Σημειώσεις για το Κεφάλαιο 5

Transcript

1 1 Σημειώσεις για το Κεφάλαιο 5 ΠΡΟΣΟΧΗ: οι σημειώσεις στηρίζονται, σχεδόν αποκλειστικά και σε πολλά σημεία είναι απλή μεταγραφή, στο βιβλίο των Bowles, Edwards: Κατανοώντας τον Καπιταλισμό, που αποτελεί το διδακτικό εγχειρίδιο του μαθήματος. Γράφτηκαν με αποκλειστικό στόχο να αποτελέσουν βοήθημα για τις εξετάσεις του μαθήματος λόγω της μη-έγκαιρης παράδοσης του εγχειριδίου. Γι αυτούς τους λόγους δεν παραπέμπουμε σε σελίδες αυτού του βιβλίου και παραπέμπουμε σε άλλους συγγραφείς μόνο όπου απαιτείται. Πίνακας περιεχομένων ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΚΑΙ ΖΗΤΗΣΗ: ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΒΑΣΕΙ ΚΑΝΟΝΩΝ ΚΑΙ ΒΑΣΕΙ ΕΝΤΟΛΩΝ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΚΑΙ ΖΗΤΗΣΗ ΚΑΜΠΥΛΗ ΖΗΤΗΣΗΣ ΚΑΜΠΥΛΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ ΤΟ ΑΟΡΑΤΟ ΧΕΡΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΜΕ ΤΟ ΑΟΡΑΤΟ ΧΕΡΙ ΜΗ-ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΕΣ ΑΓΟΡΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ ΛΥΣΕΙΣ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΩΝ ΑΣΥΜΜΕΤΡΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ Δυσμενής Επιλογή Σηματοδότηση Εντολέας-εντολοδόχος Συμπλέγματα εξωτερικοτήτων και ασύμμετρης πληροφόρησης ΤΙΜΗ-ΑΝΑΓΚΗ ΚΑΙ ΖΗΤΗΣΗ... 43

2 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΚΑΙ ΖΗΤΗΣΗ: ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΙΔΕΑ ΤΟΥ ΠΑΡΟΝΤΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ: οι αγορές παρέχουν το μέσο διά του οποίου άτομα και εταιρείες αλληλεπιδρούν και συντονίζουν τις πολυπληθείς και πολύπλοκες δραστηριότητες που συγκροτούν την οικονομία, χωρίς να υπάρχει κανείς που να κατευθύνει τη διαδικασία αυτή. Η εν λόγω ιδέα εκφράζεται σε τέσσερα κύρια σημεία: 1. Οι ανταγωνιστικές αγορές αποτελούνται από πολλούς δυνητικούς αγοραστές και πωλητές, χωρίς κανένας τους να έχει τη δύναμη να υπαγορεύει όρους σε άλλους. 2. Οι έννοιες-κλειδιά για την κατανόηση του τρόπου λειτουργίας των ανταγωνιστικοί αγορών είναι οι καμπύλες προσφοράς, οι καμπύλες ζήτησης και η εκκαθάριση της αγοράς, 3. Οι ανταγωνιστικές αγορές παρέχουν ένα αποκεντρωμένο σύστημα κινήτρων ανταμείβοντας την επιτυχία και τιμωρώντας την αποτυχία, καθώς και ένα σύστημα πληροφόρησης που εντοπίζει τη σπανιότητα των διαφόρων αγαθών. 4. Υπό ορισμένες συνθήκες, οι αγορές συντονίζουν την οικονομία κατά τρόπο γενικά επωφελή όταν όμως οι συνθήκες δεν εκπληρούνται, τότε οι αγορές αποτυχαίνουν σ' αυτή τους τη λειτουργία. 5.1 ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΗΣ ΟΡΙΖΟΝΤΙΑΣ ΔΙΑΣΤΑΣΗΣ της οικονομίας σημαίνει ερμηνεία των κινήσεων αγαθών και ανθρώπων από μέρος σε μέρος. Συνεπάγεται δηλαδή την απάντηση σε ερωτήματα όπως: Γιατί κάποιοι άνθρωποι εργάζονται σε ορισμένες δουλειές και κάποιοι σε άλλες; Τι είναι εκείνο που καθορίζει ποιος και πόσα παιδιά θα γεννηθούν, ποιος θα γίνει υποδηματοποιός και ποιος θα γίνει χτίστης; Γιατί τα παραγόμενα προϊόντα μετακινούνται από τη μια διαδικασία εργασίας σε μιαν άλλη; Γιατί τα παιδιά εργάζονται όταν μεγαλώνουν; Πώς τα παπούτσια μετακινούνται από τον υποδηματοποιό σε κείνον που τα φοράει; Στις διάφορες κοινωνίες, σ' ολόκληρη την πορεία της ανθρώπινης ιστορίας και στο σημερινό κόσμο, τα ερωτήματα αυτά έχουν απαντηθεί με πολύ διαφορετικούς τρόπους. Ποικίλες κοινωνικές ρυθμίσεις καθορίζουν την ειδίκευση της εργασίας και τον τρόπο διανομής των προϊόντων. Σε μερικά μέρη της Ινδίας, π.χ. οι άνθρωποι γεννιούνται σε επαγγελματικές ομάδες (κάστες) έτσι, αυτό που κάνει κάποιος καθορίζεται από τη γέννηση του. Μ' αυτό τον τρόπο, τα παραγόμενα αγαθά ανταλλάσσονται σύμφωνα με εθιμικούς κανόνες. Μέχρι προσφάτως στην πρώην Σοβιετική Ένωση, τόσο το ποιος έκανε ποια εργασία, όσο και ο τρόπος χρησιμοποίησης των παραγόμενων αγαθών, καθορίζονταν από την κυβέρνηση σύμφωνα μ' ένα λεπτομερές οικονομικό σχέδιο. Σε ορισμένες κοινωνίες, η κλοπή και οι αναγκαστικές εισφορές έχουν παίξει σημαντικό ρόλο στην καθορισμό τού ποιος παράγει τι και του πώς κυκλοφορούν τα παραγόμενα προϊόντα σε άλλες κοινωνίες, τα αποτελέσματα αυτά καθορίζονται σχεδόν αποκλειστικά από μία ιδιαιτέρως πολύπλοκη διαδικασία προσφοράς δώρων. Η κάστα, το έθιμο, το σχέδιο, το δώρο, η κλοπή και η αναγκαστική εισφορά αποτελούν τρόπους με τους οποίους μπορεί να καθοριστεί ποια αγαθά, για ποιον και από ποιους θα πρέπει να παραχθούν. Όλοι αυτοί οι τρόποι συνιστούν μεθόδους

3 3 οικονομικού συντονισμού. Ενώ καθεμιά από τούτες τις μεθόδους παίζει κάποιο ρόλο στις περισσότερες οικονομίες, οι κυρίαρχες μέθοδοι οικονομικού συντονισμού στο σύγχρονο κόσμο, εδώ και πολύ καιρό, είναι ο σχεδιασμός και η αγορά. Μέθοδοι οικονομικού συντονισμού 5.2 ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΒΑΣΕΙ ΚΑΝΟΝΩΝ ΚΑΙ ΒΑΣΕΙ ΕΝΤΟΛΩΝ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ, σπανίως έχει προτείνει κάποιος μια τόσο εντυπωσιακή ιδέα όσο είναι η έννοια του Adam Smith για το αόρατο χέρι: η οικονομία, παρά την πολυπλοκότητα της, δεν χρειάζεται να διοικηθεί από κανέναν. Θα λειτουργήσει από μόνη της, εάν υπαχθεί απλώς στους σωστούς κανόνες. Φανταστείτε ότι κάποιος σάς λέει ότι ένα αόρατο χέρι θα συντονίσει τις προσγειώσεις και απογειώσεις των αεροπλάνων στο αεροδρόμιο Ελευθέριος Βενιζέλος της Αθήνας (εκεί πραγματοποιούνται δεκάδες προσγειώσεις και απογειώσεις την ημέρα). Ο υποστηρικτής του αόρατου ελεγκτή της εναέριας κυκλοφορίας θα μπορούσε να πει: «Δεν χρειαζόμαστε τον πύργο ελέγχου. Οι πιλότοι θα πρέπει να πετάνε πάντοτε στο δεξιό διάδρομο και ν' αποφεύγουν την αντίθετη κυκλοφορία, πετώντας ακόμα πιο δεξιά ή προς τα κάτω». Με δεδομένη μια τέτοια μέθοδο συντονισμού της εναέριας κυκλοφορίας στο Ελευθέριος Βενιζέλος, υποψιαζόμαστε ότι οι περισσότεροι επιβάτες θα αποφάσιζαν ν' αποφύγουν το ταξίδι προς ή από την Αθήνα. Εξετάζοντας ακόμη τη συνεχή και έντονη δραστηριότητα στο Ελευθέριος Βενιζέλος, οι δραστηριότητες της οικονομίας της Ελλάδας ή κάποιας άλλης ανεπτυγμένης χώρας είναι απείρως πολυπλοκότερες. Πώς ένα αόρατο χέρι θα μπορούσε να την κάνει να λειτουργήσει αποδοτικά ή αποτελεσματικά; Η αντίληψη όμως του Adam Smith για το αόρατο χέρι δεν είναι και τόσο εξωφρενική όσο ακούγεται. Πολλές αλληλεπιδράσεις συντονίζονται χωρίς συντονιστή. Ας δούμε ένα άλλο κυκλοφοριακό πρόβλημα που έχει, αυτή τη φορά, να κάνει με τ' αυτοκίνητα. Στην Ελλάδα ακολουθείται ένας απλός κανόνας οδήγηση στο δεξί ρεύμα κυκλοφορίας, κι αυτό αρκεί ώστε να συντονίζονται οι αλληλεπιδράσεις εκατομμυρίων οδηγών που διασταυρώνονται καθημερινά. Το ζήτημα είναι ότι ο συντονισμός μπορεί να επιτευχθεί με δύο τρόπους. Πρώτον: χωρίς να υπάρχει κανείς που να υπαγορεύει την ακριβή συμπεριφορά των άλλων, καθένας ακολουθεί ένα σύνολο κανόνων. Δεύτερον: υπάρχει ένας (ή ίσως και περισσότεροι από ένας) που υπαγορεύει στους άλλους τη συμπεριφορά τους. Την πρώτη περίπτωση την ονομάζουμε συντονισμό βάσει κανόνων και τη δεύτερη συντονισμό βάσει εντολής. Η βασική διαφορά βρίσκεται στο ότι ακολουθούμε κανόνες ή υπακούμε σε εντολές. Ο κανόνας προσδιορίζει μια γκάμα συμπεριφορών που είναι κατάλληλες σε μια δεδομένη κατάσταση (οδήγησε στη δεξιά πλευρά), χωρίς να ορίζει ιδιαίτερες συμπεριφορές (πότε και προς τα πού θα πρέπει να οδηγήσεις). Η εντολή καθορίζει μια ιδιαίτερη συμπεριφορά (η πτήση 533 των ΟΑ θα προσγειωθεί στο διάδρομο 14 στις 8.15'). Τι είναι καλύτερο; Προφανώς στην κοινωνία μας χρειαζόμαστε και τους δύο τύπους συντονισμού και αυτόν που λειτουργεί βάσει κανόνων και εκείνον που λειτουργεί βάσει εντολής. Η πλέον κατάλληλη μέθοδος κυμαίνεται ανάλογα με την κατάσταση. Ο Adam Smith υποστήριξε την άποψη του για το αόρατο χέρι εξαιτίας του ότι δεν ήταν ικανοποιημένος με το συντονισμό της βρετανικής οικονομίας, του 18ου αιώνα, ο οποίος στηριζόταν σε εντολές. Θα βοηθηθούμε να κατανοήσουμε τον τρόπο λειτουργίας των αγορών, αν εξετάσουμε πρώτα δύο προβλήματα συντονισμού βάσει Συντονισμός βάσει κανόνων και συντονισμός βάσει εντολών

