ΜΑΡΤΙΝ ΧΑΪΝΤΕΓΓΕΡ ΚΑΙ ΆΡΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙ ΗΣ: ΓΙΑ ΤΟ ΜΟΝΤΕΡΝΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΟΙΚΕΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ

Transcript

1 ΜΑΡΤΙΝ ΧΑΪΝΤΕΓΓΕΡ ΚΑΙ ΆΡΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙ ΗΣ: ΓΙΑ ΤΟ ΜΟΝΤΕΡΝΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΟΙΚΕΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ ΖΗΣΗΣ ΚΟΤΙΩΝΗΣ ρ Αρχιτέκτων Μηχανικός Ε.Μ.Π. Εντ. Επίκ. Καθηγητής Τµ. Αρχιτεκτονικής, Παν/µίου Θεσσαλίας Το άρθρο επιχειρεί ν αναλύσει και να παρέχει υποστηρικτική µαρτυρία των δύο, διαφορετικών προσεγγίσεων για το ελληνικό τοπίο: του Γερµανού φιλόσοφου Martin Heidegger και του Έλληνα Αρχιτέκτονα Άρη Κωνσταντινίδη. Το σηµείο εκκίνησης για αυτή τη διαπίστωση των διϊσταµένων απόψεων τοποθετείται τη δεκαετία του 60, µε τη σκληρή κριτική του Heidegger για το Ξενοδοχείο Ξενία στην Ολυµπία, δηµιούργηµα του Κωνσταντινίδη, το οποίο θεωρούσε µη, ουσιαστικά, αποδεκτό και όχι σ εναρµόνιση µε το φυσικό τοπίο. Ο Χάιντεγγερ και ο Κωνσταντινίδης θεωρούνται δύο αποκλίνοντες, δύο εχθροί, µετά από την καταρχήν υποτιµητική παρατήρηση του πρώτου για το δηµιούργηµα του δεύτερου, που στη συνέχεια θέτει προσφιλή ερωτήµατα: Ο Χάιντεγγερ είναι ο Γερµανός φιλόσοφος, που το φιλοσοφικό του ταξίδι είναι ταξίδι επιστροφής και απόπειρας αποκάλυψης της Ελλάδας, µέσα από την αρχαία της σκέψη, ενώ ο Κωνσταντινίδης είναι ο Έλληνας αρχιτέκτονας, που έχοντας επιστρέψει από το σπουδαστικό του ταξίδι στη Γερµανία, και κουβαλώντας µαζί του την µεταροµαντική φιλοσοφική και ηθική αποσκευή, έρχεται στην Ελλάδα για να κτίσει στο τοπίο της ως Έλληνας. Όταν µιλάµε για τον Γερµανό φιλόσοφο και το µεταπολεµικό του ταξίδι στην Ελλάδα και όταν µιλάµε για τον Έλληνα αρχιτέκτονα και το µεταπολεµικό του έργο µέσα στην ελληνική ύπαιθρο, πρέπει να τους θεωρούµε παραδειγµατικά, µέσα από την αντιµετώπισή τους του τοπίου, ως φορείς µιας ιδεολογίας που σηµάδεψε τον µοντερνισµό και εγκαθίδρυσε τον µαζικό τουρισµό, ως αναπόσπαστο κοµµάτι της σύγχρονης ζωής. Ο φιλόσοφος αναζητούσε αυτό που προσδοκούσε ως ίδιον του ελληνικού, χωρίς τις περισσότερες φορές να το βρίσκει καθώς η προσδοκία του δεν συνέπιπτε µε εκείνο που αντιµετώπιζε, κυρίως µέσα στην εικόνα του τοπίου. Πάντως, η επιλογή του τόπου είναι ένα εγγενές στοιχείο της τουριστικής κίνησης, ενώ παράλληλα έχει την διάσταση της οικοδοµικής ανάπτυξης και εξάπλωσης στην ύπαιθρο. Αν ο Χάιντεγγερ είναι ο παραδειγµατικός µεταφερόµενος τουρίστας, που επιλέγει απορρίπτοντας τον τόπο της διαµονής του, ο Κωνσταντινίδης είναι ο παραδειγµατικός οικοδόµος της τουριστικής ανάπτυξης, που την ίδια εποχή, τη δεκαετία του 60, επιλέγει απορρίπτοντας τα µέρη για την εγκατάσταση των νέων τουριστικών µονάδων του Ε.Ο.Τ. Ο Κωνσταντινίδης, κατά τη δεκαετία του 60 από την υπεύθυνη θέση του στο Ε.Ο.Τ. κατάφερε όχι µόνο να κτίζει κτίρια - σκελετούς - µέσα στο ελληνικό τοπίο αλλά και να επιλέγει την τοποθεσία που τα κτίρια αυτά θα οικοδοµηθούν. Η επιλογή της τοποθεσίας, είναι µια άκρως αρχιτεκτονική χειρονοµία. Με την επιλογή τόσο του οικοπέδου όσο και της µορφής του κτιρίου δηµιουργείται ένα ολόκληρο ερµηνευτικό πλαίσιο για τον υπαίθριο χώρο, µε τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Έχοντας ο ίδιος την ευκαιρία µιας τέτοιας συνολικής χωροθεσίας της αρχιτεκτονικής του, ουσιαστικά µε ένα τρόπο άκρως πνευµατικό επαναλάµβανε το κυρίαρχο πρότυπο της εποχής για την οικιστική ανάπτυξη πέρα από τα στενά όρια των οικισµών και των πόλεων. Η απόσταση, η αποξένωση, ως προϊόν της µοντέρνας επιλεκτικότητας, είναι µια απόσταση που αντιµετωπίζουµε, πρώτα από όλα, ανάµεσα στον φιλόσοφο και τον αρχιτέκτονα. Η νεωτερική επιλεκτικότητα του φιλόσοφου τον εµποδίζει να αναγνωρίσει στις σύγχρονές του κατασκευές, όπως ο σκελετός του ξενοδοχείου του Κωνσταντινίδη, µια αισθητικώς αποδεκτή εκδοχή της συγχρονικότητάς του, µε τον ίδιο τρόπο που και ο

