(Dicentrarchus labrax)

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Πρωτεΐνη εντόμων: μια εναλλακτική λύση για την υποκατάσταση των ιχθυαλεύρων στα σιτηρέσια του λαυρακιού (Dicentrarchus labrax) Μαρία Παπαδοπούλου Βιολόγος ΑΛΙΕΥΤΙΚΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2016

2 ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKI SCHOOL OF BIOLOGY MASTER'S DEGREE PROGRAM Insect protein: an alternative for the replacement of fishmeal in diets of seabass (Dicentrarchus labrax) Maria Papadopoulou Biologist Fisheries biology and management THESSALONIKI

3 Τριμελής Εξεταστική Επιτροπή: 1) Ευθυμία Αντωνοπούλου, Επίκουρη Καθηγήτρια, Τμήμα Βιολογίας, ΑΠΘ (Επιβλέπουσα) 2) Αθανάσιος Παπαδόπουλος, Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Βιολογίας, ΑΠΘ (Συνεπιβλέπων) 3) Βασίλης Μιχαηλίδης, Καθηγητής, Τμήμα Βιολογίας, ΑΠΘ 3

4 Πρόλογος Η παρούσα εργασία πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών «Εφαρμογές της Βιολογίας» με κατεύθυνση «Αλιευτική βιολογία και διαχείριση» του Τμήματος Βιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Εκπονήθηκε στο Ινστιτούτο Θαλάσσιας Βιολογίας, Βιοτεχνολογίας και Υδατοκαλλιεργειών του Ελληνικού Κέντρου Θαλάσσιων Ερευνών στο Ηράκλειο Κρήτης, υπό την επίβλεψη της επίκουρης καθηγήτριας Δρ. Ευθυμίας Αντωνοπούλου και του εντεταλμένου ερευνητή του Ινστιτούτου Υδατοκαλλιεργειών Δρ. Σταύρου Χατζηφώτη. Η παρούσα εργασία εντάχθηκε στο πρόγραμμα «ΚΡΗΠΙΣ» του Ινστιτούτου Υδατοκαλλιεργειών που χρηματοδοτήθηκε από τη Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας. Κλείνοντας τον μεταπτυχιακό κύκλο σπουδών, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους όσους συνέβαλαν στην εκπόνηση της παρούσας εργασίας, αλλά και όλους εκείνους που μου μετέδωσαν πολύτιμες γνώσεις, με βοήθησαν, και συνεργάστηκαν μαζί μου. Αρχικά, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά την επιβλέπουσα καθηγήτριά μου Δρ.Ευθυμία Αντωνοπούλου, για την ανάθεση του συγκεκριμένου θέματος, την καθοδήγησή της, τις χρήσιμες συμβουλές και παρατηρήσεις της στο κείμενο, καθώς και για την εμπιστοσύνη που έδειξε στο πρόσωπό μου, κατά τη διάρκεια εκπόνησης της εργασίας. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Δρ. Σταύρο Χατζηφώτη για την βοήθεια και την καθοδήγηση, για τις πολύτιμες γνώσεις που μου μετέδωσε και για τις χρήσιμες και εποικοδομητικές συμβουλές που μου προσέφερε. Θα ήθελα επίσης να τον ευχαριστήσω θερμά για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε με το να μου εμπιστευτεί το εργαστήριο και τον πολύτιμο εξοπλισμό. Επιπλέον, θα ήταν παράλειψή μου να μην ευχαριστήσω τη φίλη μου, Μαρία Μαστοράκη, για την πολύτιμη βοήθειά της κατά τη διάρκεια της πρακτικής μου άσκησης, στο Ινστιτούτο, καθώς και για την συμπαράσταση και τη στήριξή της μέχρι και την τελευταία στιγμή. Στους γονείς µου, οι οποίοι µε στήριξαν µε την αγάπη τους, καθ όλη τη διάρκεια των σπουδών μου, τόσο σε προπτυχιακό όσο και μεταπτυχιακό επίπεδο, τους οφείλω όχι µόνο ένα ευχαριστώ αλλά τα πάντα. 4

5 Περίληψη Η παγκόσμια παραγωγή προϊόντων υδατοκαλλιεργειών άγγιξε τους 97 εκατομμύρια τόνους το 2013, όταν η αντίστοιχη αλιευτική παραγωγή δεν υπερέβη τους 93,8 εκατομμύρια τόνους, καθιστώντας έτσι τον κλάδο των υδατοκαλλιεργειών τον ταχύτερα αναπτυσσόμενο. Η υψηλή παραγωγή των υδατοκαλλιεργειών αναμένεται να συνεχίσει να αυξάνεται, δεδομένου πως τις τελευταίες δεκαετίες έχει γίνει εμφανής η μείωση της αλιευτικής παραγωγής, ενώ αντίθετα η ζήτηση και το ενδιαφέρον για τα ψάρια αυξάνεται παγκοσμίως. Η αύξηση του ανθρώπινου πληθυσμού, η αστικοποίηση καθώς και οι νέες τεχνικές παραγωγής προϊόντων υδατοκαλλιεργειών είναι οι σημαντικότερες παράμετροι που λαμβάνονται υπόψη για την παραγωγή υψηλότερων ποσοτήτων σιτηρεσίων που θα χρησιμοποιηθούν ως ζωοτροφές για τα εκτρεφόμενα είδη. Η παραγωγή όμως του ιχθυαλεύρου και του ιχθυελαίου τα οποία αποτελούν τα κυριότερα συστατικά των ιχθυοτροφών παγκοσμίως, μειώθηκε λόγω ελάττωσης τω ιχθυοαποθεμάτων. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να αυξηθεί η ζήτηση και επομένως η τιμή των δύο αυτών συστατικών. Κατά συνέπεια το ενδιαφέρον της έρευνας έχει στραφεί προς την αναζήτηση εναλλακτικών πηγών πρωτεϊνών ικανών να αντικαταστήσουν τις ήδη υπάρχουσες. Οι φυτικές πρωτεΐνες αποτελούν τις κύριες εναλλακτικές πηγές πρωτεϊνών, με τη σόγια να κατέχει τη σημαντικότερη θέση. Μία σχετικά καινούργια και πολλά υποσχόμενη πηγή πρωτεϊνών αποτελούν τα έντομα, αν και η περαιτέρω διερεύνηση για την δυνατότητα χρήσης τους ως τροφή στις ιχθυοκαλλιέργειες ψαριών κρίνεται απαραίτητη. Σκοπός της παρούσας εργασίας ήταν η διερεύνηση της επίδρασης που έχει η μερική και ολική αντικατάσταση ιχθυάλευρων με άλευρα σκαθαριού του είδους Tenebrio molitor σε παραμέτρους αύξησης στο λαβράκι Dicentrarchus labrax. Δημιουργήθηκαν 4 ισοθερμιδικές και ισοπρωτεϊνικές τροφές. Συγκεκριμένα το ένα σιτηρέσιο περιείχε ως πηγή πρωτεΐνης αποκλειστικά τα ιχθυάλευρα (FM), δύο σιτηρέσια μερικής υποκατάστασης των ιχθυαλεύρων με εντομοάλευρα προερχόμενα από το έντομο Tenebrio molitor σε ποσοστό 25 και 75% (ΙΜ25, ΙΜ75), ενώ το τελευταίο σιτηρέσιο περιείχε αποκλειστικά εντομοάλευρα (ΙΜ100). Τα ψάρια σιτίζονταν µε το χέρι δύο φορές την ημέρα μέχρι κορεσμού. Στο τέλος του πειράματος αλλά και σε κάθε δειγματοληψία ξεχωριστά, υπολογίστηκαν οι παράμετροι που 5

6 σχετίζονται µε την αύξηση, όπως η πρόσληψη τροφής, το κέρδος βάρους, ο ειδικός ρυθμός αύξησης, ο δείκτης μετατρεψιμότητας τροφής, η αποδοτικότητα καταναλωθεισών πρωτεϊνών και τέλος ο σπλαχνοσωματικός και ηπατοσωματικός δείκτης. Η πρόσληψη τροφής, ο ειδικός ρυθμός αύξησης, και ο συντελεστής μετατρεψιμότητας της τροφής μειώθηκε σημαντικά, στην τρίτη δειγματοληψία (16 ημέρες σίτισης) για τα ψάρια των ΙΜ75 και ΙΜ100 ομάδων. Αντίθετα, για τις ίδιες ομάδες ψαριών σημαντική αύξηση παρατηρήθηκε, στην τελευταία δειγματοληψία (62 ημέρες σίτισης), στον συντελεστή μετατρεψιμότητας της τροφής, στον σπλαχνοσωματικό και ηπατοσωματικό δείκτη. Το βάρος των ψαριών των ΙΜ75 και ΙΜ100 ομάδων μειώθηκε σημαντικά, στην τελευταία και τέταρτη δειγματοληψία αντίστοιχα. Η θνησιμότητα αυξήθηκε σημαντικά με την αύξηση της υποκατάστασης. Λέξεις κλειδιά: λαβράκι, Dicentrarchus labrax, ιχθυάλευρα, εντομοάλευρα, σιτηρέσια, πρόσληψη τροφής, δείκτης μετατρεψιμότητας τροφής, αύξηση 6

