ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Transcript

1 Ε ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Θέμα: «Σύζευξη Κοινωνικής Ποιότητας και Κοινού Πλαισίου Αξιολόγησης - Πρόταση Εφαρμογής του ΚΠΑ στο Δήμο Χαϊδαρίου» Επιβλέπων: Ευάγγελος Μπουντάλης Σπουδαστής: Δημήτριος Κωστούλας ΑΘΗΝΑ

2 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον επιβλέποντα της παρούσας εργασίας κ. Ευάγγελο Μπουντάλη, Διευθυντή Προσωπικού Ιδιωτικού Δικαίου (Υπουργείο Διοικητικής Μεταρρύθμισης και Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης), για την εστίασή του ως εισηγητής σε διάφορα θέματα ποιότητας στο μάθημα της ΕΣΔΔ «Ποιότητα Οργανισμών Κοινωνικής Πολιτικής» που αποτέλεσε έμπνευση για την επιλογή του θέματος. Επίσης, οφείλω να ευχαριστήσω την κ. Άννα Φράγκου-Μπάτσιου, Προϊσταμένη της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Μακεδονίας (ΠΑ.ΜΑΚ) για την κατανόηση και την εμπιστοσύνη που υπέδειξε σχετικά με το «ειδικό καθεστώς δανεισμού», μάλλον υπεράριθμων βιβλίων από τη βιβλιοθήκη του ΠΑ.ΜΑΚ. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω την κ. Μαρία Ξανθάκη, Προϊσταμένη της Βιβλιοθήκης του ΕΚΔΔΑ, χωρίς τη συμβολή και την παραίνεση της οποίας δε θα ήταν δυνατή η εξυπηρέτησή μου για τις βιβλιογραφικές ανάγκες της παρούσας εργασίας. 1

3 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα εργασία εντοπίζει το αντικείμενό της στη διαπίστωση, ότι σε μια εποχή αποστέρησης οικονομικών πόρων και ιδεολογικών ερεισμάτων, ο κοινωνικός χώρος μεταβάλλει αφενός, το περιεχόμενο και τη δυναμική του και αφετέρου, μετατοπίζει τη θέση του πολίτη, διαταράσσοντας έτσι, το ρόλο και τη σχέση του με την πολιτεία. Ο τομέας της παροχής κοινωνικών υπηρεσιών και της εξυπηρέτησης του πολίτη αποτελεί το κύριο πεδίο επαφής αυτής της σχέσης και συνιστά θεμελιώδη πρόκληση της ικανοποίησης των αναγκών και της κάλυψης των προσδοκιών του πολίτη στο επίπεδο της αυτοδιοίκησης, οριοθετώντας έτσι, το επίπεδο της κοινωνικής ποιότητας στην τοπική κοινωνία. Σε αυτό το πλαίσιο, η διοίκηση ποιότητας ανάγεται σε αποφασιστικό παράγοντα ανταπόκρισης. Η ποιότητα των κοινωνικών υπηρεσιών μορφοποιείται αναγκαστικά από την οργανωσιακή και επιχειρησιακή λειτουργία των δημοσίων υπηρεσιών που προϋποθέτει τη διάγνωση και την αυτογνωσία τους ως αφετηρία για τη λήψη βελτιωτικών δράσεων και πρωτοβουλιών, προκειμένου να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις των πολιτών για ποιοτικές υπηρεσίες. Προς αυτή την κατεύθυνση, δεδομένου ότι η αποτελεσματική διοίκηση ποιότητας ενέχει τη μέτρηση της απόδοσης, επιχειρείται η σύζευξη της κοινωνικής ποιότητας με πρότυπα και κριτήρια ποιοτικών κοινωνικών υπηρεσιών. Σε πρακτικό επίπεδο, η ανά χείρας εργασία φιλοδοξεί να συνεισφέρει στη βελτίωση της ποιότητας υπηρεσιών στην ελληνική τοπική αυτοδιοίκηση, παρουσιάζοντας μια σειρά από βοηθητικά εγχειρίδια και ένα ολοκληρωμένο ερωτηματολόγιο για την πρόταση εφαρμογής του Κοινού Πλαισίου Αξιολόγησης (ΚΠΑ) στο Δήμο Χαϊδαρίου. Λέξεις - κλειδιά: Θεωρία Κοινωνικής Ποιότητας, Παροχή Ποιοτικών Κοινωνικών Υπηρεσιών, Εξυπηρέτηση Πολιτών και Κράτος, Αξία Δημόσιας Υπηρεσίας, Κοινωνική Πολιτική και Σχεδιασμός, Τοπική Αυτοδιοίκηση, Διοίκηση Ποιότητας, Πρότυπα και Αξιολόγηση Ποιότητας, Μέτρηση Απόδοσης, Κοινό Πλαίσιο Αξιολόγησης 2

4 ABSTRACT This essay identifies its subject to the finding, that in an era of deprivation of economic resources and ideological bases, the social space alters both its content and dynamics as well as shifts and distorts the role of the citizen and his/her relationship with the state. The field of social service delivery and citizen service constitutes the main contact area of this relationship and a fundamental challenge to meeting the needs and covering the expectations of the citizen in local government, thereby defining the level of social quality in the local community. In this context, quality management becomes a crucial factor in responding to these realities. The quality of social services is necessarily formed by the organizational and operational functioning of public services, implicating the diagnosis and self-awareness as a starting point for taking improvement actions and initiatives to respond to citizens demands for quality services. To this end, the present essay ventures upon the coupling of social quality with standards and criteria of quality social services, given that effective quality management encompasses performance measurement. In practical terms, this essay aspires to contribute towards quality services improvement in Greek local government by presenting a series of auxiliary manuals and a comprehensive questionnaire on the proposed implementation of the Common Assessment Framework (CAF) in the municipality of Haidari (Athens). Key words: Social Quality Theory, Quality Social Services Provision, Citizen Service and the State, Public Service Value, Social Policy and Planning, Local Government, Quality Management, Quality Standards and Assessment, Performance Measurement, Common Assessment Framework 3