4 4 εντολής: την πληροφόρηση και τα κίνητρα. Το άτομο που δίνει τις εντολές (ο συντονιστής) μπορεί να μην έχει αρκετές πληροφορίες για να κάνει καλά τη δουλειά του, κι εκείνοι που πρόκειται να εκτελέσουν τις εντολές μπορεί να μην έχουν κίνητρο να τις ακολουθήσουν. Στην πραγματικότητα, και ο συντονιστής ακόμη μπορεί να έχει ελάχιστο κίνητρο για να κάνει καλά τη δουλειά του. Ο συντονισμός του εναέριου ελεγκτή βάσει εντολής λειτουργεί σωστά επειδή όλες οι σχετικές πληροφορίες είναι στη διάθεση του ελεγκτή (μέσω υπολογιστή ή μέσω άμεσης παρατήρησης) και οι πιλότοι έχουν ισχυρό κίνητρο να υπακούσουν τις εντολές του (οι ζωές τους εξαρτώνται απ' αυτό). Φυσικά, ο ελεγκτής έχει κι αυτός κάθε λόγο να θέλει να κάνει τη δουλειά του σωστά: ένα λάθος του θα μπορούσε να καταλήξει σε απώλεια ζωών, κι όχι μόνο, βέβαια, σε απώλεια της δουλειάς του. Σε άλλες όμως περιπτώσεις δεν επαρκεί ούτε το κίνητρο ούτε η πληροφόρηση. Οι κεντρικοί σχεδιαστές στην πρώην ΕΣΣΔ δεν μπορούσαν πιθανόν να γνωρίζουν τις καταναλωτικές προτιμήσεις των 300 εκατομμυρίων πολιτών της χώρας, κι έτσι δεν μπορούσαν να πάρουν σωστές αποφάσεις για το ποια καταναλωτικά αγαθά ζητούνται. Ούτε και μπορούσαν να καθορίσουν επακριβώς ποια ποσότητα κάθε αγαθού θα μπορούσε να παράγει κάθε εργοστάσιο, ορυχείο ή γραφείο, με αποτέλεσμα να μη μπορούν να επιμερίσουν αποτελεσματικά τους στόχους παραγωγής. Εδώ το πρόβλημα δεν είναι ακριβώς η έλλειψη πληροφόρησης: οι καταναλωτές γνωρίζουν τι θέλουν και οι διευθυντές των εργοστασίων γνωρίζουν πάνω-κάτω τι μπορούν να παράγουν. Μολονότι κάποιος διαθέτει τις πληροφορίες, δεν είναι ο σχεδιαστής δηλαδή αυτός που παίρνει τις αποφάσεις. Επιπλέον, εκείνοι που έχουν τις πληροφορίες ίσως ενδιαφέρονται να τις κρατήσουν μακριά από τους σχεδιαστές, ή να τους πουν και ψέματα. Οι καταναλωτές μπορεί να υπερβάλλουν τις ανάγκες τους ελπίζοντας ότι έτσι θα αποκτήσουν περισσότερα, και οι διευθυντές των εργοστασίων μπορεί να υποεκτιμήσουν τις δυνατότητες παραγωγής, έτσι ώστε να μην είναι υποχρεωμένοι να παράγουν τόσο πολύ. Οι δυσκολίες με το συντονισμό βάσει εντολής δεν τελειώνουν με τα προβλήματα πληροφόρησης. Πρόβλημα μπορεί επίσης να αποτελούν τα κίνητρα του σχεδιαστή και των άλλων που εμπλέκονται στη διαδικασία του σχεδιασμού εκτός κι αν ο σχεδιαστής βρίσκεται υπό δημοκρατικό έλεγχο ή αν είναι «άγιος». Διαφορετικά θα υπάρχουν γι' αυτόν ελάχιστα κίνητρα που θα τον ωθούν να παίρνει αποφάσεις οι οποίες θα ωφελούν, τις περισσότερες φορές, τους περισσότερους ανθρώπους. Υπάρχει επίσης και το πρόβλημα ότι οι εργάτες και οι διευθυντές των εργοστασίων μπορεί να μην έχουν αρκετά κίνητρα ώστε να εκτελούν τις εντολές του σχεδιαστή. Η ιδέα του Adam Smith ήταν ότι οι αγορές θα μπορούσαν να κάνουν τη δουλειά του σχεδιαστή στο βαθμό που ισχύουν δύο κανόνες: ο κανόνας της ατομικής ιδιοκτησίας και ο κανόνας του ανταγωνισμού. Σύμφωνα με τον πρώτο κανόνα, ο μόνος τρόπος διά του οποίου μπορεί κανείς να αποκτήσει κάτι, με νόμιμα μέσα, είναι μέσω δωρεάς, εργασίας ή αγοράς. Με άλλα λόγια, αν κάποιος θέλει κάτι και δεν του το δωρίζει κανένας, οι επιλογές του είναι ή να το κατασκευάσει ο ίδιος ή να το αγοράσει: δεν μπορεί απλώς να «το πάρει». Επομένως, εάν ο κανόνας είναι η ατομική ιδιοκτησία, κι αφού τα δώρα ικανοποιούν μόνο λίγες από τις ανθρώπινες ανάγκες ενώ οι περισσότεροι από τους ανθρώπους δεν είναι αυτάρκεις, τότε η αγορά και η πώληση θα πρέπει να είναι δραστηριότητες βασικές για την ευημερία της κοινωνίας. Τον δεύτερο κανόνα του Adam Smith ότι Πληροφόρηση και κίνητρα: προβλήματα του συντονισμού βάσει εντολών Οι δύο βασικοί κανόνες του συντονισμού βάσει κανόνων

5 5 δηλαδή η αγορά και η πώληση θα έπρεπε να πραγματοποιούνται σε ανταγωνιστικές συνθήκες θα τον εξετάσουμε αργότερα στο Κεφάλαιο αυτό. 5.3 ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΚΑΙ ΖΗΤΗΣΗ ΑΓΟΡΑΙΑ ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ πραγματοποιείται όταν ο κάτοχος ενός αγαθού ή μιας υπηρεσίας πωλεί το αντικείμενο αυτό σε κάποιον τρίτο. Συνήθως το αντικείμενο ανταλλάσσεται έναντι χρήματος: Ο πωλητής μεταφέρει την κυριότητα του αντικειμένου στον αγοραστή, και σε αντάλλαγμα αποκτά χρήματα. Ο αγοραστής καταβάλλει χρήματα για ν' αποκτήσει την κυριότητα του αγαθού ή της υπηρεσίας. Στη συνέχεια, ο πωλητής μπορεί να πάρει τα χρήματα και να τα χρησιμοποιήσει για να αγοράσει κάτι άλλο (η άμεση ανταλλαγή δηλαδή η ανταλλαγή ενός προϊόντος με κάποιο άλλο χωρίς αγοραία ανταλλαγή τη μεσολάβηση χρήματος αποκαλείται και αντιπραγματισμός). Έτσι, αγοραία ανταλλαγή είναι η μεταβίβαση του τίτλου ιδιοκτησίας ενός αντικειμένου (αγαθού ή υπηρεσίας) σε έναν τρίτο, με αντάλλαγμα μια, κάποιας μορφής, πληρωμή με αμοιβαίως αποδεκτούς όρους. Λέγοντας ότι οι όροι μιας αγοραίας ανταλλαγής είναι αμοιβαίως αποδεκτοί, εννοούμε ότι, υπό τις δεδομένες συνθήκες, και τα δύο μέρη θα προτιμούσαν να κάνουν την ανταλλαγή αυτή με τους συμφωνημένους αυτούς όρους, παρά να μην την κάνουν 1. Οι άνθρωποι έχουν δικαίωμα να αρνηθούν μια αγοραία ανταλλαγή, αλλά μερικές φορές το δικαίωμα αυτό δεν έχει και μεγάλη σημασία. Μια σοβαρή ασθένεια στην οικογένεια μπορεί να σε υποχρεώσει να πουλήσεις το σπίτι σου για να πληρώσεις τους λογαριασμούς του νοσοκομείου. Κανείς δεν μπορεί να σε υποχρεώσει, απειλώντας σε με πιστόλι, να αγοράσεις ένα πράγμα ή να πουλήσεις ένα άλλο, αλλά οι περιστάσεις μπορούν να υποχρεώσουν τους ανθρώπους να κάνουν κάποιες συναλλαγές που διαφορετικά θα τις απέφευγαν. Επομένως άλλο α) Μία συναλλαγή είναι ελεύθερη και δίκαιη εφόσον έχει συμφωνηθεί και από τα δύο μέρη β) Μία συναλλαγή είναι ελεύθερη και δίκαιη εφόσον τα συμβαλλόμενα μέρη έχουν άλλες εφικτές λύσεις και παρ όλα αυτά αποφασίζουν να προχωρήσουν. Ο όρος αγορά αναφέρεται στις δραστηριότητες αγοραπωλησίας όλων εκείνων που θέλουν να εμπορευθούν (να αγοράσουν ή να πουλήσουν) ένα ορισμένο αγαθό ή υπηρεσία. Η αγορά μπίρας, π.χ., αναφέρεται σε όλες τις δραστηριότητες αγοράς και πώλησης εκείνων που θέλουν να αγοράσουν ή να πουλήσουν μπίρα. Αυτή μπορεί να είναι συγκεντρωμένη σε ένα τόπο αλλά συνήθως δεν υπάρχει συγκεκριμένο μέρος όπου μπορείτε να «δείτε» την αγορά η αγορά εργασίας της Αθήνας, π.χ., συμπεριλαμβάνει αγοραστές και πωλητές χρόνου εργασίας, που μπορεί να συναντώνται και να συναλλάσσονται παντού στην περιοχή της Αθήνας. Οι αγορές αγορά 1 Οι άνθρωποι έχουν δικαίωμα να αρνηθούν μια αγοραία ανταλλαγή, αλλά μερικές φορές το δικαίωμα αυτό δεν έχει και μεγάλη σημασία. Μια σοβαρή ασθένεια στην οικογένεια μπορεί να σε υποχρεώσει να πουλήσεις το σπίτι σου για να πληρώσεις τους λογαριασμούς του νοσοκομείου. Κανείς δεν μπορεί να σε υποχρεώσει, απειλώντας σε με πιστόλι, να αγοράσεις ένα πράγμα ή να πουλήσεις ένα άλλο, αλλά οι περιστάσεις μπορούν να υποχρεώσουν τους ανθρώπους να κάνουν κάποιες συναλλαγές που διαφορετικά θα τις απέφευγαν.