2 Κωνσταντινίδης, σε κάθε ευκαιρία ετοποθετείτο πολεµικά προς τις αρχιτεκτονικές απόπειρες των συγκαιρινών του µοντέρνων αρχιτεκτόνων, µε τη µερική εξαίρεση της περίπτωσης του Mies Van der Rohe. Όµως αυτή η επιλεκτικότητα του νεωτερικού ανθρώπου ως δυνατότητα επιλογής δεν είναι ποτέ αµιγώς αισθητική. MARTIN HEIDEGGER AND ARIS KONSTANDINIDIS: ON THE MODERN PROGRAM FOR TOURISM APPROPRIATION OF THE GREEK LANDSCAPE ZISSIS KOTIONIS Dr. Architect NTUA Adj. Assist. Prof., Dept. of Architecture, Univ. of Thessaly The article attempts to analyze and to provide the supporting evidence of the two, different approaches on the Greek landscape: of the German philosopher Martin Heidegger and of the Greek architect Aris Konstandinidis. The starting point for this ascertainment of diverging views started in the 60s with the strong critique of Heidegger concerning the Xenia Hotel in Olympia, in the Peloponnisos region of Greece, creation of Konstandinidis, who considered it nonessentially acceptable and not in harmony with the natural landscape. Heidegger and Konstandinidis have expressed themselves with symmetrically opposed views, they could be seen as two enemies, after the first s derogative remarks towards the creation of the second, which sets forward the beloved questions: The first one is a German philosopher, whose philosophic trip is a trip of return, and of a revelation attempt of Greece through its ancient thought, while the second is the Greek architect, who having returned from his educational journey from Germany, and carrying with him post romantic philosophic and ethical baggage, comes to Greece to build in its landscape as a Greek. When we speak on behalf of the German philosopher in reference to his postwar trip to Greece and for the Greek architect and his postwar creation within the Greek landscape, we consider them as part of their handling of the landscape, as bearers of an ideology which marked modernism and established mass tourism, as an inseparable part of modern life. Philosopher was seeking for something which corresponded to his perception of what he envisioned as peculiarly Greek, often without finding it, as his expectation did not coincide with what he found in the picture of the landscape. However the choice of a site is an inborn component of tourism flux, while in parallel, having the dimension of propriety for building development and construction works in the open spatial landscape. Whether Heidegger is the exemplary tourist, which selects while rejecting the location of his stay, Konstandinidis is, perhaps, the exemplary builder of tourism development, who at the same time, during the decade of the 60s, concurrently selects while rejecting the locations for the establishment of GNTO s new tourism installations. Konstandinidis, during that same decade with his position of responsibility with the Greek National Tourism Organization (GNTO) achieved concurrently not only to build buildings building frames within the Greek landscape and simultaneously in selecting the location for these buildings to be built. The selection of the location is a very important architectural action. With the selection of the land plot just as much as with

3 the selection of the shape of the building somehow a whole interpretative frame gets created for the open spatial landscape. Having himself the opportunity of such a complete localization of architecture, essentially with an extremely spiritual way, he was repeating the sovereign model of his time for the ekistics development beyond the narrow limitations of settlements and of towns. Distance, estrangement, as an output of modern selectivity, is a type of distance which we face first of all between the philosopher and the architect. Philosopher s innovative selectivity prevents him to recognize his contemporary creations, such as the structural framework of a hotel