7 Abstract Global production of aquaculture products arrived the 97 million tonnes in 2013, when the corresponding fish production did not exceed 93.8 million tonnes thus rendering the aquaculture sector the fastest growing. High aquaculture production is expected to continually be increased given that in recent decades it has become evident reduction in fisheries production, while the demand and interest for fish growing worldwide. The increase of human population, urbanization and new production techniques aquaculture products are the most important parameters considered to produce higher quantities of rations to be used as feed for farmed species. The production of fish meal and fish oil which are the main ingredients of aquafeeds worldwide has decreased mainly due to shrinking of fish stocks. This has led to increased demand and therefore the price of these two components. Consequently the interest of research has been directed to the search of alternative protein sources capable to replacing those presently used. Plant proteins are the main alternative of protein sources, with soy being the most important. A relatively new and promising source of protein are insects, although further research for their potential use as feed in fish aquaculture is needed. The aim of this study was to investigate the effect of partial and total fishmeal subdtitution with Tenebrio molitor meal in growth parameters of sea bass. In the experiment, 4 isocaloric and isoprotein diets were formulated. Specifically, a diet contained exclusively fish meal, two diets with partial subdtitution (25, 75%) of fish meal with insects meal, the final diet contained exclusively insects meal. Fish were fed twice a day by hand to apparent satiation. At the end of the experiment and in each sample separately the growth parameters which were measured were feed consumption, weight gain, specific growth rate, feed conversion ratio, protein efficiency ratio, viscerosomatic and hepatosomatic index, were measured. Feed consumption, specific growth rate, and rate of feed conversion significantly decreased in the third sampling (16 days feeding) of the fish in IM75 and IM100 dietary groups. Conversely, for the same groups of fish significant increase was observed in the last sampling (62 days feeding) in feed conversion efficiency, viscerosomatic and hepatosomatic ipatosomatiko index. The weight of the fish in IM75 and IM100 groups 7

8 significantly decreased in the last and fourth sampling respectively. Mortality was significantly increased with increasing substitution. Keywords: sea bass, Dicentrarchus labrax, fish meal, insects meal, ration, feed consumption, feed conversion ratio, growth 8

9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος 4 Περίληψη 5 Abstract 7 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παγκόσμια κατάσταση των υδατοκαλλιεργειών Οι υδατοκαλλιέργειες στην Ευρώπη και την Μεσόγειο Υδατοκαλλιέργειες στην Ελλάδα Ιχθυάλευρα και εναλλακτικές πηγές πρωτεϊνών Τα έντομα στις ιχθυοτροφές Σκοπός ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Πειραματικός οργανισμός Γενικά στοιχεία μορφολογίας, εξάπλωσης, βιολογίας διατροφής και αναπαραγωγής του είδους Σιτηρέσια Πειραματικός σχεδιασμός Πειραματικές δεξαμενές Σύσταση των σιτηρεσίων σε υγρασία Μέτρηση Υγρασίας Δειγματοληψίες Παράμετροι που σχετίζονται µε την αύξηση Στατιστική Ανάλυση ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Ημερήσια κατανάλωση τροφής ανά ψάρι στην κάθε διατροφική ομάδα Πρόσληψη τροφής λαβρακιού σιτιζόμενα με διαφορετικά σιτηρέσια Αύξηση σωματικού βάρους λαβρακιού σιτιζόμενα με διαφορετικά σιτηρέσια Ειδικός ρυθμός αύξησης λαβρακιού σιτιζόμενα με διαφορετικά σιτηρέσια 38 9

10 3.5. Συντελεστής μετατρεψιμότητας τροφής λαβρακιού σιτιζόμενα με διαφορετικά σιτηρέσια Συντελεστής απόδοσης καταναλωθεισών πρωτεϊνών λαβρακιού σιτιζόμενα με διαφορετικά σιτηρέσια Σπλαχνοσωματικός δείκτης λαβρακιού σιτιζόμενα με διαφορετικά σιτηρέσια Ηπατοσωματικός δείκτης λαβρακιού σιτιζόμενα με διαφορετικά σιτηρέσια Δείκτης θερμικής ανάπτυξης καθ όλη τη διάρκεια του πειράματος Θνησιμότητα λαβρακιού καθ όλη τη διάρκεια του πειράματος Σχέση πρόσληψης τροφής αύξησης σωματικού βάρους λαβρακιού Σχέση πρόσληψης τροφής ειδικού ρυθμού αύξησης λαβρακιού Σχέση πρόσληψης τροφής συντελεστή μετατρεψιμότητας τροφής λαβρακιού Σχέση πρόσληψης τροφής αποδοτικότητας καταναλωθεισών πρωτεϊνών λαβρακιού Σχέση πρόσληψης τροφής σπλαχνοσωματικού δείκτη λαβρακιού Σχέση πρόσληψης τροφής ηπατοσωματικού δείκτη λαβρακιού ΣΥΖΗΤΗΣΗ Επίδραση μερικής και ολικής υποκατάστασης ιχθυαλεύρων με άλευρα εντόμων στο Λαβράκι Χρονική στιγμή επίδρασης των σιτηρεσίων στις παραμέτρους αύξησης, στο λαβράκι ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 69 10

11 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1. Η παγκόσμια κατάσταση των υδατοκαλλιεργειών Οι υδατοκαλλιέργειες αφορούν την ελεγχόμενη εκτροφή υδρόβιων οργανισμών, σε φυσικό ή ελεγχόμενο θαλάσσιο περιβάλλον ή σε εσωτερικά νερά και σύμφωνα με τον Οργανισμό Τροφίμων και Γεωργίας (Food and Agriculture Organization, FAO), εμφανίζει μεγάλη ανάπτυξη τις τελευταίες δεκαετίες σε παγκόσμιο επίπεδο, αντικατοπτρίζοντας έτσι τη σπουδαιότητα του κλάδου των υδατοκαλλιεργειών. Οι ιχθυοκαλλιέργειες αποτελούν σήμερα τον ταχύτερα αναπτυσσόμενο γεωργικό κλάδο παγκοσμίως. Συγκεκριμένα η παραγωγή προϊόντων υδατοκαλλιέργειας σε παγκόσμιο επίπεδο από τους 49,9 το 2007 έφτασε τους 66,6 εκατομμύρια τόνους, 5 μόλις χρόνια αργότερα, το 2012.Ταυτόχρονα, η αλιευτική παραγωγή, σύμφωνα με τα στοιχεία του FAO (Πίνακας 1) δεν έχει διαφοροποιηθεί σημαντικά την ίδια χρονική περίοδο. Από τους 140,7 εκατομμύρια τόνους της συνολικής παραγωγής προϊόντων αλιείας και υδατοκαλλιέργειας παγκοσμίως, το ,3 εκατομμύρια τόνοι καταναλώθηκαν από τον άνθρωπο ενώ το 2012 άγγιξε τους 136,2 εκατομμύρια τόνους. Από την παγκόσμια παραγωγή προϊόντων αλιείας και υδατοκαλλιέργειας 23,4 εκατομμύρια τόνοι χρησιμοποιήθηκαν για σκοπούς εκτός ανθρώπινης κατανάλωσης το 2007 ενώ πέντε χρόνια και ύστερα από έντονες αυξομειώσεις ο αριθμός αυτός μειώθηκε κατά 1,7 εκατομμύρια τόνους. Τέλος αυξητική τάση φαίνεται να ακολουθεί και η κατά κεφαλήν κατανάλωση προϊόντων αλιείας και υδατοκαλλιέργειας, με 19,2 kg το 2012 από 17,6 το 2007, σε έναν πληθυσμό 7,1 δισεκατομμυρίων κατοίκων. 11

12 Πίνακας 1: Παγκόσμια παραγωγή και αξιοποίηση προϊόντων αλιείας και υδατοκαλλιεργειών εκφραζόμενη σε εκατομμύρια τόνους, όπου εξαιρούνται τα υδρόβια φυτά, (Πηγή: FAO, 2014 Table 1: World production and utilization of fishery and aquaculture expressed in millions of tonnes, where aquatic plants excluded (FAO 2014) ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΑΛΙΕΙΑ Γλυκά νερά 10,1 10,3 10,5 11,3 11,1 11,6 Θάλασσα 80,7 79,9 79,6 77,8 82,6 79,7 Σύνολο 90,8 90,1 90,1 89,1 93,7 91,3 ΥΔΑΤΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ Γλυκά νερά 29,9 32,4 34,3 36,8 38,7 41,9 Θάλασσα 20,0 20,5 21,4 22,3 23,3 24,7 Σύνολο 49,9 52,9 55,7 59,0 62,0 66,6 ΣΥΝΟΛΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ 140,7 143,1 145,8 148,1 155,7 158,0 ΧΡΗΣΗ Ανθρώπινη κατανάλωση 117,3 120,9 123,7 128,2 131,2 136,2 Χρήση εκτός τροφής 23,4 22,2 22,1 19,9 24,5 21,7 Πληθυσμός (δισεκατομμύρια) 6,7 6,8 6,8 6,9 7,0 7,1 Κατά κεφαλήν κατανάλωση (σε kg) 17,6 17,9 18,1 18,5 18,7 19,2 Ο άνθρωπος έχει στρέψει το ενδιαφέρον του σε ένα πιο υγιεινό τρόπο ζωής με σωστή και ισορροπημένη διατροφή, στην οποία συμπεριλαμβάνονται και τα ψάρια (Πίνακας 1), η κατανάλωση των οποίων αυξήθηκε εξαιτίας της σημαντικότητας των θρεπτικών τους. Τα ψάρια αποτελούν εξαιρετική πηγή ζωικής πρωτεΐνης, ενώ κάποια απαραίτητα αμινοξέα (όπως η λυσίνη και η μεθειονίνη), πολυακόρεστα λιπαρά οξέα μακράς αλυσίδας, ανόργανες ουσίες (όπως το ιώδιο, ο σίδηρος, το σελήνιο κ.ά.) αλλά και ιχνοστοιχεία (όπως οι βιταμίνες D, A και B), είναι μερικά μόνο από τα θρεπτικά συστατικά που είναι απαραίτητα για τον άνθρωπο (Beveridge et al., 2013). 12

