρριψη αντικειμένων μετά την αχρήστευσή τους. Δηλαδή, μπορεί η χρήση του χώρου να είχε την ίδια ένταση, αλλά να διέφερε ο τρόπος και ο χώρος απόρριψης. Ριζικά διαφορετικό ήταν και το ανασκαφικό πλαίσιο σχετικά με τα υπόλοιπα ευρήματα που συλλέχτηκαν. Αξίζει να υπογραμμιστεί η μεγάλη ποσότητα τριπτών εργαλείων στον λάκκο, 6 Για τον Chapman (2: 68-7) τα στοιχεία που αναγνωρίζει κανείς στη δομημένη εναπόθεση κεραμικής είναι η ύπαρξη μεγάλης ποσότητας κεραμικής και η αντιπροσώπευση των αγγείων που απορρίφθηκαν από ένα μόνο όστρακο. Οι Brudenell & Cooper (28: 8), από την άλλη, αναφέρουν άλλα κριτήρια, όπως, πολλά και μεγάλα όστρακα από ένα αγγείο, φρέσκα ή κανονικά σπασίματα, τμήμα από συγκεκριμένο μέρος του αγγείου, μεγάλο μέσο βάρος και μεγάλες ποσότητες οστράκων από πολλά διαφορετικά αγγεία. 35

137 σε αντίθεση με τα λιθόστρωτα, όπου τα βασικότερα ευρήματα είναι τα οστά ζώων, τα απολεπισμένα εργαλεία, και τα όστρεα. Η διαφοροποιημένη αρχαιολογική εικόνα που παρουσιάζουν οι δυο χώροι σχετίζεται άμεσα με τις διαφορετικές λειτουργίες που είχε ο λάκκος συγκριτικά με τα λιθόστρωτα και με την φύση των δραστηριοτήτων που λάμβαναν χώρα σε αυτούς Γεωγραφικό και χρονολογικό πλαίσιο Ο οικισμός της Θέρμης, όπως έχει ήδη υπογραμμιστεί, εντάσσεται χρονολογικά στις φάσεις της ΝΝ, με κάποια στοιχεία από την προχωρημένη φάση της ΜΝ. Η Θέρμη, η Σταυρούπολη, τα Βασιλικά, αλλά και ο Μακρύγιαλος είναι οι οικισμοί στη Μακεδονία, οι οποίοι μπορούν να αποτελέσουν ασφαλές πλαίσιο σύγκρισης με το υλικό που μελετήθηκε στην παρούσα εργασία, καθώς οι υπόλοιποι είτε βρίσκονται αρκετά μακριά, γεωγραφικά ή και μορφολογικά/τυπολογικά, είτε η μελέτη της κεραμικής τους περιορίζεται σε λίγες σειρές γενικών παρατηρήσεων στα πλαίσια των ανασκαφικών δημοσιεύσεων. Όπως είναι λογικό, οι μεγαλύτερες ομοιότητες εντοπίζονται με το δημοσιευμένο υλικό από τον ίδιο οικισμό (Ούρεμ -Κώτσου 99, 998), ωστόσο υπάρχουν και αρκετές διαφοροποιήσεις τόσο στην παρουσία των κεραμικών κατηγοριών όσο και στην συχνότητα εμφάνισής τους. Με άλλα λόγια, φαίνεται ότι σε γενικές γραμμές υπάρχει ταύτιση με τις κεραμικές κατηγορίες του υλικού που έχει δημοσιευθεί από την πρώτη φάση των ανασκαφών στον νεολιθικό οικισμό της Θέρμης. H ερυθροστεφής κεραμική εμφανίζει σημαντική παρουσία, σε αντίθεση με τα μελανοστεφή και τα αμαυρόχρωμα, τα οποία έχουν μεγαλύτερη αντιπροσώπευση στο υλικό που προέρχεται από τις πρώτες ανασκαφές (Oύρεμ-Κώτσου 998: 42-3). Μια άλλη σημαντική διαφορά σχετίζεται με την παρουσία της αδρής/λειασμένης κεραμικής, η οποία εμφανίζεται σε εμφανώς μεγαλύτερα ποσοστά στις ανασκαφές στα τέλη του '8 ( Oύρεμ-Κώτσου 998: 44). Οι διαφορές αυτές μπορεί να είναι αποτέλεσμα είτε κάποιας χρονολογικής απόκλισης, μιας και στη Θέρμη έχουν αναγνωριστεί διάφορες φάσεις κατοίκησης (Γραμμένος κ. ά. 99, 992, Παππά 28), είτε λόγω διαφορετικής χρήσης των χώρων ή ακόμα και μιας ποικιλομορφίας χρονολογική φάση. στις επιλογές των κατοίκων της στην ίδια 36

138 Αρκετές τυπολογικές και μορφολογικές ομοιότητες εντοπίζονται και με τον νεολιθικό οικισμό στην Σταυρούπολη (Ούρεμ-Κώτσου & Γκιούρα 24). Στα βαθύτερα στρώματα του λάκκου, αλλά και στα λιθόστρωτα, καταγράφεται η παρουσία, έστω και περιορισμένου αριθμού, μονόχρωμων αγγείων με κόκκινο ή καστανοκόκκινο επίχρισμα, τα οποία και στη Σταυρούπολη, όπως και σε άλλους οικισμούς, έχουν συνδεθεί με τις επιχώσεις της ΜΝ. Οι μεγάλες ποσότητες στιλβωμένης μαύρης κεραμικής, και η παρουσία λευκοστεφών και μαύρων αγγείων με λευκή διακόσμηση αποτελούν αναλογίες με την κεραμική από τη Σταυρούπολη Ιβ, η οποία έχει χρονολογηθεί με βάση την κεραμική, στην ΝΝΙ. Βέβαια, οι δυο τελευταίες κατηγορίες φαίνεται να είναι περιορισμένες στην Σταυρούπολη Ιβ (Ούρεμ-Κώτσου & Γκιούρα 24: 238-9), ενώ τα αγγεία με στιλβωτή διακόσμηση, τα εγχάρακτα με ένθετη λευκή πάστα και τα μελανοστεφή σχεδόν απουσιάζουν από την κεραμική του λάκκου 4 και των λιθόστρωτων. Το υλικό που παρουσιάζεται εδώ έχει στενή σχέση με την κεραμική των φάσεων ΙΙ και ΙΙΙ των Βασιλικών (Γραμμένος 99), τα οποία αποτέλεσαν και το πλαίσιο αναφοράς για την νεολιθική κεραμική της κεντρικής Μακεδονίας. Τα κοινά γνωρίσματα με την κεραμική του Μακρύγιαλου (Ούρεμ -Κώτσου 26) περιορίζονται σε βασικά σχήματα, τύπους και κατηγορίες κεραμικής, όπως για παράδειγμα η παρουσία μεγάλων ποσοτήτων μαύρης στιλβωμένης κεραμικής ή η χρήση ταψιών και στους δυο οικισμούς. Από την άλλη, στον Μακρύγιαλο δεν εμφανίζονται τα ερυθροστεφή και τα λευκοστεφή, ενώ στον λάκκο 4 και στα λιθόστρωτα παρατηρείται η έλλειψη των μελανοστεφών, όπως και στις επιχώσεις της πρώιμης φάσης της ΝΝ του Μακρύγιαλου (Ούρεμ-Κώτσου 26: 49-52). Εκτός από τις ομοιότητες με την κεντρική Μακεδονία, υπάρχουν αρκετά κοινά στοιχεία της κεραμικής της Θέρμης με εκείνη της ΝΝ στην ευρύτερη περιοχή της βόρειας Ελλάδας, όπου ξεχωρίζουν η κυριαρχία της μαύρης στιλβωμένης κεραμικής, η σημαντική παρουσία αγγείων με αδρή επιφάνεια, οι διακοσμημένες κατηγορίες κεραμικής, από τι οποίες τα αμαυρόχρωμα και τα μαύρα με λευκή διακόσμηση εντοπίζονται κυρίως στη δυτική Μακεδονία, αλλά και η χρήση όμοιων τύπων και σχημάτων (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 996, Κωτσάκης 2). Η παρουσία στο υλικό που παρουσιάζεται εδώ κάποιων σχημάτων κυρίως με τροπίδωση, της μαύρης στιλβωμένης κεραμικής διακοσμημένης συχνά με λεπτά γραμμικά μοτίβα μαζί με 37

139 τα ελάχιστα αμαυρόχρωμα όστρακα είναι τα μοναδικά, ίσως, κοινά στοιχεία με τη φάση Τσαγγλί-Λάρισα της θεσσαλικής πεδιάδας και ειδικότερα του ανατολικού της τμήματος (Γαλλής 992, 996: 2-3, Θεοχάρης 993: 25-5). Παρόμοιες κατηγορίες με τη μαύρη στιλβωμένη ή τη μαύρη με λευκή (γκρ ι) διακόσμηση έχουν εντοπιστεί και στην περιοχή της Αλβανίας, στους οικισμούς Dunavec I, II και Podgorie II, οι οποίοι στην τοπική χρονολογική κλίμακα, στηριζόμενη αποκλειστικά στην κεραμική ακολουθία, εντάσσονται στη ΜΝ, ενώ στον οικισμό Maliq I, της τοπικής NΝ, αναφέρεται και η έντονη παρουσία μελανοστεφών αγγείων (Korkuti 2). Και οι τρείς οικισμοί βρίσκονται στη νοτιοανατολική Αλβανία, στη λεκάνη της Κορυτσάς. Ομοιότητες εντοπίζονται και βορειότερα, με την κεραμική από τις πρώιμες φάσεις της Vinca στη Σερβία (Vasic 2), αλλά και με εκείνη της ΝΝ στο Karanovo Βουλγαρίας (Nikolov 2). Τα κοινά χαρακτηριστικά γνωρίσματα συμπεριλαμβάνουν την διαδεδομένη εμφάνιση της μαύρης στιλβωμένης κεραμικής, συχνά με αυλακώσεις, εγχαράξεις και με λευκή διακόσμηση, αλλά και τη χρήση τροπιδωτών ή αμφικωνικών σχημάτων. Σε αυτό το σημείο αξίζει να σταθεί κανείς στην παρουσία των λευκοστεφών αγγείων, τα όποια είναι γνωστά μόνο στους οικισμούς Βασιλικά, Θέρμη και Σταυρούπολη. Σε αντίθεση με τη Σταυρούπολη Ιβ, αλλά και με το υλικό της Θέρμης από τις πρώτες ανασκαφές, όπου η συγκεκριμένη κατηγορία σχετίζεται και με τα σφαιρικά κλειστά αγγεία, εδώ εμφανίζεται μόνο στα κλειστά σχήματα με τροπίδωση. Τα λευκοστεφή αγγεία μειώνονται στα βαθύτερα στρώματα του λάκκου 4, ενώ εντοπίζονται μόνο στο λιθόστρωτο. Αρχικά, η συγκεκριμένη κατηγορία αναφέρεται στα Βασιλικά, όπου δεν συνδέθηκε, όμως, με το κλειστό σχήμα με τροπίδωση, ενώ ταυτόχρονα εντάσσεται χρονολογικά στα τέλη της ΜΝ (Γραμμένος 99). 7 Από την άλλη, κατά την προκαταρκτική μελέτη της κεραμικής από έναν άλλο λάκκο της Θέρμης, έξω από τα πλαίσια της παρούσας εργασίας, διαπίστωσα ότι το συγκεκριμένο λευκοστεφές αγγείο συνυπάρχει ακόμα και με τα γραπτά αγγεία μαύρα σε κόκκινο, η εμφάνιση των οποίων στην κεντρική και ανατολική Μακεδονία τοποθετείται ταυτόχρονα με τις διμηνιακές φάσεις της Θεσσαλίας ( Mallamidou 26). Επιπλέον, το κλειστό σχήμα με 7 Η κατηγορία 3, στην οποία εντάσσονται τα ερυθροστεφή και τα λευκοστεφή όστρακα, σχετίζεται είτε με τα ανοιχτά σχήματα με τροπίδωση (σχήμα ) είτε με τα κλειστά με σφαιρικό σώμα (σχήμα 8) χωρίς να αναφέρεται στα κλειστά αγγεία με τροπίδωση (σχήμα 27). Θεωρώ, όμως, ότι μερικά από αυτά τα όστρακα θα πρέπει να ανήκουν και στα κλειστά αγγεία με τροπίδωση, ενώ δεν αποκλείεται να προέρχονται αποκλειστικά από το συγκεκριμένο σχήμα (Γραμμένος 99: 43-4, 44, πίνακας 5). 38

140 τροπίδωση αναφέρεται και στις επιχώσεις των Βασιλικών ΙΙI και IV, δηλαδή στην προχωρημένη φάση της ΝΝ, το οποίο αντιπροσωπεύεται από στιλβωμένη κεραμική με μαύρη ή καστανή επιφάνεια (Γραμμένος 99: 44-5), κάτι που παρατηρήθηκε και στην κεραμική του λάκκου 4 και των λιθόστρωτων. Φαίνεται ότι, διάφορες παραλλαγές του συγκεκριμένου σχήματος συνοδευόμενες με μια ποικιλία μοτίβων διακόσμησης και επεξεργασίας της επιφάνειας, εντοπίζονται σε πολλούς νεολιθικούς οικισμούς της Βαλκανικής. Στο Ντίκιλι Τας το κλειστό αγγείο με τροπίδωση εμφανίζεται στις πρώιμες επιχώσεις της ΝΝ, δηλαδή στη φάση Ντίκιλι Τας Ι (Τσιρτσώνη 2: 53-54, Tsirtsoni 2: 27-8, 34-5), αλλά και σε λάκκους των υποφάσεων της ΝΝ στον οικισμό Τούμπα Κρεμαστής Κοιλάδας (Χονδρογιάννη 29: 53, 569 σ.χ 44). Βορειότερα, εντοπίζεται στις επιχώσεις της φάσης ΙΙ του Promachon-Topolnica (53-57 π.χ.) (Vajsov 27: 79-2), αλλά και στους οικισμούς του λεγόμενου πολιτισμού Krivodol-Salcuta στη Βουλγαρία, η πορεία των οποίων τοποθετείται παράλληλα με την ΤΝ στον ελλαδικό χώρο (Georgieva 27: ). Το κλειστό σχήμα με τροπίδωση εντοπίζεται και σε οικισμούς που αναφέρονται ως πολιτισμός Cucuteni (45 έως το 3 π.χ.) στην περιοχή της Ρουμανίας και της Μολδαβίας (Ellis 984). Στην άλλη πλευρά του αιγαίου, στην βορειοδυτική Τουρκία, μια παραλλαγή του συγκεκριμένου σχήματος έχει καταγραφεί στα στρώματα του Aşaği Pinar 3, τα οποία χρονολογούνται στο τέλος της 6ης χιλιετίας (Ozdogân 23). Όπως εύκολα μπορεί να παρατηρήσει κανείς, το συγκεκριμένο σχήμα γνωρίζει μια μεγάλη εξάπλωση όχι μόνο γεωγραφική, σε όλη σχεδόν την περιοχή των Βαλκανίων, αλλά και χρονολογική από τα τέλη της 6ης χιλιετίας μέχρι το 3 π.χ. Αυτό είναι μια ένδειξη αυτού που ήδη έχει αναφερθεί στην έρευνα (Κωτσάκη ς: υπό έκδοση, Ούρεμ-Κώτσου 26: 52), ότι η εξελικτική πορεία των τυπολογικών ή μορφολογικών χαρακτηριστικών κάθε άλλο παρά είναι δεδομένη. Ολοκληρώνοντας τη συζήτηση για το πλαίσιο της κεραμικής μπορεί να παρατηρήσει κανείς ότι μαζί με τις ομοιότητες, ειδικά με τους οικισμούς της κεντρικής Μακεδονίας, αλλά όχι μόνο, αναδεικνύονται και ουσιαστικές διαφορές μεταξύ της Θέρμης και των άλλων θέσεων της ΝΝ στην περιοχή. 39