studied by Konstandinidis, an esthetically accepted version of its contemporariness, in the same way that Konstandinidis, with each opportunity had strong opposite views in favor of the architectural attempts shared by his contemporary modern architects, with the partial exception of Mies Van der Rohe s. However, his choice of the modernist man as a possibility of selection has never been entirely aesthetic. ΕΙΣΗΓΗΣΗ Αν επισκεφθεί κανείς σήµερα το Motel Ξενία που σχεδίασε ο Άρης Κωνσταντινίδης και χτίστηκε στην Ολυµπία το 1963, θα αντιµετωπίσει ένα ιδιάζον θέαµα: Το ίδιο το κτίριο εγκαταλελειµµένο από χρόνια καθώς είναι, αν και έχει υποστεί αρκετές ζηµιές, είναι απολύτως αναγνωρίσιµο, σιωπηλό αλλά πιστό, παρά την ερειπιώδη του κατάσταση, στις αρχικές προθέσεις του αρχιτέκτονα, καθώς ακόµη και σήµερα τα βαθυπράσινα και πορτοκαλιά αλλά ακόµη και τα µαύρα χρώµατα των τοίχων υποδηλώνουν την θαµπή λάµψη κάποιων αρχικών προθέσεων (εικ.1). Όµως είναι ενδιαφέρον ότι ένα είδος αναρριχητικού φυτού, αυτοφυές, έχει µε τα χρόνια κατακλείσει το κτίριο, τον κεντρικό του υπαίθριο χώρο, έχει σκαρφαλώσει από τις σκάλες και έχει συχνά εισχωρήσει µέσα στα παραβιασµένα δωµάτια, για να εξέλθει από πόρτες και παράθυρα στα µπαλκόνια και τις όψεις του κτιρίου. Αυτό το εκτεταµένο πράσινο, το αυτοφυές, είναι µια νέα λεπτή κρούστα της γης πάνω στο ερειπωµένο κτίριο, προσωρινή ασφαλώς, που µε την προσωρινότητα και την ευθραυστότητά της, όµως, καταδεικνύει ακόµη πιο τραγικά την ευθραυστότητα του ίδιου του σκληρού κτιρίου που κάλλιστα µια επιλογή κατεδάφισής του, θα το σάρωνε τόσο τυχαία και τόσο εύκολα, όσο εύκολο είναι να απλωθεί επάνω του και να το καλύψει οριστικά ο αυτοφυής κισσός της Ολυµπίας.Αν αυτό είναι ένα στιγµιότυπο από τη σύγχρονη ιστορία του κτιρίου, υπάρχει για να βάλουµε πλάι του ένα άλλο στιγµιότυπο, από την εποχή της οικοδοµήσεώς του, το 1963, έτσι όπως αναδύεται σε µια σύντοµη αναφορά από το σύντοµο πέρασµα του Γερµανού φιλόσοφου Μάρτιν Χάιντεγγερ από την Ολυµπία, το Ο φιλόσοφος, στο φιλοσοφικό του χρονικό από το ταξίδι του στην Ελλάδα, µε τίτλο «ιαµονές», σηµειώνει καθ οδόν προς τον αρχαιολογικό χώρο της Ολυµπίας: «Πρώτα όµως βρήκαµε µόνον ένα άσχηµο χωριό παραµορφωµένο από ηµιτελείς οικοδοµές τουριστικών ξενοδοχείων για Αµερικάνους» 1. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι η χρονολογική σύµπτωση του ταξιδιού του φιλοσόφου µε τον χρόνο της έγερσης του ξενοδοχείου, πιστοποιεί την ταύτιση της εικόνας των «ηµιτελών οικοδοµών τουριστικών ξενοδοχείων για Αµερικάνους» που παραµόρφωναν το χωριό µε το κτίριο του Motel - Ξενία του Κωνσταντινίδη. Μέσα σε αυτή τη τροχιά των σαράντα σχεδόν χρόνων από τότε µέχρι σήµερα, που είναι και ο χρόνος ζωής του ερειπωµένου ξενοδοχείου, έχουµε µια συµµετρική κατάσταση σε επανάληψη. Το ηµιτελές τότε, πριν ολοκληρωθούν οι οικοδοµικές εργασίες, είναι ένα σύµµετρο ατελές τώρα, όπου το εγκαταλειµµένο κτίριο τελεί σε κατάσταση ριζικής ερείπωσης. Βέβαια αυτή η σύµµετρη µοίρα ανάµεσα στο γιαπί και το 1 Μ. Χάιντεγγερ, ιαµονές. Το ταξίδι στην Ελλάδα, Κριτική, (1998), σελ. 43.

4 ερείπιο, δεν είναι µια µοίρα, ένα πεπρωµένο, τυχαία συλλαµβανόµενο µέσα από την εικόνα της αρχιτεκτονικής του Κωνσταντινίδη. Το αντίθετο µάλιστα:θα µπορούσαµε να υποστηρίξουµε ότι το ιδιοσυστασιακό στοιχείο της αρχιτεκτονικής του, έτσι όπως το συνέλαβε µε την διαλεκτική του καννάβου και των συντετµηµένων λίθινων τοιχίων, την εναλλαγή του κενού µε το πλήρες, όπως γίνεται σε ένα σπασµένο διάτρητο δοχείο, ή την επικυριαρχία του σκελετού ως δοµικού στοιχείου που προϋπάρχει του κτιρίου και της πραγµατικής κατοίκησής του, όλα αυτά εν απολύτω συντοµία αποτελούν την στοιχειοθέτηση µιας αρχιτεκτονικής που ήθελε να ορίζεται µέσα σε ένα χρονικό ορίζοντα, όπου µέσα του συναιρεί την προϊστορία του κτιρίου ως οικοδοµής αλλά και τον τελικό του προορισµό ως ερείπιο του εαυτού του. Εικόνα 1. ΠΗΓΗ:Κωνσταντινίδης, Παλιά Αθηναϊκά σπίτια. (...)