13 Η παγκόσμια παραγωγή εκτρεφόμενων ιχθύων εμφανίζει μία σταθερά ανοδική αύξηση από το 1950 (Εικόνα 1). Η κυρίαρχη παραγωγός χώρα είναι η Κίνα με παραγωγή μεγαλύτερη των 41 εκατομμυρίων τόνων για το Ο κυπρίνος (Cyprinus carpio), η ιριδίζουσα πέστροφα (Oncorhynchus mykiss), η τιλάπια (Oreochromis niloticus) και ο σολομός του Ατλαντικού (Salmo salar), αποτελούν τα κυριότερα είδη ψαριών που εκτρέφονται παγκοσμίως (FAO 2014). Εικόνα 1: Εξέλιξη της παγκόσμιας παραγωγής προϊόντων αλιείας και υδατοκαλλιεργειών ( Figure 1: Global fish and aquaculture production ( Οι υδατοκαλλιέργειες στην Ευρώπη και την Μεσόγειο Η υδατοκαλλιέργεια είναι μία από τις σημαντικότερες δραστηριότητες η οποία σύμφωνα με εκτιμήσεις, αντιπροσωπεύει το 20% των αλιευτικών προϊόντων καθώς και των προϊόντων ιχθυοκαλλιέργειας στην Ευρώπη. Το 1988 η παραγωγή ιχθύων αλιείας και ιχθυοκαλλιέργειας ήταν 10,6 εκατομμύρια τόνοι ενώ από τότε σημείωσε μία σημαντική μείωση της τάξεως του 40% λόγω πτώσης της ελεύθερης αλιείας. Το 2013 η παραγωγή προϊόντων υδατοκαλλιέργειας παρουσίασε μία μικρή αύξηση συγκριτικά με το 2012 φτάνοντας τους 1,28 εκατομμύρια τόνους. Το έλλειμμα αυτό που δημιουργήθηκε από την ξαφνική μείωση της ευρωπαϊκής αλιείας δεν μπορούσε να καλυφτεί από την ευρωπαϊκή υδατοκαλλιέργεια. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να αποκτήσει η Ευρώπη τον τίτλο του μεγαλύτερου εισαγωγέα αλιευτικών προϊόντων (Σύνδεσμος ελληνικών θαλασσοκαλιεργειών 2015) (Εικόνα 2). 13

14 Εικόνα 2: Εξέλιξη ευρωπαϊκής παραγωγής υδατοκαλλιέργειας και αλιείας (Σύνδεσμος ελληνικών θαλασσοκαλιεργειών 2015) Figure 2: European capture and aquaculture production (Association of Greek mariculture 2015) Στην Ευρώπη οι κυριότερες χώρες παραγωγής εκτρεφόμενων ψαριών είναι η Νορβηγία, η Γαλλία, η Ισπανία και το Ηνωμένο Βασίλειο, ενώ τα κυριότερα εκτρεφόμενα είδη είναι ο σολομός του Ατλαντικού και η ιριδίζουσα πέστροφα. Η συνολική παραγωγή τσιπούρας (Sparus aurata) και λαβρακιού (Dicentrarchus labrax) στην Ευρώπη, όσο και η παραγωγή του κάθε είδους ψαριού ξεχωριστά ακολουθεί ανοδική πορεία (FAO 2014). Το 2012 η παγκόσμια παραγωγή λαβρακιού υδατοκαλλιέργειας ανερχόταν σε τόνους, ενώ η παγκόσμια αλιευτική παραγωγή για το ίδιο έτος εκτιμήθηκε ότι ήταν λίγο λιγότερο από 9000 τόνους, που αντιπροσωπεύει περίπου το 6% της συνολικής παραγωγής (Εικόνα 3). Όσο αφορά την μεσογειακή ιχθυοκαλλιέργεια το μεγαλύτερο ποσοστό παραγωγής λαβρακιού καταλαμβάνει η Τουρκία και η Ελλάδα με και τόνους αντίστοιχα (Εικόνα 4) (FAO 2014). 14

15 Εικόνα 3: Παραγωγή λαβρακιού, Dicentrarchus labrax, από την αλιεία και την υδατοκαλλιέργεια για τα έτη (FAO 2014) Figure 3: Capture and aquaculture production of European sea bass Dicentrarchus labrax, for the period of (FAO 2014) Εικόνα 4: Παραγωγή εκτρεφόμενου λαβρακιού, Dicentrarchus labrax, σε Ευρωπαϊκές χώρες το έτος 2012 (FAO 2014) Figure 4: Production of farmed sea bass, Dicentrarchus labrax, in European countries for the year 2012 (FAO 2014) 1.3. Υδατοκαλλιέργειες στην Ελλάδα Μέχρι και το 1980, η παραγωγή ιχθύων από την αλιεία στην Ελλάδα ανέρχονταν στους τόνους ενώ η αντίστοιχη παραγωγή των υδατοκαλλιεργειών άγγιξε μόλις τους τόνους (Εικόνα 5). Τα τελευταία 30 χρόνια οι εντατικές ιχθυοκαλλιέργειες θαλασσινών μεσογειακών ειδών αποτελούν έναν από τους ταχύτερα αναπτυσσόμενους κλάδους πρωτογενούς παραγωγής κάνοντας έτσι την Ελλάδα (Εικόνα 5), πρώτη χώρα στην παραγωγή μεσογειακών ειδών τόσο στην 15

16 Ευρώπη όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο. Από το 1990 η υδατοκαλλιέργεια έχει σημειώσει σημαντική αύξηση ενώ το από το 2003 περισσότερα προϊόντα παρείχε η υδατοκαλλιέργεια. Το 2013, παραπάνω από τη μισή εγχώρια παραγωγή αλιευτικών προϊόντων προήλθε από την υδατοκαλλιέργεια ενώ σύμφωνα με εκτιμήσεις για το 2014 η παραγωγή θα είναι ανάλογη με αυτήν του 2013 (Σύνδεσμος ελληνικών θαλασσοκαλιεργειών 2015). Οι ευνοϊκές κλιματικές και γεωμορφολογικές παράμετροι που επικρατούν στην Ελλάδα και θεωρούνται ιδανικές για την εκτροφή ψαριών, αλλά και το καταρτισμένο προσωπικό του κλάδου καθώς και η οικονομική ενίσχυση από την Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά και οι απαγορεύσεις που έχουν ορισθεί στην αλιεία αποτελούν τους κύριους παράγοντες που βοήθησαν στην εξέλιξη των υδατοκαλλιεργειών (Roth 2004). Εικόνα 5: Εξέλιξη αλιείας και υδατοκαλλιέργειας στην Ελλάδα (Σύνδεσμος ελληνικών θαλασσοκαλιεργειών 2015) Figure 5: Production development of capture and aquaculture in Greece (Association of Greek mariculture 2015) 1.4. Ιχθυάλευρα και εναλλακτικές πηγές πρωτεϊνών Λόγω της σταθερά ανοδικής πορείας των υδατοκαλλιεργειών, της συνεχούς αύξησης του ανθρώπινου πληθυσμού σε παγκόσμιο επίπεδο και ως εκ τούτου, της αυξημένης ανάγκης για παραγωγή τροφής, έχει δημιουργηθεί η ανάγκη παραγωγής μεγαλύτερων ποσοτήτων σιτηρεσίων για χρήση τους ως τροφή στα διάφορα εκτρεφόμενα είδη (FAO 2013). 16