5 Résumé Le sujet de présent mémoire est basé sur la constatation que, dans l ère de la privation des ressources économiques et des fondements idéologiques, le contenu et la dynamique de l espace social sont modifiés, en même temps, que la position du citoyen est déplacée et son rôle envers l État perturbé. La provision des services sociaux constitue le principal champ de contacte de cette relation, ainsi qu un défi fondamental pour l administration locale, définissant en même temps, la qualité des services au niveau local. Dans ce contexte, la gestion de la qualité devient un facteur déterminant. La qualité des services sociaux est nécessairement formée par le fonctionnement organisationnel et opérationnel des services publics. Ce dérnier est obligé de passer par une phase diagnostique, afin qu il prenne d initiatives adéquates, qui répondrons aux nécessités des citoyens pour des services de qualité. À cet égard, ce mémoire a tenté de lier les normes de qualité sociale aux critères de qualité des services sociaux, étant donné que la gestion de qualité incorpore des mesures de performance. En termes pratiques, le présent mémoire vise à contribuer à l amélioration de la qualité des services dans l administration locale grecque. Dans ce but, une série de manuels auxiliaires, ainsi qu un questionnaire intégré sur la mise en œuvre proposée par le Cadre d Évaluation Commun ( CEC) à la municipalité de Haidari ( Athènes) ont été utilisés. Mots - clès: Théorie de Qualité Sociale, Provision des Services Sociaux de Qualité, Service des Citoyens et l État, Valeur de Service Public, Politique Sociale et Planification, Gouvernement Local, Administration de Qualité, Normes de Qualité et d Évaluation, Mesure de Performance, Cadre d Évaluation Commun 4

6 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΙΟΤΗΤΑ: ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΒΑΣΗ ΚΑΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ Η ανάγκη μιας νέας προσέγγισης του «Κοινωνικού» Κοινωνική Ποιότητα: προσέγγιση και προσανατολισμός Παράγοντες, πεδία και διαστάσεις Κοινωνικής Ποιότητας Παράγοντες προϋποθέσεων: τα «τεταρτημόρια» της Κοινωνικής Ποιότητας Κοινωνικο-οικονομική Ασφάλεια Κοινωνική Ένταξη Κοινωνική Συνοχή Κοινωνική Ενδυνάμωση Μέτρηση, αξιολόγηση και δείκτες Κοινωνικής Ποιότητας Συμπερασματικές παρατηρήσεις H ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ Παροχή κοινωνικών υπηρεσιών και εξυπηρέτηση: μια απεικόνιση της σχέσης Κράτους - Πολίτη Αρχές και κριτήρια ποιότητας κοινωνικών υπηρεσιών Τοπικά πρότυπα ποιότητας κοινωνικών υπηρεσιών Τοπική Αυτοδιοίκηση και κοινωνικές υπηρεσίες Συμπερασματικές παρατηρήσεις ΤΟ ΚΟΙΝΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ Θεωρητική τεκμηρίωση και στόχοι Σύλληψη και πλαίσιο λειτουργίας Διαδικασία Αυτο-αξιολόγησης Κριτήρια Αυτο-αξιολόγησης ΚΠΑ Η εφαρμογή του ΚΠΑ στο Δήμο Χαϊδαρίου ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ...83 Συνέδρια - Εκδόσεις - Μελέτες - Εισηγήσεις

7 Επιστημονικά Περιοδικά Νομοθεσία - Εγκύκλιοι Άλλες Πηγές - Διαδικτυακοί Τόποι ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ...98 Παράρτημα 1: Οργανόγραμμα Εσωτερικής Υπηρεσίας Δήμου Χαϊδαρίου Παράρτημα 2: Σύντομη Επεξήγηση Διαδικασίας Αυτο-αξιολόγησης (Ομάδες Αυτο-αξιολόγησης και Έργου) Παράρτημα 3: Σύντομος Πρακτικός Οδηγός (Ομάδα Αυτο-αξιολόγησης) Παράρτημα 4: Ενδεικτικός Πίνακας Υλικού Τεκμηρίωσης (Ομάδα Έργου) Παράρτημα 5: Ερωτηματολόγιο Κριτηρίων για την Εφαρμογή του ΚΠΑ στο Δήμο Χαϊδαρίου Παράρτημα 6: Συνέδρια Ποιότητας και Ευρωπαϊκά Συνέδρια ΚΠΑ Παράρτημα 7: Εγγεγραμμένοι χρήστες στο σύνολο καταγεγραμμένων εφαρμογών ΚΠΑ ανά χώρα Παράρτημα 8: Εμπόδια και δυσκολίες στην εφαρμογή του ΚΠΑ Παράρτημα 9: Πολιτική υποστήριξη για την εφαρμογή του ΚΠΑ και την κατεύθυνση για την υλοποίησή του σε ευρωπαϊκές χώρες Παράρτημα 10: Λόγοι χρησιμοποίησης του ΚΠΑ, πλεονεκτήματα, βιώσιμες δράσεις βελτίωσης, φύση βελτιωτικών δράσεων, λόγοι μη ανάληψης βελτιωτικών δράσεων, πρόθεση επαναχρησιμοποίησης του ΚΠΑ σε ευρωπαϊκές χώρες Παράρτημα 11: Τομείς δραστηριότητας, επίπεδο διακυβέρνησης και εύρος των δημοσίων οργανώσεων που εφήρμοσαν το ΚΠΑ Παράρτημα 12: Συχνότητα χρήσης, μεσοδιάστημα μεταξύ δύο εφαρμογών ΚΠΑ, διάρκεια περιόδου της αυτο-αξιολόγησης και επικοινωνία πριν τη διαδικασία. 163 Παράρτημα 13: Αριθμός ομάδων αυτο-αξιολόγησης, μέγεθος οργάνωσης και ομάδων αυτο-αξιολόγησης που δημιουργήθηκαν, μέγεθος οργάνωσης και μέγεθος ομάδων αυτο-αξιολόγησης, μέγεθος ομάδας(-ων) αυτο-αξιολόγησης Παράρτημα 14: Σύνθεση ομάδας αυτο-αξιολόγησης: τύπος προσωπικού, τρόπος επιλογής μελών, τρόπος εξεύρεσης συναίνεσης και τρόπος επίτευξης συναίνεσης