5 Και ήδη εδώ αν έπρεπε να αναζητήσουµε ένα ιδεολογικό βάθος, µέσα από το οποίο αυθεντικά αναφαίνονται οι αρχιτεκτονικές µορφές του Άρη Κωνσταντινίδη, σίγουρα θα περνάγαµε µέσα από τον γερµανικό ροµαντισµό και την µεγάλη του προσήλωση στον ερειπιώδη κόσµο της εν απωλεία αρχαιότητος. Αλλά εδώ κατά τρόπο απρόσµενο, σε σχέση µε µια εχθρικότητα που εντοπίσαµε από την αρχή, επέρχεται µια σύγκλιση και µια οικειότητα. Ο Χάιντεγγερ και ο Κωνσταντινίδης είναι δύο αποκλίνοντες, δύο εχθροί, µετά από την παρατήρηση του πρώτου περί ηµιτελών οικοδοµών για Αµερικάνους. Ξαφνικά όµως καταγωγική κοινότητα µε αντίστροφες συµµετρίες υπονοµεύει την εχθρότητα και θέτει προσφιλή ερωτήµατα: Ο Χάιντεγγερ,είναι ο Γερµανός φιλόσοφος, που το φιλοσοφικό του ταξίδι είναι ταξίδι επιστροφής, και απόπειρας αποκάλυψης της Ελλάδας µέσα από την αρχαία της σκέψη, ενώ ο Κωνσταντινίδης είναι ο έλληνας αρχιτέκτονας, που έχοντας επιστρέψει από το σπουδαστικό του ταξίδι στη Γερµανία, και κουβαλώντας µαζί του την µεταροµαντική φιλοσοφική και ηθική αποσκευή, έρχεται στην Ελλάδα για να κτίσει στο τοπίο της ως Έλληνας. Ας παραµείνουµε όµως µε την επίγνωση της βαθιάς συγγένειας των δύο, επάνω στο επιφαινόµενο της διαµάχης τους. Ασφαλώς λοιπόν ο Χάιντεγγερ πίσω από τις ηµιτελείς κατασκευές και την εισβολή των Αµερικάνων στην Ευρώπη διαβλέπει ένα πεδίον αλώσεως των ερειπίων αυτού που εκείνος κατανόησε ως ιδιοσυστασία του Ελληνικού (ή αλλιώς το ίδιον των Ελλήνων: das Eigene den Griechen). Αυτή την ιδιοσυστασία του «ελληνικού» αναζήτησε στο ταξίδι του στην Ελλάδα. Το ταξίδι κράτησε µερικές µέρες. Ήταν µια κρουαζιέρα: Το κατέβασµα από την Αδριατική, Κέρκυρα, Ιθάκη, Ολυµπία, ήλος και εν τέλει, Ακρόπολη και Αθήνα. Σε όλη τη διάρκεια του ταξιδιού, ο φιλόσοφος αναζητά αυτό που προσδοκούσε ως ίδιον του ελληνικού, χωρίς τις περισσότερες φορές να το βρίσκει καθώς η προσδοκία του δεν συνέπιπτε µε εκείνο που αντιµετώπιζε κυρίως µέσα στην εικόνα του τοπίου. Κάπου σηµείωνε: «Η Ολυµπία µας επέτρεψε άρα να δούµε τον ίδιο τον ελληνικό κόσµο όπως το επιδιώκαµε; Και ναι και όχι γιατί η περιοχή της Ολυµπίας δεν προσέφερε ακόµη το ελληνικό του τόπου (das Griechische des Landes), την θάλασσά του και τον ουρανό του. Το ελληνικό συνέχισε να είναι κάτι που προσδοκούσα, κάτι που διαισθανόµουν µέσα από την ποίηση των αρχαίων, κάτι που προσέγγιζα χάρη στις «Ελεγείες» και τους «Ύµνους» του Χαίλντερλιν κάτι που σκεφτόµουν στις µακρές οδούς της σκέψης». Ίσως να ξενίζει εµάς που θεωρούµε τους εαυτούς µας Έλληνες, η αναζήτηση του «ελληνικού» από τον Γερµανό φιλόσοφο ως επιβεβαίωση µιας ενορατικής επαγγελίας ενός γερµανού ποιητή του δεκάτου ογδόου αιώνα, του Χαίλντερλιν, που έγραψε και περιέγραψε την Ελλάδα χωρίς να την έχει ποτέ επισκεφθεί 2. Όµως για το δυτικό άνθρωπο είναι φυσικό να αναζητά σε µια εκ των υστέρων επίσκεψη, µία εκ των προτέρων προσδοκία επαλήθευσής του από το ίδιο το τοπίο. Θα µπορούσαµε να εγγράψουµε αυτή τη προσδοκία κι αυτή την αγωνία του φιλοσόφου µέσα στην περιοχή µιας -ας την ονοµάσουµε- «µεταροµαντικής κατασκευής». Αλλά ακόµη και αν πρόκειται για µια κατασκευή, µια φαντασίωση του ελληνικού τοπίου, αυτό καθόλου δεν σηµαίνει ότι εκείνος που έχει δει το ελληνικό τοπίο, εµείς, κατέχουµε µια πιο αληθή εικόνα από την εξ αποστάσεως εικόνα της ροµαντικής επαγγελίας. Θέλω όµως τώρα να σας προϊδεάσω για τις προθέσεις αυτής της παρέµβασης. Όταν µιλάµε για τον Γερµανό φιλόσοφο και το µεταπολεµικό του ταξίδι στην Ελλάδα και όταν µιλάµε για τον Έλληνα αρχιτέκτονα και το µεταπολεµικό του έργο µέσα στην ελληνική ύπαιθρο, πρέπει να τους θεωρούµε παραδειγµατικά, µέσα από την αντιµετώπισή τους του τοπίου, ως φορείς µιας ιδεολογίας που σηµάδεψε τον µοντερνισµό και εγκαθίδρυσε τον µαζικό τουρισµό, ως αναπόσπαστο κοµµάτι της 2 Στον «Υπερίωνα» ο Χαίλντερλιν περιγράφει εκτενώς τοπία του ελλαδικού και του µικρασιατικού χώρου χωρίς βεβαίως να τα έχει επισκεφθεί. Όπως αναφέρει ο Λ. Γκέµερεϋ, µεταφραστής και επιµελητής του «Υπερίωνα», ο Χαίλντερλιν φαντάστηκε το ελληνικό τοπίο µέσα από τις δηµοσιεύσεις των περιηγήσεων των R. Chandler (1775) και Choiseul- Gouffier(1782).