141 7.3. Συμπεράσματα Τα ευρήματα της μελέτης της κεραμικής που πραγματοποιήθηκε πιο πάνω ενισχύουν την άποψη ( Παππά κ. ά 22, 23, Παππά 28) ότι οι δυο συγκεκριμένοι χώροι θα πρέπει να είχαν διαφορετική λειτουργία. Ο κατηγοριοποίηση του λάκκου 4 ως οικιστικός χώρος (Παππά κ. ά 22, 23, Παππά 99, 28: 74-6, 329) μπορεί να υποστηριχτεί και από την μεγάλη πυκνότητα της κεραμικής στα στρώματα του, αλλά και από την αξιοσημείωτη ποικιλομορφία τύπων, μεγεθών και κεραμικών κατηγοριών. Η συγκεκριμένη πολυμορφία αποτελεί δείγμα της εμπλοκής των κεραμικών σκευών σε μια πληθώρα κοινωνικών δραστηριοτήτων, πρακτικής και συμβολικής χρήσης (Ούρεμ-Κώτσου 26, Kωτσάκης 2). Σε αυτές τις πρακτικές, όπου οι συμμετέχοντες εμπλέκονται ως ατομικότητες ( Meskell 999: 9), δηλαδή άτομα με συγκεκριμένη κοινωνική ταυτότητα (έμφυλη, ηλικιακή, συλλογική κ.ο.κ.), η κεραμική αποκτά συγκεκριμένο νόημα συνδιαμορφώνοντας ταυτόχρονα την καθημερινή κοινωνική ζωή. Από την άλλη, όμως, η μελέτη της κεραμικής δεν προσέφερε διαφωτιστικές πληροφορίες για τις φάσεις κατοίκησης του λάκκου, αν και όπως ήδη ειπώθηκε πιο πάνω, η ύπαρξη τουλάχιστον τριών φάσεων μπορεί να θεωρηθεί αρκετά πιθανή. Συγκρίνοντας την εικόνα που παρουσιάζει ο λάκκος με αυτή των λιθόστρωτων, που έχουν χαρακτηριστεί εξωτερικοί χώροι δράσεις συνδεδεμένοι κυρίως με την παραγωγή απολεπισμένων εργαλείων (Παππά κ. ά 22, Παππά 28 79), όπως άλλες παρόμοιες κατασκευές στον ίδιο οικισμό (Παππά 99, 28: 34-2, Σκουρτοπούλου 993), αποκαλύπτεται ένα ενδιαφέρον στοιχείο που μπορεί να σχετίζεται με την χρήση του κοινοτικού και του ιδιωτικού χώρου. Έτσι, φαίνεται ότι, σε γενικές γραμμές, οι περισσότερες δραστηριότητες (συμπεριλαμβανόμενη και την απόρριψη) στις οποίες συμμετείχε η κεραμική λάμβαναν χώρα στο εσωτερικό του λάκκου, δηλαδή σε έναν ιδιωτικό χώρο. Ενώ, στους λιθόστρωτους ανοιχτούς κοινοτικούς χώρους, όπου η πυκνότητα της κεραμικής διαφέρει αρκετά μεταξύ των τριών λιθόστρωτων, παρατηρείται μια πιο σύνθετη εικόνα. Αρχικά, στον λιθόστρωτο 3 οι συγκεκριμένες δραστηριότητες είναι σχεδόν ανύπαρκτες δεδομένου ότι τα όστρακα που βρέθηκαν εκεί είναι ελάχιστα. Στην συνέχεια, αρχίζουν και πυκνώνουν στις 4

142 επιχώσεις του λιθόστρωτου 2, ενώ πιο πάνω, στο λιθόστρωτο, το οποίο έχει εντοπιστεί κοντά στην επιφάνεια, πληθαίνουν σε σημαντικό βαθμό. Εκτός αυτού, παρατηρεί κανείς ότι παρά την διαφορετική εικόνα που εμφανίζουν ο λάκκος και τα λιθόστρωτα, διαφαίνεται μια τάση πύκνωσης της κεραμικής, άρα και των δραστηριοτήτων στις οποίες εμπλεκόταν, στα ανώτερα στρώματα και των δυο χώρων. Η συγκεκριμένη μεταβολή αποκαλύπτει μια αξιοσημείωτη χρονική διαφοροποίηση στην χρήση των χώρων. Ωστόσο, για μια πιο ολοκληρωμένη ερμηνεία θα χρειαστούν και τα αποτελέσματα της μελέτης του συνόλου των ευρημάτων, ειδικά των τριπτών εργαλείων, των υπολειμμάτων από την επεξεργασία απολεπισμένων εργαλείων και των ζώοαρχαιολογικων καταλοίπων. Η έλλειψη σημαντικών τυπολογικών και μορφολογικών διαφοροποιήσεων στο κεραμικό σύνολο ανάμεσα στους δυο χώρους αποτελεί σημαντικό στοιχείο για να θεωρηθούν σχετικά σύγχρονα μεταξύ τους. Η εμφάνιση του ίδιου φαινομένου τόσο μεταξύ των στρωμάτων του λάκκου όσο και μεταξύ των τριών επάλληλων λιθόστρωτων μπορεί να ερμηνευτεί ως συνέχεια μιας συγκεκριμένης κεραμικής παράδοσης (Ψαράκη 24: 6, Κωτσάκη ς 2). Ένα άλλο ενδεχόμενο ερμηνείας θα μπορούσε να ήταν η απουσία των φάσεων, ειδικά στον λάκκο, ή ακόμα η παρουσία μιας μεγάλης διαταραχής σε αυτόν, αλλά τα ανασκαφικά δεδομένα δεν υποστηρίζουν μια ανάλογη υπόθεση. Οι διαφορές που παρατηρούνται ανάμεσα στη Θέρμη και σε άλλους οικισμούς της Μακεδονίας είναι σημαντικές αναδεικνύοντας τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της παρά την εντατικοποίηση των επαφών, την ενίσχυση και τον πολλαπλασιασμό των δικτύων επικοινωνίας, αλλά και την φαινομενική ομοιομορφία που παρατηρείται στην ΝΝ ( Perles & Vitelli 999, Κωτσάκης 24, Πεντεδέκα 28, Κωτσάκης 2). Από την άλλη, η αξιοσημείωτη ομοιότητα της κεραμικής της Θέρμης με τη Σταυρούπολη ή ακόμα και με τα Βασιλικά, αλλά και τα συγκεκριμένα κοινά στοιχεία με τη δυτική Μακεδονία ή την ανατολική Θεσσαλία (μαύρη κεραμική με λευκή διακόσμηση, ανοιχτά τροπιδωτά σχήματα), ίσως αποτελούν εκδήλωση της πολυπλοκότητας των επαφών μεταξύ της Θέρμης και των κοινοτήτων ή οικισμών της ευρύτερης περιοχής, δεδομένου ότι στην κεραμική αποδίδεται ενεργός ρόλος στη διαμόρφωση κοινωνικών σχέσεων, όπως συμμαχικών, φιλικών, ανταγωνιστικών κ.ά. (Κωτσάκης 2, Urem-Kotsou & Kotsakis 27, Halstead 27). 4

143 Τέλος, η τοποθέτηση του συγκεκριμένου υλικού σε ένα από τα χρονολογικά πλαίσια της νεολιθικής περιόδου δεν είναι εύκολη υπόθεση. Αρκετά στοιχεία της τυπολογίας και της μορφολογίας της κεραμικής, όπως η έντονη παρουσία των τροπιδωτών αγγείων, και της μαύρης στιλβωμένης κεραμικής, συνηγορούν για την πρώιμη φάση της ΝΝ. Η ύπαρξη, όμως, σημαντικών ποσοτήτων των σφαιρικών ή ημισφαιρικών σχημάτων και της κόκκινης επιχρισμένης κεραμικής από την μία, και η εμφάνιση των κλειστών αγγείων με τροπίδωση και της μαύρης κεραμικής με λευκή διακόσμηση από την άλλη, περιπλέκουν την υπόθεση. Τα πρώτα θεωρούνται χαρακτηριστικά των προγενέστερων φάσεων της νεολιθικής, ενώ τα δεύτερα εμφανίζονται και σε στρώματα των ύστερων φάσεων της ΝΝ στην κεντρική Μακεδονία. Σε κάθε περίπτωση, την απάντηση για το συγκεκριμένο ζήτημα μπορεί να δώσουν οι ραδιοχρονολογήσεις που έχουν δρομολογηθεί τον τελευταίο χρόνο. 8 8 Προσωπική επικοινωνία με την ανασκαφέα της Θέρμης Δρ. Μ. Παππά. 42

144 Βιβλιογραφία Αδάμ-Βελένη, Π., Μ. Βιολατζής, Π. Καρατάσιος & Α. Στάγκος 24. Προϊστορικές θέσης στην ενδοχώρα του Στριμονικού κόλπου. Νεολιθική θέση στην Ασπροβάλτα. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 6: 7-9. Adams, W. & E.A. Adams. 99. Archaeological Typology and Practical Reality: A Dialectical Approach to Artifact Classification and Sorting. Cambridge: Cambridge University Press. Ανδρέου, Σ. και Κ. Κωτσάκης " ιαστάσ εις του χώρου στην Κεντρική Μακεδονία: Αποτύπωση της ενδοκοινοτικής και διακοινοτικής χωροοργάνωσης." Αµητός, Andreou, S. & K. Kotsakis "ing people in a artifact-poor landscape: the Langadas case, Macedonia, Greece." Στο Reconstructing Past Populations Trends in Mediterranean Europe (3BC-AD 8), επιμ. J. Bintliff & K. Sbonias. Oxford Oxbow books Andreou, S., Fotiadis, M. & K. Kotsakis Review of Aegean Prehistory V: The Neolithic and Bronze Age of Northern Greece. American Journal of Archaeology (3): Andreou, S., Fotiadis, M. & K. Kotsakis. 2. "The Neolithic and Bronze Age of Northern Greece, Adendum: " Στο Aegean Prehistory: a review, επιμ. T. Cullen. Boston: Archaeological Institute of America Ανδρέου, Σ., Μ. Παππά & J Czebreszuk. 23. Το αρχαιολογικό πρόγραμμα στην κοιλάδα του Ανθεμούντα. Το Αρχαιολογικό Έργο στην Μακεδονία και στη Θράκη: ύπο εκτύπωση. Appadurai, A "Introduction: commodities and the politics of value." Στο The social life of things: Commodities in cultural perspective, επιμ. A. Appadurai. Cambridge: Cambridge University Press Ασλάνης, Ι Η Προϊστορία της Μακεδονίας Ι. Η Νεολιθική Εποχή. Αθήνα: Εκδόσεις Καρδαμίτσα Arnold, D.E Ceramic Theory and Cultural Process. New Studies in Archaeology. Cambridge: Cambridge University Press. Bailey, D. 2. Balkan Prehistory. Exclusion, Incorporation and Identity London Routledge Barrett, J. C. 2. "A thesis on agency." Στο Agency in Archaeology, επιμ. M.A. Dobres & J.E. Robb. London: Routledge Binford, L Archaeology as Anthropology American Antiquity 28: Binford, L Archaeologichal Systematics and the Study of Cultural Process. American Antiquity 3 (2):

145 Blinkborn, P "Habitus, social identity and Anglo-Saxon pottery." Στο Not so much a pot, ore a way of life. Corrent approches to artefact analysis in archaeology, επιμ. C.G. Cumberpatch & P.W. Blinkborn. Oxford: Oxbow Books Βουβαλίδης, Κ., Γ. Συρίδης & Κ. Αλμπανάκης. 25. Γεωμορφολογικές μεταβολές στον κόλπο της Θεσσαλονίκης εξαιτίας της ανύψωσης της στάθμης της θάλλασας τα τελευταία. χρόνια. Το Αρχαιολογικά Εργο στη Μακεδονία και στη Θράκη Βούλγαρη, Ε., Σωφρονίδου, Μ. και Κ. Τουλούμης Από το όστρακο στο αγγείο: Μια πρώτη προσέγγιση της κεραμικής από το νεολιθικό Δισπηλιό. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη : 9-8. Braun, D. P "Pots as Tools." In Archaeological Hammers andtheories, ed. J. A. Moore and A. S. Keene. New York: Academic Press Brudenell, M. & A. Cooper. 28. Post-middenism: dositional histories on later Bronze Age setlements at Broom, Bedfordshire. Oxford Journal of Archaeology 27 (): Brumfiel, E. M. 23. It's A Material World: History, Artifacts, and Anthropology. Annual Review of Anthropology 32: Buchli, V "Interpreting Material Culture: the truble with text." Στο Interpreting Arcaheology. Finding the meaning in the past, επιμ. M. Shanks I. Hodder, A. Alexandri, V. Buchli, J. Carman, J. Last & G. Lucas. London: Routledge Γαλλής, Κ "Ο νεολιθικός κόσμος." Στο Νεολιθικός πολιτισμός στην Ελλάδα επιμ. Γ.Α. Παπαθανασόπουλος. Αθήνα: Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή Γαλλής, Κ Άτλας προϊστορικών οικισμών της ανατολικής Θεσσαλικής πεδιάδας. Λάρισα: Εταιρεία Ιστορικών Ερευνών Θεσσαλίας. Chapman, J. 2. Fragmentation in Archaeology.People, places and broken objects in the prehistory of south-eastern europe London & New York: Routledge. Chilton, El.S. 999 "One Size Fits All. Typology and Alternatives for Ceramic Research." Στο Material Meanings. Critical Approaches to the Interpretation of Material Culture, επιμ.. El.S.Chilton. Salt Lake City: Foundations of Archaeological Inquiry.The University of Utah Press Conkey, M.W. 99 "Experimenting with Style in Archaeology: Some Historical and Theoretical Issues." Στο The Uses of Style in Archaeology, επιμ. Μ. Conkey & Chr. Hastorf. Cambridge: Cambridge University Press Γραµµένος,.Β "Νεολιθικές έρευνες στην κεντρική και ανατολική Μακεδονία." Διδακτορική Διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. 44

146 99. Νεολιθικές έρευνες στην κεντρική και ανατολική Μακεδονία Αθήνα: Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρίας Διάγραμμα των Χρονικών της Νεολιθικής έρευνας στην Νότια Βαλκανική από το 984 κ.εξ. Μακεδονικά 28: "Κατοίκηση. Μακεδονία και Θράκη " Στο Νεολιθικός πολιτισμός στην Ελλάδα, επιμ. Γ.Α. Παπαθανασόπουλος. Αθήνα: Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή Νεολιθική Μακεδονία. Αθήνα: ΤΑΠΑ. Γραµµένος,.Β. & Σ. Κώτσος Ανασκαφή στον προϊστορικό οικισμό Μεσημεριανή Τούμπα Τριλόφου, περίοδοι 992, Το Αρχαιολικό Έργο στην Μακεδονία και Θράκη Α: Ανασκαφή προϊστορικού οικισμού Νεότερης Νεολιθικής και Πρώιμης Εποχής Χαλκού στο λόφο της Αγίας Λύδιας Ασπροβάλτας. Μακεδονικά 32: α. Σωστικές ανασκαφές στο νεολιθικό οικισμό Σταυρούπολης Θεσσαλονίκης Αθήνα: Δηνοσιεύματα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτο Βόρειας Ελλάδας (επιμ.) 22β. Ανασκαφή στον προϊστορικό οικισμό ''Μεσημεριανή Τούμπα" Τριλόφου Ν. Θεσσαλονίκης. Ανασκαφικές περίοδοι 992, , 2, 2. Vol.. Θεσσαλονίκη: Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτο Βόρειας Ελλάδας. 23. Ανασκαφή στο νεολιθικό οικισμό του Ζαγκλιβερίου Νομού Θεσσαλονίκης. Μακεδονικά 33: (επιμ.) 24. Σωστικές ανασκαφές στο νεολιθικό οικισμό Σταυρούπολης Θεσσαλονίκης. Μέρος ΙΙ. Τόμος 6. Θεσσαλονίκη: Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτο Βόρειας Ελλάδας. Γραµµένος,.Β., Μ. Παππά, Ντ. Ούρεμ -Κώτσου, Κ. Σκουτροπούλου, Ε. Γιαννούλη & Μπ. Τσιγαρίδα. 99. Ανασκαφή νεολιθικού οικισμού Θέρμης. Ανσκαφική περίοδος 987. Μακεδονικά 28: Γραµµένος,.Β., Μ. Παππά, Ντ. Ούρεμ-Κώτσου, Κ. Σκουτροπούλου, Ε. Γιαννούλη, Χ. Μαραγκού, Σ. Βαλαμότη, Γ, Συρήδης, Ε. Μακρή & Ρ. Χρηστίδου Ανασκαφή νεολιθικού οικισμού Θέρμης Β και βυζαντινής εγκατάστασης παρά τον προϊστορικό οικισμό Θέρμη Α. Ανασκαφική περίοδος 989. Μακεδονικά 28: Γραµµένος,.Β., Σ. Κώτσος & Α. Χατζούδη Σωστικές ανασκαφές στον νεολιθικό οικισμό της Σταυρούπολης Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη :

147 Γραµµένος,., Μ. Μπέσιος & Σ.Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισµούς της Κεντρικής Μακεδονίας. Θεσσαλονίκη: Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών. Cumberpatch, C.G "Towards a phenomenological approach to the study of medieval pottery." In Not So Much a Pot, More a Way of Life, ed. C.G. Cumberpatch & P.W. Blinkhorn. Oxford: Oxbow Books Demoule, J-P. & C. Perlès The Greek Neolithic: A new review. Journal of World Prehistory 7 (4): Dietler, M. & I.Herbich Tich Matek: The Technology of Luo Pottery Production and the Definition of Ceramic Style. World Archaeology 2 (): Dietler, M. & I. Herbich 998. "Habitus, Techniques, Style: An Integrated Approach to the Social Understanding of Material Culture and Boundaries." Στο The Archaeology of Social Boundaries, επιμ. M.T.Stark. Washington D.C.: Smithsonian Institution Press Dobres, M.A. & Ch. Hoffman 994. Social agency and the dynamics of prehistoric technology. Journal of Archaeological Method and Theory (3): Dobres, M.A. & J. Robb. 2. " Agency in Archaeolog.Paradigm or platitude?." Στο Agency in Archaeology, επιμ. M. A.Dobres & J. Robb. London: Routledge Dobres, M.A. 2. Archaeologies of Technology. Cambridge Journal of Economics 34: 3-4. Dornan, J.L. 22. Agency and Archaeology: Past, Present, and Future Directions. Journal of Archaeological Method and Theory 9 (4): Ellis, L The Cucuteni-Tripolye culture : study in technology and the origins of complex society. BAR international series. Oxford. Fotiadis, M "Economy, ecology and settlement among subsistence farmers in the Serres Basin, northeastern Greece, 5- B.C. " Δηδακτορική Διατριβή Indiana University. 2. Imagining Macedonia in Prehistory, ca Journal of Mediterranean Archaeology 4 (2): French, D Index of Prehistoric Sites in Central Macedonia (Copy No 5). Athens. Georgieva, P. 27. "On the Late Stages of the Krivodol-Salcuta Culture." Στο The Struma/Strymon River Valley in Prehistory, επιμ. H. Todorova, M. Stefanovich & G. Ivanov. Sofia: Gerda Henkel Stiftung Ghilardi, M., E. Fouache, F.Queyrel, G. Syrides, K. Vouvalidis, S.Kunesch, M. Styllas & S. Stiros. 28. Human occupation and geomorphological evolution of the Thessaloniki Plain (Greece) since mid Holocene. Journal of Archaeological Science 35 ():

148 Gosden, Ch. & Y. Marshall The Cultural Biography of Objects. World Archaeology 3 (2): Gosselain, O. 998 "The Social and Technical Identity in a Clay Crystal Ball." Στο Archaeology of Social Boundaries, επιμ. M. T. Stark. Washington D.C.: Smithsonian Institution Press Hally, D.J The Identification of Vessel Function: A Case Study fron Northwest Georgia. American Antiquity 5 (2): Halstead, P "Carcasses and commensality: Investigating the social context of meat consumption in Neolithic and Early Bronze Age Greece." In Cooking Up the Past: Food and Culinary Practices in the Neolithic and Bronze Age Aegean, ed. C. Mee & J. Renard. Oxford: Oxbow Books Henrickson, E.F., & M.A. McDonald Ceramic Form and Function: An Ethnographic Search and an Archeological Application. American Anthropologist 85 (3): Heurtley, W Prehistoric Macedonia. Cambridge: Cambridge University Press. Higgins, M.D. & R. Higgins 996. A Geological Companion to Greece and the Aegean Ithaka, New York: Cornell University Press Hodder, I Symbols in Action: Ethnoarchaeological Studies of Material Culture. Cambridge: Cambridge University Press. 22. Entangled: an archaeology of the relationships between humans and things. Oxford: Wiley & Blackwell. Hodder, I. & S. Hutson. 23. Reading the Past. Current Aproaches to Interpretation in Archaeology. 3η έκδοση. Cambridge: Cambridge Universtiy Press. Hosler, D Technical Choices, Social Categories and Meaning Among the Andean Potters of Las Animas. Journal of Material Culture (): Θεοχάρης, Δ.Ρ Νεολιθικός Πολιτισμός: Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής στον ελλαδικό χώρο. Γ Έκδοση. Αθήνα: ΜΙΕΤ. Johnson, M Archaeological Theory: an introduction. Oxford: Blackwell Publishers Jones, A. 22. Archaeological Theory and Scientific Practice. Cambridge: Cambridge University Press. Korkuti, M. 2. Qytetërimi Neolitik dhe Eneolitik në Shqipëri. Tiranë: Akademia e Shkencave e Sqipërisë. 47

149 Kotsakis, K "The use of habitational space in Neolithic Sesklo." Presented at the La Thesalie. Quinze annees de recherches archaeologiques, Bilans et perspectives Lion 7-22 Avril "The Past is Ours. Images of Greek Macedonia." Στο Archaeology Under Fire, επιμ. L. Meskell. London: Routledge "What tells can tell: Social space and settlement in the Greek Neolithic." Στο Neolithic Society in Greece, επιμ. P. Halstead. Sheffield: Sheffield Academic Press Kotsos, S. & D. Urem-Kotsou. 26. "Filling in the neolithic landscape of central Macedonia, Greece." Στο Homage to Milutin Garašanin επιμ. N. Tasic & C. Grozdanov. Belgrade: SASA, Special Edition Κουκούλη-Χρυσανθάκη, Χ "Μακεδονία - Θράκη." Στο Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα επιμ. Γ. Παπαθανασόπουλος. Αθήνα: Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή Κυριατζή, Ε. 2. "Κεραμική Τεχνολογία και Παραγωγή. Η Κεραμική της Ύστερης Εποχής Χαλκού από την Τούμπα Θεσσαλονίκης " Διδακτορική Διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλόνικης. Κωτσάκης, Κ "Κεραµική τεχνολογία και κεραµική διαφοροποίηση: προβλήµατα της γραπτής κεραµικής της Μέσης Νεολιθικής εποχής του Σέσκλου." ιδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης Σύγχρονη Αρχαιολογία: Ρεύµατα και Κατευθύνσεις. Αρχαιολογία 2: "Εισαγωγή του επιµελητή." In ιαβάζοντας το παρελθόν, ed. I. Hodder. Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου "Ο νεολιθικός οικισμός: χόρος παραγωγής και ιδεολογίας". Στο Η Ιστορία της Ελληνικής Πόλης, επιμ. Α.Φ. λαγόπουλος. Αθήνα: Ερμής "Υλικός πολιτισμός και ερμηνεία στην σύγχρονη αρχαιολογική θεωρία". Στο Εκπαιδευτικά Ταξίδια στο Χρόν: Εμπειρίες και Ερμηνείες του Παρελθόντος, επιμ. Ν. Νικονάνου & Ν. Κασβίκης. Αθήνα: Πατάκη "Η Κεραμική της Νεότερης Νεολιθηκής στην Βόρεια Ελλάδα". Στο Η Ελλάδα στο Ευρίτερο Πολιτισμικό Πλαίσιο των Βαλκανίων κατάτην 5 και 6 χειλιετία π.χ., επιμ. Ν. Παπαδημιτρίου & Ζ. Τσιρτσώνη. Αθήνα: Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή υπό έκδοση Σέσκλο ΙΙ. Η κεραμική της Μέσης Νεολιθικής: τεχνολογική και στατιστική ανάλυση. 48

150 Lemonnier, P The study of material culture today: Toward an anthropology of technical systems. Journal of Anthropological Archaeology 5 (2): "Introduction." Στο Technological Choices. Transformations in material cultures since the Neolithic, επιμ. P. Lemonnier. London & New York: Routledge Λιούτας, Α. & Σ. Κώτσος. 28. Ανασκαφές στην περιοχή της Μικρής Βόλβης. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 2: Mahias, M. C "Pottery techniques in India:Technical variants and social choice." Στο Technological choices: Transformation in material cultures since the Neolithic, επιμ. P. Lemonier. London: Routledge Malamidou, D., Z. Tsirtsoni, P. Yiouni, L. Lespez, V. Kilikoglou & A. Tsolakidou. 26. Les poteries Neolithiques à decór peint 'noir sur rouge' en Grè ece du Nord: "matières premières et production". Bulletin de Correspondace Hellénique 3: Maniatis, Y. & M.S. Tite. 98. Technological examination of Neolithic-Bronze Age pottery from central and southeast Europe and from the Near East. Journal of Archaeological Science 8 (): Μανιάτης, Γ. 22. "Αποτελέσματα ραδιοχρονολόγησης δειγμάτων από το νεολιθικό οικισμό Σταυρούπολης Θεσσαλονίκης." Στο Σωστικές ανασκαφές στο νεολιθικό οικισμό Σταυρούπολης Θεσσαλονίκης. Μέρος Ι, Δ.Β. Γραμμένος & Σ. Κώτσος. Θεσσαλονίκη Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Βόρειας Ελλάδας Μανιάτης, Γ., Κ. Κωτσάκης & P. Halstead. 22. Νέες ραδιοχρονολογίσεις της αρχαιότερης νεολιθικής στην Μακεδονία.Παλιάμπελα Κολινδρού. Το Αρχαιολογικό Έργο στην Μακεδονία και τη Θράκη. (υπό έκδοση). Manson, J "Starcevo Pottery and Neolithic Development in the Central Balkans." Στο The Emergence of Pottery, Technology and Innovation in Ancient Societies, επιμ. W.K. Barnet & J. Hoopes. Washington D.C.: Smithsonian Institution Press Mathew, A.J., A.J. Woods & C. Oliver. 99. "Spotes before the eyes: new comparison charts for visual percentage estimation in archaeological material." Στο Recent Developments in Ceramic Petrology,επιμ. A. Middleton & I. Freestone. (British Museum Occasional Paper 8) London: The British Museum Mauss, M. 992 [934]. "Techniques of the body." Στο Incorporations, επιμ. J. Crary and S. Kwinter. New York Zone Books Meskell, L Archaeologies of Social Life: Age, Sex, and Class in Ancient Egypt. Oxford: Basil Blackwell. Miller, D Artifacts as Categories. Cambridge: Cambridge University Press. 49

151 25. "Materiality: An Introduction." Στο Materiality, επιμ. D. Miller. Durham and London: Duke University Press. -5. Mills, B.J "Ceramics and the Social contexts of food consumption in the Northern Southwest." Στο Pottery and People: A Dynamic Interaction, επιμ. J.M. Skibo & G.M. Feinman. Salt Lake City: The University of Utah Press Μουντράκης, Δ.Μ. 27. Γεωλογία της Ελλάδας Θεσσαλονίκη: University Studio Press. Mylonas, G.E Excavations at Olynthus: Part I, The Neolithic Settlement. Baltimore: The John Hopkins Press. Μυλωνάς, Γ.E Οι προϊστορικοί κάτοικοι της Ελλάδας. Βιβλιοθίκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 24. Nikolov, V. 2. "Απόψεις από την νεότερη Προϊστορία της Βουλγαρίας " Στο Τα βαλκάνια στην Προϊστορία, επιμ. Ι. Ασλάνης. Αθήνα: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών 7-3. Orton, C How many pots make five? An historical review of pottery quantification. Archaeometry 35 (2): Orton, C., P. Tyers & A. Vince Pottery in Archaeology. of Cambridge manuals in archaeology. Cambridge: Cambridge University Press. Ozdogan, M. 23. "The Prehistory of Northwestern Turkey. A synoptyc overview of the latest evidence." Στο Recent Research in the Prehistroy of the Balkans, επιμ. D. V. Grammenos. Thesalonique: TAP Ούρεμ-Κώτσου, Ν. 99. Ανασκαφή νεολιθικού οικισμού Θέρμης. Ανασκαφική περίοδος 987:Οι κεραμικές κατηγορίες και η μελέτη τους. Μακεδονικά 27: Ανασκαφή νεολιθικού οικισμού Θέρμης Β και βυζαντινής εγκατάστασης παρά τον προϊστορικό οικισμό Θέρμη Α: Ανασκαφική περίοδος 989. Η κεραμική. Μακεδονικά 28: "Η κερμική της Θέρμης Β." Μεταπτυχιακή Εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμειο Θεσσαλονίκης. 26. "Νολιθική Κεραμική του Μακρυγιάλου. Διατροφικές Συνήθιες και οι Κοινωνικές Διαστάσεις της Κεραμικής." Διδακτορική Διατρηβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Ούρεμ-Κώτσου, Ν. & Σ. Δημητριάδης 22. "Η τεχνολογία της κεραμικής από τον νεολιθικό οικισμό της Σταυρούπολής: πρώτες παρατηρήσεις " Στο Σωστικές ανασκαφές στον νεολιθικό οικισμό Σταυρούπολης Θεσσαλονίκης, Δ.Β. Γραμμένος & Σ. Κώτσος. Αθήνα: Δημοσιέυματα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Βορείας Ελλάδας

152 Ούρεμ-Κώτσου, Ν. & Ε. Γκιούρα. 24. "Η κεραμική των νέων ανασκαφών." Στο Σωστικές ανασκαφές στο νεολιθικό οικισμό Σταυρούπολης Θεσσαλονίκης. Μέρος ΙΙ (998-23), Δ.Β. Γραμμένος & Σ. Κώτσος. Αθήνα: Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Βόρειας Ελλάδας Παπαδάκου, Τ. 2. "Η Κεραμική της Αρχαιότερης Νεολιθικής από την Θέση Παλιάμπελα Κολινδρού." Μεταπτυχιακή Εργασια, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμειο Θεσσαλονίκης. Παπαθανασόπουλος, Γ.Α. επιμ. Νεολιθικός πολιτισμός στην Ελλάδα. Αθήνα: Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή. Παπαϊωάνου, Α.. 2. "Η Κεραμική από τους λάκκους 7 και της πρώϊμης νεολιθικής θέσης Ρεβενίων Κορινού." Μεταπτυχιακή Εργασια, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Παππά, Μ. 99. Ανασκαφή νεολιθικού οικισμού θέρμης. Ανασκαφική περίοδος 987. Μακεδονικά 27: Ανασκαφή νεολιθικού οικισμού Θέρμης Β και βυζαντινής εγκατάστασης παρά τον προϊστορικό οικισμό Θέρμη Α. Ανασκαφική περίοδος 989. Μακεδονικά 28: Στοιχεία για την οργάνωση του χώρου στην κοιλάδα των Βασιλικών Αρχαία Μακεδονία Πέμπτο Διεθνές Συμπόσιο 2: "Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισμούς της Κεντρικής Μακεδονίας. Δ.Ε.Θ.-Θέρμη-Μακρύγιαλος" Διδακτορική Διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Παππά, Μ., Α. Αντωνάρας, Ε. Βλίωρα & Σ. Νανόγλου. 2. Νεολιθικός οικισμός Θέρμης Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 22: Pappa, M. & M. Besios The Neolithic Settlement at Makriyalos, Northern Greece: Preliminary Report on the Excavations. Journal of Field Archaeology 26 (2): Παππά, Μ., Σ. Νανόγλου & Α. Νίτσου. 22. Νεολιθικός οικισμός Θέρμης Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 4: Παππά, Μ., Φ. Αδακτύλου & Σ. Γερούση. 23. Νεολιθικός οικισμός Θέρμης 2-2. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 5: Παππά, Μ., Χ. Αυγέρος & Σ. Νανόγλου. 2. Ανασκαφή δτον νεολιθικό της Θέρμης 27. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη 2:

153 Πεντεδέκα, Α "Δύκτια Ανταλλαγής της Κεραμικής κατά την Μέση και την Νεότερη Νεολιθική στην Θεσσαλία" Διδακτορική Διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπισήμιο Θεσσαλονίκης. Perles, C. & K.D. Vitelli "Craft specalisation in the Neolithic of Greece." Στο neolithic Society in Greece, επιμ. P. Halstead. Sheffield: Sheffield Academic Press Πηλάλη-Παπαστερίου, Αγγ. & Αι. Παπαευθυμίου-Παπανθίμου 997. προϊστορική Μακεδονία. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής. Οδοιπορικό στην Pfaffenberger, B Social Anthropology of Technology. Annual Review of Anthropology 2: Prendi, F. & S. Aliu. 97. Vendbanimi Neolitik në fshatin Kmanik të rrethit të Kolonjës. Iliria : Pritchard, A.C & S.E. van der Leeuw "Introduction:the many dimensions of pottery." Στο The Many Dimensions of Pottery, επιμ. A.C. Pritchard & S.E. van der Leeuw. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam -23. Renfrew, C "The Sitagroi Sequence." In Excavations at Sitagroi: A Prehistoric Village in Northeast Greece, ed. M. Gimbutas & E.S. Elster C. Renfrew. Los Angeles: University of California Rey, L. 97. Observations sur les premiers habitats de la Macédoine. BCH 4-43 (97-99). Rey, O.S. 98. Pottery Technology: Principles and Reconstruction. Vol. (Manuals on Arcaheology 4). Washington D.C.: Taraxacum. Rice, P. M. 987 Pottery Analysis: A Sourcebook. Chicago: The University of Chicago Press. Sackett, J.R Isochrestism and style: A clarification. Archaeology 5 (3): Journal of Anthropological Schiffer, M. & M. Skibo The explanation of artefact variability. American Antiquity 62: Shanks, M. & C.Tilley 987. Re-Constructing Archaeology: Theory and Practice. London: Routledge. Shepard, A.O Ceramics for the Archaeologist. 2η έδοση. Washington D.C.: Carnegie Institution of Washington. Sillar, B. & Tite, M. 2. The challenge of "Technological choices" for materials science approaches in archaeology. Archaeometry 42 ():

154 Skibo, J.M Pottery Function: A use Alteration Perspective. Interdisiplinary Contribution to Archaeology. New York: Plenum Press. Skibo, J.M. & Schiffer, M.B The effects of water on processes of ceramic abrasion. Journal of Archaeological Science 4 (): Σκουρτοπούλου, Κ "Η Λιθοτεχνία της Θέρμης Β. Νεολιθική παραγωγή και τεχνολογική δραστηριότητα " Αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. 22. "Θεωρητικοί και µεθοδολογικοί προσανατολισµοί σχετικά µε τη µελέτη των τεχνολογικών δραστηριοτήτων στα πλαίσια της ελληνικής νεολιθικής." Στο Η προϊστορική έρευνα στην Ελλάδα και οι προοπτικές της: Θεωρητικοί και Μεθοδολογικοί προβληµατισµοί. Πρακτικά διεθνούς συµποσίου στη µνήµη του. Ρ. Θεοχάρη. Θεσσαλονίκη-Καστοριά University Studio Press Smith, M.F Function from Whole Vessel Shape: A Method and a Aplication to Anasazi Black Mesa Arizona. American Anthropologist 9 (4): Stark, M.T "Technical choices and social boudaries in material culture patterning, an introduction" Στο The Archaeology of Social Boundaries, επιμ. M.T. Stark. Washington D.C.: Smithsonian Institution Press -. Stark, M., M. Elson & J. Clark. 998 "Social Boundaries and Technical Choices in Tonto Basin Prehistory." Στο The Archaeology of Social Boundaries, επιμ. M. T. Stark. Washington D.C.: Smithsonian Institution Press Steponaitis, P "Technological studies of prehistoric pottery from Alabama: Physical properties and vessel function." Στο The many dimensions of pottery, επιμ. A.van der Leew. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam Tilley, Ch. 26. "Objectification." In Handbook of Material culture, ed. W. Keane Ch. Tilley, S. Kuschler, M. Rowlands & P. Spyer. London: Sage Trigger, B.G Μια ιστορία της αρχαιολογικής σκέψης Trans. Ιωάννα Ανδρέου. Αθήνα Αλεξάνδρεια Tsirtsoni, Z. 2. Les poteries du debut du Neolithique Recent en Macedonie. Les types de recipients. BCH 24: -55. Τσιρτσώνη, Ζ. 2. Η κεραμική της ΝΝ περιόδου από τον Γαλλικό τομέα των πρόσφατων ανασκαφών ( ) στο Ντικιλί Τάς (Φίλιπποι, Ν. Καβάλας). Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη 4:

155 Turner, J. & J.R.A. Greig "Vegetational History." Στο Excavations at Sitagroi. A Prehistoric Village in Northeast Greece, επιμ. M. Gimbutas & E.S. Elster C. Renfrew. Los Angeles: University of California Urem-Kotsou, D. & K. Kotsakis. 27. "Pottery, Cuisine and Community in the Neolithic of North Greece." Στο Cooking Up the Past. Food and Culinary Practices in the Neolithic and Bronze Age Aegaean, επιμ. Christopher M. & R. Josette. Oxford: Oxbow Books Vajsov, I. 27. "Promachon-Topolnica. A typology of painted decorations and its use as a chronological marker." Στο The Struma/Strymon river valley in prehistory, επιμ. H. Todorova, M. Stefanovich & G. Ivanov. Sofia: Gerda Henkel Stiftung van der Leeuw, S "Giving the Potter a Choice. Conceptual aspects of pottery techniques " Στο Technological Choices. Transformation in material cultures since the Neolithic, επιμ. P. Lemonnier. London & New York: Routledge VanPool, T.D. & R.D. Leonard. 2. Qunatitative Analysis in Archaeology Oxford: Wiley- Blackwell. Vasic, R. 2. "Η Προϊστορία της Γιουγοσλαβίας." Στο Τα Βαλκάνια στην Προϊστορία, επιμ. Ι. Ασλάνης. Αθήνα: Εθνηκό Ίδρυμα Ερευνών Wace, A.J.B. & M.S. Thompson. 92. Prehistoric Thessaly. Cambridge: Cambridge University Press. Watson, P.J., S. Leblanc & C.L. Redman 97. Explanation in Archaeology. An Explicitly Scientific Aproach New York: Columbia University Press. Whitbread, I. K " The colection, processing and interpretation of petrografic data " Apendix 3. Στο Greek Transport Amphore. A petrological and Archaeological. ( Fitch Laboratory Occasional Paper 4) Athens: The British School at Athens Wiessner, P Style and Social Information in Kalahari San Projectile Points. American Antiquity 48 (2): Wobst, H.M "Stylistic Behavior and Information Exchange." Στο Papers for the Director: Research Essays in Honour of James B. Griffin. Anthropological Papers No.6, επιμ. C.E. Cleland. Museum of Anthropology, University of Michigan: Ann Arbor Youni, P "The early neolithic pottery " Στο Nea Nikomedeia I: The Excavation of an Early Neolithic Village in Northern Greece , επιμ. K.A. Wardle. London: The British Scool at Athens Χονδρογιάννη, Α. 29. "Μη οικιστικές χρήσεις χώρου στους νεολιθικούς οικισμούς. Το παράειγμα της Τούμπας Κρεμαστής Κοιλάδας". ιδακτορική ιατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο. 54

156 Ψαράκη, Κ. 24. "Υλική και κοινωνική διάσταση του στιλ της κεραµικής: Η χειροποίητη κεραµική της εποχής του Χαλκού από την Τούµπα Θεσσαλονίκης." ιδακτορική ιατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο. Ψυχογιού-Smith, O "Ο χώρος και το φυσικό περιβάλλον της Μακεδονίας " Στο Η Προϊστορία της Μακεδονίας Ι. Η Νεολιθική Εποχή, επιμ. Ι. Ασλάνης. Αθήνα: Εκδόσεις Καρδαμίτσα

157 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι Συντομογραφίες και η ομαδοποίηση των τιμών του πίνακα Munsell Soil Color Charts

158 Εγκλείσματα της κεραμικής ύλης. οργανικά 2. όστρεα 3. χαλαζίας 4. μαρμαρυγίας 5. ασβεστιούχα 6. άμμος 7. αδιάγνωστα 8. κόκκινα στίγματα 9. φυλλίτες Η κατεύθυνση των ιχνών του στιλβωτήρα. κάθετη 2. οριζόντια 3. διαγώνια 4. χιαστί 5. δύο ειδών 6. προς όλες τις κατευθύνσεις 7. αδιάγνωστη Το βασικό σχήμα των αγγείων 3Α κύπελλα 3Α2 φιάλες 3Α3 λεκάνες 3Α4 μεγάλα σφαιρικά αγγεία

159 4Ε ευρύστομα με λαιμό 4Ε2 ευρύστομα με κωνικό στόμιο 4Ε3 ευρύστομα με συγκλίνοντα τοιχώματα 5Κ αμφορίσκοι 5Κ2 αμφορείς 5Κ3 πιθαμφορείς 7Α ταψιά Μαύρα GLEY2.5/N, GLEY3/N, GLEY4/N, GLEY5/N, GLEY22.5/, YR 5/2, YR 3/, 7.5YR2.5/, 7.5YR4/, 7.5YR2.5/ YR6/4, YR6/3, YR6/2, YR5/4, YR5/3, YR5/2, YR5/, Καστανά YR4/2, YR4/, YR3/2, YR3/, 7.5YR7/4, 7.5YR7/3, 7.5YR6/5, 7.5YR6/4, 7.5YR6/3, 7.5YR5/2, 7.5YR5/3, 7.5YR5/4, 7.5YR4/3, 7.5YR4/2, 7.5YR4/, 7.5YR3/, 5YR6/3, 5YR5/4, 5YR5/3, 5YR4/3, 2.5YR3/, 5YR4/ YR6/6, YR5/6, YR4/6, YR4/4,YR4/2, 5YR7/6, 5YR6/6, Κόκκινα 5YR6/4, 5YR5/6, 5YR5/4, 5YR4/4, 2.5YR7/5, 2.5YR6/6, 2.5YR5/6, 2.5YR5/4, 2.5YR4/6, 2.5YR4/4, 2.5YR4/3, 2.5YR4/, 2.5YR3/4, 2.5YR3/3 Υπόλευκα YR7/3 Πίνακας.. Ομαδοποίηση των τιμών του πίνακα Munsell

160 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ Δοκιμές επανόπτησης

161 πριν την επανότηση μετά την επανότηση επίχρισμα εξωτερικά πυρήνας εσωτερικά εξωτερικά πυρήνας εσωτερικά εσωτ. εξωτ. 7.5YR 4/6 οξειδωμένος 7.5YR 6/4 R 5/6 2.5YR 4/8 2.5YR 4/8 αβέβαιο 7.5YR 3/2 ημιοξειδωμένος 7.5YR 5/2 2.5 YR 5/4 2.5.YR 5/8 2.5YR 4/8 ναι 2.5YR 5/6 οξειδωμένος 2.5YR 5/4 2.5YR 4/6 2.5YR 4/8 2.5YR 4/6 GLEY 2.5/N ημιοξειδωμένος 7.5YR 2.5/ 2.5YR 4/6 2.5YR 4/8 2.5YR 4/8 2.5 YR 3/4 αναγωγικός R 3/4 R 4/6 R 4/4 2.5YR 4/6 ναι ναι 7.5YR 4/2 αναγωγικός 7.5YR 5/3 2.5YR 4/8 2.5YR 4/8 2.5YR 4/6 2.5YR 4/4 ημιοξειδωμένος 2.5YR 4/6 2.5YR 4/8 2.5 YR 5/8 2.5YR 4/8 ναι ναι GLEY 2.5/N αναγωγικός GLEY 2.5/N 2.5YR 4/8 2.5YR 4/8 2.5YR 4/8 αβέβαιο αβέβαιο GLEY 2.5/N ημιοξειδωμένος 7.5YR 4/3 2.5YR 4/8 2.5YR 4/8 2.5YR 4/8 αβέβαιο αβέβαιο 2.5YR5/6,R5/ οξειδωμένος 2.5YR6/8 2.5YR 6/6,R5/ 2.5YR 4/8 2.5YR6/8 7.5YR 5/4 ημιοξειδωμένος 7.5YR 3/2 2.5YR 4/6 2.5YR5/8 2.5YR 5/6 αβέβαιο GLEY 2.5/N ημιοξειδωμένος 7.5YR 3/ 2.5YR 5/6 2.5YR 5/8 2.5YR 5/6 GLEY 2.5/N,5YR 5/6 ημιοξειδωμένος 5YR 4/6 2.5YR 5/6 2.5YR 4/6 2.5YR 5/6 R 4/4 οξειδωμένος 5YR 6/6 2.5YR 4/6 2.5YR 5/8 5YR 7/6 ναι 5YR 5/3 αναγωγικός 7.5YR 3/ 5YR 5/6 5YR 5/6 5YR 5/6 GLEY 2.5/N ημιοξειδωμένος 5YR5/3 2.5YR 4/8 2.5YR 4/8 2.5YR 4/8 YR 7/3 οξειδωμένος YR 6/3 5YR 6/6 5YR 5/8 7.5YR 7/6 7.5YR 4/2 οξειδωμένος 7.5YR 4/ 2.5YR 5/6 2.5YR 6/8 2.5YR 5/6 7.5YR 5/3 οξειδωμένος 7.5YR 5/3 2.5YR 4/8 2.5YR 5/8 2.5YR 4/8 5YR 5/6 ημιοξειδωμένος 7.5YR 6/4 2.5YR 4/6 2.5YR 4/8 2.5 YR 5/8 αβέβαιο GLEY 2.5/N ημιοξειδωμένος YR 3/2 2.5YR 4/8 2.5YR 5/8 R 5/4 GLEY 2.5/N ημιοξειδωμένος YR 3/2 2.5YR 4/8 2.5YR 5/8 YR 5/6 αβέβαιο αβέβαιο GLEY 2.5/N ημιοξειδωμένος GLEY 2.5/N 2.5YR 5/6 2.5YR 4/8 2.5YR 4/8 GLEY 2.5/N αναγωγικός 2.5Y 4/ 2.5YR 4/8 2.5YR 4/8 2.5YR 4/8 αβέβαιο αβέβαιο YR 3/ ημιοξειδωμένος 7.5YR 5/3 2.5YR 4/8 2.5YR 4/8 2.5YR 5/6 WHITE οξειδωμένος 2.5YR 3/ WHITE 5YR 6/6 2.5YR 5/6 ναι 2.5YR 4/ οξειδωμένος 7.5YR 6/4 YR 5/6 5YR 5/8 5YR 6/6 ναι 7.5YR 6/4 αναγωγικός 7.5YR 5/3 2.5YR 4/8 R 4/6 2.5YR 4/8 7.5YR 5/4 οξειδωμένος 7.5YR 5/3 2.5YR 5/6 2.5YR 4/8 2.5YR 5/6 αβέβαιο GLEY 2.5/N ημιοξειδωμένος YR 3/ 2.5YR 5/6 2.5YR 4/8 2.5YR 5/8 αβέβαιο WHITE,5YR 6/6 οξειδωμένος 2.5YR 5/4 WHITE, 2.5YR 5/6 2.5YR 4/6 2.5YR 5/6 ναι Πίνακας 2.. Τα δεδομένα από την διαδικασία επανόπτησης

162 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ Εικόνες, σχέδια, πίνακες, γραφήματα

163 Εικόνα.. Η ευρύτερη περιοχή Εικόνα.2. Οι προϊστορικοί οικισμοί της Θέρμης

164 Σχέδιο..Θέρμη Β ύστερα από τις δυο πρώτες ανασκαφικές περιόδους Σχέδιο.2. Το σχέδιο της περιοχήςμεβάση τον διαχωρισμό της σε οικοδομικό τετράγωνα

165 Σχέδιο.3. Αγροτεμάχιο 469

166 Σχέδιο.4. Λάκκος 4, Κάτοψη Εικόνα 2.. Λάκκος 4

167 Σχέδιο.5. Η στρωματογραφία του Λάκκου 4 Εικόνα 2.2. Τα λιθόστρωτα και ο λάκκος 4 στο αγροτεμάχιο 469