8 ΠΙΝΑΚΕΣ ΚΑΙ ΣΧΗΜΑΤΑ Πίνακας 1: Οι τρεις παράγοντες και οι 12 διαστάσεις της Κοινωνικής Ποιότητας Πίνακας 2: Μήτρα Προσδοκιών των Μετόχων για την Ποιότητα των SSGI Σχήμα 1: Τα «Τεταρτημόρια» της Κοινωνικής Ποιότητας Σχήμα 2: Τα πεδία της Κοινωνικής Ποιότητας Σχήμα 3: Ομοιότητες και διαφορές μεταξύ των διαφόρων προσδοκιών των μετόχων για την ποιότητα των SSGI Σχήμα 4: Η πορεία του ΚΠΑ στο χρόνο Σχήμα 5: Συνάρθρωση του Κύκλου Ποιότητας (Deming) και της Οργανωσιακής Μάθησης (Argyris & Schön) Σχήμα 6: Η Δομή του ΚΠΑ 7

9 ΑΚΡΩΝΥΜΙΑ Ελληνόγλωσσα ΔΟΠ ΔΟΠΥ ΕΕ ΕΚΕ EKO ΙΤΑ ΚΕΠ ΚΠ ΚΠΑ ΚτΠ ΜΚΟ ΝΔΜ ΝΔΥ ΟΕΥ ΟΝΕ ΟΤΑ Διοίκηση Ολικής Ποιότητας Διοίκηση Ολικής Ποιότητας Υπηρεσιών Ευρωπαϊκή Ένωση Ενιαία Κέντρα Εξυπηρέτησης Ευπαθείς (Ευάλωτες) Κοινωνικές Ομάδες Ινστιτούτο Τοπικής Αυτοδιοίκησης Κέντρα Εξυπηρέτησης Πολιτών Κοινωνική Ποιότητα Κοινό Πλαίσιο Αξιολόγησης Κοινωνία των Πολιτών Μη Κρατικές (-Κυβερνητικές, -Κερδοσκοπικές) Οργανώσεις Νέο Δημόσιο Μάνατζμεντ Νέα Δημόσια Υπηρεσία Οργανισμός Εσωτερικής Υπηρεσίας Οικονομική και Νομισματική Ένωση Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης Ξενόγλωσσα ACSQ ASQC AUCSQ EFQM EFSQ EIPA ENIQ ESN ESP EOQ EUPAN ICSW Asian Consortium for Social Quality American Society for Quality Control Asian University Consortium for Social Quality European Foundation for Quality Management European Foundation for Social Quality European Institute for Public Administration European Network on Indicators of Social Quality European Social Network European Social Platform European Organization for Quality European Public Administration Network International Council on Social Welfare 8

10 IPSG TQM TQS NPM QNF SSGI SQA SQSQ SQI Innovative Public Services Group Total Quality Management Territorial Quality Standards New Public Management Quality Net Foundation Social Services of General Interest Social Quality Approach Standard Questionnaire for Social Quality Social Quality Initiative 9

11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η σημερινή συγκυρία περιορισμού των πόρων και της επακόλουθης μείωσης του κοινωνικού κράτους εγείρει ζητήματα προσέγγισης και προσανατολισμού της κοινωνικής πολιτικής απέναντι στην ευημερία των πολιτών. Καθώς η εξυπηρέτηση στην παροχή κοινωνικών υπηρεσιών λαμβάνει χώρα στην καθημερινή ζωή των πολιτών κατά τη συνδιαλλαγή τους με τους δημόσιους οργανισμούς, η ποιότητα των κοινωνικών υπηρεσιών ανάγεται σε πρωτεύον διακύβευμα της ευημερίας τους, ανεξάρτητα από το περιεχόμενο της υπηρεσίας. Αντικείμενο της παρούσας εργασίας αποτελεί η βελτίωση της ποιότητας των κοινωνικών υπηρεσιών προς τους πολίτες με έμφαση στο σχεδιασμό της κοινωνικής πολιτικής στο αυτοδιοικητικό επίπεδο και στην αποτελεσματική οργάνωση, λειτουργία και παροχή κοινωνικών υπηρεσιών με αναλυτικό εργαλείο το θεωρητικό πλαίσιο της κοινωνικής ποιότητας (ΚΠ). Σκοπός της εργασίας είναι η διερεύνηση των παραγόντων που συνθέτουν την ουσιαστική έννοια του πολίτη μέσα από την εξυπηρέτησή του από τις δημόσιες οργανώσεις, προσδίδοντας μια προστιθέμενη αξία στην έννοια της παροχής της υπηρεσίας. Στοχεύοντας στην ανάδειξη, τον προσανατολισμό και τη δημιουργία μιας συνεκτικής κοινότητας πολιτών σε αυτοδιοικητικό επίπεδο, η ανά χείρας εργασία θεωρεί την ποικιλομορφία της ποιότητας των κοινωνικών υπηρεσιών στις σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ δημοσίων οργανώσεων και πολιτών και άρα, μεταξύ κράτους και κοινωνίας. Η επιλογή του θέματος στηρίζεται στην ιδιαίτερη σημασία που έχει αποκτήσει υπό τις σημερινές συνθήκες η ανταπόκριση στις ανάγκες των πολιτών και στην προσπάθεια αναζήτησης μιας εναλλακτικής οπτικής του «κοινωνικού χώρου» και της ανεύρεσης καναλιών ουσιαστικής επικοινωνίας και συνδιαλλαγής της δημόσιας υπηρεσίας με τους πολίτες. Η ανά χείρας εργασία επιδιώκει, λοιπόν, να συνδέσει την κοινωνική ποιότητα με τη διοίκηση ποιότητας, μέσω σύγχρονων μοντέλων και προτύπων μέτρησης και αξιολόγησης. Αυτή η σύνδεση εδράζεται στη βελτίωση της ποιότητας των υπηρεσιών μέσα από την οργανωσιακή βελτίωση της παραγωγής και της παροχής τους. Σε αυτό το πλαίσιο, προτείνεται η εφαρμογή του Κοινού Πλαισίου Αξιολόγησης (ΚΠΑ) στο Δήμο 10