6 σύγχρονης ζωής.ο Χάιντεγγερ λοιπόν, δεν έµεινε ικανοποιηµένος από την επίσκεψη στην Ολυµπία όπου του φάνηκε ακατανόητο ότι «αυτή ακριβώς η τοποθεσία που θα µπορούσε κανείς να συναντήσει στην Ιταλία, καθιερώθηκε ως ο κατ εξοχήν τόπος εορτών του ελληνισµού» 3. Ανάλογα αισθήµατα πρέπει να είχε και στη χώρα του Οδυσσέα, την Ιθάκη, όπου αντί για την ελληνική ιδιοσυστασία συνάντησε «κάτι ανατολικό, κάτι βυζαντινό» 4.Στην Κρήτη είδε την αµηχανία του να µεγαλώνει καθώς το νησί «περιέκλειε έναν ακόµη πιο ξένο προελληνικό κόσµο» 5. Στην Ρόδο και την Πάτµο, η θέα των νησιών δεν κατόρθωσε να τον προσελκύσει να πατήσει το έδαφός τους 6 (εικ. 2). Εικόνα 2. Σχεδίασµα Μ. Χάιντεγγερ ΠΗΓΗ: Μ. Χάιντεγγερ (1998) Μόνον όταν ο φιλόσοφος αποβιβάζεται και περπατά στα χώµατα της ήλου, του αποκαλύπτεται εκδηλώνεται, ή δηλούται (εκ του «ήλος») το ιδιοσυσιακό στοιχείο του ελληνικού ως κάτι που ταυτόχρονα φανερώνεται αλλά και είναι πάντοτε ριζικά συγκαλυµµένο. Ας αναστοχαστούµε βιαστικά την πορεία του Γερµανού φιλοσόφου, αυτού του ιδανικού τουρίστα ως φορέα πνευµατικότητας και νοηµατικής σχέσης µε τον περίγυρό του. ιαγράφει µια µακρά διαδροµή απορρίψεων, σε τόσα σηµαίνοντα ελληνικά µέρη για να επιλέξει ως τόπο διανοητικής παραµονής του, ως τόπο διαµονής την ήλο (εικ. 3). Αυτό το στοιχείο της επιλεκτικότητας, ως τρόπος κατοίκησης του τοπίου µέσα από την τουριστική του εξοικείωση, είναι στο κέντρο ενδιαφέροντος της προσέγγισής µας. 3 Μ. Χάιντεγγερ, ο.π Μ. Χάιντεγγερ, ο.π Μ. Χάιντεγγερ, ο.π Μ. Χάιντεγγερ, ο.π..63.

7 Εικόνα 3. ήλος ΠΗΓΗ: Μ. Χάιντεγγερ (1998) Οφείλουµε εδώ προσωρινά να ξεχάσουµε το εσωτερικό αυτής της αναζήτησης του τόπου διαµονής, που µπορεί ίσως να είναι ένα υψηλό πνευµατικό κριτήριο, αναγόµενο στις προσδοκίες του ροµαντισµού από τον ελληνικό τόπο. Ξεχνώντας το κριτήριό µας µένει η ίδια η µηχανοκίνητη διαδροµή δια θαλάσσης ενός επισκέπτη ο οποίος διαρκώς απορρίπτει και διαρκώς επιλέγει µέχρι να βρει αυτό που ψάχνει µέσα στο τουριστικό τόπο επίσκεψής του. Υποστηρίζουµε λοιπόν ότι η επιλογή του τόπου είναι ένα εγγενές στοιχείο της τουριστικής κίνησης, ως δυνατότητας µεταφοράς και αλλαγής τόπου παραµονής που µόνο στην µοντέρνα εποχή έγινε κατορθωτή µε την ανάπτυξη των µέσων µεταφοράς και έδωσε το οντολογικό της βάθος στο φαινόµενο που γνωρίζουµε να αναπτύσσεται µε τη µορφή του µαζικού τουρισµού. Η ιδεολογία αυτής της επιλογής του τόπου έχει και µια άλλη πολιτισµική διάσταση, εκτός από τη διάσταση της έκρηξης των µεταφορών. Έχει την διάσταση της οικοδοµικής ανάπτυξης και εξάπλωσης στην ύπαιθρο. Και στο σηµείο αυτό, στις στρατηγικές δηλαδή ανάπτυξης και επιλογής του τόπου προς οικοδόµηση στην ύπαιθρο, προϋπάρχει αυτής µια ολόκληρη αρχιτεκτονική ιδεολογία, που καθοδηγεί πολλές φορές ασυνείδητα το κριτήριο επιλογής του κατάλληλου τόπου. Αν ο Χάιντεγγερ είναι για µας ο παραδειγµατικός µεταφερόµενος «τουρίστας», που επιλέγει απορρίπτοντας τον τόπο της διαµονής του, ας γίνει λίγο για µας και πάλι ο Κωνσταντινίδης ο παραδειγµατικός οικοδόµος της τουριστικής ανάπτυξης, που την ίδια εποχή, τη δεκαετία του 60, επιλέγει απορρίπτοντας τα µέρη για την εγκατάσταση των νέων τουριστικών µονάδων του Ε.Ο.Τ. Πριν από την επιλογή των τόπων εγκατάστασης των ξενοδοχείων του Κωνσταντινίδη, ας σκεφτούµε την επιλεκτικότητά του ως προς τον τρόπο που προκρίνει και παρουσιάζει τις εικόνες του ελληνικού τοπίου µέσα από τα δύο σχετικά βιβλία του: Τα «Στοιχεία Αυτογνωσίας» (1975) και «Τα Θεόκτιστα» (1994). Και στα δύο κυριαρχεί µια απεικόνιση των τοπίων µε προεξάρχοντα τα πετρώδη εδάφη, τις πέτρινες διαµορφώσεις, τις στοιχειώδεις ανθρωπογενείς κατασκευές µε πετρώδη ή γαιώδη εµφάνιση. Κανένα σηµάδι του συγχρονικού του πολιτισµού -περιλαµβανοµένης και της εικόνας των ανθρώπων- δεν περνά µέσα σε αυτές τις εικόνες, οι οποίες ασφαλώς επιχειρούν να διασώσουν µια εικόνα του τοπίου ως κάτι που δεν θα υπάρχει πια. Πρόκειται για ένα είδος, δηλαδή µια εικόνα υπό εξαφάνιση. Από την άποψη αυτή, ο