17 Τα ψάρια, όπως όλα τα ζώα, έχουν ανάγκη από ένα σωστό ισορροπημένο μίγμα απαραίτητων και µη απαραίτητων αμινοξέων ενώ χρειάζονται υψηλότερα επίπεδα πρωτεΐνης σε σχέση με τα χερσαία ζώα. Η διατροφική αξία μιας πηγής πρωτεΐνης προσδιορίζεται από την ποσότητα της πρωτεΐνης, τη σύσταση των αμινοξέων αλλά και από την ύπαρξη ή όχι αντιδιαιτιτικών παραγόντων (Watanabe 2002). Στη διατροφή των υδρόβιων οργανισμών των υδατοκαλλιεργειών και ιδιαίτερα ψαριών υψηλού τροφικού επιπέδου (σαρκοφάγα είδη) όπως το λαβράκι, είναι απαραίτητο να περιλαμβάνεται μεγάλος όγκος τροφής υψηλής βιολογικής αξίας, καθώς, ως γνωστόν, η ποσότητα και η περιεκτικότητα στα απαραίτητα θρεπτικά, της τροφής καθορίζουν τη σωστή ανάπτυξη και αύξηση των ψαριών. Για την εκτροφή των ψαριών χρησιμοποιούνται σιτηρέσια που έχουν ως κύρια συστατικά τα ιχθυάλευρα και τα ιχθυέλαια τα οποία αποτελούνται από άγριους πληθυσμούς ψαριών τα οποία δεν καταναλώνονται άμεσα από τον άνθρωπο (Schipp 2008). Τα ιχθυάλευρα και τα ιχθυέλαια αποτελούν τα τελευταία χρόνια τα σημαντικότερα συστατικά των ιχθυοτροφών παγκοσμίως (Jackson 2006). Τα ιχθυάλευρα αποτελούν υψηλής ποιότητας και εύπεπτο συστατικό στις ζωοτροφές το οποίο, συνίσταται στα σιτηρέσια πολλών εκτρεφόμενων ζώων. Τα βασικά αμινοξέα που πρέπει να υπάρχουν στη διατροφή των ψαριών είναι τα ακόλουθα: αργινίνη, ιστιδίνη, ισολευκίνη, λευκίνη, λυσίνη, μεθειονίνη, φαινυλαλανίνη, θρεονίνη, τρυπτοφάνη και βαλίνη. Η ισορροπημένη σύσταση των αμινοξέων στα ιχθυάλευρα συμβάλλει ώστε να γίνεται ελκυστικό και να χρησιμοποιείται ως συμπλήρωμα πρωτεΐνης στις ιχθυοτροφές (Mile και Chapman, 2006). Στις ιχθυοτροφές των οργανισμών υδατοκαλλιέργειας περιέχεται συνήθως μεγαλύτερο ποσοστό ιχθυαλεύρων συγκριτικά με τις ζωοτροφές άλλων εκτρεφόμενων ζώων. Η ποσότητα επίσης του ιχθυαλεύρου για την παρασκευή του σιτηρεσίου ποικίλλει ανάλογα με το είδος των ψαριών και τις τροφικές τους συνήθειες στο φυσικό τους περιβάλλον, δηλαδή εάν είναι σαρκοφάγα ή παμφάγα (Martin 1999). Η βιομηχανία παραγωγής ιχθυοτροφών στις υδατοκαλλιέργειες χρησιμοποιεί μεγάλο ποσοστό της παγκόσμιας παραγωγής ιχθυαλεύρων. Ωστόσο, δεδομένου της αυξημένης ζήτησης και την άνοδο τιμής των ιχθυαλεύρων περιορίζεται σημαντικά η 17

18 χρήση τους ασκώντας έτσι μεγαλύτερη πίεση στις βιομηχανίες παραγωγής ζωοτροφών για την εύρεση οικονομικής εναλλακτικής πηγής πρωτεΐνης (Hardy 2010). Υπάρχουν πολλές πηγές πρωτεϊνών που έχουν τη δυνατότητα αντικατάστασης των ιχθυαλεύρων χωρίς να επηρεάζεται η ανάπτυξη και η αύξηση των ψαριών (Tacon και Metian 2009). Στις εναλλακτικές πρωτεΐνες περιλαμβάνονται ζωικές πηγές πρωτεϊνών, συμπεριλαμβανομένων των εντομοαλεύρων (FAO 2013), αλλά και πολλές φυτικές πηγές πρωτεϊνών (Anastasiou και Nengas 2005). Το χαμηλό κόστος των φυτικών πρωτεϊνών και η υψηλή διαθεσιμότητά τους στη φύση τις καθιστά μία πολύ σημαντική εναλλακτική πηγή. Ωστόσο, οι φυτικές πρωτεΐνες θεωρούνται πρωτεΐνες χαμηλότερης διατροφικής αξίας από τις ζωικές, εξαιτίας της φτωχότερης περιεκτικότητάς τους σε κάποια απαραίτητα αμινοξέα κυρίως των θειούχων αμινοξέων μεθειονίνης και κυστεΐνης (Carter 2000), καθώς και της σχετικά περιορισμένης περιεκτικότητας τους σε κάποιους αντιθρεπτικούς παράγοντες στους οποίους οφείλεται η μείωση της πεπτικότητας και της ελκυστικότητας του σιτηρεσίου (Wynych 2010) έχουν ως αποτέλεσμα να καθίσταται απαραίτητος ο συνδυασμός τους και με άλλες πηγές πρωτεϊνών (Sanchez Myros et al., 2014). Η σόγια είναι η πιο αποδεκτή πηγή πρωτεΐνης για την αντικατάσταση ιχθυαλεύρων (Anastasiou και Nengas 2005) 1.5. Τα έντομα στις ιχθυοτροφές Τα έντομα περιλαμβάνονται στις φυσικές διατροφικές συνήθειες ειδών ιχθύων εσωτερικών και θαλάσσιων υδάτων (Howe et al., 2014), με πολύ ικανοποιητική πρωτεϊνική και αμινοξική σύσταση (Sanchez Muros et al., 2014) Η παραγωγή τους έχει σημαντικά μικρότερο οικολογικό αποτύπωμα καθώς χρειάζονται λίγο νερό και σαφώς μικρές εκτάσεις για να αναπαραχθούν. Για τους παραπάνω λόγους, τα έντομα θα μπορούσαν δυνητικά να υποκαταστήσουν μερικώς ή πλήρως τα ιχθυάλευρα στα σιτηρέσια των εκτρεφόμενων ψαριών (Henry et al., 2015). Τα έντομα είναι πλούσια σε πρωτεΐνες λιπίδια, βιταμίνες και ανόργανα συστατικά (Rumbold και Schluter 2013). Επίσης ο πολυσακχαρίτης χιτίνη αποτελεί βασικό συστατικό του εξωσκελετού εντόμων και καρκινοειδών, ενώ υπάρχει και στα κυτταρικά τοιχώματα ορισμένων μυκήτων. Η χιτίνη είναι υπεύθυνη για την αύξηση 18

19 της δραστηριότητας του ανοσοποιητικού συστήματος της τσιπούρας, ενώ διεγείρει επίσης την μακροφαγική ικανότητα της ιριδίζουσας πέστροφας, υπάρχουν ακόμα ενδείξεις ότι είναι δυνατό να παρέχει προστασία έναντι των λοιμώξεων (Esteban 2001). Η χιτίνη μπορεί να αποτελέσει όμως περιοριστικό παράγοντα χρήσης των εντόμων στην παρασκευή ζωοτροφών καθώς είναι δύσπεπτη για πολλά είδη ψαριών λόγω έλλειψης του ενζύμου χιτινάσης (Sealey et al., 2011), Σύμφωνα με τους Sanchez-Myros et al., (2014) από την ανάλυση αμινοξέων και λιπαρών οξέων διαφορετικών ειδών εντόμων, τα εντομοάλευρα μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως συστατικά σε σιτηρέσια, παράγοντας βιώσιμες ζωοτροφές υψηλής πρωτεϊνικής σύστασης. Τα σκαθάρια έχουν υψηλή περιεκτικότητα ολικής πρωτεΐνης, περιέχουν καλή αμινοξική σύσταση και υψηλές συγκεντρώσεις ακόρεστων λιπαρών οξέων. Εμφανίζει όμως χαμηλή περιεκτικότητα ασβεστίου και έχει βρεθεί πως σίτιση με δίαιτα που περιέχει αποκλειστικά το εν λόγω έντομο μπορεί να προκαλέσει μετοβολικά νοσήματα των οστών. Παρόλα αυτά είναι εφικτή η ενίσχυση της δίαιτας με ασβέστιο (Makkar et al., 2014). Ωστόσο, η έλλειψη ορισμένων πολυακόρεστων λιπαρών οξέων, όπως για παράδειγμα του εικοσαπεντανοϊκού και του δοκοσαεξανοϊκό οξύ στα έντομα, καθιστά επιφυλακτική τη χρήση τους (Haro et al., 2015). Είναι ωστόσο, εφικτή η ενσωμάτωση ω-3 λιπαρών οξέων στα προ νυμφικά στάδια των εντόμων πριν τη χορήγησή τους ως τροφή σε εκτρεφόμενα είδη (St-Hilaire et al., 2007). Μέχρι σήμερα έχουν χρησιμοποιηθεί αρκετά είδη εντόμων σε σιτηρέσια εκτρεφόμενων ψαριών με πολλά υποσχόμενα αποτελέσματα. Κάποια παραδείγματα εντομοαλεύρων που έχουν χρησιμοποιηθεί, είναι άλευρα από τον τερμίτη (Macrotermes subhyalinus) ως σιτηρέσιο για το γατόψαρο, Heterobranchus longifilis (Sogbean και Ugwumba, 2008) καθώς και άλευρα από σκαθάρια για το λαβράκι (Makkar et al., 2014 και Mπούσδρας 2015), την τσιπούρα και την ιριδίζουσα πέστροφα (Μπούσδρας 2015). Επίσης έχουν χρησιμοποιηθεί άλευρα από προνύμφες της κοινής μύγας (Musca domestica) για τη σίτιση της τιλάπιας (Ogunji et al., 2008). Τέλος άλευρα από την μύγα-μαύρο στρατιώτη, Hermetica illucens, χρησιμοποιήθηκαν ως σιτηρέσιο για το αφρικανικό γατόψαρο, Clarias garipienus (Adeniyi et al., 2015), το καλκάνι, Psetta maxima (Kroeckel et al., 2012) και την ιριδίζουσα πέστροφα (Sealey et al., 2011). 19