6 6 δεν είναι, λοιπόν, τοποθεσίες, αλλά κυρίως σύνολα δραστηριοτήτων. Οι αγορές λειτουργούν προσδιορίζοντας δύο βασικά οικονομικά αποτελέσματα: την τιμή στην οποία ανταλλάσσεται ένα αγαθό ή μια υπηρεσία, και την ποσότητα που θα αγοραστεί και θα πουληθεί. Τα δύο αυτά αποτελέσματα επηρεάζουν πολλές άλλες πλευρές της κοινωνίας. Η αγορά εργασίας, λ.χ., προσδιορίζει, όχι μόνο τα ημερομίσθια (επομένως και το βιοτικό επίπεδο των εργαζομένων), αλλά επίσης και το μέγεθος της απασχόλησης (επομένως και τον αριθμό των ανέργων). Κάθε αγορά έχει δύο τύπους συμμετεχόντων: εκείνους που ζητούν, δηλαδή όσους επιθυμούν να αγοράσουν το αγαθό ή την υπηρεσία, και εκείνους που προσφέρουν, δηλαδή όσους επιθυμούν να πουλήσουν το αγαθό ή την υπηρεσία. Στο κεφάλαιο αυτό επικεντρώνουμε την προσοχή μας σε αγορές με μεγάλο αριθμό δυνητικών αγοραστών και πωλητών. Οι αγορές αυτές ονομάζονται ανταγωνιστικές αγορές, καθώς η επιρροή κάθε συμμετέχοντος προσδιορίζεται σοβαρά από τη συμπεριφορά όλων των άλλων που ανταγωνίζονται για μια πλεονεκτική αγορά ή πώληση. Με την έννοια αυτή, στην Ελλάδα και σ' ολόκληρο τον κόσμο, πολλές αγορές δεν είναι ανταγωνιστικές. Η πιο σημαντική συνέπεια των μεγάλων αριθμών συμμετεχόντων σε ανταγωνιστικές αγορές είναι ότι κανένας απ' αυτούς δεν είναι αρκετά ισχυρός ώστε να επηρεάσει την τιμή στην οποία πωλούνται τα εμπορεύματα. Αν υπήρχε μόνο ένας πωλητής, μια μεγάλη εταιρεία π.χ., θα μπορούσε να εξασφαλίσει υψηλότερη τιμή για το προϊόν του διαθέτοντας το σε λιγότερη ποσότητα. Αλλά η στρατηγική αυτή αποκλείεται στην ανάλυση των ανταγωνιστικών αγορών. Επειδή οι μετέχοντες στις ανταγωνιστικές αγορές δεν μπορούν να ελέγξουν τις τιμές, έχουν μόνο μια απόφαση να πάρουν: δεδομένης της τιμής, τι ποσότητα θέλω να αγοράσω ή να πουλήσω; Μπορούμε να καταλάβουμε πώς λειτουργεί μια αγορά εξετάζοντας την αλληλεπίδραση αγοραστών και πωλητών. Ας εξετάσουμε την αγορά για ένα ιδιαίτερο εμπόρευμα, ας πούμε για τη μπίρα, στην περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας. ανταγωνιστική αγορά Καμπύλη Ζήτησης Η ΚΑΜΠΥΛΗ ΖΗΤΗΣΗΣ αντιπροσωπεύει την πλευρά του αγοραστή στην αγορά. Προλέγει την επιθυμία των αγοραστών να αγοράσουν μπίρα, ανάλογα με την τιμή. Φανταστείτε ότι ρωτήσαμε κάθε άτομο στη Στερεά Ελλάδα (και όλους εκείνους που θα μπορούσαν να ταξιδέψουν στη Στερεά Ελλάδα για ν' αγοράσουν μπίρα): «Πόσα μπουκάλια μπίρας θ' αγοράσετε σήμερα αν η τιμή είναι 2 ευρώ το μπουκάλι;» Στη συνέχεια θα αθροίσουμε όλες τις απαντήσεις ας υποθέσουμε τώρα ότι το σύνολο ήταν Q 4 =520 μπουκάλια. Η άσκηση αυτή θα μας έδινε ένα σημείο, το Δ, στην καμπύλη ζήτησης: «Στην τιμή P 4 = 2 ευρώ, οι αγοραστές θα ζητήσουν Q 4 =520 μπουκάλια». Θα μπορούσαμε έπειτα να επαναλάβουμε την έρευνα, ρωτώντας τους αγοραστές πόσα μπουκάλια θα αγόραζαν, πρώτον, αν η τιμή ήταν P 2 =1 ευρώ, και, δεύτερον, αν ήταν P 1 =0,50 ευρώ το μπουκάλι. Ας υποθέσουμε ότι η απάντηση ήταν Q 2 =1.268 μπουκάλια στην τιμή του 1 ευρώ και Q 1 =2.043 μπουκάλια στην τιμή των 0,50 ευρώ. Τώρα έχουμε δύο ακόμη σημεία στην καμπύλη ζήτησης, τα Β και Α αντίστοιχα (όπως τα παριστάνουμε στο Διάγραμμα 1.α).

7 7 Διάγραμμα 1. Η καμπύλη ζήτησης και η αλλαγή της καμπύλης ζήτησης Σχεδόν πάντα θεωρούμε ότι οι καμπύλες ζήτησης κλίνουν προς τα κάτω δεξιά (έχουν αρνητική κλίση, όπως η D στο Διάγραμμα 1.α). Αυτή θεώρηση ισοδυναμεί με τη σκέψη ότι αν η τιμή είναι υψηλή (π.χ., 2 ευρώ το μπουκάλι), τότε οι καταναλωτές θα τείνουν να αγοράζουν σχετικά λίγα μπουκάλια μπίρας αν η τιμή είναι χαμηλή (π.χ., 0,50 ευρώ το μπουκάλι), οι αγοραστές θα τείνουν να αγοράσουν έναν σχετικά μεγάλο αριθμό μπουκαλιών 2. Έτσι, η καμπύλη ζήτησης εκφράζει τις ποσότητες που οι αγοραστές επιθυμούν και μπορούν να αγοράσουν, στις διάφορες πιθανές τιμές, υποθέτοντας ότι παραμένουν αμετάβλητοι όλοι οι άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν τη ζήτηση. Αν δεν μεταβάλλεται τίποτε άλλο εκτός της τιμής, η καμπύλη ζήτησης μας επιτρέπει να εξακριβώσουμε πώς μια μεταβολή της τιμής θα επηρεάσει τη ζητούμενη ποσότητα. Δηλαδή το «βέλος» της αιτιότητας κατευθύνεται από την τιμή στη ζητούμενη ποσότητα. Η ποσότητα της μπίρας που οι άνθρωποι επιθυμούν να αγοράσουν θα εξαρτηθεί, σχεδόν βέβαια, κι από άλλους παράγοντες πέρα από την τιμή της. Θα εξαρτηθεί, π.χ., από τα εισοδήματα των αγοραστών: αν ξαφνικά όλοι έπαιρναν μιαν αύξηση, θα επιθυμούσαν να αγοράσουν περισσότερη ποσότητα πολλών πραγμάτων, ενώ για κάποια πράγματα θα επιθυμούσαν μικρότερη ποσότητα επειδή το αυξημένο εισόδημά τους επιτρέπει να αντικαταστήσουν την κατανάλωση ποσοτήτων αυτών των προϊόντων με άλλα, ποιοτικότερα ή που σηματοδοτούν καλύτερη κοινωνική θέση (πχ αντί για ανώνυμα παπούτσια από τη λαϊκή να αγοράζουν επώνυμα προϊόντα ). Η ζήτηση εξαρτάται επίσης απ' τον αριθμό των δυνητικών αγοραστών. Αν έφταναν στην πόλη νέοι άνθρωποι, η ζήτηση της μπίρας θα έτεινε να αυξηθεί. Ομοίως, οι αγοραστές θα επιθυμούσαν να αγοράσουν περισσότερη μπίρα μια θερμή καλοκαιρινή ημέρα παρά μια ψυχρή χειμωνιάτικη, δηλαδή η ζήτηση εξαρτάται από τις προτιμήσεις των ατόμων και την πιθανή μεταβολή τους. Τέλος ένας άλλος παράγοντας από τον οποίο εξαρτάται η ζήτηση ενός προϊόντος είναι οι τιμές των υποκατάστατων και των συμπληρωματικών σε αυτό προϊόντων. Για παράδειγμα η αύξηση στις τιμές μίας μάρκας Χ αυτοκινήτου, θα μειώσει τη ζητούμενη ποσότητα γι αυτή τη μάρκα, και με την υπόθεση ότι οι άλλοι παράγοντες παραμένουν σταθεροί θα αυξηθεί η ζήτηση για κάποιες άλλες μάρκες αυτοκινήτων που λειτουργούν ως 2 Σημειώστε ότι η καμπύλη ζήτησης δεν απεικονίζει υποχρεωτικά το τι χρειάζονται οι αγοραστές, αλλά μόνο το τι θέλουν και είναι σε θέση να αγοράσουν, δεδομένης της τιμής και των εισοδημάτων τους. «Ζήτηση» δεν σημαίνει τίποτα περισσότερο από επιθυμία υποστηριζόμενη από χρήμα. Τι εκφράζει η καμπύλη ζήτησης Παράγοντες που καθορίζουν την καμπύλη ζήτησης