8 Κωνσταντινίδης έρχεται κοντά στην προσέγγιση του Χάιντεγγερ, µε εξαίρεση την εικόνα των ηµιτελών σκελετών που ακούσια προσάπτει ο φιλόσοφος στον αρχιτέκτονα. Και ίσως επίσης η ήλος, µε την πετρώδη θερµόχρωµη γη της, το γαλάζιο ουρανό και τη βαθυγάλαζη θάλασσα, που φανερώνεται µε τα ερείπιά της, να είναι µια εµβληµατική κατηγορία τοπίου που συνοψίζει αυτό που ο Κωνσταντινίδης φωτογράφιζε ως αυτό που ο Χάιντεγγερ θα ονόµαζε «ιδιοσυστασία του ελληνικού». Όσο για τα ίχνη του σύγχρονου πολιτισµού που αποτυπώνει ο αρχιτέκτονας, το κάνει µε µεγάλη φειδώ και προσοχή: Εφήµερες στοιχειώδεις κατασκευές από καλύβες ως στέγαστρα που εκπληρώνουν ένα αρχετυπικό αρχιτεκτονικό συµβολισµό. Ενδιαφέρον έχει και ο τρόπος που φωτογράφισε και αποτύπωσε το παλιά Αθηναϊκά Σπίτια 7. Για τον αρχιτέκτονα τα σπίτια αυτά γίνονται το πεδίο µιας ρητής και απαράβατης επιλογής: φωτογραφίζει µόνο τις πίσω εσωτερικές τους όψεις, και ποτέ τις µπροστινές (εικ. 3). Έτσι δηµιουργείται µια σαφήνεια και αυστηρότητα, ένα αισθητικό υπόστρωµα, που θα διαπαιδαγωγήσει την µατιά ως προς το τι είναι (ελληνικό) τοπίο και τι θα µπορούσε να είναι µέσα σε αυτό µια (ελληνική) κατασκευή. Έτσι ερχόµαστε φυσικά και στην κατασκευή. Ο Κωνσταντινίδης, κατά τη δεκαετία του 60 από την υπεύθυνη θέση του στο Ε.Ο.Τ. κατάφερε όχι µόνο να κτίζει κτίρια - σκελετούς - µέσα στο ελληνικό τοπίο αλλά και να επιλέγει την τοποθεσία που τα κτίρια αυτά θα οικοδοµηθούν. Η επιλογή της τοποθεσίας, είναι µια άκρως αρχιτεκτονική χειρονοµία. Με την επιλογή τόσο του οικοπέδου όσο και της µορφής του κτιρίου δηµιουργείται ένα ολόκληρο ερµηνευτικό πλαίσιο που νοηµατοδοτεί καίρια τον υπαίθριο χώρο µε τον ένα ή τον άλλο τρόπο 8. Αρκεί εδώ να σκεφτούµε τον τρόπο που νοηµατοδοτήθηκε το ελληνικό τοπίο από τη θέση και τη µορφή των αρχαιοελληνικών ιερών και των τεµενών µέσα σε αυτό 9. Έχοντας ο Κωνσταντινίδης την ευκαιρία µιας τέτοιας συνολικής χωροθεσίας της αρχιτεκτονικής του, ουσιαστικά µε ένα τρόπο άκρως πνευµατικό επαναλάµβανε το κυρίαρχο µοντέλο της εποχής για την οικιστική ανάπτυξη πέρα από τα στενά όρια των οικισµών και των πόλεων. Το µοντέλο είναι χαοτικό στα όρια της αυτοαναίρεσής του ως τέτοιο. Μπορούµε να κτίσουµε την τουριστική οικιστική ανάπτυξη µέσα στο ελληνικό τοπίο οπουδήποτε, µε µόνη µερική ανάσχεση την ύπαρξη δασών. Εποµένως το τοπίο εκλαµβάνεται ήδη ως ένα προϋπάρχον αδιάφορο υπόστρωµα δυνατοτήτων ανάπτυξης, όπου µόνο ένα εσωτερικό κριτήριο επιλογής του υποκειµένου της ανάπτυξης, ο ιδιώτης, ο εργολάβος, ο νοήµων ή ο ανόητος αρχιτέκτων, θα καθορίσει την θέση των νέων οικοδοµικών εγκαταστάσεων, που θα καλύψουν µε ένα νέο φλοιό οικοδόµησης και δραστηριοτήτων τον προϋπάρχοντα γεωλογικό και φυτικό φλοιό της γης. Θα είναι βεβαίως άδικο και αφελές να προσάψουµε στον Κωνσταντινίδη των µεµονωµένων Ξενία του 60, την εξάπλωση του οικοδοµικού χαλιού της Μυκόνου 10 ή της Σαντορίνης του 90. Θα ήταν επίσης άδικο και αφελές να προσάψουµε στον παππού Χάιντεγγερ του 60 του φιλοσοφικού αναστοχασµού πάνω στο ίδιον του «ελληνικού», την τυφλή µετακίνηση τουριστικών µαζών ανά τους αρχαιολογικούς χώρους της ελληνικής υπαίθρου. Παρατηρήσαµε όµως ότι στην βούλιµη ίσως αποφασιστικότητα µε την οποία ο αρχιτέκτων διάλεγε τα τοπία των επεµβάσεών του, και την ανοίκεια αρνητικότητα µε την οποία ο φιλόσοφος απέρριπτε διάφορα τοπία της Ελλάδας ως µη ελληνικής ιδιοσυστασίας, υπάρχει και στις δύο µια βία εσωτερική η οποία χαρακτηρίζει γενικά αυτό που θα λέγαµε νεωτερικό project, για τον εποικισµό του υπαίθριου (ελληνικού) χώρου. Πίσω από τη βούλιµη διεισδυτικότητα του αρχιτέκτονα υπάρχει η οικιστική έκρηξη του 60, που ασφαλώς είναι η αρχή ενός οικιστικού project που συνεχίζει να παραµένει ακόµη και σήµερα σχεδόν στην αρχή του. Μέσα στην 7 Άρης Κωνσταντινίδης, Τα Παλιά Αθηναϊκά Σπίτια, Αθήνα. 8 Τα κριτήρια για την επιλογή του τόπου των ξενοδοχείων περιγράφει ο αρχιτέκτων, στα κείµενά του 20, και 22, στο Για την Αρχιτεκτονική, σελ Για το θέµα, βλέπε και τη γνωστή µελέτη του Vincent Scully The Earth, the Temples and The Gods 10 Ο ίδιος κατήγγειλε επανειληµµένα αυτή την χαοτική εξάπλωση, βλ. χαρακτηριστικά Για την Αρχιτεκτονική, σελ. 210.