20 Το σκαθάρι είναι είδος κολεόπτερου που ανήκει στην οικογένεια Tenebrionidae (Εικόνα 6). Το είδος αυτό έχει εύκολη αναπαραγωγή, εκτροφή και καλή πρωτεϊνική σύσταση. Έτσι παράγεται βιομηχανικά ως τροφή για διάφορα κατοικίδια ζώα, αλλά και ζώα που διαβιούν σε ζωολογικούς κήπους συμπεριλαμβανομένων πτηνών, ερπετών, μικρών θηλαστικών, αμφιβίων και ψαριών. Διατίθεται ως κονσερβοποιημένη, αποξηραμένη ή κονιορτοποιημένη ζωοτροφή. Είναι παμφάγο και στη διατροφή του συμπεριλαμβάνονται όλα τα είδη φυτικών υλών και ζωικών προϊόντων. Συνήθως τρέφεται με πίτουρο δημητριακών ή άλευρα από βρώμη, σιτάρι και αραβόσιτο, συμπληρωμένα με άλλες πηγές πρωτεϊνών (Makkar et al., 2014). Ο κύκλος ζωής του είδους αυτού μεταβάλλεται από 280 έως και 630 ημέρες (Finke 2002). Εικόνα 6 : Προνύμφες σκαθαριού (T.molitor). Είδος κολεόπτερου της οικογένειας Tenebrionidae με καλή πρωτεϊνική σύσταση και εύκολη αναπαραγωγή. Παράγεται βιομηχανικά ως τροφή για διάφορα είδη ζώων (fineartamerica.com) Figure 6: Beetle larvae (T.molitor). Species coleopteran belonging to the family Tenebrionidae with good protein composition and easy breeding. Industrially produced as food for different species (fineartamerica.com) 1.6. Σκοπός Σκοπός της παρούσας εργασίας ήταν να διερευνηθεί η επίδραση της μερικής και ολικής υποκατάστασης ιχθυάλευρων με άλευρα από το έντομο σκαθάρι (Tenebrio molitor) στο λαβράκι. Ως επιμέρους στόχους της έρευνας θέσαμε τα παρακάτω ερωτήματα: Η µερική και ολική υποκατάσταση των ιχθυάλευρων µε εντομοάλευρο, επηρεάζει τις παραµέτρους που αφορούν στην αύξηση του λαβρακιού; Υπάρχει χρονοεξαρτώμενη δράση της προαναφερόμενης σίτισης στις παραμέτρους που αφορούν στην αύξηση του λαυρακιού; Ποιο είναι το ποσοστό υποκατάστασης των ιχθυαλεύρων με εντομοάλευρα στα σιτηρέσια του λαβρακιού; 20

21 2. ΥΛΙΚΑ & ΜΕΘΟΔΟΙ 2.1. Πειραματικός οργανισμός Το πείραμα σίτισης των ψαριών έλαβε χώρα στις εγκαταστάσεις του Ινστιτούτου Θαλάσσιας Βιολογίας, Βιοτεχνολογίας και Υδατοκαλλιεργειών (Ι.ΘΑ.Β.Β.ΥΚ.) του Ελληνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών (ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε.) στο Ηράκλειο Κρήτης, κατά το χρονικό διάστημα από μέχρι και , συνολικής διάρκειας 12 εβδομάδων. Οι πειραματικοί οργανισμοί που χρησιμοποιήθηκαν ήταν ανώριμα άτομα λαβρακιού, τα οποία γεννήθηκαν την άνοιξη του 2015 στο Ι.ΘΑ.Β.Β.ΥΚ. του Ηρακλείου Κρήτης. Λαβράκι ( Dicentrarchus labrax) Συστηματική κατάταξη Φύλο: Χορδωτά Υποφύλο: Σπονδυλωτά Οµοταξία: Ακτινοπτερύγιοι Υφοµοταξία: Τελεόστεοι Τάξη: Περκόµορφα Υπόταξη: Περκοειδή Οικογένεια: Moronidae Είδος: Dicentrarchus labrax Εικόνα 7: Φωτογραφία του λαβρακιού (Dicentrarchus labrax) ( J.Hillen 2014) Figure 7: Photography of European seabass (Dicentrarchus labrax) (J.Hillen 2014) 21

22 2.2. Γενικά στοιχεία μορφολογίας, εξάπλωσης, βιολογίας διατροφής και αναπαραγωγής του είδους Το λαβράκι, είναι ακτινοπτερύγιος ιχθύς της οικογένειας των Moronida µε γεωγραφική κατανομή στις ανατολικές περιοχές του Ατλαντικού Ωκεανού (από τη Νορβηγία µέχρι το Μαρόκο, τα Κανάρια νησιά και τη Σενεγάλη), τη Μεσόγειο και τη Μαύρη θάλασσα ( Το είδος είναι βενθοπελαγικό και απαντάται στην παράκτια ζώνη αλλά και σε εκβολές ποταμών και λιμνοθάλασσες. Στη φύση τα ιχθύδια µμεταναστεύουν σε λιμνοθάλασσες και µικρούς κόλπους κατά τη διάρκεια των χειμερινών μηνών, ενώ στο τέλος της άνοιξης επιστρέφουν στη θάλασσα ( Το σώμα του έχει σχήμα επίμηκες ασημί-γκρι χρώματος με μικρά λέπια, διχαλωτό ουραίο πτερύγιο και πλευρική γραμμή που διακρίνεται (Moretti et al., 1999). Είναι μεσαίου και μεγάλου μεγέθους ψάρι, με μήκος περίπου 50 εκ. το ενήλικο ενώ μπορεί να φτάσει και τα 100 εκατοστά. Οι διατροφικές συνήθειες του είδους περιλαμβάνουν μικρά ψάρια, δίθυρα μαλάκια και γαρίδες (FAO). Το μέγιστο βάρος και ολικό µήκος που έχει αναφερθεί είναι 12 Κg και 103 cm αντίστοιχα ( Είναι είδος γονοχωριστικό με εξωτερική γονιμοποίηση και ισχυρό θερµοεξαρτώµενο φυλοκαθορισµό. Στη φύση στη λεκάνη της Μεσογείου τα άτομα είναι αναπαραγωγικά ώριμα από το Σεπτέμβριο έως και τον Μάρτιο με το θερμοκρασιακό εύρος να κυμαίνεται από C (Mananos et al., 1997) ενώ η εμβρυική ανάπτυξη είναι δυνατόν να συμβεί σε θερμοκρασία από 8-20 C (Jennings και Pawson, 1992). Το λαβράκι έχει την ικανότητα να αναπτυχθεί σε νερά με πολύ μεγάλο εύρος αλατότητας. Πρόκειται για ενεργό θηρευτή και αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα είδη της θαλάσσιας μεσογειακής καλλιέργειας (Moretti et al., 1999, 22

23 Εικόνα 8: Γεωγραφική εξάπλωση του λαβρακιού (Dicentrarchus labrax), ( Figure 8: Distribution of European seabass (Dicentrarchus labrax), ( Σιτηρέσια Χρησιμοποιήθηκαν τρία διαφορετικά σιτηρέσια μερικής και ολικής υποκατάστασης των ιχθυαλεύρων με εντομοάλευρα. Τα σιτηρέσια σχεδιάστηκαν και παρασκευάστηκαν για τις ανάγκες της συγκεκριμένης μεταπτυχιακής εργασίας (Εικόνες 9α και 9β), τα οποία ήταν ισοπρωτεϊνικά και ισολιπιδικά. Η σύσταση των σιτηρεσίων αναγράφεται στον Πίνακα 2. Συγκεκριμένα, χρησιμοποιήθηκαν τα ακόλουθα σιτηρέσια: 1) αποκλειστικά ιχθυάλευρα (FM) 2) μερικής υποκατάστασης ιχθυαλεύρων με εντομοάλευρα σε ποσοστά 25 και 75% (IM25 και IM75) 3) ολικής υποκατάστασης (100%) ιχθυαλεύρων με εντομοάλευρα (ΙΜ100). Για κάθε σιτηρέσιο χρησιμοποιήθηκαν τρεις δεξαμενές (συνολικά 12 πειραματικές δεξαμενές, όπως φαίνεται στην Εικόνα Χ). Σε κάθε δεξαμενή τοποθετήθηκαν 50 λαβράκια με αρχικό μέσο σωματικό βάρος 4,9 ± 0,21 gr. Η επιλογή των ατόμων ήταν τυχαία. 23

24 α β Εικόνα 9: (α) Παρουσιάζονται τα πειραματικά σιτηρέσια που χρησιμοποιήθηκαν στα πειράματα μερικής ή ολικής υποκατάστασης (FM-αποκλειστικά ιχθυάλευρα, IM25-υποκατάσταση ιχθυαλεύρων με εντομοάλευρα σε ποσοστό 25%, IM75-υποκατάσταση ιχθυαλεύρων με εντομοάλευρα σε ποσοστό 75%, IM100-αποκλειστικά εντομοάλευρα). (β) Παρουσιάζονται αριστερά στην εικόνα 9β τα ιχθυάλευρα (σκουρόχρωμα) και δεξιά τα εντομοάλευρα (ανοιχτόχρωμα), που χρησιμοποιήθηκαν στο πείραμα για τον σχηματισμό των σιτηρεσίων Figure 9: (a) The experimental diets FM-exclusively fishmeal, IM25-substitution fishmeal with insect meal in percentage 25%, IM75- substitution of fishmeal with insects meal in percentage 75%, IM100- exclusively insects meal are shown. In the left side of the picture 9b is presented fishmeal (dark) and in the right side is presented insects meal (light), used in the experiment for the formation of rations α β γ Εικόνα 10: (α) Ανάμιξη συστατικών για την παρασκευή των συμπήκτων στα πειραματικά σιτηρέσια που αναγράφονται στον πίνακα 2. (β) Χρήση κρεατομηχανής για τον σχηματισμό των συμπήκτων. (γ) Αποξήρανση συμπήκτων σε φούρνο, στους 40 C για 24 ώρες 24