168 Εικόνα 2.3. Τα λιθόστρωτα στα τετράγωνα 54 και 64 Σχέδιο.6. Λιθόστρωτο

169 Σχέδιο.7. Λιθόστρωτο 2

170 Σχέδιο.8. Λιθόστρωτο 3

171 Statistics N Valid 6725 Missing Γράφημα.. Συνολικός αριθμός οστράκων Statistics N Valid Missing Γράφημα.2. Αριθμός οστράκων που εξετάστηκαν στην ειδική καταγραφή 932

172 Γράφημα.3. Ποσότητα εγκλεισμάτων στα διαγνωστικά όστρακα Αποτύπωμα σύνδεσης κουλουρών Μικρό αγγείο κατασκευασμένο με την τεχνική του τσιμπίματος Εικόνα Τεχνικές κατασκευής αγγείων Στην βάση του αγγείου υπάρχει ένας δίσκος γύρω από το οποίο κτίζεται το σώμα του Επιπρόσθετος πηλός εξωτερικά και εσωτερικά του δίσκου της βάσης Εικόνα Κατασκευαστικές λεπτομέρειες των βάσεων

173 Εικόνα Κατασκευαστικές λεπτομέρειες σύνδεσης της λαβής με το σώμα του αγγείου Εικόνα Συγκόλληση αγγείων Γράφημα.4. Αναλογία διακοσμημένης απλής κεραμικής

174 Γράφημα.5. Αναλογία των διακοσμημένων αγγείων Statistics N Γράφημα.6. Αναλογία των σχημάτων Valid Missing 56

175 Με κόκκινο επίχρισμα Γυαλισμένα Στιλβωμένα Λειασμένα Εικόνα 3.9. Επεξεργασία της επιφάνειας

176 Ο πυρήνας των δειγμάτων από διάφορες κεραμικές κτηγορίες Εικόνα 3.. Τα αποτελέσματα από τις δοκιμές επανόπτησης Η επιφάνεια των δειγμάτων από τα μάυρα αγγεία με λευκή διακόσμηση Εικόνα 3.. Τα αποτελέσματα από τις δοκιμές επανόπτησης Εικόνα Χείλη με ίχνη τριβής

177 Εικόνα Αποφύσεις

178 3A...2 3Α.3.2 Σχ. 7 Φ 5 εκ. 3A... Σχ. 38 Φ 3 εκ. 3Α.4.. Σχ. 72 Φ 2 εκ. Σχ. 44 Φ 4 εκ. 3A..2. 3Α.4..2 Σχ. 95 Φ 5 εκ. Σχ. 3 Φ 5 εκ. 3Α.2.2 3Α.4.2. Σχ. 28 Φ εκ. 3Α..2.2 Σχ. 2 Φ 5 εκ. 3Α.5.2 Σχ. 3 Φ 3 εκ. 3Α.8 Σχ. 8 Φ εκ. Σχ. 23 Φ 3 3κ. Πίνακας 3.. Κύπελλα (3Α)

179 3Α2.5. Σχ. 88 Φ 27 εκ. 3Α2... Σχ. 29 Φ 28 εκ. 3Α Σχ. 95 Φ 26 εκ. 3Α2.4. Σχ. 29 Φ 29 εκ. 3Α2..2 3Α2...2 Σχ. 9 Φ 23 Σχ. 45 Φ 2 εκ. 3Α2.. Σχ. 5 Φ 2 εκ. 3Α Α2.4.2 Σχ. 77 Φ 6 εκ. Πίνακας 3.2. Φιάλες (3Α2) Σχ. Φ 2 εκ.

180 3Α Α2.2.2 Σχ. 55 Φ 23 εκ. Σχ. 7 Φ 28 εκ. 3Α Σχ. 6 Φ 28 3Α Σχ. 42 Φ 29 εκ. 3Α2.2. Σχ. 2 Φ 3 εκ. 3Α Σχ. 64 Φ 34 εκ. Πίνακας 3.3. Φιάλες (3Α2)

181 3Α Σχ. 25 Φ 8 εκ. 3Α2.3. Σχ. 36 Φ 9 εκ. 3Α2.3.. Σχ. 5 Φ 32 εκ. 3Α Σχ. 6 Φ 3 εκ. 3Α Σχ. 49 Φ 32 εκ. Πίνακας 3.4. Φιάλες (3Α2)

182 3A3.3.2 Σχ. 98 Φ 4 εκ. 3A3.2.. Σχ. 7 Φ 4 εκ. 3A3.2.2 Σχ. 32 Φ 4 εκ. 3A3.3. Σχ. 57 Φ 45 εκ. 3A3.4.2 Σχ. 5 Φ 47 εκ. Πίνακας 3.5. Λεκάνες (3Α3)

183 3Α42 Σχ. 2 Φ 36 εκ. 3Α42 Σχ. 96 Φ 38 εκ. 3Α4. Σχ. 75 Φ 39 εκ. 7Α3 Σχ. 7 Φ 4 εκ 7Α2 Σχ. 7 Φ 44 εκ. 7Α6 Σχ. 22 Φ 5 εκ. Πίνακας 3.6 Μεγάλα σφαιρικά αγγεία (3Α4) -Ταψιά (7Α)

184 5K..2 Σχ. 3 Φ εκ. 5Κ.2. Σχ. 56 Φ 9 εκ. 5Κ.4. Σχ. 228 Φ 9 εκ. 5Κ2.4. Σχ. 229 Φ 24 εκ. 5Κ2.4. Σχ. 23 Φ 27 εκ. Πίνακας 3.7. Αμφορίσκοι (5Κ) - Αμφορείς (5Κ2)

185 5Κ Κ4.2. Σχ. 7 Φ εκ. Σχ. 6 Φ εκ. 5K4.. 5Κ Σχ. 58 Φ 9 εκ. Σχ. 4 Φ 2 εκ. 5Κ3.3. Σχ. 2 Φ 39 εκ. 5Κ Σχ. 53 Φ 39 εκ. Πίνακας 3.8. Πιθαμφορείς (5Κ3) - Αδιάγνωστα κλειστά (5Κ4)

186 4Ε2. 4Ε. Σχ. 27 Φ 4 εκ. Σχ. 65 Φ εκ. 4Ε3. 4Ε2.2 Σχ. 5 Φ 3 εκ. Σχ. 45 Φ 7 εκ. 4Ε2. Σχ. 6 Φ 3 εκ. 4Ε Σχ. 36 Φ 36 εκ. 4Ε. Σχ. 4 Φ5 εκ. 4Ε2.2 Σχ. 73 Φ 7 εκ. Πίνακας 3.9. Ευρύστομα (5Ε)

187 Σχ. 22 Φ 8 εκ. Σχ. 9 Φ 8 εκ. Σχ. 84 Φ 5 εκ. Σχ. 23 Φ 9 εκ. Σχ. 74 Φ 8 εκ. δισκοειδής κοίλη δισκοειδής επίπεδη κυλινδρική Σχ 85 Φ εκ. Σχ. 85 Φ 2 εκ. κυρτή Σχ. 2 Φ 2 εκ. Σχ. 5 Φ 3 εκ. δισκοειδής επίπεδη με έντονη έκφραση Σχ. 2 Φ εκ. Σχ. 4 Φ 2 εκ. κοίλη κοίλη με κυρτό προφίλ Σχ. 6 Φ 5 εκ. Σχ. 28 Φ 6 εκ. Σχ. 72 Φ εκ. δακτυλιόσχημη ψηλή Σχ. 2 Φ 7 εκ. επίπεδη Σχ. 23 Φ 7 εκ. δακτυλιόσχημη χαμηλή Σχ. 63 Φ 7 εκ. επίπεδη κυρτή Πίνακας 3.. Βάσεις

188 Ανοιχτά αγγεία Statistics Αριθμός οστράκων N Γράφημα 2.. Οι τύποι των ανοιχτών αγγείων Γράφημα 2.2. Η επεξεργασία της επιφάνειας Valid Missing 323

189 Κύπελλα Αριθμός αγγείων N Γράφημα 2.3. Οι τύποι των κυπέλλων Γράφημα Διάμετρος χείλους και τροπίδωσης Valid Missing 83

190 Γράφημα 2.6. Κεραμικές κατηγορίες των κυπέλλων Γράφημα 2.7. Η ποσότητα και η αναλογία ποσοστού-είδους εγκλεισμάτων

191 Γράφημα 2.8. Αναλογία επεξεργασίας της επιφάνειας και βαθμός στιλπνότητας εξωτερικά Γράφημα Ατμόσφαιρα όπτησης στην εξωτερική επιφάνεια και στον πυρήνα

192 Τροπιδωτά κύπελλα (3Α) Αριθμόςαγγείων N Valid Missing 25 Γράφημα Οι παραλλαγές των κυπέλλων και η σχέση τους με τις κεραμικές κατηγορίες Γράφημα Η διάμετρος χείλους και τροπίδωσης

193 Γράφημα Τα ίχνη στίλβωσης και η σχέση τους με την επεξεργασία της επιφάνειας Γράφημα Η ποσότητα εγκλεισμάτων και η σχέση της με το είδος τους

194 Γράφημα Η ατμόσφαιρα όπτησης στην εξωτερική επιφάνεια και στον πυρήνα Αμφικωνικά κύπελλα (3Α2) Αριθμόςαγγείων N Valid 3 Missing Γράφημα Οι παραλλαγές του τύπου και η σχέση τους με τις κεραμικές κατηγορίες Γράφημα Η σχέση κεραμικής κατηγορίας και βαθμού στίλβωσης εξωτερικά

195 Γράφημα Σχέση ποσότητας εγκλεισμάτων και είδους τους Γράφημα Η ατμόσφαιρα όπτησης του πυρήνα Σφαιρικά κύπελλα (3Α3) Αριθμόςαγγείων N Valid Missing 8

196 Γράφημα Παραλλαγές σφαιρικών κυπέλλων και η σχέση τους με τις κεραμικές κατηγορίες Γράφημα Διάμετρος χείλους σφαιρικών κυπέλλων Γράφημα 2.3. Σχέση επεξεργασίας της επιφάνειας και βαθμού στίλβωσης εξωτερικά

197 Γράφημα Ίχνη στίλβωσης εξωτερικά και επεξεργασία εσωτερικής επιφάνειας Γράφημα Το είδος των εγκλεισμάτων και η σχέση τους με την ποσότητα

198 Γράφημα Ατμόσφαιρα όπτησης των σφαιρικών κυπέλλων Ημισφαιρικά κύπελλα (3Α4) Αριθμόςαγγείων N Valid Missing 22 Γράφημα Παραλλαγές ημισφαιρικών κυπέλλων και η σχέση τους με κεραμικές κατηγορίες

199 Γράφημα 2.4. Διάμετρος του χείλους των ημισφαιρικών κυπέλλων Γράφημα 2.4. Η σχέση επεξεργασίας εξωτερικής επιφάνειας βαθμού στίλβωσης Γράφημα Ίχνη στίλβωσης εξωτερικά και επεξεργασία εσωτερικής επιφάνειας

200 Γράφημα Η ποσότητα εγκλεισμάτων και η σχέση της με το είδους τους Γράφημα Ποσότητα εγκλεισμάτων και η σχέση τους με το είδους Κωνικά κύπελλα (Α35) Αριθμόςαγγείων N Valid Missing 2

201 Γράφημα 2.5. Παραλλαγές των κωνικών κυπέλλων και η σχέση με τις κεραμικές κατηγορίες Γράφημα 2.5. Διάμετρος του χείλους των κωνικών κυπέλλων Γράφημα Τα ίχνη στίλβωσης και η σχέση βαθμού στίλβωσης επεξεργασίας της επιφάνειας

202 Γράφημα Η ποσότητα των εγκλεισμάτων και η σχέση της με το είδος τους Γράφημα Η ατμόσφαιρα όπτησης των κωνικών κυπέλλων

203 Φιάλες (3Α2) Αριθμός αγγείων N Γράφημα Οι τύποι των φιαλών και οι κεραμικές κατηγορίες Γράφημα 2.6. Η σχέση τύπων και κεραμικών κατηγοριών Valid Missing 66

204 Γράφημα Η διάμετρος χείλους και τροπίδωσης

205 Γράφημα Η επεξεργασία της επιφάνειας Γράφημα Η σύσταση της κεραμικής ύλης

206 Γράφημα Συνθήκες όπτησης των φιαλών Τροπιδωτές φιάλες(3α2) N Valid Missing Γράφημα Παραλλαγές των τροπιδωτών φιαλών και οι κεραμικές κατηγορίες 3

207 Γράφημα Διάμετρος χείλους και τροπίδωσης Γράφημα Επεξεργασία εσωτερικής επιφάνειας και τα ίχνη στίλβωσης εξωτερικά Γράφημα 2.8. Η σχέση επεξεργασίας εξωτερικής επιφάνειας και βαθμού στίλβωσης

208 Γράφημα Η ποσότητα εγκλεισμάτων και η σχέση της με το είδος τους Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης των τροπιδωτών φιαλών Σφαιρικές Φιάλες (3Α22) Αριθμός αγγείων N Valid Missing 55 Γράφημα Παραλλαγές των σφαιρικών φιαλών και η διάμετρος του χείλους τους

209 Γράφημα Κεραμικές κατηγορίες των σφαιρικών φιαλών Γράφημα Επεξεργασία εσωτερικής επιφάνειας και τα ίχνη στίλβωσης εξωτερικά Γράφημα 2.9. Η σχέση επεξεργασίας της εξωτερικής επιφάνειας βαθμού στίλβωσης

210 Γράφημα Η ποσότητα εγκλεισμάτων και η σχέση της με το είδος τους Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης των σφαιρικών φιαλών

211 Ημισφαιρικές φιάλες (3Α23) Αριθμόςαγγείων N Valid Missing 5 Γράφημα Παραλλαγές των ημισφαιρικών φιαλών και η διάμετρος του χείλους τους Γράφημα 2.. Κεραμικές κατηγορίες των ημισφαιρικών φιαλών

212 Γράφημα 2.. Η σχέση επεξεργασίας της εξωτερικής επιφάνειας βαθμού στίλβωσης Γράφημα Επεξεργασία εσωτερικής επιφάνειας και τα ίχνη στίλβωσης εξωτερικά Γράφημα Η ποσότητα εγκλεισμάτων και η σχέση της με το είδος τους

213 Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης των ημισφαιρικών φιαλών Κωνικές φιάλες (3Α24) Αριθμόςοστράκων N Valid Missing Γράφημα Παραλλαγές των κωνικών φιαλών και η διάμετρος του χείλους τους 9

214 Γράφημα 2.2. Κεραμικές κατηγορίες των κωνικών φιαλών Γράφημα 2.3. Η σχέση επεξεργασίας της εξωτερικής επιφάνειας βαθμού στίλβωσης Γράφημα Επεξεργασία εσωτερικής επιφάνειας και τα ίχνη στίλβωσης εξωτερικά

215 Γράφημα Η ποσότητα εγκλεισμάτων και η σχέση της με το είδος τους Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης των κωνικών φιαλών

216 Κυλινδρικές φιάλες (3Α25) Αριθμόςαγγείων N Valid 3 Missing Γράφημα Παραλλαγές των αμφικωνικών φιαλών και οι κεραμικές κατηγορίες τους Γράφημα Η σχέση εξωτερικής επιφάνειας βαθμού στίλβωσης Γράφημα Η ποσότητα εγκλεισμάτων και η σχέση της με το είδος τους

217 Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης των κυλινδρικών φιαλών Αμφικωνικές φιάλες (3Α27) Αριθμόςαγγείων N Valid 3 Missing Γράφημα Παραλλαγές των αμφικωνικών φιαλών και οι κεραμικές κατηγορίες τους

218 Γράφημα Διάμετρος χείλους και η σχέση εξωτερικής επιφάνειας βαθμού στίλβωσης Γράφημα Η ποσότητα εγκλεισμάτων και η σχέση της με το είδος τους Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης των αμφικωνικών φιαλών

219 Αδιάγνωστα (3Α28) ΑριθμόςΟστράκων N Valid 6 Missing Γράφημα Οι κεραμικές κατηγορίες και η διάμετρος του χείλους Γράφημα Επεξεργασία εσωτερικής επιφάνειας και τα ίχνη στίλβωσης εξωτερικά Γράφημα Η ποσότητα εγκλεισμάτων και η σχέση της με το είδος τους