12 Χαϊδαρίου ως αφετηρία ενός ποιοτικού εγχειρήματος που μέσα από τη διάγνωση και την αυτογνωσία θα μπορέσει να σχεδιάσει, να αναδιατάξει και να αναδιαρθρώσει τις (κοινωνικές) υπηρεσίες του προς τους πολίτες της τοπικής κοινωνίας. Λόγω ορίων έκτασης και περιορισμένου χρόνου, η ανά χείρας εργασία είναι βασικά μια βιβλιογραφική μελέτη, η οποία δε θα μπορούσε - τουλάχιστον στο θεωρητικό κομμάτι - να αξιώσει την πλήρη κάλυψη του θέματος. Εν προκειμένω, στο πρώτο κεφάλαιο επιχειρείται η εξέταση του θεωρητικού πλαισίου και της εννοιολόγησης της ΚΠ, των συστατικών της στοιχείων, καθώς και η παράθεση των σύγχρονων τάσεων μέτρησης και αξιολόγησής της μέσω δεικτών. Το δεύτερο κεφάλαιο πραγματεύεται την ποιότητα των κοινωνικών υπηρεσιών μέσω της παροχής τους, καταδεικνύοντας την εξυπηρέτηση του πολίτη ως θεμελιώδη παράγοντα της σχέσης του με το κράτος. Στη συνέχεια, διερευνώνται αρχές, κριτήρια και πρότυπα κοινωνικών υπηρεσιών ποιότητας σε ευρωπαϊκό επίπεδο με έμφαση στο χώρο της τοπικής αυτοδιοίκησης. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζεται το ΚΠΑ με μια θεωρητική προσέγγιση, κριτικά αναστοχαστική ως προς τη διαδικασία, την εφαρμογή και τα κριτήριά της. Κύρια επιδίωξη, όμως, ήταν η δημιουργία του απαραίτητου υλικού, το οποίο, αφού παρουσιαστεί η μέθοδος ΚΠΑ στο προσωπικό του Δήμου Χαϊδαρίου, θα διανεμηθεί σ αυτό τόσο για να υλοποιηθεί άμεσα η διαδικασία της αυτο-αξιολόγησης όσο και για να καθοδηγηθούν και να διευκολυνθούν ουσιαστικά τα μέλη των ομάδων που θα εμπλακούν σε αυτήν. Γι αυτό το λόγο, στα παραρτήματα παρουσιάζεται το επίσημο ερωτηματολόγιο κριτηρίων για την εφαρμογή του ΚΠΑ στο Δήμο Χαϊδαρίου, μια σύντομη επεξήγηση της διαδικασίας αξιολόγησης για τους εμπλεκόμενους, καθώς και χρήσιμοι πρακτικοί οδηγοί εφαρμογής του ΚΠΑ τόσο για την Ομάδα Αξιολόγησης όσο και για την Ομάδα Έργου με το ανάλογο χρήσιμο υλικό. Σε μεθοδολογικό επίπεδο, η έρευνα στηρίχθηκε στην επισκόπηση της ελληνόγλωσσης και ξενόγλωσσης βιβλιογραφίας, σε μελέτες οργανισμών και ινστιτούτων, σε πρακτικά συνεδρίων, στο διαδίκτυο, στη νομοθεσία και σε εισηγήσεις, καθώς και στην αρθρογραφία σε επιστημονικά περιοδικά. 11

13 1 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΙΟΤΗΤΑ: ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΒΑΣΗ ΚΑΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ 1.1 Η ανάγκη μιας νέας προσέγγισης του «Κοινωνικού» 1.2 Κοινωνική Ποιότητα: προσέγγιση και προσανατολισμός 1.3 Παράγοντες, πεδία και διαστάσεις Κοινωνικής Ποιότητας Παράγοντες προϋποθέσεων: τα «τεταρτημόρια» της Κοινωνικής Ποιότητας Κοινωνικο-οικονομική Ασφάλεια Κοινωνική Ένταξη Κοινωνική Συνοχή Κοινωνική Ενδυνάμωση 1.4 Μέτρηση, αξιολόγηση και δείκτες Κοινωνικής Ποιότητας 1.5 Συμπερασματικές παρατηρήσεις [ ] what is adequate itself depends on the quality of what is delivered which is not just a matter of more but better. [ ] αυτό που είναι «επαρκές» από μόνο του εξαρτάται από την ποιότητα της παράδοσής του, κάτι που δεν είναι απλά θέμα περισσότερου, αλλά καλύτερου. Anne Showstack Sassoοn 12