25 Figure 10: (a) Μixing the ingredients listed in Table 2. for the preparation of pellets. (b) using mincer to form pellets. (c) placing diets in the oven at 40 C for 24 hours Πίνακας 2: Σύσταση χορηγούμενων πειραματικών συστατικών εκφραζόμενα σε gr/kg τροφής. Για τις συντμήσεις ισχύει: FM, αποκλειστικά ιχθυάλευρα, IM25, 25% υποκατάσταση ιχθυαλεύρων από εντομοάλευρα, IM75, 75% υποκατάσταση ιχθυαλεύρων από εντομοάλευρα, IM100, αποκλειστικά εντομοάλευρα Table 2: Composition of the experimental diets components in gr / kg. FM- exclusively fishmeal, IM25-25% substitution of fishmeal from insect meal, IM75-75% substitution of fishmeal by insects meal, IM100- exclusively insects meal Σιτηρέσια FM IM25 IM75 IM100 Συστατικά Ιχθυάλευρο Γλουτένη Σίτου Σιτάλευρο Πίτουρο σίτου Άμυλο (gelatinized, D500) Άλευρο από T. molitor Ιχθυέλαιο Μεθειονίνη Λυσίνη Χολίνη 1,5 1,5 1,5 1,5 25

26 Μείγμα 2,5 2,5 2,5 2,5 βιταμινών & ιχνοστοιχείων (Premix) Σύνολο 1000 gr 1000 gr 1000 gr 1000 gr 2.4. Πειραματικός σχεδιασμός Στην Εικόνα 11 φαίνεται ο πειραματικός σχεδιασμός υποκατάστασης των ιχθυαλεύρων με άλευρα εντόμου στο λαβράκι. Το πείραμα είχε διάρκεια 62 ημέρες. Οι πειραματικοί οργανισμοί διαχωρίστηκαν σε τέσσερις διατροφικές ομάδες FM (αποκλειστικά ιχθυάλευρα), IM25 και IM75% (μερικής υποκατάστασης ιχθυάλευρα με εντομοάλευρα σε ποσοστά 25 και 75%), IM100 (ολική υποκατάσταση ιχθυαλεύρων με εντομοάλευρα). Σε κάθε δεξαμενή (τρεις δεξαμενές για κάθε σιτηρέσιο) τοποθετήθηκαν 50 ψάρια μέσου βάρους 4,96 ± 0,21 gr. Τα ψάρια σιτίζονταν καθημερινά δύο φορές έως κορεσμού. Πραγματοποιήθηκαν πέντε δειγματοληψίες (την 4 η, 8 η, 16 η, 32 η, και 62 η ημέρα σίτισης) για την εξαγωγή του εντέρου, της καρδιάς, του ήπατος και τμήματος του λευκού μυός. 26

27 Εικόνα 11: Σχηματική απεικόνιση του πειραματικού σχεδιασμού υποκατάστασης των ιχθυαλεύρων με άλευρα από έντομα στο λαβράκι, D. labrax. Το πείραμα είχε διάρκεια 62 ημέρες. Τα άτομα διαχωρίστηκαν σε τέσσερις διατροφικές ομάδες FM- αποκλειστικά ιχθυάλευρα, IM25- υποκατάσταση ιχθυαλεύρων με εντομοάλευρα σε ποσοστό 25%, IM75- υποκατάσταση ιχθυαλεύρων με εντομοάλευρα σε ποσοστό 75%, IM100- αποκλειστικά εντομοάλευρα. Χρησιμοποιήθηκαν 12 δεξαμενές (τρεις για κάθε σιτηρέσιο). Πραγματοποιήθηκαν πολλαπλές δειγματοληψίες (4 η, 8 η, 16 η, 32 η, και 62 η ημέρα σίτισης) για την εξαγωγή για την εξαγωγή του εντέρου, της καρδιάς, του ήπατος και τμήματος του λευκού μυός Figure 11: Depiction of the experiments substitution of the fishmeal with insects meal on sea bass D. labrax. The experiment lasted 62 days. The fish divided into our dietary groups FM- exclusively fishmeal, IM25-substitution fishmeal with insect meal in percentage 25%, IM75- substitution of fishmeal with insects meal in percentage 75%, IM100- exclusively insects meal). 12 tanks have been used (three for each ration). Performed multiple samplings (4th, 8th, 16th, 32nd, and 62nd day of feeding) for export of the intestine, heart, liver and part of the white muscle 27

28 2.5. Πειραματικές δεξαμενές Στις δεξαμενές του πειράματος η ανανέωση του νερού ήταν 200% / ώρα, ενώ το νερό προερχόταν από γεώτρηση βάθους 200 m και είχε υποστεί απαέρωση σε πύργο. Η αλατότητα του νερού ήταν 34 ppt και ο κορεσμός του οξυγόνου ήταν σταθερά πάνω από 80%. Η φωτοπερίοδος καθ όλη τη διάρκεια των πειραμάτων ήταν 12 ώρες φως και 12 ώρες σκοτάδι (L:D, 12:12). Για κάθε σιτηρέσιο χρησιμοποιήθηκαν τρεις κυλινδροκωνικές δεξαμενές (συνολικά 12 πειραματικές δεξαμενές) χωρητικότητας 0,5 m 3 (Eικόνα 12α ), όπου σε κάθε µία τοποθετήθηκαν 50 ψάρια µε µέσο βάρος 4,96 ± 0,21 gr. Η επιλογή των ατόμων ήταν τυχαία. Η θερμοκρασία του νερού ήταν 20,14 ± 0,5 C καθόλη τη διάρκεια του πειράματος. Οι δεξαμενές καθαρίζονταν µια φορά την εβδομάδα. Τα ψάρια ταΐζονταν µε το χέρι 2 φορές την ημέρα (9:00 και 15:00) µέχρι κορεσμού (Εικόνα 12β). Καθημερινά καταγράφονταν η χορηγούμενη τροφή ανά δεξαμενή, καθώς και η τροφή που δεν καταναλώνονταν από τα ψάρια, η οποία συλλέγονταν καθημερινά σε παγίδες (Εικόνα 12γ). Η τροφή που δεν καταναλώνονταν χρησιμοποιήθηκε για να τον υπολογισμό της ημερήσιας πρόσληψης τροφής. α β γ 28

29 Εικόνα 12: (α) Δεξαμενές χωρητικότητας 0,5 m3 με νερό γεώτρησης αλατότητας 34 ppt και θερμοκρασία 20,14 ± 0,5 C καθόλη τη διάρκεια του πειράματος. Σε κάθε µία δεξαμενή τοποθετήθηκαν 50 ψάρια µε µέσο βάρος 4,96 ± 0,21 gr. (β) Διαδικασία ταΐσματος των ψαριών με το χέρι μέχρι κορεσμού, δύο φορές ημερησίως. (γ) Φωτογραφία κυλινδροκωνικής δεξαμενής, στο κάτω μέρος φαίνεται η παγίδα στην οποία συγκεντρώνεται η τροφή που δεν καταναλώθηκε ή/και τα περιττώματα Figure 12: (a) tanks, with a capacity of 0,5 m3, containing water from a well, 200m deep (34ppt salinity) and 20,14 ± 0,5 C temperature throughout the experiment. In each tank 50 were placed fish mean weight 4,96 ± 0,21 gr. (b) feeding the fish by hand twice daily until satiation. (c) Cylindro-conical tank with a capacity of 250lt, in the bottom of the tank we can see the trap in which are collected the food that was not consumed and/or the feces 2.6. Σύσταση των σιτηρεσίων σε υγρασία Πραγματοποιήθηκε υπολογισμός της υγρασίας της τροφής που χορηγήθηκε στα ιχθύδια με σκοπό τον προσδιορισμό ξηρού βάρους της προσλαμβανόμενης τροφής, μετά την πλήρη απομάκρυνση του περιεχομένου νερού με ξήρανση σε δεδομένη θερμοκρασία Μέτρηση Υγρασίας α) Εξοπλισμός Πορσελάνινα πιατάκια Φούρνος (Termaks Drying Ovens Serias Ts 8000) 130 C Ζυγαριά ακριβείας (KERN ABJ 220-4M) β) Μέθοδος Πραγματοποιήθηκε υπολογισμός της υγρασίας της τροφής που χορηγήθηκε στα ιχθύδια μετά την πλήρη απομάκρυνση του περιεχομένου νερού με ξήρανση σε δεδομένη θερμοκρασία. Τα πορσελάνινα πιατάκια επωάστηκαν στους 90 C για μια ώρα έτσι ώστε να απομακρυνθεί η υγρασία και έπειτα ζυγίστηκαν. Στη συνέχεια προστέθηκε περίπου 0,1 g δείγμα και τοποθετήθηκαν ξανά στους 90 C για 4 ώρες. Μετά το πέρας των 4 ωρών ζυγίζονταν κάθε 20 λεπτά έως ότου το βάρος παραμείνει σταθερό ή αρχίζει να αυξάνεται. Η υγρασία στο δείγμα υπολογίστηκε µε τον τύπο: Υγρασία (%) = {(Β-Γ) / (Β-Α)} Χ 100, όπου: Α = βάρος πιάτου Β = βάρος πιάτου µε το δείγμα 29