9 απαξιωτική προσδοκία του φιλοσόφου, πάλι, υπάρχει ήδη ο εκρηγνυόµενος µηχανισµός των πολλαπλών συγκοινωνιακών και µεταφορικών µέσων που σαρώνουν την ύπαιθρο µε τις µόνιµες και τις κινητές τους εγκαταστάσεις. Αλλά για να διαπλωθούν αυτά τα υλικά δίκτυα στο χώρο προϋπάρχει ένα παραδεδεγµένο ήθος που υπαγορεύει ότι το ελεύθερα κινούµενο άτοµο στον τοπιακό χώρο έχει παντού και πάντα µια ακατάσχετη δικαιοδοσία ως προς την παρουσία του και ως προς την παρέµβασή του µέσα σε αυτόν. Εδώ δεν υπονοείται µια ηθική περί του αντιθέτου, µια αντί ηθική που θα όφειλε να απαγορεύει το δικαίωµα της επιλογής του ανθρώπου, για το πού και το πώς θα κατοικήσει το τοπιακό απόθεµα της (ελληνικής) γης. Απλώς τίθεται υπό ερώτηση, όχι µε µια διατακτική ή νοµοθετική αντίληψη, αλλά µόνο για την άρση ενός αυτονόητου που έχει υποβάλλει το νεωτερικό project. Του αυτονόητου ότι τα πάντα είναι προς ανάπτυξη, υποκείµενα στην δυνατότητα ελεύθερης επιλογής του τι και πώς πράττουµε µέσα στον υπο ανάπτυξιν χώρο που εγγράφεται διατιθέµενος στις δυνάµεις της οικονοµίας. Όσο κοντά µας κι αν προσπαθούµε να φέρουµε τον µοντέρνο φιλόσοφο, τον Χάιντεγγερ, από κοινού µε τον µοντέρνο αρχιτέκτονα, τον Κωνσταντινίδη, αλλά τόσο αυτοί παραµένουν µακριά µας και µακρινοί και οφείλουµε να διαπιστώνουµε αυτή τους την απόσταση. Η απόσταση, η αποξένωση, ως προϊόν της µοντέρνας επιλεκτικότητας, είναι µια απόσταση που αντιµετωπίζουµε πρώτα από όλα ανάµεσα στον φιλόσοφο και τον αρχιτέκτονα. Η νεωτερική επιλεκτικότητα του φιλόσοφου τον εµποδίζει να αναγνωρίσει στις σύγχρονές του κατασκευές, όπως ο σκελετός του ξενοδοχείου του Κωνσταντινίδη, µια αισθητικώς αποδεκτή εκδοχή της συγχρονικότητάς του, µε τον ίδιο τρόπο που και ο Κωνσταντινίδης, σε κάθε ευκαιρία τοποθετείτο πολεµικά προς τις αρχιτεκτονικές απόπειρες των συγκαιρινών του µοντέρνων αρχιτεκτόνων, αν κανείς εξαιρέσει µερικώς την περίπτωση του Mies Van der Rohe. Όµως αυτή η επιλεκτικότητα του νεωτερικού ανθρώπου ως δυνατότητα επιλογής δεν είναι ποτέ αµιγώς αισθητική. Έχει τις ίδιες ιδεολογικές καταβολές µε την επιλεκτικότητα του πρώτου τουρίστα, που θέλει να ανακαλύψει την ερηµική παραλία και να είναι µόνο αυτός, αποκλειστικός χρήστης του µοναδικού τοπίου που έχει ακόµη µείνει άσπιλο από τον σύγχρονο πολιτισµό. Αυτή η ευγενής επιλεκτικότητα των (ελληνικών) τοπίων της µεταπολεµικής µοντέρνας εποχής είναι πολύ µακρινή. Είναι µακρινή εφόσον η υπερσυσσώρευση δυνατοτήτων επιλογής µεταφορικού ή κυριολεκτικού εποικισµού έχει εποικίσει την ελληνική ύπαιθρο µε µια τάση απόλυτης ολοκλήρωσής της σε µια απανταχού κάλυψη της γης µε επικοινωνιακή, µεταφορική και οικοδοµική δραστηριότητα. Το γεγονός της µοντέρνας επιλεκτικότητας είναι αντιφατικό και διφυές. Από τη µια µας έχει κληροδοτήσει µια αισθητική ενατένιση του τοπίου η οποία αξιωτικά επιλέγει µόνο το άδειο, το αρχέγονο, το µυθικό ως ελληνικό τοπίο, άξιο λόγου, από την άλλη κινήθηκε µε ένα κριτήριο οικονοµικής αποδοτικότητας, η οποία υπερσυσσωρεύει στο χώρο κάλυψη µε παντοειδή δραστηριότητα. Η εκπαίδευση των αρχιτεκτόνων σήµερα αλλά και η διαµόρφωση του κοινού γούστου µέσα από τα λογής life style ουσιαστικά εδράζονται ακόµη σε αυτήν την µοντέρνα, την εκτός τόπου και χρόνου αισθητική