14 1. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΙΟΤΗΤΑ: ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΒΑΣΗ ΚΑΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ Είναι πολλοί οι μελετητές που συμφωνούν ότι η κοινωνική πολιτική έχει υποταχθεί για υπερβολικά μεγάλο χρονικό διάστημα στην οικονομική πολιτική και ότι αυτή η «ασύμμετρη σχέση» (Walker 1984, Beck et al. 1997a: 2, 229) που κατασκευάστηκε ήδη από τη σύλληψη της Ευρωπαϊκής Κοινότητας 1 είναι από τους βασικούς λόγους της τρέχουσας κρίσης της, και τότε - την εποχή του Μάαστριχτ - και τώρα - στο ευρύτερο πλαίσιο της παγκόσμιας οικονομίας ως επίπτωση στον (ευρωπαϊκό) κοινωνικό χώρο. 1.1 Η ανάγκη μιας νέας προσέγγισης του «Κοινωνικού» Η διαλεκτική σχέση ή «αλληλεξάρτηση των δύο τομέων» (Baars et al. 1997: 300) έγινε ασύμμετρη με την έννοια ότι η οικονομική πολιτική επεκτάθηκε ραγδαία, ασχολούμενη με τα κοινωνικά προβλήματα και τις ανάγκες «ωσάν να σχετίζονται με τη σφαίρα των ιδιωτικών σχέσεων και επιλογών» ( Leonardis 1999), αποτυγχάνοντας να αναγνωρίσει και να δώσει έκφραση στον «ουσιαστικά κοινωνικό χαρακτήρα των αναγκών και προτιμήσεων των πολιτών» (Maesen v.d. & Walker 2002: 4). Οι απλοϊκές οικονομικές προτάσεις υπονοούν μια «μη-κοινωνική όψη των κοινωνιών και ως τέτοιες απειλούν την κοινωνική υπόσταση της καθημερινής ζωής» (Beck et al. 1997b: 280). H κοινωνική πολιτική βρίσκεται παραδοσιακά σε «υποδεέστερη θέση σε σύγκριση με την οικονομική πολιτική και τις κυρίαρχες οικονομικές αξίες» (Beck et al. 1997a: 1-2). Στο ευρωπαϊκό επίπεδο, η υπερβολική έμφαση στην οικονομική ολοκλήρωση υπονόμευσε την ιδέα μιας Ευρώπης χωρίς αποκλεισμούς για όλους τους πολίτες ( Beck et al. 1997a: 5, Walker 1999). Η στενή οικονομίστικη λογική, ειδικά της ευρωπαϊκής κοινωνικής πολιτικής, δίνοντας έμφαση στην απασχόληση ως το κλειδί για την κοινωνική ένταξη, την οικονομική μεγέθυνση και τον ανταγωνισμό, έρχεται σε ρήξη με 1 Η χρήση της λέξης «Κοινότητα» και όχι «Ένωση» είναι εσκεμμένη, αφού η παρούσα εργασία πραγματεύεται μάλλον την κατασκευή μιας τέτοιας οντότητας που συμβολίζει πιο άρτια την κοινωνική διάσταση της Ε.Ε., παρά το δεύτερο «δόκιμο» όρο, ο οποίος - ελλείψει πολιτικής ένωσης - ταυτίζεται με την ΟΝΕ, η οποία ουσιαστικά, αντιπαραβάλλεται στο παρόν κεφάλαιο με την έννοια του «Κοινοτισμού» (Communitarianism). Για περισσότερα, βλ. Etzioni, A. (1995). The New Communitarian Thinking. Charlettensville: University of Virginia Press και Tam, H. (1998). Communitarianism. A New Agenda for Politics and Citizenship. London: MacMillan. 13

15 το νέο προτεινόμενο μοντέλο 2 της κοινωνικής πολιτική που υποστηρίζει μια «βιώσιμη κοινωνία για όλους» (Herrmann & Maesen v.d. 2008). Σε επιστημονικό και μεθοδολογικό επίπεδο, ο διαχωρισμός 3 μεταξύ των οικονομικών και των άλλων κοινωνικών επιστημών στη θέση μιας «ενοποιημένης πολιτικής οικονομίας» (Beck et al. 1997b: 3) οδήγησε στη συνειδητή ανάπτυξη των πρώτων και στην απομόνωσή τους από την κατανόηση των κοινωνικών σχέσεων. Με άλλα λόγια, καθώς η οικονομική ανάλυση και οι σύγχρονες οικονομικές θεωρίες αποσύρθηκαν στον «κόσμο των αφαιρετικών μαθηματικών μοντέλων» έχασαν την όψη των ανθρώπινων σχέσεων και του «ανθρώπινου πεδίου ορισμού» (ό.π.: 294) αυτής της ενοποίησης. Εξάλλου, η «οικονομοποίηση του κοινωνικού» (ό.π.: 9) ή «αγοραιοποίηση του κοινωνικού» ( Leonardis 1999) που απέρρευσε από τη διάλυση της συναίνεσης για τη νομιμοποίηση και τη βιωσιμότητα του Κοινωνικού Κράτους υπερτόνισε τη λογική της αγοράς, στην οικονομική μεγέθυνση και στην κερδοφορία. Οι αρνητικές συνέπειες της υποταγής της κοινωνικής πολιτικής στην οικονομική, δηλαδή η «δημιουργία φτώχειας και μορφών αποκλεισμού» (Beck et al. 1997a: 280) είναι περισσότερο φανερή από ποτέ. Μάλιστα, υπάρχουν μελετητές που μιλούν για «πλήρη υποταγή» (π.χ. Sassoon 1997) που εξασθενίζει τη δύναμη παρέμβασης της πρώτης στα κοινωνικά κόστη της οικονομίας. Όπως γνωρίζουμε, «αυτά τα κόστη είναι υψηλά σχίζοντας βαθιά τον κοινωνικό ιστό και θέτοντας την ίδια την κοινωνική συνοχή σε κίνδυνο» ( Leonardis 1999). Εν προκειμένω, βέβαια, ο κίνδυνος που πρέπει να ληφθεί υπόψη αναφορικά με την κοινωνική πολιτική 4 δεν είναι μόνο η «αγοραιοποίηση», αλλά και η «ιδιωτικοποίηση του κοινωνικού» ( Ferge 1997, Herrmann 2007). Τα προβλήματα και τα ευεργετήματα που αντιμετωπίζονται από την κοινωνική πολιτική, εκτός του ότι κρίνονται από άποψη αποδοτικότητας και «ικανοποίησης του πελάτη», γίνονται παράλληλα και ιδιωτικά θέματα των ατόμων και έτσι, «απομακρύνονται από την οπτική της δημόσιας ευθύνης» 2 Βλ. παρακάτω, [1.2]. 3 Αυτή η επιστημονική διαίρεση των οικονομικών και κοινωνικών σχέσεων μεταφράστηκε και μεταφέρθηκε στη σφαίρα της δημόσιας πολιτικής. Λόγω του ότι η μακροοικονομική πολιτική μεταχειρίστηκε τους κοινωνικούς παράγοντες ως υπολειμματικούς στην εξήγηση του επιπέδου των τιμών, των μισθών και της απασχόλησης, κατηγοριοποίησε τις κοινωνικές υπηρεσίες ως μη παραγωγικές δαπάνες ( Beck et al. 1997b: 4). 4 Για μια ενδιαφέρουσα άποψη αναφορικά με τον επαναπροσδιορισμό της κοινωνικής πολιτικής, η οποία θα πρέπει να αναπτυχθεί ως πολιτική κοινωνικοποίησης (policy of socialization) και όχι ως πολιτική για τους αποκλεισμένους, βλ. Herrmann, P. & Maesen v.d., L.J.G. Social Quality and Precarity: Approaching New Patterns of Societal (Dis)Integration. Munich Personal Research Paper Archive 10245, January 2008, (pp ), 14