8 8 υποκατάστατες. Αντίστοιχα θα μειωθεί η ζήτηση για αναλώσιμα και πρόσθετα (συμπληρωματικά δηλαδή προϊόντα) που ιδιάζουν στη μάρκα Χ. Αν μεταβληθεί κάποιος από τους παράγοντες που αναφέραμε, πλην της τιμής παράγοντας τότε μεταβάλλεται η θέση της καμπύλης ζήτησης. Για κάθε δεδομένη τιμή οι καταναλωτές θα ζητούν διαφορετική ποσότητα, γενικά, από αυτή που ζητούσαν στη δεδομένη τιμή πριν τη μεταβολή του παράγοντα. Ας υποθέσουμε, π.χ., ότι η καμπύλη ζήτησης D 1, στο Διάγραμμα 1.β, απεικονίζει τη ζήτηση μπίρας μία κρύα ημέρα στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας. Ωστόσο, μία ζεστή ημέρα, σε κάθε δεδομένη τιμή θα ζητείται περισσότερη ποσότητα μπίρας. Για τιμή P 2 =1 ευρώ θα ζητείται Q 4 > Q 2. Επομένως θα έχουμε μία οριζόντια μετατόπιση: από το σημείο Β στο σημείο Δ και αυτό θα ισχύει για κάθε σημείο της D 1 με συνέπεια να σχηματιστεί μία νέα καμπύλη ζήτησης η D 2. Η μεταβολή αυτή απεικονίζεται στο Διάγραμμα 1.β μέσω μιας μετατόπισης προς τα αριστερά ολόκληρης της καμπύλης ζήτησης: από τη θέση D 1 στη θέση D 2. Αυτή η νέα καμπύλη ζήτησης για μπίρα δείχνει πώς, στη νέα κατάσταση, θα μεταβληθεί η ζητούμενη ποσότητα όταν μεταβάλλεται η τιμή. Μια αποτελεσματική διαφημιστική εκστρατεία θα είχε παρόμοια αποτελέσματα: θα μετατόπιζε την καμπύλη ζήτησης προς τα δεξιά. Μια μεταβολή της τιμής, επομένως, παράγει μια κίνηση κατά μήκος της καμπύλης ζήτησης- αλλάζει τη ζητούμενη ποσότητα και όχι τη ζήτηση, όπως λέμε μια μεταβολή σε οποιονδήποτε παράγοντα, εκτός της τιμής, που επηρεάζει τη ζήτηση, προκαλεί μια μετατόπιση της καμπύλης ζήτησης, αλλάζει τη ζήτηση και επομένως και τη ζητούμενη ποσότητα Καμπύλη Προσφοράς Η ΚΑΜΠΥΛΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑΣ απεικονίζει την πλευρά των πωλητών στην αγορά. Δείχνει τη διάθεση του προσφέροντος να πουλήσει μπίρα, ανάλογα με την τιμή της μπίρας. Στο Διάγραμμα 2.α, η καμπύλη προσφοράς S δείχνει τις διάφορες ποσότητες μπίρας που θα προσφέρουν οι πωλητές στην αγορά σε διάφορες τιμές. Αν, π.χ., η τιμή ήταν P 4 =2 ευρώ, οι προμηθευτές θα προσπαθούσαν να πουλήσουν Q 4 =3.200 μπουκάλια στην τιμή των P 1 =0,50 ευρώ οι προμηθευτές θα επεδίωκαν να πουλήσουν Q 1 =384 μπουκάλια, κ.ο.κ. Οι καμπύλες προσφοράς θεωρούνται ότι κλίνουν, σχεδόν πάντοτε, προς τα πάνω δεξιά (έχουν θετική κλίση, όπως στο Διάγραμμα 2). Όταν οι τιμές είναι υψηλές, οι προμηθευτές θα θελήσουν να πουλήσουν μεγαλύτερες ποσότητες μπίρας σε σύγκριση με τις ποσότητες που θα πουλούσαν σε χαμηλότερες τιμές. Σε υψηλότερες τιμές θ' αξίζει τον κόπο να χρησιμοποιηθούν επιπρόσθετες βάρδιες εργατών στη ζυθοποιία. Οι υψηλές τιμές μπορεί να ελκύσουν στην τοπική αγορά νέους πωλητές από τις κοντινές πόλεις, όπου οι πωλητές δεν μπορούν να έχουν μια τόσο υψηλή τιμή. Όταν η τιμή είναι χαμηλή, μερικοί πωλητές από τη Στερεά Ελλάδα μπορεί να επιχειρήσουν να βρουν άλλες πόλεις να πουλήσουν τη μπίρα τους, ή ακόμη και ν' αναζητήσουν άλλες επαγγελματικές δραστηριότητες. Μια καμπύλη προσφοράς, επομένως, απεικονίζει τις ποσότητες που οι πωλητές επιθυμούν και μπορούν να προσφέρουν στην αγορά, στις διάφορες πιθανές τιμές, υποθέτοντας ότι κανένας άλλος παράγοντας, που επηρεάζει την προσφορά, δεν μεταβάλλεται. Αν τίποτε άλλο δεν μεταβάλλεται, η καμπύλη προσφοράς μάς δείχνει πώς θα μεταβληθεί η ποσότητα του προσφερόμενου αγαθού όταν μεταβάλλεται η τιμή του (αιτία η τιμή και αποτέλεσμα η ποσότητα δηλαδή, όπως και στη ζήτηση). Κίνηση επί της καμπύλης ζήτησης και μετατόπιση της καμπύλης ζήτησης Τι εκφράζει η καμπύλη προσφοράς

9 9 Διάγραμμα 2. Η καμπύλη προσφοράς και η αλλαγή της προσφοράς Συνήθως, οι ποσότητες ενός προϊόντος που θέλουν να πουλήσουν οι πωλητές επηρεάζονται και από άλλους παράγοντες εκτός της τιμής. Ιδιαίτερα, το κόστος παραγωγής της μπίρας και το όφελος που μπορεί να έχει κάποιος πουλώντας διαφορετικά εμπορεύματα θα επηρεάσει την επιθυμία των πωλητών να πουλήσουν μπίρα σε κάθε τιμή (αν υπάρχουν εναλλακτικές ευκαιρίες κέρδους θα μειωθεί η προσφορά για κάθε δεδομένη τιμή). Αν πραγματοποιηθεί στον κλάδο της ζυθοποιίας μια τεχνική μεταβολή που εξοικονομεί εργασία, τότε το κόστος παραγωγής της μπίρας θα μειωθεί και, για κάθε δεδομένη τιμή της μπίρας, τα κέρδη που πραγματοποιούνται παράγοντας και πουλώντας μπίρα θα αυξηθούν. Κατά συνέπεια, η προσφερόμενη ποσότητα θα αυξηθεί επίσης για κάθε δεδομένη τιμή. Ομοίως, αν τα δημητριακά που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή της μπίρας είναι σχετικά άφθονα και συνεπώς και σχετικά φτηνά, το κόστος παραγωγής της μπίρας θα είναι χαμηλό (κόστος πρώτων υλών). Τούτο σημαίνει ότι, για κάθε δεδομένη τιμή της μπίρας, οι παραγωγοί είναι διατεθειμένοι να προσφέρουν αυξημένες ποσότητες. Παρόμοια με τη ζήτηση, μία αύξηση του αριθμού των πωλητών θα αυξήσει τη προσφερόμενη ποσότητα για κάθε δεδομένη τιμή. Ομοίως με τη ζήτηση, η καμπύλη προσφοράς θα μετατοπιστεί εάν μεταβληθεί οτιδήποτε άλλο επηρεάζει την προσφορά μπίρας, εκτός της τιμής της. Ας υποθέσουμε, π.χ., ότι το κόστος των δημητριακών που χρησιμοποιούνται για την παρασκευή μπίρας αυξάνεται. Αυτό το επιπρόσθετο κόστος μπορεί να οδηγήσει κάποιους προμηθευτές να αποχωρήσουν από την αγορά μπίρας, και να αναγκάσει άλλους να μειώσουν το επίπεδο παραγωγής τους. Οι μεταβολές αυτές θα μετατόπιζαν ολόκληρη την καμπύλη προσφοράς από τη θέση S 1 (στο Διάγραμμα 2.β) στη θέση S 2. Όπως και με την καμπύλη ζήτησης, μια μεταβολή στην τιμή του αγαθού δημιουργεί μια μετακίνηση κατά μήκος της καμπύλης προσφοράς, ενώ μια μεταβολή σε κάποιον άλλο παράγοντα, που επηρεάζει την προσφορά, προκαλεί μετατόπιση ολόκληρης της καμπύλης προσφοράς Ισορροπία ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΚΑΙ ΖΗΤΗΣΗ προσδιορίζουν από κοινού τόσο την ποσότητα που πρόκειται να πουληθεί όσο και την τιμή στην οποία θα πουληθεί το αγαθό. Το Διάγραμμα 3 Παράγοντες που καθορίζουν την καμπύλη προσφοράς Κίνηση επί της καμπύλης προσφοράς και μετατόπιση της καμπύλης προσφοράς

10 10 συνδυάζει σε ένα διάγραμμα τις καμπύλες προσφοράς και ζήτησης για μπίρα στην περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας. Η πρώτη παρατήρηση που θα πρέπει να γίνει είναι ότι ο ανταγωνισμός στην αγορά τείνει να διαμορφώσει μια ενιαία τιμή του προϊόντος, που θα ισχύει για το σύνολο της αγοράς. Η μπίρα της ίδιας ποιότητας στην περιφέρεια της Στερεάς Ελλάδας θα τείνει να πωλείται στην ίδια τιμή. Αν η τιμή της μπίρας σ' ένα μαγαζί είναι υψηλότερη από την τιμή της ίδιας μπίρας σε ένα άλλο μαγαζί, οι καταναλωτές θα τείνουν να στραφούν στο μαγαζί με τη χαμηλότερη τιμή. Αν τα καταστήματα με την υψηλότερη τιμή μπορούν να βρίσκουν όλους τους πελάτες που θέλουν, τότε τα καταστήματα με τις χαμηλότερες τιμές θα επιχειρήσουν να αυξήσουν τις τιμές τους. Το αποτέλεσμα θα είναι ότι, εκτός από δευτερεύουσες ή πρόσκαιρες διαφορές, για το ίδιο εμπόρευμα μία και μόνο τιμή θα τείνει να επικρατεί στην αγορά σε μια δεδομένη χρονική στιγμή. Αυτή η τιμή η «τρέχουσα» ή αγοραία τιμή θα καθορίζεται από την αλληλεπίδραση της προσφοράς και της ζήτησης, και ιδιαίτερα από τον ανταγωνισμό μεταξύ πωλητών και μεταξύ αγοραστών. Ας υποθέσουμε ότι η τιμή αγοράς στην περιφέρεια της Στερεάς Ελλάδας είναι 2 ευρώ το μπουκάλι* τι θα συμβεί; Διάγραμμα 3. Ισορροπία, εκκαθάριση της αγοράς Στην τιμή αυτή (2 ευρώ) οι πωλητές θα επιθυμούν να πουλήσουν Q B μπουκάλια (σύμφωνα με την καμπύλη προσφοράς S), ενώ οι αγοραστές θα θέλουν να αγοράσουν μόνο Q A μπουκάλια. Η διαφορά, Q B - Q A μπουκάλια, είναι υπερβάλλουσα προσφορά. Οι πωλητές που θα μπορέσουν να βρουν αγοραστές σ' αυτήν την (σχετικά) υψηλή τιμή θα είναι ικανοποιημένοι, ενώ οι άλλοι, που δεν θα μπορούν να βρουν αγοραστές, θα είναι δυσαρεστημένοι. Εκείνοι που δεν βρίσκουν αγοραστές θα προσφέρουν ελαφρώς χαμηλότερες τιμές (ας πούμε 1,75 ευρώ ή 1,5 ευρώ το μπουκάλι) για να προσελκύσουν πελάτες. Εφόσον εξακολουθεί να υπάρχει υπερβάλλουσα προσφορά, κάποιοι πωλητές θα προσπαθήσουν να μειώσουν τις τιμές για να κερδίσουν, έτσι, πελάτες, και θα «κινούμαστε» σταδιακά από το σημείο Β στο σημείο Ε, όπως φαίνεται στο διάγραμμα. Όταν η επικρατούσα τιμή μειωθεί στο 1 ευρώ το μπουκάλι, η ποσότητα που θα επιθυμούν να πουλήσουν οι πωλητές (Q*) θα ισούται ακριβώς με την ποσότητα που θα επιθυμούν να αγοράσουν οι αγοραστές (Q*), και έτσι η πλεονάζουσα προσφορά θα εξαλειφθεί. Επομένως, η μείωση της τιμής από τους πωλητές θα σταματήσει όταν η τιμή της μπίρας φτάσει στο ύψος του ενός ευρώ το μπουκάλι. Ομοίως, αν η αρχική τιμή στην αγορά ήταν 0,50 ευρώ το μπουκάλι, )- θα υπήρχε υπερβάλλουσα ζήτηση. Οι αγοραστές δεν θα μπορούσαν να βρουν πωλητές για ολόκληρη την ποσότητα μπίρας που θέλουν να αγοράσουν στην τιμή αυτή, κι έτσι κάτι τέτοιο θα έτεινε να ωθήσει τις τιμές προς τα πάνω. Η υπερβάλλουσα ζήτηση θα εξαλειφόταν, όταν η τιμή αγοράς έφτανε το 1 ευρώ. Ο ανταγωνισμός στην αγορά για Υπερβάλλουσα προσφορά, ζήτηση και εκκαθάριση της αγοράς