ενατένιση του τοπίου. Ποιος δεν θα ντρεπόταν σήµερα να µην θέλει ένα νεοπαραδοσιακό σπίτι µε λιτές προς το µίνιµαλ γραµµές, οι οποίες ανατρέχουν σε µια αόριστη ανάµνηση αυτού που πρέπει κάποτε να υπήρξε δήθεν το ιδιοσυστασιακό του ελληνικού; Την ίδια στιγµή όµως η υπερσυσσώρευση τέτοιων ατοµικών νεοπαραδοσιακών προσδοκιών έχει καταργήσει κάθε όριο ανάµεσα στο παλιό και το καινούργιο, ανάµεσα στο τοπίο και την τρέχουσα οικοδοµική, µεταφορική και επικοινωνιακή δραστηριότητα. Αυτό που προσδοκούµε µε την παρουσία µας στο τοπίο το έχει µετατρέψει σε κάτι εντελώς διαφορετικό από το υποτιθέµενο περιεχόµενο της προσδοκίας µας. Έτσι επέρχεται µια καθολική υλική επικάλυψη της γης µε ένα ηθικό καλυπτικό υλικό το οποίο υποτίθεται ότι εναντιώνεται σταθερά σε αυτή την καλυπτική δραστηριότητα. Αν καταστεί σαφής αυτή η εγγενής πολιτισµική διχοστασία, αυτό το υποκριτικό θέατρο, που οργανώνει τον εποικισµό και την καθολική επικάλυψη της υπαίθρου, ίσως τότε να βρεθούµε σε θέση να ξεπεράσουµε τον ηθικό αµοραλισµό που εγκλωβίζει την µετανεωτερική κοινωνία σε µια διαρκή ανάπτυξη, βασισµένη σε πεπαλαιωµένα και ατελέσφορα ιδεολογικά πρότυπα, δήθεν εναντιούµενα σε αυτήν. Που πρέπει όµως να

10 κοιτάξουµε για να ελευθερώσουµε αυτή την πίστη µας προς το ξεπέρασµα της ηθικής και υλικής κάλυψης της υπαίθρου µε τα ιδεολογικά πρότυπα του µοντερνισµού; Ίσως η απάντηση να προπαρασκευάζεται όχι πολύ µακριά από εµάς. Ίσως να µην διαφαίνεται σε κάποια ιστορική υπόσχεση που κρύβει µέσα του το τοπίο, ούτε στην βέβαιη για τον εαυτό της υπόσχεση µιας ευµάρειας και µιας ευφορικής σχέσης µε το τοπίο, την οποία εξασφαλίζει η πληθώρα εξοχικών κατοικιών, και η πληθώρα εναλλακτικών δυνατοτήτων κατοίκησής του. Ίσως κοιτώντας πολύ κοντά, όχι πλέον προς το τοπίο αλλά κοιτώντας προς το ανθρώπινο σώµα ως τοπίο να διανοίγεται µια δυνατότητα ενατένισης του τοπίου σε ένα µακρύτερο ορίζοντα χρόνου. Αυτό που πραγµατώνει η παρουσία και η κατοίκηση µέσα στο ελληνικό τοπίο είναι (ακόµη), µια σχέση σωµατική που συνίσταται σε απλά χαρακτηριστικά: Το κλίµα, η θερµοκρασία, η ξηρότητα της ατµόσφαιρας, το νερό, ο αέρας. Αυτά τα αρχέγονα τοπιακά χαρακτηριστικά της ελληνικής υπαίθρου, τα οποία µπορεί να γίνουν κατανοητά µόνον µέσα από τη διάσταση της παρουσίας του ανθρώπινου σώµατος χωρίς ιδεολογικές επικαλύψεις περί του ωραίου, του αισθητικώς αποδεκτού, περί του τι πραγµατικά αρµόζει ως εικόνα κτίσµατος µέσα στο τοπίο, µπορεί να δηµιουργήσουν τους όρους, µιας εξ αρχής αλλά και πολύ παλαιάς µαζί κατανόησης, του τι είναι η κατοίκηση µέσα στο χώρο της ελληνικής υπαίθρου. Αν όντως το ανθρώπινο σώµα µπορούσε να εναντιωθεί και να άρει τις αισθητικές προκαταλήψεις του µοντερνισµού για τη σχέση µε το τοπίο, ένας όρος πρόχειρα ειπωµένος ας ήταν χαρακτηριστικός, για αυτή την επιστροφή προς το σώµα. Ο όρος ας είναι προς στιγµήν αυτός: Ο τοπιακός ηδονισµός µε ή άνευ ελληνικού µέτρου. Όµως εδώ τελειώνω τη σηµερινή µου παρουσίαση, τη στιγµή ακριβώς που θα έπρεπε να την αρχίζω. Για έναν ερµηνευτικό προσδιορισµό του ελληνικού τοπίου -πέρα από την µοντερνιστική επιλεκτικότητα- που θα οδηγούσε και σε ριζική του ανακατασκευή, µέσα από τον σωµατικό ηδονισµό, θα µπορούσαµε να µιλήσουµε µια άλλη φορά.