16 (Leonardis 1999). Η ίδια η ιδέα της αλληλεγγύης διέρχεται μια σημασιολογική παρέκκλιση: χωρίς να είναι πια συνώνυμη του κοινωνικού πλέγματος, του οποίου την ευθύνη μοιραζόμαστε από κοινού, γίνεται μια «αλτρουιστική ηθική επιλογή της οποίας ο μόνος κριτής βρίσκεται στο εσωτερικό πεδίο της προσωπικής συνείδησης» (ό.π). Σε επίπεδο πολιτικής, αναφορικά με την προώθηση της ευημερίας, η ημερήσια διάταξη νεο-συντηρητικών κυβερνήσεων πρεσβεύει, ότι η πρώτη αποτελεί ατομική ευθύνη. Αυτό οδηγεί στην οπισθοχώρηση του Κοινωνικού Κράτους από την κανονιστική του λειτουργία, αλλά και από τις υπηρεσίες που στοχεύουν στην προώθηση της ευημερίας (Ward & Meyer 2009: 344). Η συγκεκριμένη τάση μπορεί να αποδυναμώσει και να καταστρέψει τον καθημερινό κοινωνικό ιστό της δημόσιας ζωής και της ίδιας της δημοκρατίας. «Το επίπεδο ζωής κάτω από το κατώφλι της ανθρώπινης αξιοπρέπειας γίνεται φυσικό και καταλογίζεται στη μοίρα ή τουλάχιστον στην προσωπική ευθύνη» (Leonardis 1999). Η έκδηλη εστίαση στο άτομο και τον καταναλωτή παρά στην κοινωνία ως σύνολο 5, αποκάλυψε διαδικασίες που «εξασθενίζουν και αποστερούν την ίδια την έννοια του κοινωνικού χώρου στον οποίο λαμβάνει χώρα η κοινωνική ζωή» ( Hollar 2003). Αυτή λοιπόν, η «εξατομίκευση (ή ιδιωτικοποίηση) του κοινωνικού» 6, ο αυξανόμενος ατομικισμός και η μονεταριστική στάση συνδυασμένα, - προκαλώντας μια αυξανόμενη ανισότητα και συγχρόνως, υπονομεύοντας τις κοινωνικές δυνατότητες για αντίσταση - είναι συνέπεια των σύγχρονων οικονομικών σχέσεων (Beck et al. 1997a: 278). Απαιτείται, επομένως, ανασύσταση του ρόλου και της θέσης της κοινωνικής πολιτικής σε τοπικό, εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο, προκειμένου να αντανακλά το δικό της αυθεντικό περιεχόμενο, παρά αυτό της οικονομικής πολιτικής (ό.π.: 2). Πρόκειται για την αναγκαιότητα ενός δημιουργικού διαλόγου μεταξύ οικονομικών και κοινωνικών πολιτικών, ο οποίος είναι sine quo non προϋπόθεση για μια Ευρώπη των Πολιτών και για μια νέα ισορροπία μεταξύ οικονομικών και πολιτικών προτεραιοτήτων (ό.π.: 1). Το «ατομικό» και το «κοινωνικό» μπορούν (και πρέπει) να εννοηθούν θεμελιωδώς ως μια «συνεκτική οντότητα» ( Beck et al. 2001b). Με αυτή την έννοια, το «κοινωνικό θεμελιώνεται σε τελείως διαφορετική βάση από οποιαδήποτε ατομικιστική θεώρηση» (ό.π.: ). 5 Βλ. ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων: Ευκαιρίες, πρόσβαση και αλληλεγγύη: προς ένα νέο κοινωνικό όραμα για την Ευρώπη του 21 ου αιώνα. Βρυξέλλες, COM(2007) 726 final: 5. 6 Για μια ολοκληρωμένη προσέγγιση, βλ. Ferge, Z. The Changed Welfare Paradigm. The Individualization of the Social. Social Policy and Administration. 1997: 1. 15

17 1.2 Κοινωνική Ποιότητα: προσέγγιση και προσανατολισμός Η πρωτοβουλία 7 της ΚΠ ( Social Quality Initiative - SQI) για μια διαφορετική προσέγγιση του «κοινωνικού» στόχευε στην ανάπτυξη ενός θεωρητικά στέρεου μοντέλου που θα μπορούσε να παρέχει τη βάση για πολιτικές, αλλά και να θεμελιωθεί εμπειρικά ( Beck et al. 2001a). Κοντολογίς, αναφέρεται στο σεβασμό της θεμελιώδους ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της «τρέχουσας ανεπάρκειας της Ευρώπης στην παροχή ΚΠ» ( Baars 2005) για το σύνολο των πολιτών, ενώ υποστηρίζει την κυριαρχία μιας Ευρώπης στην προώθηση της κοινωνικής δικαιοσύνης και της συμμετοχής για τους πολίτες, οι οποίοι «καθίστανται ικανοί να συμμετέχουν στην κοινωνική, οικονομική και πολιτιστική ζωή των κοινοτήτων τους υπό συνθήκες που ενισχύουν την ευημερία τους και την ατομικές τους δυνατότητες» (Beck et al. 1997a: 2, 2001b: 6-7). Η επιχειρηματολογία για ένα νέο όραμα και η εμφάνιση μιας αρχικής σύλληψης της ΚΠ γεννάται από τη σημερινή παραπαίουσα 8 ΕΕ (Beck et al. 1997a: 11). Σκοπός αυτού του κινήματος είναι η εξουδετέρωση των νεοφιλελεύθερων και οικονομίστικων τάσεων της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και η υποβολή ενός εναλλακτικού οράματος για μια κοινωνική Ευρώπη βασισμένη στους στόχους της ΕΕ για την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και την καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού (Walker 1999). Η ΚΠ δεν είναι μια ιδέα προσανατολισμένη στο παρελθόν υπερασπιζόμενη υψηλά επίπεδα κοινωνικής ασφάλισης και κοινωνικών δαπανών, ούτε αναζητείται με αυτό το εγχείρημα μια «μετα-έννοια» (meta-concept) (ό.π.: 277) που διευκολύνει την αντίληψη μιας νέας ευρωπαϊκής κοινωνικής πολιτικής, αλλά μάλλον, μια «μελλοντική στόχευση που δίνει υψηλή αξία και ανθρώπινο νόημα» (ό.π.: 13). Πρόκειται για ένα πρόσφατο πρότυπο που αναπτύχθηκε για την αξιολόγηση της κοινωνικής και οικονομικής προόδου. Δυνητικά, έχει και μια ριζοσπαστική πολιτική διάσταση, καθώς ασχολείται με την κοινωνική δικαιοσύνη και έχει διατυπωθεί ως διορθωτικός μηχανισμός στην υπερβολική εξάρτηση των οικονομικών μέτρων για την ευημερία (Phillips & Berman 2003, Herrmann 2005). Η ΚΠ μπορεί να ειδωθεί και ως 7 Για μια πλήρη περιγραφή της Πρωτοβουλίας ΚΠ, βλ. Maesen v.d. L.J.G. & Walker, C.A. Social Quality: The Theoretical State of Affairs, Amsterdam: EFSQ, 21 June 2002, pp. 3-7, Ξεκίνησε από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 και επισημοποιήθηκε κατά την ολλανδική προεδρεία της Ε.Ε. με τη«διακήρυξη του Άμστερνταμ» στις 10 Ιουνίου 1997 υπό την αιγίδα του «Ευρωπαϊκού Ιδρύματος για την Κοινωνική Ποιότητα» ( EFSQ), το οποίο ιδρύθηκε για τον ίδιο σκοπό και αποτελεί το κεντρικό σημείο για περαιτέρω έρευνα στη θεωρία και πρακτική της ΚΠ και σχηματίζοντας ένα δίκτυο έρευνας που στοχεύει στη μέτρηση των τεσσάρων συστατικών μερών σε κάθε κ-μ. της Ε.Ε. (Beck et al. 1997b). 8 Πόσο μάλλον σήμερα που οι τριγμοί στα θεμέλια της Ε.Ε. είναι αισθητοί περισσότερο από ποτέ. 16