11 11 αγαθά τείνει να παραγάγει μια τιμή «εκκαθάρισης της αγοράς», που είναι η τιμή εκείνη στην οποία οι πωλητές θέλουν να πουλήσουν ακριβώς την ποσότητα που οι αγοραστές θέλουν να αγοράσουν. Η υπερβάλλουσα προσφορά και η υπερβάλλουσα ζήτηση έχουν εξαλειφθεί, και λέμε ότι η αγορά «εκκαθαρίζεται». Στο Διάγραμμα 3 τιμή εκκαθάρισης της αγοράς είναι 1,00 ευρώ Σε μια αγορά όπως η αγορά μπίρας, η εκκαθάριση της αγοράς χαρακτηρίζεται συχνά και ως ισορροπία. Ο όρος ισορροπία είναι όρος κεντρικός. Οι οικονομολόγοι τον χρησιμοποιούν για να περιγράψουν μια κατάσταση όπου δεν υπάρχουν εσωτερικές, ως προς την κατάσταση αυτή, δυνάμεις που να προκαλούν τη μεταβολή της 3. Διάγραμμα 4. Μετατόπιση της ισορροπίας Στην αγορά μπίρας η τιμή και η πωλούμενη ποσότητα θα παραμείνουν αντίστοιχα στην τιμή και στην ποσότητα εκκαθάρισης της αγοράς μέχρις ότου εμφανιστεί κάποια εξωτερική μεταβολή. Μια τέτοιου είδους μεταβολή θα ήταν μια αλλαγή στις προτιμήσεις των ανθρώπων ως προς τη μπίρα ή η εισαγωγή μιας νέας τεχνολογίας στη διαδικασία παραγωγής μπίρας. Οι αλλαγές αυτές θα μεταβάλουν την τιμή και τις ποσότητες εκκαθάρισης της αγοράς όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 4. Μία μετατόπιση της καμπύλης ζήτησης προς τα δεξιά δημιουργεί υπερβάλλουσα ζήτηση και εκκινεί ο μηχανισμός εκκαθάρισης της αγοράς για να καταλήξουμε από την ισορροπία στο Ε 1 στην ισορροπία στο Ε 2. Όμως η τιμή και η ποσότητα εκκαθάρισης της αγοράς δεν μεταβάλλονται ως αποτέλεσμα ενεργειών των αγοραστών ή των πωλητών. Κανένας από τους αγοραστές ή πωλητές μπίρας δεν μπορεί να επωφεληθεί από οποιαδήποτε μεταβολή της συμπεριφοράς του πουλώντας λιγότερα, πληρώνοντας περισσότερα ή οτιδήποτε άλλο, δεδομένων των αντιδράσεων των άλλων. Οι αγοραστές, π.χ., θα μπορούσαν να θέλουν να πληρώσουν λιγότερα, αλλά, εάν το έκαναν, κανένας δεν θα τους πουλούσε μπίρα: η καμπύλη προσφοράς περιορίζει τις δυνατότητες τους. Οι πωλητές θα ήθελαν να πουλήσουν περισσότερες ποσότητες σε υψηλότερη τιμή, αλλά, εάν αύξαιναν την τιμή, θα πουλούσαν λιγότερο ή και καθόλου, αφού παρόμοιες μπίρες διατίθενται και σε χαμηλότερη τιμή: η καμπύλη ζήτησης περιορίζει τις δυνατότητες τους. Οι αγορές παρέχουν έναν τρόπο συντονισμού των οικονομιών μέσω αγοραπωλησιών, δηλαδή μέσω αγοραίων ανταλλαγών. Ο ανταγωνισμός μεταξύ Μεταβολή προσδιοριστικών παραγόντων της ζήτησης ή της προσφοράς και ισορροπία Οι καμπύλες ζήτησης και προσφοράς ως περιορισμοί στις αποφάσεις των υποκειμένων 3 Η ιδέα είναι δανεισμένη από τη Φυσική, και μπορεί ν' αποσαφηνιστεί με ένα φυσικό παράδειγμα: αν ρίξετε ένα βώλο σ' ένα κοίλο δοχείο που είναι τοποθετημένο επάνω σε ένα τραπέζι, θ' αρχίσει να ανεβοκατεβαίνει, και τελικά θα σταματήσει να κινείται στον πάτο του δοχείου. Η κατάσταση που προκύπτει είναι μια κατάσταση ισορροπίας, αφού δεν υπάρχει τίποτε το εσωτερικό ως προς την κατάσταση αυτή (η θέση του βώλου στο δοχείο και η θέση του δοχείου στο τραπέζι) που ν' αναγκάζει το βώλο να κινηθεί. Αν εμείς όμως ωθήσουμε το βώλο ή το δοχείο, τότε ο βώλος, φυσικά, θα μετακινηθεί στην περίπτωση όμως αυτή μιλάμε για εξωτερικές δυνάμεις.

12 12 αγοραστών και μεταξύ πωλητών τείνει να παραγάγει μια τιμή εκκαθάρισης της αγοράς στην οποία η ζητούμενη ποσότητα ισούται προς την προσφερόμενη ποσότητα. Επομένως, οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των όσων συμμετέχουν στην αγορά προσδιορίζουν τόσο την τιμή του αγαθού όσο και την ποσότητα που θα αγοραστεί και θα πουληθεί. Τι σημαίνει όμως ότι η τιμή της μπίρας και η ποσότητα της μπίρας που πωλείται «προσδιορίζονται από την προσφορά και τη ζήτηση»; Μοιάζει λίγο σα να λέμε ότι αιτία της δολοφονίας είναι το όπλο. Αυτό που πραγματικά καθορίζει την τιμή είναι εκείνο που καθορίζει τη θέση των καμπυλών προσφοράς και ζήτησης, καθώς επίσης κι εκείνο στο οποίο οφείλεται η προσαρμογή της παρατηρούμενης τιμής και της παρατηρούμενης ποσότητας στην τιμή και στην ποσότητα που εκκαθαρίζουν την αγορά. Όπως θα δούμε σε επόμενα Κεφάλαια, ο ανταγωνισμός δεν καταλήγει πάντα σε εκκαθάριση των αγορών. Μερικές φορές η πλεονάζουσα προσφορά ή η πλεονάζουσα ζήτηση μπορούν να διατηρηθούν για μεγάλο χρονικό διάστημα ή και επ' αόριστον. Κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί επειδή οι αγορές δεν είναι ανταγωνιστικές, ή και για άλλους λόγους. Στην περίπτωση αυτή, η προσφορά και η ζήτηση επηρεάζουν μεν τις τιμές και τις ποσότητες, αλλά δεν τις καθορίζουν. 5.4 ΤΟ ΑΟΡΑΤΟ ΧΕΡΙ Οι αγορές εκτελούν δύο αξιόλογες λειτουργίες: παρέχουν οικονομικά σημαντικές πληροφορίες, καθώς και το κίνητρο για να δράσει κανείς με βάση αυτές τις πληροφορίες. Οι πληροφορίες που παρέχουν οι αγορές αναφέρονται στο βαθμό σπανιότητας κάθε αγαθού ή υπηρεσίας. Σε μια ανταγωνιστική αγορά, η τιμή ενός αγαθού είναι μέτρο της σπανιότητας του. Αν η τιμή ενός αγαθού αυξηθεί, συμπεραίνουμε ότι έχει γίνει πιο σπάνιο αν μειωθεί, έχει γίνει λιγότερο σπάνιο. Με τον όρο σπανιότητα εννοούμε δύο πράγματα: πόσο επιθυμητό είναι ένα αγαθό ή μια υπηρεσία και πόσο δύσκολο είναι να το αποκτήσει κανείς. Κάτι πολύ επιθυμητό, και επίσης και αναγκαίο, όπως ο αέρας, μπορεί να μην είναι σπάνιο, στο βαθμό που η προσφορά του είναι σχεδόν απεριόριστη. Τα κίνητρα που παρέχει η αγορά είναι δύο ειδών. Πρώτον: όταν οι καταναλωτές ψάχνουν για την καλύτερη αγορά, προσπαθούν, χωρίς να το γνωρίζουν ή ακόμη και χωρίς να νοιάζονται, να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους χρησιμοποιώντας αγαθά που δεν είναι σε μεγάλη σπανιότητα μ' άλλα λόγια, αναζητούν αγαθά με χαμηλότερες τιμές. Δεύτερον: οι παραγωγοί εταιρείες ή άτομα θα προσπαθήσουν να παραγάγουν αγαθά που μπορούν να πουληθούν έναντι υψηλής τιμής, χρησιμοποιώντας εισροές που δεν είναι δαπανηρές, επιδιώκοντας, έτσι, να αποκομίσουν χρηματικό κέρδος τούτο σημαίνει ότι επιδιώκουν να παραγάγουν κάτι που είναι σπάνιο, χρησιμοποιώντας εισροές που δεν είναι σπάνιες. Έτσι, τόσο οι καταναλωτές όσο και οι παραγωγοί θα επιδιώξουν να κάνουν κάτι πολύ λογικό: να μη χρησιμοποιήσουν ό,τι είναι σπάνιο και να χρησιμοποιήσουν ό,τι βρίσκεται σε αφθονία. Κανείς δεν θα απαιτήσει απ' αυτούς να πράξουν έτσι. Απλώς θα το κάνουν επειδή τους συμφέρει προσωπικά. Πραγματικά, η αγορά επιτυγχάνει τα μαγικά της αποτελέσματα πίσω από τις πλάτες αυτών που συμμετέχουν στην αγορά. Αυτό είναι το βασικό επιχείρημα που στηρίζει την έννοια του αόρατου χεριού. Διάγραμμα 5. Πληροφορία και κίνητρα Τι καθορίζει την τιμή και την ποσότητα ισορροπίας; Οι αγορές ως μηχανισμών μετάδοσης πληροφορίας και παροχής κινήτρων