220 Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης των αδιάγνωστων φιαλών Λεκάνες (3Α3) Αριθμός αγγείων N Γράφημα Οι τύποι των λεκανών και οι κεραμικές κατηγορίες Valid Missing 2

221 Γράφημα Η διάμετρος του χείλους των λεκανών Γράφημα Η σχέση εξωτερικής επιφάνειας βαθμού στίλβωσης και η επεξεργασία εσωτερικής επιφάνειας Γράφημα Η ποσότητα εγκλεισμάτων και η σχέση της με το είδος τους

222 Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης των λεκανών Ημισφαιρικές λεκάνες (3Α32) Αριθμόςοστράκων N Valid Missing Γράφημα Παραλλαγές των ημισφαιρικών λεκανών και η σχέση με τις κεραμικές κατηγορίες

223 Γράφημα Η διάμετρος χείλους και η σχέση εξωτερικής επιφάνειας βαθμού στίλβωσης Γράφημα Επεξεργασία της εσωτερικής επιφάνειας Γράφημα Η ποσότητα εγκλεισμάτων και η σχέση της με το είδος τους

224 Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης των ημισφαιρικών λεκανών Κωνικές λεκάνες (3Α33) Αριθμόςαγγείων N Valid 7 Missing Γράφημα Παραλλαγές των ημισφαιρικών λεκανών και η σχέση με τις κεραμικές κατηγορίες

225 Γράφημα Η διάμετρος χείλους και η σχέση εξωτερικής επιφάνειας βαθμού στίλβωσης Γράφημα Η ποσότητα εγκλεισμάτων και η σχέση με το είδος τους

226 Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης των κωνικών λεκανών Μεγάλα σφαιρικά αγγεία (3Α4) Αριθμόςαγγείων N Valid 8 Missing Γράφημα Παραλλαγές των μεγάλων σφαιρικών αγγείων και η διάμετρος χείλους τους Γράφημα Η σχέση κεραμικής κατηγορίας παραλλαγών των μεγάλων σφαιρικών αγγείων

227 Γράφημα 2.78 Επεξεργασία εσωτερικής επιφάνειας Γράφημα Η ποσότητα εγκλεισμάτων και η σχέση με το είδος τους Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης των μεγάλων σφαιρικών αγγείων

228 Μεγάλα σφαιρικά αγγεία με έντονη κλίση Αριθμός αγγείων N Valid 3 Missing Γράφημα Η σχέση κεραμικής κατηγορίας τύπου των σφαιρικών αγγείων με έντονη κλίση Γράφημα Η διάμετρος του χείλους και η επεξεργασία εσωτερικής επιφάνειας Γράφημα Η ποσότητα εγκλεισμάτων και η σχέση με το είδος τους

229 Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης του πυρήνα Μεγάλα σφαιρικά αγγεία με ομαλή κλίση Αριθμός αγγείων N Valid 5 Missing Γράφημα Οι παραλλαγές των αγγείων με ομαλή κλίση και η σχέση με την κεραμική κατηγορία

230 Γράφημα Η διάμετρος χείλους και η επεξεργασία εσωτερικής επιφάνειας Γράφημα Η ποσότητα εγκλεισμάτων και η σχέση με το είδος τους Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης των μεγάλων σφαιρικών αγγείων με ομαλή κλίση

231 Ταψιά Αριθμός αγγείων N Valid Missing Γράφημα Οι παραλλαγές των ταψιών και η κεραμικές κατηγορίες τους Γράφημα Η διάμετρος χείλους και η σχέση βαθμού στίλβωσης εξωτερικής επιφάνειας Γράφημα 2.2 Επεξεργασία εσωτερικής επιφάνειας 9

232 Γράφημα Η ποσότητα εγκλεισμάτων και η σχέση με το είδος τους Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης των ταψιών

233 Αδιάγνωστα ανοιχτά αγγεία Αριθμός αγγείων N Valid Missing 27 Γράφημα Οι κεραμικές κατηγορίες των αδιάγνωστων ανοιχτών αγγείων Γράφημα Ίχνη στίλβωσης και η σχέση εξωτερικής επιφάνειας βαθμού στίλβωσης Γράφημα 2.22 Η επεξεργασία της εσωτερικής επιφάνειας

234 Γράφημα Η ποσότητα εγκλεισμάτων και η σχέση με το είδος τους Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης των αδιάγνωστων ανοιχτών αγγείων

235 Σύνοψη Γράφημα Οι κεραμικές κατηγορίες των ανοιχτών αγγείων Γράφημα Η σχέση τύπου και παραλλαγών του Γράφημα Η σχέση τύπου αγγείου επεξεργασίας της εξωτερικής επιφάνειας

236 Γράφημα Η διάμετρος χείλους και τροπίδωσης Γράφημα Η σχέση επεξεργασίας της επιφάνειας βαθμού στίλβωσης εξωτερικά Γράφημα Η σχέση τύπου αγγείων επεξεργασίας της εσωτερικής επιφάνειας

237 Γράφημα Τα ίχνη στίλβωσης και η επεξεργασία της εσωτερικής επιφάνειας Γράφημα Η σχέση τύπου αγγείων και χρήσης ασβεστιούχου πηλού με την ποσότητα εγκλεισμάτων

238 Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης των ανοιχτών αγγείων Κλειστά αγγεία Αριθμόςαγγείων N Valid 94 Missing Γράφημα 3.. Οι τύποι των κλειστών αγγείων Αμφορίσκοι Αριθμός αγγείων N Valid Missing 23

239 Γράφημα Οι παραλλαγές των αμφορίσκων και οι κεραμικές κατηγορίες Γράφημα Η διάμετρος χείλους και τροπίδωσης Γράφημα Η στίλβωση εξωτερικής επιφάνειας και ο βαθμός της

240 Γράφημα Η ποσότητα εγκλεισμάτων και η σχέση της με το είδος τους Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης των αμφορίσκων Αμφορίσκοι με λαιμό Αριθμός αγγείων N Valid 2 Missing

241 Γράφημα 3.3. Η σχέση αμφορίσκου με λαιμό κεραμικής κατηγορίας Γράφημα Η επεξεργασία της εσωτερικής επιφάνειας και η σχέση ποσότητας είδους εγκλεισμάτων Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης των αμφορίσκων με λαιμό

242 Αμφορίσκοι με κωνικό στόμιο Αριθμός αγγείων N Valid 4 Missing Γράφημα Η διάμετρος του χείλους και η επεξεργασία της εσωτερικής επιφάνειας Γράφημα Η επεξεργασία της εξωτερικής και η σχέση ποσότητας είδους εγκλεισμάτων Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης των αμφορίσκων με κωνικό στόμιο

243 Αμφορίσκοι με τροπίδωση Αριθμός αγγείων N Valid Missing Γράφημα Οι παραλλαγές του τύπου και η σχέση με τις κεραμικές κατηγορίες Γράφημα Η επεξεργασία της εξωτερικής επιφάνειας και ο βαθμός της στίλβωσης Γράφημα Η διάμετρος του χείλους και ο τύπος της βάσης 7

244 Γράφημα Η επεξεργασία εσωτερικής επιφάνειας και η φορά της στίλβωσης εξωτερικά Γράφημα Η ποσότητα εγκλεισμάτων και η σχέση της με το είδος τους Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης των αμφορίσκων με τροπίδωση

245 Αμφορείς Αριθμός αγγείων N Valid Missing 37 Γράφημα Η σχέση τύπου κεραμικής κατηγορίας και η διάμετρος της τροπίδωσης Γράφημα Η επεξεργασία της εξωτερικής επιφάνειας και ο βαθμός της στίλβωσης Γράφημα Η ποσότητα εγκλεισμάτων και η σχέση της με το είδος τους

246 Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης των αμφορέων Πιθαμφορείς Αριθμός αγγείων N Valid Missing Γράφημα Οι τύποι των πιθαμφορέων και η διάμετρος του χείλους τους

247 Γράφημα Η επεξεργασία της εξωτερικής επιφάνειας και η φορά της στίλβωσης Γράφημα Η ποσότητα εγκλεισμάτων και η σχέση της με το είδος τους

248 Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης των πιθαμφορέων Αδιάγνωστα κλειστά Αριθμός αγγείων N Valid Missing Γράφημα Οι υποκατηγορίες αγγείων και ηδιάμετρος του χείλους τους 23

249 Γράφημα Η σχέση των αδιάγνωστων κλειστών αγγείων με τις κεραμικές κατηγορίες Γράφημα Η επεξεργασία εξωτερικής επιφάνειας και η σχέσημε το βαθμό στίλβωσης Γράφημα Η χρήση επιχρίσματος και η φορά της στίλβωσης εξωτερικά

250 Γράφημα Η ποσότητα εγκλεισμάτων και η σχέση της με το είδος τους Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης των αδιάγνωστων κλειστών αγγείων

251 Αδιάγνωστα κλειστά με κωνικό στόμιο Αριθμός αγγείων N Valid 8 Missing Γράφημα Οι τύποι των αδιάγνωστων κλειστών και η σχέση με τις κεραμικές κατηγορίες Γράφημα Η διάμετρος χείλους και η επεξεργασία της εσωτερικής επιφάνειας Γράφημα Η σχέση κεραμικής κατηγορίας και βαθμού στίλβωσης και η επεξεργασία της εσωτερικής επιφάνειας

252 Γράφημα Η ποσότητα εγκλεισμάτων και η σχέση με το είδους τους Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης του πυρήνα Αδιάγνωστα κλειστά με τροπίδωση Αριθμός αγγείων N Valid Missing Γράφημα Οι τύποι αγγείων και η σχέση με τις κεραμικές κατηγορίες

253 Γράφημα Η διάμετρος χείλους και η επεξεργασία της εσωτερικής επιφάνειας Γράφημα 3.8. Η σχέση κεραμικής κατηγορίας και βαθμού στίλβωσης εξωτερικά Γράφημα Η ποσότητα εγκλεισμάτων και η σχέση με το είδους τους

254 Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης του πυρήνα Σύνοψη Γράφημα Οι κεραμικές κατηγορίες των κλειστών αγγείων και ο συσχετισμός των τύπων με τις υποκατηγορίες τους Γράφημα Ο συσχετισμός του τύπου επεξεργασίας της εξωτερικής επιφάνειας και η φορά της στίλβωσης της

255 Γράφημα Η διάμετρος χείλους και τροπίδωσης Γράφημα Ο συσχετισμός εξωτερικής επιφάνειας βαθμού στίλβωσης και η χρήση ασβεστιούχου πηλού Γράφημα Η ποσότητα και το είδος των εγκλεισμάτων

256 Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης των κλειστών αγγείων Γράφημα Ο τύπος της βάσης και ο συσχετισμός με τη διάμετρος της

257 Ευρύστομα αγγεία Αριθμός αγγείων N Valid Missing 4 Γράφημα 4.. Οι τύπος των ευρύστομων αγγείων με λαιμό Γράφημα 4.2. Οι κεραμικές κατηγορίες των ευρύστομων αγγείων με λαιμό Ευρύστομα αγγεία με λαιμό Αριθμός αγγείων N Valid Missing 3

258 Γράφημα Οι τύποι και η διάμετρος του χείλους Γράφημα Οι κεραμικές κατηγορίες και η διάμετρος του χείλους Γράφημα Η επεξεργασία εξωτερικής και εσωτερικής επιφάνειας

259 Γράφημα Η ποσότητα εγκλεισμάτων και η σχέση με το είδους τους Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης των ευρύστομων αγγείων με λαιμό Ευρύστομα αγγεία με κωνικό στόμιο Αριθμός αγγείων N Valid Missing 27

260 Γράφημα Οι τύποι αγγείων και ο συσχετισμός με τις κεραμικές κατηγορίες Γράφημα Η διάμετρος χείλους και η επεξεργασία εσωτερικής επιφάνειας Γράφημα Ο βαθμός στίλβωσης εξωτερικά και η κατεύθυνση της

261 Γράφημα 4.2. Η χρήση επιχρίσματος Γράφημα Η ποσότητα και το είδος εγκλεισμάτων

262 Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης των ευρύστομων αγγείων με κωνικό στόμιο Σύνοψη Αριθμός αγγείων N Valid Missing 4 Γράφημα Η διάμετρος χείλους και ο συσχετισμός επεξεργασίας εξωτερικής επιφάνειας βαθμού στίλβωσης

263 Γράφημα Η επεξεργασία εσωτερικής επιφάνειας και η χρήση επιχρίσματος εξωτερικά Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης των ευρύστομων αγγείων

264 Αδιάγνωστα Αριθμός αγγείων N Valid Missing Γράφημα Η διάμετρος χείλους και η επεξεργασία εσωτερικής επιφάνειας Γράφημα Βαθμός στίλβωσης και η φορά της στην εξωτερική επιφάνεια Γράφημα Η επεξεργασία εσωτερικής επιφάνειας ποσότητα εγκλεισμάτων 2

265 Γράφημα 5.7. Συσχετισμός είδους ποσότητας εγκλεισμάτων Γράφημα Οι συνθήκες όπτησης των ευρύστομων αγγείων

266 Διακοσμημένα όστρακα Αριθμός οστράκων N Valid Missing 62 Γράφημα 6.. Συσχετισμός κεραμικής κατηγορίας γενικού σχήματος Γράφημα 6.2. Συσχετισμός κεραμικής κατηγορίας επεξεργασίας εξωτερικής επιφάνειας Γράφημα 6.3. Συσχετισμός κεραμικής κατηγορίας επεξεργασίας εσωτερικής επιφάνειας

267 Γράφημα 6.4. Συσχετισμός κεραμικής κατηγορίας κατεύθυνσης της στίλβωσης εξωτερικά Γράφημα 6.5. Συσχετισμός κεραμικής κατηγορίας κατεύθυνσης της στίλβωσης εξωτερικά Γράφημα 6.6. Συσχετισμός κεραμικής κατηγορίας ποσότητας εγκλεισμάτων

268 Γράφημα 6.7 Συσχετισμός ποσότητας είδους εγκλεισμάτων και η χρήση ασβεστιούχου πηλού Γράφημα 6.8. Συσχετισμός κεραμικής κατηγορίας οξείδωσης Γράφημα 6.9. Συσχετισμός κεραμικής κατηγορίας αναγωγής

269 Γράφημα 6.. Συσχετισμός κεραμικής κατηγορίας μεικτής ατμόσφαιρας Γράφημα 6.. Συσχετισμός κεραμικής κατηγορίας ατμόσφαιρας όπτησης του πυρήνα

270 Χωρική κατανομή των οστράκων Λάκκος 4 Στρώμα Επεξεργασία * Χρώμα Επιφάνειας Crosstabulation Χρώμα Διακοσμήμενα Καστανά Κόκκινα Μαύρα Με κόκκινο επίχρισμα Με νέφη Αδιάγνωστα Αδρά Επεξεργασία Επιφάνειας Γυαλισμένα Εγχάρακτα Επίθετη Πλαστική Διακ. Ερυθρόστεφη Λευκοστεφή Μαύρα με Λευκή Διακ. Στιλβωμένα Total Πίνακας 3.. Total % oftotal.% 7.6% 2.%.6%.%.8% 2.% 6 28.% 2.9%.3% 2.6%.%.6% 7.3% % 2.%.6% 29.8% 2.% 4.2% 39.7% 2 2.5%.%.%.%.%.%.5%.%.%.%.%.%.3%.3% 2 2.5%.%.%.%.%.%.5% %.%.%.%.%.%.% 4 4.%.%.%.%.%.%.% % 2.5% 2.3% 5.%.3% 7.6% 27.7% % 25.% 6.3% 38.9% 2.3% 4.4%.%

271 Τύπος * Υποκατηγοριες τύπων Crosstabulation Φιάλες Μ.Σφαιρικά Αγγεία Αδιάγνωστα Ανοιχτά Τύπος Αμφορίσκους Αμφορείς Πιθαμφορείς Αδιάγνωστα Κλειστά Ευρύστομα με Κωνικό Στόμιο Ταψιά Αδίαγνωστα Total Πίνακας %.% 3.8% 3.8%.%.%.% 4.% 5.4% 3.8% 3.8%.%.%.%.% 2 7.7%.%.%.% 3.8%.%.% 4.%.%.% 3.8%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.% 3.8%.% %.%.5% 6.%.% 23.%.%.%.%.% 3.8%.% 2 7.7%.% 3.8%.%.%.% 3.8% 2 7.7% 3.8% 2 7.7% 3.8% 2 7.7% 3.%.%.%.%.%.5%.%.%.5%.%.%.%.%.%.% 5.4%.%.%.%.%.%.% Total Ταψιά Με λαιμό Μετροπίδωση Μεέντονηκλίση ιο Κωνικά Μεκωνικόστόμ Ημισφαιρικά Σφαιρικά Κύπελλα Αδιάγνωστα Υποκατηγοριες τύπων % 3.8% 3.8% 4.%.% 5.4% % 5.4% 7.7% 7.7% 3.8% 3.8%.5% 5.4% 3.8%.%

272

273 Γράφημα Στρώμα 2 Γράφημα 7.3.