18 ένα «ουμανιστικό αντίδοτο στην πανταχού παρούσα ωφελιμιστική πρακτική της εξίσωσης της ποιότητας ζωής με το εισόδημα ή τον πλούτο» (Ogawa 2006). Οι δημοκρατικές πολιτείες δεν πρέπει να ξεκινούν ούτε με την οικονομική ούτε με την κοινωνική πολιτική, αλλά με την ευημερία των ανθρώπων. Η ασυμμετρία μεταξύ του «οικονομικού» και του «κοινωνικού» πρέπει να αντιμετωπισθεί με την επικέντρωση στις ανθρώπινες ανάγκες 9 που είναι εγγενώς συνδεδεμένες με την ΚΠ ( Doyale & Gough 1991). Αυτό σημαίνει ότι η ιδέα της ΚΠ θα πρέπει να οριστεί από άποψη «ανθρώπινων σχέσεων και δικαιωμάτων των πολιτών». (Beck et al. 1997b: ). Η επικέντρωση θα πρέπει να γίνει στα πραγματικά κοινωνικά προβλήματα των κοινωνιών των σύγχρονων πολιτών (ό.π.: 278). Η ύψιστη πρόκληση της προοπτικής της ΚΠ είναι η αναφορά της στους πολίτες και στην ποιότητα της κοινωνικής τους ζωής ( Baars et al. 1997: 304, Walker 1999). Οι άνθρωποι ζουν σε συγκεκριμένα φυσικά περιβάλλοντα, σε ορισμένο χρόνο και σε ιδιαίτερες περιστάσεις, συνεπώς, η ΚΠ αναφέρεται στην ευρύτερη πλατωνική θεώρηση των πολιτών ως «κοινωνικά όντα» (Beck et al. 1997b: 279, 2001b: 310). Προκειμένου να αναπτυχθεί η έννοιά της θα πρέπει να διερευνηθεί το αξιωματικό της περιεχόμενο με κύριο σημείο αναφοράς τις κοινωνικές σχέσεις των πολιτών, οι οποίοι «αναπτύσσουν την ύπαρξή τους χάρις στις κοινωνικές συνθήκες και περιστάσεις» (Beck et al. 1997b: 283). Η ΚΠ αναλύει την κατάσταση των ατόμων ως κοινωνικά υποκείμενα και συγχρόνως την αυτοπραγμάτωση αυτών των «δρώντων υποκειμένων» προσανατολισμένη στο σχηματισμό συλλογικών ταυτοτήτων που κατέχουν κεντρική θέση στην οπτική της ΚΠ (Petmesidou & Polyzoidis 2005). Είναι μια περιεκτική έννοια για την ποιότητα της καθημερινής ζωής των ανθρώπων και μια ουσιώδης λειτουργία συνεχούς «έντασης» μεταξύ της προσωπικής αυτοπραγμάτωσης και της συμμετοχής στις διάφορες συλλογικές ταυτότητες που συν-αποτελούν την καθημερινή ζωή. Η προσέγγιση της ΚΠ επικεντρώνεται μεν στο άτομο, αλλά ως ένα δρών υποκείμενο που ζει σε αναπτυσσόμενες και εξελισσόμενες κοινωνικές συνθήκες ( Baars 2005, Herrmann 2005). Με αυτή την προσέγγιση, οι συνέπειες των «top-down» πολιτικών αναλύονται από την προοπτική αυτών των δρώντων ατόμων. Άλλωστε, η ΚΠ είναι μια «ανοιχτή έννοια» 9 Βλ. σχετικά, Doyle, L. & Gough, I. (1991). A Theory of Human Need. London: Macmillan. 17