13 13 Για να αναλύσουμε τον τρόπο λειτουργίας της αγοράς ως αποκεντρωμένου συστήματος μετάδοσης πληροφορίας και παροχής κινήτρων ας εξετάσουμε τώρα την υπερβάλλουσα ζήτηση με ένα άλλον τρόπο: όχι ως ποσότητα, αλλά ως τιμή. (Η ανάλυσή μας θα αναφέρεται στο Διάγραμμα 5). Σημειώστε ότι, αν μόνο Q 1 μπουκάλια είναι διαθέσιμα (είναι η συνολική ποσότητα που θα προσφέρουν όλοι οι παραγωγοί στην τιμή P 1 ευρώ), οι καταναλωτές θα ήθελαν τώρα να πληρώσουν P 3 ευρώ το μπουκάλι. Το στοιχείο αυτό συνάγεται από τη νέα καμπύλη ζήτησης. Η διαφορά μεταξύ των δύο τιμών παρέχει μια κρίσιμη πληροφορία: το ποσό που οι καταναλωτές επιθυμούν να πληρώσουν για ένα επιπλέον μπουκάλι μπίρας είναι μεγαλύτερο από το κόστος που έχουν οι παραγωγοί προκειμένου να προσφέρουν ένα επιπλέον μπουκάλι μπίρας. Είναι φανερό ότι μεταξύ P 1 ευρώ και P 3 ευρώ υπάρχει μια τιμή όπου μια αύξηση στην προσφερόμενη ποσότητα μπίρας θα ικανοποιούσε τόσο τους καταναλωτές όσο και τους παραγωγούς. Από το γεγονός αυτό ο οικονομολόγος συμπεραίνει ότι περισσότερη μπίρα στην αγορά θα ωφελούσε και τους δύο. Αυτός είναι ο τύπος των πληροφοριών που παρέχει η αγορά. Παρέχει, όμως, και το κίνητρο για να δράσει κανείς με βάση αυτές τις πληροφορίες. Αν οι παραγωγοί αντιληφθούν την υπερβάλλουσα ζήτηση, θα αντιληφθούν επίσης ότι θα τους ήταν δυνατό να αυξήσουν την τιμή τους, χωρίς να έχουν πρόβλημα να διαθέσουν στην αγορά και τα Q 1 μπουκάλια που παράγουν. Από τη στιγμή όμως που αυξάνουν την τιμή τους, κερδίζουν περισσότερα από την παραγωγή μπίρας απ' ό,τι θα κέρδιζαν από οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα (στην τιμή P 1 ευρώ το μπουκάλι, το κέρδος τους απ' τη μπίρα ήταν ίσο με το κέρδος που θα είχαν από οποιαδήποτε άλλη εναλλακτική παραγωγική δραστηριότητα). Έτσι, η επιθυμία τους να κερδίσουν περισσότερο θα τους οδηγήσει στην παραγωγή περισσότερης μπίρας. Η διατύπωση αυτή αποτελεί, βέβαια, μια διαφορετική περιγραφή του τρόπου με τον οποίο προσδιορίζεται η τιμή και η ποσότητα εκκαθάρισης της αγοράς. Έτσι καταλήγουμε, όμως, σ' ένα σημαντικό συμπέρασμα: η επιδίωξη του κέρδους από την πλευρά των παραγωγών μπίρας θα τους οδηγήσει να κάνουν, όχι μόνο αυτό που επιθυμούν οι ίδιοι, αλλά κι αυτό που επιθυμούν και οι καταναλωτές. Αν η αρχική τιμή ήταν P 3 ευρώ θα υπήρχε υπερβάλλουσα προσφορά: η διαδικασία εκκαθάρισης της αγοράς θα λειτουργούσε προς την αντίθετη κατεύθυνση. Προκειμένου να πουλήσουν την υπερβάλλουσα ποσότητα, οι παραγωγοί θα ήταν υποχρεωμένοι να θέσουν τιμές χαμηλότερες από εκείνες που ήταν απαραίτητες ώστε να κέρδιζαν τόσα όσα θα μπορούσαν να κέρδιζαν χρησιμοποιώντας τα κεφαλαιουχικά τους αγαθά και τα χρήματα τους σε κάποιαν άλλη επιχειρηματική δραστηριότητα. Με την παραγωγή μιας μεγάλης ποσότητας μπίρας, το κόστος προσφοράς μιας επιπλέον μονάδας (ενός μπουκαλιού) θα ήταν μεγαλύτερο από την τιμή που θα πλήρωναν οι καταναλωτές γι' αυτό το επιπρόσθετο μπουκάλι. Ο οικονομολόγος θα συμπέραινε ότι η παραγωγή μπίρας είναι υπερβολική - η κοινωνία θα ήταν σε καλύτερη θέση αν μεταφέρονταν εισροές στην παραγωγή κάποιων άλλων αγαθών. Οι παραγωγοί μπίρας θα αναγνώριζαν επίσης ότι, έτσι και συνέχιζαν να προσφέρουν την ίδια ποσότητα μπίρας, θα ήταν υποχρεωμένοι να την ξεπουλήσουν Ο μηχανισμός μετάδοσης της πληροφορίας και των κινήτρων

14 14 σε μη επικερδείς τιμές, πράγμα που θα τους οδηγούσε σε ζημίες και πιθανή χρεοκοπία. Οι Τιμές αποτελούν ένα Αποκεντρωμένο Σύστημα Πληροφόρησης και Κινήτρων Για τους καταναλωτές Για τους παραγωγούς Οι τιμές ως πληροφόρηση Οι τιμές μετρούν το κόστος παραγωγής ενός εμπορεύματος. Οι τιμές μετρούν τη ζήτηση για ένα εμπόρευμα και υποδηλώνουν ποιες εισροές είναι περισσότερο δαπανηρές Οι τιμές ως κίνητρο Οι τιμές, σε συνδυασμό με την ανάγκη να παραμείνει κανείς στα όρια του χρηματικού προϋπολογισμού του, οδηγούν στην ικανοποίηση των αναγκών με το φθηνότερο δυνατό τρόπο. Οι τιμές, σε συνδυασμό με την ανάγκη να κερδηθούν χρήματα προκειμένου να μη χρεοκοπήσει η επιχείρηση, οδηγούν σε χαμηλού κόστους παραγωγή των αγαθών που ζητούνται Συμπερασματικά: σχετικά με την υπερβάλλουσα προσφορά, η αγορά παρέχει στους παραγωγούς κίνητρο με τη μορφή μιας απειλητικής ράβδου: ή θα προσαρμοστείτε στις πληροφορίες που παρέχει η αγορά ή θα βγείτε από το παιχνίδι. Όταν υπάρχει υπερβάλλουσα ζήτηση, η αγορά προσφέρει στους παραγωγούς ένα δέλεαρ: υψηλότερα κέρδη περιμένουν εκείνους που προσαρμόζονται στις πληροφορίες της αγοράς, επεκτείνοντας την παραγωγή τους. Με τον τρόπο αυτό, η αγορά κατευθύνει το εγωιστικό συμφέρον των καταναλωτών και των παραγωγών και τους ωθεί να κάνουν ακριβώς αυτό που είναι και προς το συμφέρον των άλλων, παρόλο που κανείς τους δεν ενδιαφέρεται για την ευημερία των άλλων. Αυτή είναι, εν ολίγοις, η επίδραση του αόρατου χεριού. 5.5 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΜΕ ΤΟ ΑΟΡΑΤΟ ΧΕΡΙ 4 ΤΟ 1776 Ο ADAM SMITH έγραφε, όπως αναφέραμε και προηγουμένως πως «...με το να προωθεί τα δικά του συμφέροντα, ο έμπορος συχνά προωθεί αποτελεσματικότερα το κοινωνικό συμφέρον απ' ότι εάν προσπαθούσε να το προωθήσει. Ποτέ μου δεν είδα να βγαίνει κάτι καλό για την κοινωνία από εκείνους που πάσχιζαν με γνώμονα το κοινωνικό συμφέρον». Σε αυτές τις γραμμές πρωτοαντικρίζουμε την άποψη το ότι Γενικό Καλό, η κοινωνία, εξυπηρετείται όχι όταν τα άτομα πασχίζουν για αυτό, αλλά όταν φουντώνει ο ανταγωνισμός μεταξύ εγωιστών, οι οποίοι ενδιαφέρονται ο καθ' ένας για τον εαυτούλη του και δίχως την παραμικρή σκέψη για το Γενικό Καλό. Ο λόγος είναι ότι, χωρίς να το έχει σχεδιάσει κανείς (ή να έχει καν ενδιαφερθεί), ο ανταγωνισμός οδηγεί στην αποτελεσματική χρήση των πόρων και συνεπώς στη γενική ευημερία. Πρόκειται για το αισιόδοξο συμπέρασμα του Smith ότι ο ανταγωνισμός, δίχως την συγκατάθεση των ατόμων, μετατρέπει τα Ιδιοτελή τους Κίνητρα τους σε Κοινωνικές Αρετές. Βέβαια ο Smith δεν ήταν απόλυτος. Δεν ισχυρίστηκε ότι ο ανταγωνισμός των εγωκεντρικών θα οδηγήσει πάντα στην αποτελεσματικότητα και την ευδαιμονία για το κοινωνικό σύνολο «συχνά» ήταν η λέξη που χρησιμοποίησε. Αντίθετα με την 4 Η ενότητα 5.5 έχει στηριχτεί στα περισσότερα σημεία της στο βιβλίο των Θεοχαράκη-Βαρουφάκη, Μικροοικονομικά Υποδείγματα μερικής και Γενικής Ισορροπίας, εκδόσεις Τυπωθήτω καθώς και στο βιβλίο του Βαρουφάκη, Πολιτική Οικονομία, εκδόσεις Gutenberg.