274 Επεξεργασία Επιφάνειας * Χρώμα Crosstabulation Χρώμα Καστανά Κόκκινα Μαύρα Μεκόκκινο επίχρισμα Μενέφη Υπόλευκα Αδιάγνωστα Αδρά Άλλα Γραπτά Αμαυρόχρωμα Επεξεργασία Επιφάνειας Γυαλισμένα Εγχάρακτα Εμπίεστα Ερυθρόστεφη Λευκοστεφή Μαύρα με Λευκή Διακ. Μελανοστεφή Στιλβωμένα Total Πίνακας 3.3..%.%.%.%.% 2.%.% 2.% % 5.7%.%.% % Total % 2.3%.7%.7%.3%.% 9.5% %.6% 2.2%.% 3.8%.% 2.5%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.% %.3% 3.% 2.% 5.5%.% 42.2% 2.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.% 2.%.%.%.%.%.%.% 34.%.%.%.%.%.% 6.6% 5.%.%.%.%.%.%.7%.%.%.%.%.%.%.% % 3.% 4.8%.% 9.2%.% 27.% % 7.2% 39.7% 2.9% 8.8%.%.%

275

276 Γράφημα

277 Στρώμα 3

278 Γράφημα Επεξεργασία Επιφάνειας * Χρώμα Crosstabulation Χρώμα Καστανά Κόκκινα Μαύρα Μεκόκκινο επίχρισμα Μενέφη Υπόλευκα Επεξεργασία Επιφάνειας Impresso/Barbotine Αδιάγνωστα Αδρά Αμαυρόχρωμα Γυαλισμένα Εμπίεστα Ερυθρόστεφη Λευκοστεφή Μαύρα με Λευκή Διακ. Στιλβωμένα Total Πίνακας 3.4. Total 2 2.3%.%.%.%.%.% 4.6% % 7.%.%.%.5% 27 4.%.% 28 4.%.%.%.%.% %.% 9.3% 5.7%.% 9.3%.%.%.%.% 9 2.8%.% 9.3% 28 4.%.% %.%.%.%.% %.%.%.%.% %.%.%.%.% 4.6%.% 2.3% 7 2.5%.% 28 4.%.%.%.%.% %.%.%.%.%.%.%.%.%.% 4.6%.3% 3 4.4% 77.4%.% %.% 4.6% % 7.% % % 6.2% 44.9% 4.3% 6.%.6%.% 8.4%

279 Τύπος * Υποκατηγοριες τύπων Crosstabulation Υποκατηγοριες τύπων Αδιάγνωστα Τρωπιδωτά Αμφικωνικά Σφαιρικά Ημισφαιρικά Κωνικά Με λαιμό Κύπελλα Φιάλες Αδιάγνωστα Ανοιχτά Αμφορίσκους Αμφορείς Πιθαμφορείς Αδιάγνωστα Κλειστά Ευρύστομα με λαιμό Ευρύστομα με Κωνικό Στόμιο Ταψιά Αδίαγνωστα Total Πίνακας 3.5. Total Μεκωνικόστόμιο Μετροπίδωση Ταψιά 3 5.% 5.4%.8%.% 8.9%.%.%.%.%.% % 8.9% 3.6% 5.4% 5.4% 3.6%.%.%.%.% 4 7.%.%.%.%.%.%.%.%.%.% 2.%.%.%.%.%.%.%.% 3.6%.% 6.%.%.%.%.%.%.%.%.7%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.8%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.8%.%.%.%.%.%.%.%.8%.%.%.% 2.%.%.%.%.%.%.% 3.6%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.8% %.%.%.%.%.%.%.%.%.% % 4.3% 5.4% 5.4% 4.3% 3.6%.8% 3.6% 7.9%.8% 9 6.% % 4 7.% 2 3.6% 6.7%.8%.8%.8% 2 3.6%.8% % 56.%

280 Στρώμα 4 Επεξεργασία Επιφάνειας * Χρώμα Crosstabulation Χρώμα Impresso/Barbotine Αδιάγνωστα Επεξεργασία Επιφάνειας Αδρά Άλλα Γραπτά Γυαλισμένα Ερυθρόστεφη Λευκοστεφή Μαύρα με Λευκή Διακ. Στιλβωμένα Total Πίνακας 3.6. Διακοσμημένα Καστανά Κόκκινα Μαύρα.%.%.% 42.% Μεκόκκινο Total Μενέφη Υπόλευκα.%.%.%.%.% %.8%.7%.%.3%.% 5.3% % 3.4%.% 3.3%.3% 2.3%.% 9.4%.%.%.%.%.%.%.%.% % 3.7%.5% 32.5% 5.2% 5.9%.% 47.8% 4 4.3%.%.%.%.%.%.%.3% %.%.%.%.%.%.% 6.9% 2 2.8%.%.%.%.%.%.%.8% % 7.% 2.5% 5.9%.3% 2.3%.3% 28.2% % 7.6% 3.8% 42.4% 5.8% 2.9%.3%.% επίχρισμα

281 Τύπος * Υποκατηγοριες τύπων Crosstabulation Υποκατηγοριες τύπων Μεομαλή κλίση Αδιάγνωστα Τρωπιδωτά Σφαιρικά Ημισφαιρικά Κωνικά Μεσειγμοειδέςχείλος Κύπελλα Φιάλες Λεκάνες Μεγάλα Σφαιρικά Αγγεία Αδιάγνωστα Ανοιχτά Τύπος Αμφορίσκους Αμφορείς Πιθαμφορείς Αδιάγνωστα Κλειστά Ευρύστομα με Λαιμό Ευρύστομα με Κωνικό Στόμιο Ταψιά Αδίαγνωστα Total Πίνακας 3.7. % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % 2.8% 4.2% 2.8% 2.%.7%.% Με λαιμό.% Μεκωνικόστόμιο Μετροπίδωση Ταψιά Total 8.%.%.% 2.6% % 6.3% 9.8%.5%.4%.%.%.%.%.%.% 28.% 2 3.%.%.%.4%.7%.%.%.%.%.%.% 2.%.%.%.%.%.%.%.7%.%.%.%.%.7% %.%.%.%.%.%.%.%.%.%.% 5.6% 2 7.%.%.%.%.%.%.%.7%.4% 4.9%.% 7.%.%.%.%.%.%.%.%.%.% 7.%.% 7.% 4 4.%.%.%.%.%.%.%.%.% 2.8%.% 2.8% %.%.%.%.%.%.%.% 3.5%.4%.% 4.9% 4 4.%.%.%.%.%.%.% 2.8%.%.%.% 2.8% 9 9.%.%.%.%.%.%.%.% 6.3%.%.% 6.3% 5 5.%.%.%.%.%.%.%.%.%.% 3.5% 3.5% %.%.%.%.%.%.%.%.%.%.% 6.8% % 9.% 4.% 4.7% 4.2%.7%.7% 3.5%.2% 6.% 3.5%.%

282

283 Γράφημα Στρώμα 5 Επεξεργασία Επιφάνειας * Χρώμα Crosstabulation Χρώμα Αδιάγνωστα Αδρά Επεξεργασία Επιφάνειας Γυαλισμένα Ερυθρόστεφη Λευκοστεφή Μαύρα με Λευκή Διακ. Μελανοστεφή Στιλβωμένα Total Πίνακας 3.8. Αδιάγνωστα Καστανά Κόκκινα Μαύρα Μεκόκκινο επίχρισμα Total Μενέφη %.3%.5%.3%.9%.%.% 3.% %.% 4.4%.2% 4.3%.% 3.4% 2.3% %.% 4.6%.4% 29.9% 7.2% 5.3% 48.4% 7 7.2%.%.%.%.%.%.%.2% %.%.%.%.%.%.% 3.4% 9 9.5%.%.%.%.%.%.%.5%.2%.%.%.%.%.%.%.2% %.%.4% 2.4% 3.8%.5% 2.8% 29.9% %.3% 2.% 4.3% 38.8% 7.7% 2.5%.%

284 Γράφημα Τύπος * Υποκατηγοριες τύπων Crosstabulation Αμφορείς Αδιάγνωστα Κλειστά Ευρύστομα Ταψιά Αδίαγνωστα Total Πίνακας %.8%.% 3.5% 3.5% % 8.8% 2.%.8%.%.% 3.5%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.8% 5.8% 8.8%.%.%.%.%.%.8%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.% 2.%.%.%.% % 4 Ταψιά Μετροπίδωση τοιχώματα Μεομαλή κλίση ο Συγκλίνοντα Κυλινδρικά Μεκωνικόστόμι Κωνικά Αμφορίσκους Ημισφαιρικά Μεγ.Σφ.Αγγεία Σφαιρικά Λεκάνες Αμφικωνικά Φιάλες Τρωπιδωτά Κύπελλα Αδιάγνωστα Υποκατηγοριες τύπων 3.5%.%.%.%.%.%.% % 3.5%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.% 2.%.% 3.5%.%.%.%.% 2.%.%.%.%.% 3.5%.%.%.%.%.%.%.8%.%.%.%.%.8%.%.%.%.%.%.%.%.8%.%.% 2.%.%.%.%.%.% 3.5%.%.%.%.%.%.%.% Total 7 2.3% % 3 5.3% 2 3.5% 2 3.5%.8% 2 3.5%.8% 2 3.5% 2 2.% % 2.3%.8% 9.3% 5.8% 7.% 3.5% 3.5%.8%.8% 5.3% 3.5%.%

285

286 Γράφημα Στρώμα 6 Επεξεργασία Επιφάνειας * Χρώμα Crosstabulation Χρώμα Αδιάγνωστα Αδρά Αυλακωτά Επεξεργασία Επιφάνειας Γυαλισμένα Επίθετη Πλαστική Διακ. Ερυθρόστεφη Λευκοστεφή Μαύρα με Λευκή Διακ. Μελανοστεφή Στιλβωμένα Total Πίνακας 3.2. Μεκόκκινο Αδιάγνωστα Καστανά Κόκκινα Μαύρα 8 9.%.3% 2.5%.%.%.%.% 2.8% %.% 7.4%.% 4.9%.3% 3.7% 6.4%.3%.%.%.%.%.%.%.3% επίχρισμα Μενέφη Total Διακοσμημένα %.% 3.7%.6% 26.2% 6.8% 3.% 4.4%.3%.%.%.%.%.%.%.3% 4 4.2%.%.%.%.%.%.%.2% 3.%.%.%.%.%.%.% 3.% 4 4.2%.%.%.%.%.%.%.2%.3%.%.%.%.%.%.%.3% %.% 9.6% 2.2% 7.4%.9% 3.9% 34.% %.3% 23.% 2.8% 38.6% 8.% 2.7%.%

287 Γράφημα Τύπος * Υποκατηγοριες τύπων Crosstabulation Υποκατηγοριες τύπων Κύπελλα Φιάλες Λεκάνες Αμφορίσκους Τύπος Αμφορείς Πιθαμφορείς Αδιάγνωστα Κλειστά Ευρύστομα με Λαιμό Ευρύστομα με Κωνικό Στόμιο Αδίαγνωστα Total Πίνακας 3.2. % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total Αδιάγνωστα Τρωπιδωτά Σφαιρικά Ημισφαιρικά Κωνικά 2 Με λαιμό.% 4.3% 2.% 2.% 2.% %.6% 7.%.% Total Μεκωνικόστόμιο Μετροπίδωση 5.%.%.%.6% %.6%.%.%.% 57.4% 2 3.%.% 2.% 4.3%.%.%.% 6.4% 2 2.%.%.%.%.%.%.% 4.3% 4.3%.%.%.%.%.%.%.% 2.% 2.%.%.%.%.%.%.%.% 2.% 2.% 2.%.%.%.%.% 2.%.% 2.% 4.3% 3 3.%.%.%.%.% 6.4%.%.% 6.4%.%.%.%.%.%.% 2.%.% 2.% %.%.%.%.%.%.%.% 4.3% % 4.9% 9.% 23.4% 7.% 8.5% 2.%.6%.%

288

289 Γράφημα

290 Σύνοψη Επεξεργασία Επιφάνειας * Χρώμα Crosstabulation Χρώμα 3 Μεκόκκινο επίχρισμα.%.%.%.%.% %.% 3.6%.% Αδιάγνωστα Καστανά Κόκκινα Μαύρα Impresso/Barboti ne Αδιάγνωστα Αδρά Άλλα Γραπτά Αμαυρόχρωμα Επεξεργασία Επιφάνειας Αυλακωτά Γυαλισμένα Εγχάρακτα Εμπίεστα Επίθετη Πλαστική Διακ. Ερυθρόστεφη Λευκοστεφή Μαύρα με Λευκή Διακ. Μελανοστεφή Στιλβωμένα Total Πίνακας % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total Μενέφη Υπόλευκα Total 3.%.%.%.% %.2%.3%.3%.% 6.9% % 4.8%.4% 3.%.% 3.%.%.5% 2 2.%.%.%.%.%.%.%.%.% 2 2.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.%.% %.% 3.2%.% 3.2% 3.9% 5.2%.% 44.5% 4 4.%.%.%.%.%.%.%.%.% 2 2.%.%.%.%.%.%.%.%.% 2.%.%.%.%.%.%.%.%.% %.%.%.%.%.%.%.%.8% %.%.%.%.%.%.%.% 6.4% 6 6.2%.%.%.%.%.%.%.%.2% 3 3.%.%.%.%.%.%.%.%.% %.% 9.4% 2.7% 5.2%.3%.5%.2% 28.3% %.% 2.% 5.6% 4.8% 4.6% 9.%.2%.%

291 Τύπος * Στρώμα Crosstabulation Στρώμα Κύπελλα Φιάλες Λεκάνες Μεγάλα Σφαιρικά Αγγεία Αδιάγνωστα Ανοιχτά Αμφορίσκους Τύπος Αμφορείς Πιθαμφορείς Αδιάγνωστα Κλειστά Ευρύστομα με Λαιμό Ευρύστομα με Κωνικό Στόμιο Ευρύστομα με Συγκλίνοντα Τοιχώματα Ταψιά Αδίαγνωστα Total Πίνακας Total % 4.4%.9% 3.7%.5%.% 3.% % 7.3% 3.3% 8.3% 5.2% 5.6% 3.% %.5%.%.6%.6%.6% 3.3% %.8%.%.2%.4%.%.7% % 2.%.8%.7%.%.% 5.% %.6%.4% 2.%.4%.4% 4.2% % 2.7%.2% 2.%.2%.2% 6.9% 4 4.2%.8%.2%.8%.%.2% 2.3% %.5%.2%.5%.4%.4% 4.4% %.%.2%.8%.%.6% 2.7% %.2%.4%.9%.%.2% 4.4%.%.%.%.%.2%.%.2% %.7%.2%.%.4%.% 3.5% % 6.% 2.7% 5.% 2.5%.4% 7.5% % 3.6%.6% 29.7%.9% 9.8%.%