19 (Maesen v.d. 2002, Phillips 2006), επειδή αναφέρεται στις συνέπειες συμμετοχικών σχέσεων που έχουν εξ ορισμού ανοιχτά όρια και ως τέτοια, συμπεριλαμβάνει «bottomup» διαδικασίες για την ανάπτυξη/υλοποίηση πολιτικών και για την «ανταπόκριση στην αυξανόμενη απαίτηση των πολιτών να παίξουν ένα ρόλο ευθύνης στη δημιουργία της κοινωνικής ευημερίας και της ΚΠ» (Ogawa 2006). «Το ερώτημα είναι, αν οι πολιτικές υποστηρίζουν αυτά τα άτομα, ώστε να τα καταστήσουν ικανά να αντιμετωπίσουν με ένα πιο κατάλληλο τρόπο τις περιστάσεις και τις ευκαιρίες που αναδύονται μπροστά τους» (Maesen v.d. 2002). Η εκτενής πολιτική δυσαρέσκεια στην Ευρώπη δεν απορρέει απλά από την ανικανότητα των πολιτικών συστημάτων να θεραπεύσουν την ανεργία και άλλα κοινωνικά προβλήματα, αλλά από την έλλειψη προσαρμογής στις ανάγκες της καθημερινότητας (Sassoon 1997: ). Η καθημερινή ζωή των πολιτών είναι «η πιο σημαντική διάσταση των ΚτΠ» (Beck et al. 1997a: 279). Η έννοια της ΚΠ παρουσιάζει μια πολυδιάστατη και πολυεπίπεδη προσέγγιση για την προαγωγή της πρακτικής και της πολιτικής, επαναπροσδιορίζοντας το τι είναι «πολιτική», μεταφέροντάς την στην καθημερινή ζωή ( Sassoon 1997) των πολιτών και καταδεικνύοντας τις σαφείς δυναμικές περιστάσεις της πρώτης και των δικαιωμάτων των τελευταίων, ανοίγοντας έτσι το δρόμο προς μια «πιθανή επέκταση αυτών των δικαιωμάτων» (Beck et al. 1997a: 282). Η ΚΠ είναι εξ ορισμού μια σύνθετη έννοια, γιατί περιλαμβάνει αντικειμενικές και υποκειμενικές ερμηνείες της καθημερινής ζωής και συνέπειες οικονομικών, κοινωνικών, πολιτιστικών και πολιτικών διαδικασιών. Πάντως, η προσέγγιση της ΚΠ δημιουργεί ένα σημείο αναφοράς για πολιτικές βασισμένες σε ένα «συνεκτικό θεωρητικό μοντέλο που ξεπερνά το γνωστό κατακερματισμό μεταξύ επιστημονικών πειθαρχιών και τομέων πολιτικής» (Ogawa 2006). 1.3 Παράγοντες, πεδία και διαστάσεις Κοινωνικής Ποιότητας Το μοντέλο ΚΠ ασχολείται με τον καθορισμό των συνθηκών για μια συνεκτική κοινωνία χωρίς αποκλεισμούς που ενδυναμώνει τους πολίτες, προκειμένου να απολαμβάνουν ένα αξιοπρεπές επίπεδο ζωής. Συγκεκριμενοποιεί τις συνθήκες ευημερίας και τις συνθήκες κατασκευής βιώσιμων κοινωνιών που διασφαλίζουν την ευημερία των μελών-πολιτών τους ( Fairweather et al. 2001). Επίσης, οι πολίτες 18

20 «χρειάζονται πραγματικές ευκαιρίες για τους πολίτες, προκειμένου να εκφράσουν τις ανησυχίες τους, να αναπτύξουν τα οράματά τους και να καταστήσουν τους εαυτούς τους ικανούς να συνεισφέρουν σε μια ισότιμη και δίκαιη κοινωνία» (Beck et al 2001a: 246, Hollar 2003). Η προσέγγιση της ΚΠ αντιλαμβάνεται το «κοινωνικό» ως αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης μεταξύ των πολιτών και το κατασκευασμένο και φυσικό περιβάλλον στο οποίο λειτουργούν ( Therborn 2001). Υπ αυτή την έννοια, το περιεχόμενό της αναφέρεται στις παραγωγικές και αναπαραγωγικές σχέσεις, δηλαδή στη «συστατική αλληλεξάρτηση μεταξύ των διαδικασιών της αυτοπραγμάτωσης και των διαδικασιών της μορφοποίησης συλλογικών ταυτοτήτων» (Herrmann 2007). Κατά συνέπεια, για την ανάλυση των διαδικασιών της κοινωνίας και για τον καθορισμό του «κοινωνικού» στο πλαίσιο της ΚΠ, η θεωρία στηρίζεται σε τρία (3) σύνολα παραγόντων ( Beck et al. 1997b: 2001) που συνοψίζονται στον παρακάτω πίνακα. Πίνακας 1 ΙΔΙΟΣΥΣΤΑΤΙΚΟΙ 11 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΩΝ 10 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ κοινωνικο-οικονομική ασφάλεια προσωπική ασφάλεια κοινωνική συνοχή κοινωνική αναγνώριση κοινωνική ένταξη κοινωνική ανταπόκριση κοινωνική ενδυνάμωση προσωπική ικανότητα ΚΑΝΟΝΙΣΤΙΚΟΙ 12 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ κοινωνική δικαιοσύνη αλληλεγγύη / πίστη ιθαγένεια βάσει δημοκρατίας ανθρώπινη αξιοπρέπεια Οι Τρεις Παράγοντες και οι 12 Διαστάσεις της Κοινωνικής Ποιότητας (Herrmann 2007) Ο καθορισμός των κανονιστικών παραγόντων μπορεί να προέλθει από την αλληλεπίδρασή τους με τους παράγοντες προϋποθέσεων, ενώ οι τελευταίοι από την αλληλεπίδραση των ιδιοσυστατικών με τους κανονιστικούς παράγοντες. Ο καθορισμός των ιδιοσυστατικών παραγόντων προσδιορίζεται από την αλληλεπίδραση των κανονιστικών παραγόντων με τους παράγοντες προϋποθέσεων ( Herrmann 2007, Herrmann & Maesen 2008). Οι ιδιοσυστατικοί παράγοντες είναι το «αποτέλεσμα των διαδικασιών αυτοπραγμάτωσης που αλληλεπιδρούν με διαδικασίες που αφορούν στη διαμόρφωση μιας ποικιλίας συλλογικών ταυτοτήτων» (Walker 2009: 211): 10 Conditional factors. Bλ. παρακάτω, [1.3.1]. 11 Constitutional factors. 12 Normative factors. 19