15 15 προσεκτική στάση του Smith, πολλοί σύγχρονοι στοχαστές (οικονομολόγοι και μη) έχουν την τάση να λαμβάνουν ως δεδομένο ότι μια ανταγωνιστική αγορά θα συγκλίνει αυτόματα στην ισορροπία και, συνεπώς, στην αποτελεσματικότητα. Σε τούτο το κεφάλαιο εξετάζουμε περιπτώσεις όπου το «συχνά» του Smith δεν θα ισχύσει. Στις ενότητες μετά την πρώτη που αναφέρεται σε μη-ανταγωνιστικές αγορές οι περιπτώσεις που θα εξετάσουμε είναι εκείνες όπου όταν μια αγορά συγκλίνει στην ανταγωνιστική ισορροπία, τότε ακριβώς εμφανίζεται η αναποτελεσματικότητα. Ανταγωνιστική λέμε μία αγορά όταν η τιμή πώλησης της τελευταίας παραγόμενης μονάδας ενός προϊόντος (οριακό έσοδο) είναι ίση με το συνολικό κόστος που επωμίζεται ο επιχειρηματίας για να παράγει τη τελευταία μονάδα (οριακό κόστος). Εδώ υποθέτουμε ότι στο κόστος συμπεριλαμβάνονται εκτός από το κόστος πρώτων υλών, φθοράς των μηχανημάτων και μισθών και η αμοιβή που δικαιούται ο επιχειρηματίας εφόσον απασχολεί το κεφάλαιό του στην επιχείρηση αυτή αντί να το χρησιμοποιούσε αλλού καθώς και την όποια αμοιβή του, αυτού ή αντιπροσώπων του για την οργάνωση και εποπτεία της παραγωγής και της διάθεσης του προϊόντος. Η σκέψη είναι απλή. Η επιχείρηση θα συνεχίσει να παράγει μονάδες προϊόντος μέχρι αυτή τη μονάδα που το έσοδο που θα έχει από την πώλησή της (τη τιμή δηλαδή) θα είναι τουλάχιστον ίσο με το κόστος που επωμίζεται για να παραχθεί. Σε μία μηανταγωνιστική αγορά η επιχείρηση μπορεί να επιλέξει μία ποσότητα παραγωγής που θα πωλείται σε τιμή μεγαλύτερη από το οριακό κόστος. Εφόσον δεν θα αντιμετωπίζει ανταγωνισμό από άλλες επιχειρήσεις δεν θα έχει κίνητρο να παράγει τέτοια ποσότητα που θα ρίξει τη τιμή στην ελάχιστη δυνατή συμφέρουσα τιμή (που δεν ζημιώνεται) για να διατηρήσει τα μερίδια της στην αγορά. Αποτελεσματική (κατά Pareto) τη λέμε όταν δεν είναι δυνατό να βελτιωθεί η θέση κάποιου, όπως προσδιορίζεται αυτή η θέση από τα αποτελέσματα της λειτουργίας της αγοράς ή της κατανομής των πλουτοπαραγωγικών πόρων της κοινωνίας, χωρίς να χειροτερεύσει η θέση κάποιου άλλου. Με άλλα λόγια όταν σε μία δεδομένη κατάσταση λειτουργίας μίας αγοράς μπορούμε να βρούμε μία ρύθμιση/συμφωνία η οποία να βελτιώνει τη θέση κάποιου χωρίς να χειροτερεύει τη θέση όλων των άλλων τότε η αρχική κατάσταση ήταν αναποτελεσματική και η καινούργια κατάσταση που έχει προκύψει μετά τη συμφωνία/ρύθμιση είναι περισσότερο αποτελεσματική από την προηγούμενη, αν όχι αποτελεσματική. Για παράδειγμα αν σε μία αγορά μπορούμε να προτείνουμε μία ρύθμιση η οποία θα επιτρέπει σε κάποιους να καταναλώνουν ένα προϊόν που πριν δεν ήταν δυνατό να το καταναλώσουν χωρίς όμως αυτή η ρύθμιση να υποχρεώνει κάποιους άλλους σε ζημίες ή απώλειες τότε εφαρμόζοντας τη ρύθμιση κινούμαστε από την αναποτελεσματικότητα προς την αποτελεσματικότητα. Το ίδιο ισχύει και για την κατανομή των πόρων μίας κοινωνίας. Με άλλα λόγια η αποτελεσματικότητα μπορούμε να τη φανταστούμε ως ένα όριο: όταν την έχεις αγγίξει δεν μπορείς να βελτιώσεις τη θέση κάποιου χωρίς να χειροτερέψεις τη θέση κάποιου άλλου. Στα πλαίσια της θεωρίας του Αόρατου Χεριού, με τις υποθέσεις που έχει μεταξύ των οποίων είναι η παρουσία πολλών επιχειρήσεων στο κλάδο που καμία δεν μπορεί να καθορίσει τη τιμή πώλησης, η τέλεια πληροφόρηση των μετεχόντων σε μία αγορά για τα δεδομένα που επικρατούν στην αγορά και στον κλάδο, η ευκολία εισόδου και εξόδου στο κλάδο, δηλαδή αν κάποιος θέλει να δραστηριοποιηθεί σε μία αγορά να μπορεί να το κάνει χωρίς να αντιμετωπίζει περιορισμούς, αποδεικνύεται ότι μία ανταγωνιστική αγορά είναι και αποτελεσματική. Σε αυτό το κεφάλαιο επομένως θα δείξουμε ότι κάτω από εύλογες υποθέσεις για την πραγματική λειτουργία των οικονομικά δρώντων και των αγορών υπάρχουν περιπτώσεις, μάλιστα πολλές, όπου οι αγορές αποτυγχάνουν να συντονίσουν

16 16 αποτελεσματικά τους οικονομικά δρώντες και παράγουν πολλές φορές ανεπιθύμητα αποτελέσματα. Οι περιπτώσεις αγορών που δεν λειτουργούν σωστά, σύμφωνα με τη θεωρία του Αόρατου Χεριού, ονομάζονται αποτυχίες της αγοράς. Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι πρόκειται για κριτική «εκ των έσω». Μια κριτική της ανταγωνιστικής ισορροπίας μέσα στο πλαίσιο της θεωρίας του Αόρατου Χεριού, δηλαδή της νεοκλασικής θεωρίας. Όπως θα δούμε παρακάτω, οι ίδιοι οι νεοκλασικοί θεωρητικοί ανακάλυψαν πολλές περιπτώσεις όπου ο ανταγωνισμός αντί να οδηγήσει στην αποτελεσματικότερη χρήση των πόρων μιας κοινωνίας, οδηγεί στην αναποτελεσματικότητα. Βασικοί «φταίχτες» για αυτή την αναποτελεσματικότητα (της ανταγωνιστικής ισορροπίας) είναι δύο - οι λεγόμενες εξωτερικότητες και η έλλειψη πληροφόρησης (που οδηγεί και στην ασύμμετρα κατανεμημένη πληροφόρηση-ασύμμετρη πληροφόρηση), καταστάσεις που θα συζητήσουμε στη συνέχεια, εφόσον πρώτα συζητήσουμε για τις μη-ανταγωνιστικές αγορές Μη-ανταγωνιστικές αγορές Πρώτον, αν οι αγορές δεν είναι ανταγωνιστικές, οι μεταβολές των τιμών μπορεί να μη σηματοδοτούν μεταβολές στο κόστος παραγωγής ενός αγαθού. Στην περίπτωση αυτή η τιμή μπορεί να αυξηθεί, ακόμα και αν το κόστος απόκτησης του αγαθού άντληση από το έδαφος, επεξεργασία κ.ο.κ. δεν έχει αυξηθεί καθόλου. Το ίδιο θα ισχύει και όταν μια φαρμακευτική εταιρεία, που ελέγχει την αγορά ενός ορισμένου φαρμάκου, αυξάνει τα κέρδη της διατηρώντας μια υψηλή τιμή για το προϊόν της: το αποτέλεσμα είναι η αποθάρρυνση ή ακόμη και η παρεμπόδιση ορισμένων χρηστών να αγοράσουν το αγαθό αυτό. Σύμφωνα με το επιχείρημα του αόρατου χεριού, η υψηλή τιμή θα έπρεπε να υποδηλώνει υψηλό κόστος παραγωγής του αγαθού. Στην περίπτωση αυτή είναι λογικό να αποθαρρύνεται η χρήση του φαρμάκου. Εδώ όμως η υψηλή τιμή δεν υποδηλώνει μια τέτοιου είδους σπανιότητα του εν λόγω φαρμάκου: αντίθετα, είναι αποτέλεσμα της ισχύος της φαρμακευτικής εταιρείας και της μη ανταγωνιστικής δομής της αγοράς των φαρμάκων. Όταν οι αγορές δεν είναι ανταγωνιστικές, οι τιμές δεν μεταδίδουν τις σωστές πληροφορίες. Θα επανέλθουμε στο ζήτημα της δύναμης στην αγορά, καθώς και στο θέμα των μη ανταγωνιστικών αγορών, σε επόμενα Κεφάλαια. Δεύτερον: όπως ακριβώς οι μη ανταγωνιστικές αγορές δεν μεταδίδουν τις σωστές πληροφορίες σχετικά με το κόστος, αποτυχαίνουν επίσης και στη δημιουργία των σωστών κινήτρων. Στο προηγούμενο παράδειγμα, η φαρμακευτική εταιρεία γνωρίζει ότι οι άνθρωποι πληρώνουν πολύ περισσότερα για το φάρμακο απ' ό,τι κοστίζει η παραγωγή του. Στην περίπτωση αυτή υποτίθεται ότι η αγορά παρέχει το κίνητρο το δέλεαρ του κέρδους στην εταιρεία να παράγει περισσότερο. Αυτό μπορεί να ισχύει έως ένα σημείο, αλλά όχι γενικά. Γιατί; Αν η εταιρεία αύξανε την παραγωγή της, η μεγαλύτερη προσφορά στην αγορά θα κατέληγε σε χαμηλότερες τιμές, και τα κέρδη από τις αυξημένες πωλήσεις δεν θα αντιστάθμιζαν τις απώλειες από τις χαμηλότερες τιμές Εξωτερικότητες Οι εξωτερικότητες, μιλώντας γενικά, εμφανίζονται όταν οι αποφάσεις που λαμβάνει κάποιος οδηγούν σε αποτελέσματα τα οποία δεν αφορούν μόνο τον ίδιο

17 17 αλλά άμεσα (δηλαδή όχι μέσω των τιμών) επηρεάζουν και στοιχεία της δραστηριότητας άλλων τα οποία γενικά θεωρούνται ότι αφορούν αυτούς μόνο, ή με άλλα λόγια όταν η ευημερία κάποιου δεν εξαρτάται μόνο από τις αποφάσεις του και τις τιμές αλλά και από τις αποφάσεις άλλων που επιδρούν σε αυτόν όχι μόνο μέσω των τιμών. Ειδικότερα, παραγωγικές εξωτερικότητες, εμφανίζονται όταν η ποσότητα που παράγει μία επιχείρηση επιδρά άμεσα στη παραγωγικότητα της άλλης επιχείρησης. Για παράδειγμα, πρόσφατα τόσο οι ψαράδες όσο και οι διάφοροι διεθνείς οργανισμοί κατάλαβαν τις αρνητικές παραγωγικές εξωτερικότητες: όταν ψαρεύουν πολλοί η παραγωγικότητα του ψαρέματος δεν εξαρτάται μόνο από την προσπάθεια και την τεχνολογία που διαθέτουν οι ψαράδες αλλά και από το πόσοι άλλοι ψαρεύουν. Εφόσον όταν ψαρεύουν πολλοί μειώνεται ο πληθυσμός των ψαριών. Επομένως, η ποσότητα ψαριών δεν εξαρτάται πλέον μόνο από τις προσπάθειες που καταβάλλει κάθε ψαράς αλλά από τη συνολική δραστηριότητα του ψαρέματος. Για να καταλάβουμε τη διαφορά ας φανταστούμε τι συνέβαινε όταν δεν ψάρευαν πάρα πολλοί στους ωκεανούς της γης. Τότε η ποσότητα που θα έπιανε κάποιος εξαρτιόταν από τις δικές του προσπάθειες και την τεχνολογία. Οι δραστηριότητες των άλλων επιδρούσαν σε αυτόν έμμεσα, μέσω του μηχανισμού των τιμών. Αν υπήρχε μεγάλη ποσότητα στην αγορά, είχε αποτελέσματα στη τιμή. Στην κατάσταση που περιγράψαμε ως αρνητική εξωτερική επίδραση, τα αποτελέσματα της δραστηριότητας όλων εμφανίζονται και στην παραγωγικότητα που έχει οποιοσδήποτε, επομένως, η παραγωγικότητα του δεν εξαρτάται μόνο από τη προσπάθεια του και τη τεχνολογία που διαθέτει. Αλλά διάσημα παραδείγματα που υπάγονται στην ίδια κατηγορία αφορούν τη μόλυνση του περιβάλλοντος που προκαλείται από τις επιχειρηματικές δραστηριότητες και έχει άμεσες επιπτώσεις στην ευημερία άλλων. Αντίστροφα μπορούμε να έχουμε θετικές παραγωγικές εξωτερικότητες Η τραγωδία των κοινών. Ένα παράδειγμα Σε αυτή την ενότητα θα καταστρώσουμε ένα υπόδειγμα για να μελετήσουμε τις αρνητικές παραγωγικές εξωτερικότητες. Υποθέτουμε ότι έχουμε ένα χωριό χτισμένο δίπλα σε μία λίμνη. Όλοι οι κάτοικοι είναι ψαράδες (έχουν από μια βάρκα ο καθένας) αλλά έχουν και έναν μικρό χωράφι ο καθένας στον οποίο μπορούν να φυτέψουν ντομάτες. Τα ψάρια που πιάνουν τα πουλάνε προς 20 το κιλό ενώ τις ντομάτες προς 2 το κιλό. Προφανώς στη διάρκεια μιας ώρας που ψαρεύουν δεν μπορούν να δουλεύουν και στο χωράφι για να παράγουν ντομάτες. Στην γλώσσα της οικονομικής, το κόστος ευκαιρίας μιας ώρας ψαρέματος του Α είναι ίσο με τις ντομάτες που δεν παρήχθησαν επειδή εκείνη την ώρα έλλειπε ο Α από το χωράφι. Αν υποθέσουμε ότι ο κάθε ένας παράγει μισό κιλό ντομάτες ανά ώρα εργασίας στον αγρό τότε το κόστος (ευκαιρίας) μιας ώρας ψαρέματος ισοδυναμεί με 1 - δηλαδή, με την αξία του μισού κιλού ντοματών που δεν παρήχθη στη διάρκεια αυτής της ώρας (μισό κιλό επί 2 το κιλό = 1). Οι κάτοικοι πρέπει τώρα να επιλέξουν, ο κάθε ένας για τον εαυτό του, πόσες ώρες την ημέρα θα δουλεύουν στο χωράφι και πόσες θα ψαρεύουν. Αυτό βέβαια εξαρτάται από το πόσα ψάρια πιάνουν την κάθε ώρα που περνούν στη λίμνη. Το τελευταίο εξαρτάται όμως από το πόσοι ψαρεύουν (η λίμνη σχετικά μικρή και αν το ψάρεμα είναι υπερβολικό θα έχει μειωθεί η συνολική διαθέσιμη ποσότητα ψαριών στη λίμνη, επομένως το πόσα ψάρια πιάνει κανείς εξαρτάται από το αν έχει μειωθεί και την έκταση αυτής της μείωσης η διαθέσιμη ποσότητα ψαριών).