30 Γ = βάρος πιάτου µε το δείγμα µετά την απομάκρυνση της υγρασίας. Σε κάθε δειγματοληψία τα ψάρια αναισθητοποιούνταν σε γαρυφαλέλαιο και ζυγίζονταν. Στο τέλος του πειράματος και μετά τη θανάτωση όλων των ψαριών που είχαν απομείνει πραγματοποιήθηκε καταμέτρηση του συνολικού βάρους των ψαριών κάθε δεξαμενής. Οι ιστοί µετά την αφαίρεσή τους τοποθετήθηκαν σε υγρό άζωτο και στη συνέχεια αποθηκεύτηκαν στους -80 C Δειγματοληψίες Πραγματοποιήθηκαν πολλαπλές δειγματοληψίες για την λήψη ιστών (Εικόνα 13) που θα χρησιμοποιηθούν μελλοντικά για πολλαπλές βιοχημικές και μοριακές αναλύσεις. Έγινε λήψη 2 ψαριών ανά δεξαμενή (2 ψάρια x 3 επαναλήψεις = 6 ψάρια ανά σιτηρέσιο). Η θανάτωσή τους έγινε με την εμβάπτισή τους σε λουτρό γαρυφαλέλαιου (περίπου 50 ppm) ενώ πριν την ανατομία τους για την εξαγωγή του εντέρου, της καρδιάς, του ήπατος και τμήματος του λευκού μυός πραγματοποιούνταν καταγραφή του σωματικού βάρους του κάθε ψαριού με την χρήση ζυγού ακριβείας. Δύο τυχαία δείγματα ψαριών ελήφθησαν από κάθε δεξαμενή στις 25/05/2015 (4 η ημέρα σίτισης), 01/06/2015 (8 η ημέρα σίτισης), 11/06/2015 (16 η ημέρα σίτισης), 29/06/2015 (32 η ημέρα σίτισης), και 22/07/2015 (64 η ημέρα σίτισης). Οι ιστοί μετά την αφαίρεσή τους τοποθετήθηκαν άμεσα σε υγρό άζωτο και στη συνέχεια αποθηκεύτηκαν στους -80 C. Στο τέλος του πειράματος και μετά τη θανάτωση όλων των ψαριών που είχαν απομείνει πραγματοποιήθηκε καταμέτρηση του συνολικού βάρους των ψαριών έκαστης δεξαμενής ώστε να προσδιοριστούν οι παράμετροι που σχετίζονται με την αύξηση. 30

31 Εικόνα 13: Δειγματοληψία για την εξαγωγή του εντέρου, της καρδιάς, του ήπατος και τμήματος του λευκού μυός. Σε κάθε δειγματοληψία λαμβάνονταν δύο ψάρια από κάθε δεξαμενή, δηλαδή 6 άτομα ανά ομάδα πειραματικού σιτηρεσίου. Τα ψάρια θανατώνονταν ύστερα από εμβάπτισή τους σε λουτρό γαρυφαλέλαιου Figure 13: Sampling for exporting the intestine, heart, liver and part of the white muscle. In each sample two fish were taken from each tank. The fish were killed after their immersion in clove oil bath 2.8. Παράμετροι που σχετίζονται µε την αύξηση Υπολογίστηκαν οι παράμετροι που σχετίζονται με την αύξηση, σύμφωνα με τους ακόλουθους τύπους: 1) Kατανάλωση τροφής (Feed Consumption, FC) FC= (Τελικό βάρος τροφής Αρχικό βάρος τροφής) /αριθμός ψαριών 2) Αύξηση σωματικού βάρους (Weight gain, WG) WG = Τελικό βάρος σώματος (g) Αρχικό βάρος σώματος (g) 3) Ειδικός ρυθµός αύξησης (Specific Growth Rate, SGR) Ο Δείκτης SGR (Specific Growth Rate %) υπολογίζει το ρυθμό αύξησης βάρους (Paspatis et al., 1999), υπολογίστηκε βάσει του τύπου: SGR = {Ln (Τελικό βάρος)-ln (Αρχικό βάρος )} X 100 / χρόνος 4) Συντελεστής μετατρεψιμότητας τροφής (Feed conversion ratio, FCR) Ο Συντελεστής μετατρεψιμότητας τροφής (Feed Conversion Ratio) υπολογίζει το ποσοστό της μετατροπής της ιχθυοτροφής, δηλαδή τα κιλά ιχθυοτροφής που είναι απαραίτητα για να παραχθεί ένα κιλό ψάρια υδατοκαλλιέργειας (Paspatis, et al., 1999). Η εκτίμησή του έγινε επί ξηρού βάρους και υπολογίστηκε βάσει του τύπου : FCR = (γραμμάρια ξηρής τροφής) / αύξηση σε υγρό βάρος. 5) Συντελεστής απόδοσης καταναλωθεισών πρωτεϊνών (Protein efficiency ratio, PER) Ο Συντελεστής απόδοσης καταναλωθεισών πρωτεϊνών (Protein Εfficiency Ratio) προσδιορίζει σύμφωνα με την αύξηση του βάρους του ατόμου στο πείραμα, την ποσότητα των πρωτεϊνών που προστέθηκαν στο άτομο για το χρονικό διάστημα που 31

32 πραγματοποιείται το πείραμα. Υπολογίστηκε επί ξηρού βάρους βάσει του τύπου (Wypych, 2010): PER= [Τελικό βάρος σώματος Αρχικό βάρος σώματος]/βάρος καταναλωθεισών πρωτεϊνών 6) Σπλαχνοσωματικός δείκτης (Viscerosomatic index,vsi) VSI= (βάρος σπλάχνων (g) /βάρος σώματος (g)) * 100 7)Ηπατοσωµατικός δείκτης (Hepatosomatic Index, HSI) HSI = (βάρος ήπατος (g) / βάρος σώματος(g)) * 100 8) Δείκτης θερμικής ανάπτυξης (Thermal Growth coefficient, TGC) ΤGC=1000*(Τελικό βάρος σώματος ^1/3-Αρχικό βάρος σώματος *θερμοκρασία*αριθμός ημερών) 9) Θνησιµότητα ( Mortality, M ) M=[Αριθμός νεκρών ψαριών / Αρχικός αριθμός ψαριών] * Στατιστική Ανάλυση Η συσχέτιση των παραμέτρων αύξησης στα ψάρια των τεσσάρων ομάδων σιτηρεσίων FM, IM25, IM75 και IM100 σε συνάρτηση με το χρόνο, δηλαδή τις ημέρες που έλαβαν χώρα οι δειγματοληψίες (4 η, 8 η, 16 η, 32 η, 62 η ημέρα ταΐσματος) πραγματοποιήθηκε με χρήση της two way anova. Για τον προσδιορισμό πιθανής συσχέτισης της πρόσληψης τροφής των ατόμων με τον ειδικό ρυθμό αύξησης, τον συντελεστή μετατρεψιμότητας τροφής, τον συντελεστή απόδοσης καταναλωθεισών πρωτεϊνών, τον ηπατοσωματικό και σπλαχνοσωματικό δείκτη, και την αύξηση σωματικού βάρους σε κάθε δειγματοληψία πραγματοποιήθηκε με ανάλυση παλινδρόμησης (regression analysis) με χρήση του Microsoft Excel 2010 καθώς και του στατιστικού πακέτου SigmaStat

33 3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Τα ολικά σωματικά βάρη των ψαριών, που χρησιμοποιήθηκαν στην παρούσα έρευνα, τόσο τα αρχικά, όσο και τα τελικά, παρουσιάζονται στον Πίνακα 3 Το τελικό σωματικό βάρος των ψαριών μειώνεται σημαντικά με την αύξηση του ποσοστού υποκατάστασης των ιχθυαλεύρων με άλευρα από έντομα. Πίνακας 3: Μέσα αρχικά και τελικά ολικά σωματικά βάρη (g) των ατόμων λαβρακιού, που σιτίστηκαν με τα διαφορετικά σιτηρέσια (FM, IM25, IM75, IM100) που χρησιμοποιήθηκαν στο πείραμα της παρούσας εργασίας. Διαφορετικός αριθμός συμβόλων υποδηλώνει στατιστικά σημαντική διαφορά αρχικού και τελικού βάρους των ψαριών των τεσσάρων σιτηρεσίων Table 3: Mean initial and final whole body weights of sea bass, fed with the different diets (FM, IM25, IM75, IM100) that have been used in the present study experiment. Different number of symbols indicate statistically significant difference initial and final weight of fish in four dietary groups D.labrax Βάρος FM IM25 IM75 IM100 (γραμμάρια) Αρχικό 4,98 ± 0,3 (*) 4,84 ± 0,1 (*) 5,04 ± 0,2 (*) 4,8 ± 0 (*) Τελικό 21,4 ± 0,5 (*) 20,7 ± 0,8 (*) 18,5 ± 0,3 (**) 10,09 ± 0,9 (***) 3.1. Ημερήσια κατανάλωση τροφής ανά ψάρι στην κάθε διατροφική ομάδα H ημερήσια κατανάλωση τροφής ανά ψάρι σε κάθε διατροφική ομάδα (FM, IM25, IM75, IM100), κατά τη διάρκεια του πειράματος απεικονίζεται στην Εικόνα 14. Είναι εμφανές πως η κατανάλωση τροφής αυξάνεται με το πέρασμα των ημερών, στα ψάρια και των τεσσάρων σιτηρεσίων, καθώς επίσης έντονη είναι και η μεγάλη διαφοροποίησή της από μέρα σε μέρα. Στο τέλος του πειράματος (μετά από 62 ημέρες σίτισης) η πρόσληψη τροφής για τα ψάρια της ομάδας IM100 ήταν σημαντικά χαμηλότερη από την πρόσληψη τροφής για τα ψάρια των υπόλοιπων ομάδων 33