292 Υποκατηγοριες τύπων * Στρώμα Crosstabulation Στρώμα Αδιάγνωστα Τρωπιδωτά Αμφικωνικά Σφαιρικά Ημισφαιρικά Υποκατηγοριες τύπων Κωνικά Κυλινδρικά Με Σειγμοειδές Χείλος Με Έντονη Κλίση Με Ομαλή Κλίση Με Λαιμό Με Κωνικό Στόμιο Με Συγκλίνοντα Τοιχώματα Με Τροπίδωση Total Πίνακας Total % 9.% 3.9% 6.9% 3.%.4% 25.% % 2.8%.7% 2.8%.5%.5%.3% 3 4.%.%.6%.%.2%.%.9% % 3.2%.6% 4.3% 2.4%.9% 3.4% % 4.%.7% 4.5%.9% 2.4% 5.% % 2.6%.4%.3%.9%.7% 7.3% 2 3.%.2%.%.%.4%.%.6%.%.%.%.2%.%.%.2% 2 3.2%.4%.%.%.%.%.6% %.4%.%.2%.4%.%.% %.3%.2%.%.%.9% 3.7% %.7%.4% 3.4%.2%.2% 6.7%.%.%.%.%.2%.%.2% % 5.2% 2.2% 5.%.6%.% 4.9% % 3.%.9% 29.7%.9%.%.%

293 Επεξεργασία Επιφάνειας * ΚατασκευήCrosstabulation Impresso/Barbotine Αδιάγνωστα Αδρά Άλλα Γραπτά Αμαυρόχρωμα Αυλακωτά Γυαλισμένα Επεξεργασία Επιφάνειας Εγχάρακτα Εμπίεστα Επίθετη Πλαστική Διακ. Ερυθρόστεφη Λευκοστεφή Μαύρα με Λευκή Διακ. Μελανοστεφή Στιλβωμένα Total Πίνακας Λάκκος 4 Total 3 3.%.% % 6.9% %.5% 2 2.%.% 2 2.%.%.%.% % 44.5% 4 4.%.% 2 2.%.% 2 2.%.% %.8% % 6.4% 6 6.2%.2% 3 3.%.% % 28.3% %.%

294

295

296 Γράφημα

297 Λιθόστρωτα Λιθόστρωτο Επεξεργασία Επιφάνειας * Χρώμα Crosstabulation Χρώμα Διάκ. Αδιάγνωστα Καστανά Κόκκινα Μαύρα Με κόκκ. επίχρισμα Με νέφη Υπόλευκα Impresso/Barbotine Αδιάγνωστα Αδρά Επεξεργασία Επιφάνειας Αμαυρόχρωμα Αυλακωτά Γυαλισμένα Total % oftotal.%.%.%.%.%.%.%.%.% %.% 7.4% 5.5% 2.8%.3%.9%.% 6.9% %.% 3.4%.% 2.%.%.4%.% 6.8% 2 2.2%.%.%.%.%.%.%.%.2% 2 2.2%.%.%.%.%.%.%.%.2% %.% 9.2% 4.8% 2.4% 3.8%.8%.% 49.% Επίθετη Πλαστική Διακ..%.%.%.%.%.%.%.%.% %.%.%.%.%.%.%.% 5.% Λευκοστεφή Μαύρα με Λευκή Διακ..9%.%.%.%.%.%.%.%.9% %.% 6.% 2.3%.6%.3% 8.%.6% 9.9% 85 Στιλβωμένα Total Πίνακας % % 26.% 2.6% 26.8% 5.5% 2.%.6%.%

298 Γράφημα Τύπος * Υποκατηγοριες τύπων Crosstabulation Υποκατηγοριες τύπων Μεκων Αδιάγνωστα Τρωπιδωτά Σφαιρικά Ημισφαιρικά Κωνικά ικόστό μιο Κύπελλα Φιάλες Λεκάνες Αδιάγνωστα Ανοιχτά Τύπος Αμφορίσκους Μετροπίδωσ η Ταψιά Total %.9% 8.5% 3.4%.%.%.%.% 23.7% %.% 3.4% 8.5%.7%.%.%.% 5.3% %.%.% 3.4% 3.4%.%.%.% 6.8% %.%.%.%.%.%.%.% 5.% 2 3.%.%.%.%.%.7% 3.4%.% 5.% 4 4.%.%.%.%.%.% 6.8%.% 6.8% 2.%.%.%.%.%.7%.7%.% 3.4% Ευρύστομα με Κωνικό 4 4 Στόμιο.%.%.%.%.% 6.8%.%.% 6.8% 2 2.%.%.%.%.%.%.% 3.4% 3.4% %.%.%.%.%.%.%.% 23.7% Αμφορείς Αδιάγνωστα Κλειστά Ταψιά Αδίαγνωστα Total Πίνακας %.9%.9% 5.3% 5.%.2%.9% 3.4%.%

299

300 Γράφημα Λιθόστρωτο 2 Επεξεργασία Επιφάνειας * Χρώμα Crosstabulation Χρώμα Καστανά Impresso/Barbotine Αδιάγνωστα Επεξεργασία Επιφάνειας Αδρά Άλλα Γραπτά Αμαυρόχρωμα Γυαλισμένα Λευκοστεφή Μαύρα με Λευκή Διακ. Στιλβωμένα Total Πίνακας Κόκκινα Μαύρα Μεκόκκινο επίχρισμα Μενέφη Total.3%.%.%.%.%.%.3% % 6.3% 4.9%.9%.%.8% 4.% %.%.%.5%.%.5%.%.3%.%.%.%.%.%.3%.3%.%.%.%.%.%.3% % 6.4% 6.3%.% 6.3% 9.2% 58.4% 3 3.8%.%.%.%.%.%.8%.3%.%.%.%.%.%.3% % 7.7% 6.%.9%.3% 8.8% 24.7% % 3.4% 7.3% 4.5% 6.6% 29.3%.%

301 Τύπος * Υποκατηγοριες τύπων Crosstabulation Υποκατηγοριες τύπων Αδιάγνωστα Σφαιρικά Ημισφαιρικά Κωνικά Κυλινδρικά Μεκωνικόστό Total μιο %.% 5.%.% 5.%.%.% 3.% %.% 5.% 5.%.% 5.%.% 4.% Ευρύστομα με 2 2 Κωνικό Στόμιο.%.%.%.%.%.%.%.% %.%.%.%.%.%.% 2.% %.% 2.% 25.% 5.% 5.%.%.% Κύπελλα Φιάλες Τύπος Αμφικωνικά Αδίαγνωστα Total Πίνακας 3.29.

302 Γράφημα Λιθόστρωτο 3 Επεξεργασία Επιφάνειας * Χρώμα Crosstabulation Αδιάγνωστα Επεξεργασία Επιφάνειας Γυαλισμένα Στιλβωμένα Total Πίνακας 3.3. Καστανά.% 2.% 2.% % Χρώμα Κόκκινα Μαύρα 5.6%.%.% 5.6% 3 5.6% 6.7% 2 4.% 22.2% Μενέφη.% % 3 6.7% % Total 5.6% % 9 5.% 8.%

303 Σύνοψη Επεξεργασία Επιφάνειας * Χρώμα Crosstabulation Χρώμα 2 Μεκόκκινο επίχρισμα.8%.%.%.%.% 8 82.%.% 7.%.% Διακοσμημένα Αδιάγνωστα Καστανά Κόκκινα Μαύρα Impresso/Barbotine Αδιάγνωστα Αδρά Επεξεργασία Επιφάνειας Άλλα Γραπτά Αμαυρόχρωμα Αυλακωτά Γυαλισμένα Επίθετη Πλαστική Διακ. Λευκοστεφή Μαύρα με Λευκή Διακ. Στιλβωμένα Total Πίνακας 3.3. % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total % of Total Μενέφη Υπόλευκα Total 2.%.%.%.8% % 2.5%.3%.8%.% 6.% % 2.5%.%.6%.%.2%.% 5.4%.%.%.%.%.%.%.%.%.% 3 3.2%.%.%.%.%.%.%.%.2% 2 2.%.%.%.%.%.%.%.%.% %.%.9% 5.% 7.8% 4.4% 3.%.% 5.%.%.%.%.%.%.%.%.%.% %.%.%.%.%.%.%.% 4.%.7%.%.%.%.%.%.%.%.7% %.% 6.5% 3.2%.9%.% 8.3%.5% 2.4% %.% 27.% 3.7% 23.8% 5.7% 23.4%.5%.%

304

305

306 Γράφημα

307 Κεραμική Κατηγορία Αγγείων* Κατασκευή Crosstabulation Γυαλισμένα Μαύρα Γυαλισμένα Καστανά Γυαλισμένα με Νέφη Γυαλισμένα Κόκκινα Γυαλισμένα με Κόκκικο Επίχρισμα Στιλβωμένα Μαύρα Στιλβωμένα Καστανά Κεραμική Κατηγορία Στιλβωμένα με Νέφη Στιλβωμένα Κόκκινα Στιλβωμένα με Κόκκινο Επίχρισμα Στιλβωμένα Υπόλευκα Λειασμένα Μαύρα Λειασμένα Καστανά Λειασμένα με Νέφη Λειασμένα Κόκκινα % within Κεραμική Κατηγορία % within Κατασκευή % within Κεραμική Κατηγορία % within Κατασκευή % within Κεραμική Κατηγορία % within Κατασκευή % within Κεραμική Κατηγορία % within Κατασκευή % within Κεραμική Κατηγορία % within Κατασκευή % within Κεραμική Κατηγορία % within Κατασκευή % within Κεραμική Κατηγορία % within Κατασκευή % within Κεραμική Κατηγορία % within Κατασκευή % within Κεραμική Κατηγορία % within Κατασκευή % within Κεραμική Κατηγορία % within Κατασκευή % within Κεραμική Κατηγορία % within Κατασκευή % within Κεραμική Κατηγορία % within Κατασκευή % within Κεραμική Κατηγορία % within Κατασκευή % within Κεραμική Κατηγορία % within Κατασκευή % within Κεραμική Κατηγορία % within Κατασκευή Κατασκευή Λάκκος % 38.% 32.7% %.%.9% % 5.8% 5.% 5.%.2%.2% 62.5% 2.%.8% % 3.7% 3.2% % 5.4% 4.6% % 7.9% 6.8% 4 8.%.8%.7%.%.2%.2% 2.%.4%.4%.%.%.% 83.3% 2.%.8% % 3.5% 3.% 3.%.6% Λιθόστρωτα 24.6% 3.4% 4.3% 66.7% 2.7%.8% 5 5.2% 6.3%.9% 5.%.3%.2% % 7.6%.% 5.3%.3%.2% 7 2.2% 8.9%.2% 8 7.4%.%.4% 2.%.3%.2%.%.%.%.%.%.%.%.3%.2% 2 6.7% 2.5%.4% 5.6%.3%.2%.%.% Total 27.% 37.% 37.% 5.% 2.7% 2.7% 33.% 5.9% 5.9% 2.%.4%.4% 6.% 2.9% 2.9% 9.% 3.4% 3.4% 33.% 5.9% 5.9% 46.% 8.2% 8.2% 5.%.9%.9%.%.2%.2% 2.%.4%.4%.%.2%.2% 2.% 2.% 2.% 8.% 3.2% 3.2% 3.%.5%

308 Αδρά Μαύρα Αδρά Καστανά Αδρά με Νέφη Εμπίεστα Επίθετη Πλαστική Διακόσμηση Ερυθροστεφή Μαύρα με Λευκή Διακόσμηση Λευκοστεφή Άλλα Γραπτά Αδιάγνωστα Μαύρα Αδιάγνωστα Καστανά Αδιάγνωστα με Νέφη Αδιάγνωστα Κόκκινα Total Πίνακας % within Κεραμική Κατηγορία % within Κατασκευή % within Κεραμική Κατηγορία % within Κατασκευή % within Κεραμική Κατηγορία % within Κατασκευή % within Κεραμική Κατηγορία % within Κατασκευή % within Κεραμική Κατηγορία % within Κατασκευή % within Κεραμική Κατηγορία % within Κατασκευή % within Κεραμική Κατηγορία % within Κατασκευή % within Κεραμική Κατηγορία % within Κατασκευή % within Κεραμική Κατηγορία % within Κατασκευή % within Κεραμική Κατηγορία % within Κατασκευή % within Κεραμική Κατηγορία % within Κατασκευή % within Κεραμική Κατηγορία % within Κατασκευή % within Κεραμική Κατηγορία % within Κατασκευή % within Κεραμική Κατηγορία % within Κατασκευή.5% 7.%.5%.2% 9.%.9%.6% % 4.6% 3.9% 2.%.4%.4%.%.2%.2% 22.% 4.6% 3.9% 36 9.% 7.5% 6.4% % 6.7% 5.7%.%.%.%.%.2%.2% 33.3%.2%.2%.%.2%.2%.%.2%.2% %.% 85.9%.%.%.%.%.%.%.% 2 8.3% 2.5%.4%.%.%.%.%.%.%.%.%.% 4.% 5.%.7% 3 8.6% 3.8%.5%.%.3%.2%.%.%.% % 2.5%.4%.%.%.%.%.%.% 79 4.%.% 4.%.5% 7.%.2%.2% 9.%.6%.6% 24.% 4.3% 4.3% 2.%.4%.4%.%.2%.2% 22.% 3.9% 3.9% 4.% 7.% 7.% 35.% 6.2% 6.2%.%.2%.2%.%.2%.2% 3.%.5%.5%.%.2%.2%.%.2%.2% 56.%.%.%

309 Τύπος * ΧώροςCrosstabulation Χώρος Κύπελλα Φιάλες Λεκάνες Μεγάλα Σφαιρικά Αγγεία Αδιάγνωστα Ανοιχτά Αμφορίσκους Αμφορείς Τύπος Πιθαμφορείς Αδιάγνωστα Κλειστά Ευρύστομα με Λαιμό Ευρύστομα με Κωνικό Στόμιο Ευρύστομα με Συγκλίνοντα Τοιχώματα Ταψιά Αδίαγνωστα Total % within Τύπος % within Χώρος % within Τύπος % within Χώρος % within Τύπος % within Χώρος % within Τύπος % within Χώρος % within Τύπος % within Χώρος % within Τύπος % within Χώρος % within Τύπος % within Χώρος % within Τύπος % within Χώρος % within Τύπος % within Χώρος % within Τύπος % within Χώρος % within Τύπος % within Χώρος % within Τύπος % within Χώρος % within Τύπος % within Χώρος % within Τύπος % within Χώρος % within Τύπος % within Χώρος Λάκκος % 2.9%.% % 3.2% 26.8% % 3.% 2.7% 8.%.7%.4% % 5.% 4.3% 2 87.% 4.2% 3.6% % 6.9% 5.9%.% 2.3% 2.% 2 9.3% 4.4% 3.8% 3.% 2.7% 2.3% % 4.4% 3.8%.%.2%.2% 8 9.% 3.7% 3.2% % 7.5% 5.% %.% 85.9% Λιθόστρωτα % 25.3% 3.6% 7.2% 2.5% 3.% 4 2.% 5.%.7%.%.%.% 3.% 3.8%.5% 3 3.% 3.8%.5% 4.8% 5.%.7%.%.%.% 2 8.7% 2.5%.4%.%.%.% % 7.6%.%.%.%.% 2.% 2.5%.4% 8 7.6% 22.8% 3.2% 79 4.%.% 4.% Total 82.% 4.6% 4.6% 67.% 29.8% 29.8% 9.% 3.4% 3.4% 8.%.4%.4% 27.% 4.8% 4.8% 23.% 4.% 4.% 37.% 6.6% 6.6%.% 2.% 2.% 23.% 4.% 4.% 3.% 2.3% 2.3% 27.% 4.8% 4.8%.%.2%.2% 2.% 3.6% 3.6% 2.% 8.2% 8.2% 56.%.%.%

310 Πίνακας χαλαζίες, κόκκινα στίγματα όστρεα μίκα, άμμος χαλαζίες, οργανικά όστρεα, χαλαζίες χαλαζίες, οργανικά Πίνακας Μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα σύστασης της κεραμικής ύλης

311 Πίνακας Μαύρη κεραμική με λευκή/γκρι διακόσμηση

312 Α) Όστρακα από λευκοστεφείς αγγεία και με γραπτή διακόσμηση Β) Αμαυρόχρωμα Πίνακας 3.34.

313 Α) Μελανοστεφή Β) Ερυθροστεφή Γ) Barbotine E) Πλαστική διακόσμηση Πίνακας Δ) Impresso ΣΤ) Εμπίεστα

314 Α) Αυλακωτά Β) Εγχάρακτα Πίνακας 3.36.