34 Ημερήσια κατανάλωση τροφής/ψάρι (g) (P<0,05). Χαμηλότερη ήταν και η πρόσληψη τροφής για τα ψάρια της IM75 ομάδας σε σχέση με τα ψάρια των FM και IM25 ομάδων (P<0,05). Τα βέλη δείχνουν τις ημέρες που πραγματοποιήθηκαν οι δειγματοληψίες, ενώ φαίνεται και η αύξηση της πρόσληψης τροφής μετά από κάθε δειγματοληψία (να σημειωθεί πως οι δειγματοληψίες πραγματοποιούνταν ύστερα από μονοήμερη νηστεία επομένως μία απότομη αύξηση στην κατανάλωση της τροφής είναι απόλυτα φυσιολογική). 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0, Ημέρες FM IM25 IM75 IM100 Εικόνα 14: Ημερήσια κατανάλωση τροφής των ψαριών κατά τη διάρκεια του πειράματος (62 ημέρες). Τα ψάρια διαχωρίστηκαν σε τέσσερις διατροφικές ομάδες FM (Ιχθυάλευρα 100%), IM25% (υποκατάσταση ιχθυαλεύρων με εντομοάλευρα σε ποσοστό 25%), IM75% (υποκατάσταση ιχθυαλεύρων με εντομοάλευρα σε ποσοστό 75%), IM100% (ολική υποκατάσταση 100%, με εντομοάλευρα). (n=6, μέσος όρος ± τυπική απόκλιση). Τα βέλη υποδηλώνουν τις ημέρες στις οποίες πραγματοποιήθηκαν οι δειγματοληψίες. Συγκεκριμένα οι δειγματοληψίες έγιναν στην 4 η, 8 η, 16 η, 32 η, 62 η ημέρα ταΐσματος των ψαριών Figure 14: Daily feed consumption of fish during the experiment (62 days). The fishes were separated on four dietary groups FM (Fish meal 100%), IM 25% (25% substitution of fishmeal with insects meal), IM75% (75% substitution of fishmeal with insects meal), IM100% (Insects meal 100%.(n=6, average ± standard deviation). The arrows indicate the days on which the samplings taken. Specifically, the samples were in the 4th, 8th, 16th, 32nd, 62nd day of fish feeding 3.2. Πρόσληψη τροφής λαβρακιού σιτιζόμενα με διαφορετικά σιτηρέσια Στην Εικόνα 15 παρουσιάζεται η πρόσληψη τροφής στις τέσσερις διαφορετικές καταστάσεις σίτισης (FM, IM25, IM75, IM100) στις δειγματοληψίες που πραγματοποιήθηκαν την 4η, 8η, 16η, 33η και 62η μέρα ταΐσματος, δηλαδή την πρώτη δεύτερη, τρίτη, τέταρτη και πέμπτη δειγματοληψία, αντίστοιχα. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, η πρόσληψη τροφής επηρεάστηκε σημαντικά τόσο από τα διαφορετικά ποσοστά υποκατάστασης του εντομοαλεύρου στα σιτηρέσια που 34

35 έλαβαν τα ψάρια, όσο και από το χρόνο (P<0,05). Αναλυτικότερα παρουσιάζονται τα αποτελέσματα παρακάτω. α) Συσχέτιση πρόσληψης τροφής λαβρακιού με το σιτηρέσιο Η πρόσληψη τροφής των ψαριών στην πρώτη δειγματοληψία, (μετά από 4 ημέρες σίτισης) δεν έχει στατιστική διαφορά σε καμία από τις τέσσερις υποκαταστάσεις, ενώ το ίδιο ισχύει και για την πρόσληψη τροφής στην δεύτερη δειγματοληψία (P>0,05). Στην τρίτη δειγματοληψία, (μετά από 4 ημέρες σίτισης) η πρόσληψη τροφής ήταν σημαντικά υψηλότερη για τα ψάρια της FM ομάδας σε σχέση με την πρόσληψη τροφής των ψαριών στις IM75 και IM100 ομάδες. Η πρόσληψη τροφής στην τέταρτη δειγματοληψία (μετά από 32 ημέρες σίτισης) ήταν σημαντικά υψηλότερη για τα ψάρια στις FM και IM25 ομάδες σε σχέση με την πρόσληψη τροφής των ψαριών στις IM75 και IM100 ομάδες (P<0,05). Στην τελευταία δειγματοληψία (μετά από 62 ημέρες σίτισης) η πρόσληψη τροφής για τα ψάρια της ομάδας IM100 ήταν σημαντικά χαμηλότερη από την πρόσληψη τροφής για τα ψάρια των υπόλοιπων ομάδων (P<0,05). Χαμηλότερη ήταν και η πρόσληψη τροφής για τα ψάρια της IM75 ομάδας σε σχέση με τα ψάρια των FM και IM25 ομάδων (P<0,05). β) Συσχέτιση πρόσληψης τροφής για τα άτομα λαβρακιού που σιτίστηκαν με το ίδιο σιτηρέσιο με το χρόνο Η πρόσληψη τροφής στα ψάρια και των τεσσάρων ομάδων σιτηρεσίων, αυξήθηκε σημαντικά με την αύξηση των ημερών. Συγκεκριμένα η κατανάλωση τροφής για τα ψάρια και των τεσσάρων καταστάσεων, στην τελευταία δειγματοληψία (μετά από 62 ημέρες σίτισης) ήταν σημαντικά υψηλότερη σε σχέση με την πρόσληψη τροφής των ψαριών στις υπόλοιπες δειγματοληψίες (4, 8, 26 και 32 ημέρες σίτισης) (P<0,05). Η πρόσληψη τροφής στα ψάρια και των τεσσάρων καταστάσεων ήταν σημαντικά ψηλότερη στην τέταρτη δειγματοληψία (32 ημέρες σίτισης) σε σχέση με την πρόσληψη τροφής των ψαριών και των τεσσάρων καταστάσεων στην πρώτη, δεύτερη και τρίτη δειγματοληψία (4, 8, 16 ημέρες σίτισης αντίστοιχα) (P<0,05). 35

36 Ημερήσια κατανάλωση τροφής (g) Ημέρες FM IM25 IM75 IM100 Εικόνα 15: Πρόσληψη τροφής των ψαριών των τεσσάρων σιτηρεσίων FM (Ιχθυάλευρα 100%), IM25% (υποκατάσταση ιχθυαλεύρων με εντομοάλευρα σε ποσοστό 25%), IM75% (υποκατάσταση ιχθυαλεύρων με εντομοάλευρα σε ποσοστό 75%), IM100% (ολική υποκατάσταση 100%, με εντομοάλευρα) στις δειγματοληψίες που πραγματοποιήθηκαν την 4η, 8η, 16η, 32η και 62η μέρα ταΐσματος (πρώτη δεύτερη, τρίτη, τέταρτη και πέμπτη δειγματοληψία αντίστοιχα). (n=6, μέσος όρος ± τυπική απόκλιση). Υπάρχει αλληλεπίδραση μεταξύ της πρόσληψης τροφής και των δύο υπό εξέταση παραμέτρων (σιτηρέσια και χρόνος) P < 0,001 Figure 15: Feed consumption of fishes of the four diets, FM (Fish meal 100%), IM 25% (25% substitution of fishmeal with insects meal), IM75% (75% substitution of fishmeal with insects meal), IM100% (Insects meal 100%), at the samplings conducted the 4th, 8th, 16th, 32nd and 62nd day of feeding (first, second, third, fourth and fifth sampling respectively). (n=6, average ± standard deviation). There is interaction between feed consumption and the two parameters under consideration (rations and time) P < Αύξηση σωματικού βάρους λαβρακιού σιτιζόμενα με διαφορετικά σιτηρέσια Στην Εικόνα 16 παρουσιάζεται το κέρδος βάρους των ψαριών στις τέσσερις διαφορετικές ομάδες σιτηρεσίων FM, IM25, IM75, IM100, στις δειγματοληψίες που πραγματοποιήθηκαν την 4η, 8η, 16η, 33η και 62η μέρα ταΐσματος. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, η αύξηση σωματικού βάρους επηρεάστηκε σημαντικά τόσο από τα διαφορετικά ποσοστά υποκατάστασης του εντομοαλεύρου στα σιτηρέσια που έλαβαν τα ψάρια, όσο και από το χρόνο (P<0,05). α) Συσχέτιση κέρδους βάρους λαβρακιού με το σιτηρέσιο Η αύξηση βάρους των ψαριών στην πρώτη, δεύτερη και τρίτη δειγματοληψία (4, 8, 16 ημέρες σίτισης, αντίστοιχα) δεν εμφάνισε στατιστική διαφορά σε καμία από τις τέσσερις ομάδες σιτηρεσίων (P>0,05). Στην τέταρτη δειγματοληψία (μετά από 32 36