18 18 Υποθέτουμε ότι το χωρίο έχει 1000 άτομα που εργάζονται (με μια βάρκα και ένα χωράφι αγρό ίσου μεγέθους ο καθένας). Όλοι εργάζονται 8 ώρες την ημέρα για 300 ημέρες το χρόνο. Συνολικά, οι χωριανοί εργάζονται, είτε φυτεύοντας ντομάτες είτε ψαρεύοντας, 1000 επί 8 επί 3000 = 2,4 εκατομμύρια ώρες ετησίως. Επομένως αυτές οι ώρες θα μοιράζονται ή σε ψάρεμα ή σε παραγωγή ντομάτας και θα ισχύει 2,4εκ = L ΨΑΡ + L ΝΤΟΜ. Όπως ήδη υποθέσαμε, η κάθε ώρα στον αγρό τους αποδίδει 1/2 κιλό ντομάτες, δηλαδή εισόδημα από ντομάτες 1. Εάν το χωριό, συνολικά, επενδύει L NTOM ώρες εργασίας στην ντοματο-καλλιέργεια, το συνολικό εισόδημα, TR NTOM, από τις ντομάτες θα ισούται με TR NTOM = L NTOM. Συνεπώς, εάν ψαρεύουν (συνολικά) L ΨΑΡ ώρες, τότε το εισόδημα που έχασαν από τις ντομάτες ισούται με L ΨΑΡ ενώ το εισόδημα που θα κερδίσουν από τις ντομάτες θα είναι (2,4 εκ. μείον L ΨΑΡ ), το οποίο είναι και το κόστος, συνολικά για το χωριό, των L ΨΑΡ ωρών ψαρέματος, δηλαδή αν συμβολίσουμε το συνολικό κόστος του ψαρέματος με TC ΨΑΡ, γι αυτό θα ισχύει TC ΨΑΡ =L ΨΑΡ. Υποθέτουμε ότι η συνολική ποσότητα ψαριών που πιάνουν αυξάνεται καθώς αυξάνουν οι ώρες ψαρέματος αλλά από ένα ορισμένο αριθμό ωρών ψαρέματος και μετά αρχίζει να μειώνεται καθώς μειώνεται ο πληθυσμός ψαριών στη λίμνη λόγω του υπερβολικού ψαρέματος. Για να το εκφράσουμε ποσοτικά, μπορούμε να παραστήσουμε την ποσότητα ψαριών ως συνάρτηση των ωρών ψαρέματος με μία μορφή: 1 QΨΑΡ = b L ΨΑΡ (2,4 L ΨΑΡ ), b= (1.1) Σημειώνουμε ότι τόσο το 2,4, όσο και το L ΨΑΡ μετριούνται σε εκατομμύρια. Επομένως τα έσοδα από τη δραστηριότητα του ψαρέματος θα 20 για κάθε κιλό επί Q ΨΑΡ κιλά και θα δίνεται από τη σχέση TR ΨΑΡ =20 Q ΨΑΡ. Τα κέρδη από το ψάρεμα θα είναι η διαφορά μεταξύ εσόδων και κόστους, δηλαδή συμβολικά TR ΨΑΡ -TC ΨΑΡ. Στο διάγραμμα που ακολουθεί αποτυπώνουμε τα δεδομένα των κατοίκων σε σχέση με τα έσοδα και το κόστος του ψαρέματος Η γραμμή TC ΨΑΡ απεικονίζει, για όλο το χωριό συνολικά, το κόστος (ευκαιρίας) του ψαρέματος ως προς το σύνολο των ωρών ψαρέματος, που μετριούνται στον οριζόντιο άξονα. Π.χ. εάν κανένας δεν ψαρεύει, και όλοι περνάνε τις διαθέσιμες προς εργασία 2,4 εκ. ώρες ετησίως καλλιεργώντας ντομάτες, το εισόδημά τους από τις ντομάτες θα ισούται με 2,4 εκ. (και από τα ψάρια μηδέν). Το οποίο σημαίνει ότι εάν ψαρεύουν συνέχεια, και δεν τους μείνει ούτε λεπτό για να καλλιεργούν ντομάτες, τότε θα έχουν χάσει εισόδημα ίσο με 2,4 εκ. Συνεπώς, στο διάγραμμα η καμπύλη κόστους (ευκαιρίας) του ψαρέματος ξεκινά από το μηδέν, εφόσον αν L ΨΑΡ =0 τότε δεν έχουν κανένα κόστος από το ψάρεμα (ούτε έσοδο φυσικά) και φτάνει τα 2,4 εκ. στο σημείο όπου οι ώρες εργασίας είναι 2,4 εκατομμύρια. Η καμπύλη συνολικών εσόδων από το ψάρεμα (TR ΨΑΡ ) και αυτή ξεκινά από το μηδέν, δεδομένου ότι εάν ψαρεύουν μηδέν ώρες τα έσοδά τους από την πώληση ψαριών θα είναι, όπως είναι φυσικό, μηδενικά. Όμως εδώ έχουμε το εξής ενδιαφέρον: Τα έσοδα από τα ψάρια (TR ΨΑΡ ) μετά από ένα σημείο (το Ν), μειώνονται εφόσον η συνολική παραγωγή μειώνεται όσο αυξάνουν οι ώρες ψαρέματος. Ο λόγος είναι οι (αρνητικές) παραγωγικές εξωτερικότητες: Εάν δεν ψαρεύει κανείς, η λίμνη είναι γεμάτη ψάρια και για αυτό με μικρή αύξηση της προσπάθειας (των ωρών ψαρέματος) η ποσότητα ψαριών, και συνεπώς τα έσοδα από τα ψάρια (TR ΨΑΡ ), αυξάνουν απότομα (βλ. την μεγάλη κλίση που έχει αρχικά η καμπύλη TR ΨΑΡ. Μετά το Ν όμως η κλίση γίνεται αρνητική, δηλαδή κάθε ώρα ψαρέματος μετά το L ΨΑΡ =1,2

19 19 εκατομμύρια ώρες εργασίας ψαρέματος μειώνει τη ποσότητα της ψαριάς και επομένως μειώνει τα έσοδα (έχουμε υποθέσει για λόγους απλότητας ότι οι ψαράδες πουλάνε σε μία αγορά που δεν μπορεί να επηρεαστεί από αυτούς και αντιμετωπίζουν σταθερή τιμή πώλησης). Σε αυτή τη κατάσταση, εφόσον οι χωριανοί επιλέγουν τις ώρες ψαρέματος ο κάθε ένας ξεχωριστά και με μοναδικό γνώμονα το προσωπικό τους συμφέρον, το αποτέλεσμα θα είναι ένα από εκείνα που διαψεύδουν τον γενικό κανόνα του Αόρατου Χεριού: ο ανταγωνισμός μεταξύ των εγωιστών θα έχει οδηγήσει το χωριό, όχι στην κοινωνική ευημερία, αλλά στην κοινωνική ανορθολογικότητα και την οικονομική αναποτελεσματικότητα. Στη συνέχεια θα εξετάσουμε γιατί. Ο κάθε χωριανός θα επιλέξει πόσες ώρες τον συμφέρει να ψαρεύει έτσι ώστε η τελευταία ώρα που ψαρεύει να του αποφέρει εισόδημα ίσο προς το εισόδημα που του αποφέρει μια ώρα απασχόλησης στον αγρό του, διαφορετικά μία από τις δύο δραστηριότητες θα είναι πιο κερδοφόρα. Δηλαδή αν δεν ισχύει η ισότητα είτε ψαρεύει περισσότερο είτε λιγότερο από όσο τον συμφέρει. Αυτό, βέβαια, ισχύει για όλους. Έτσι όλοι τους μαζί θα επιλέξουν συνολικά έναν αριθμό ωρών ψαρέματος L ΨΑΡ ο οποίος θα εξισώνει το εισόδημα της τελευταίας ώρας ψαρέματος με εκείνο που αποφέρει μια ώρα απασχόλησης στον αγρό. Ποιος είναι αυτός ο αριθμός ωρών L ΨΑΡ ; Η απάντηση είναι: L ΨΑΡ = 2 εκ. ώρες ετησίως Γιατί; Έστω ότι L ΨΑΡ < 2 εκ. Προφανώς (τα έσοδα TR είναι πάνω από τη καμπύλη κόστους TC στο διάγραμμα για κάθε ποσότητα εργασίας μικρότερη των 2,0εκ.), τα έσοδα από τα ψάρια ξεπερνούν το κόστος ευκαιρίας της προσπάθειας στη λίμνη, δηλαδή TR ΨΑΡ >ΤC ΨΑΡ. Με άλλα λόγια, οι ώρες αυτές ψαρέματος «παράγουν» ψάρια των οποίων η αξία στην αγορά είναι μεγαλύτερη αυτή των ντοματών που θα παραγόντουσαν εάν αυτές τις ώρες οι χωριανοί δεν τις πέρναγαν στη λίμνη αλλά στους αγρούς. Συνεπώς, έχουν κάθε κίνητρο να ψαρεύουν περισσότερο (από τη στιγμή που το κόστος ευκαιρίας του ψαρέματος υπερκαλύπτεται). Εφόσον λοιπόν L ΨΑΡ < 2 εκ., έχουμε TR ΨΑΡ >ΤC ΨΑΡ, και μια επί πλέον ώρα ψαρέματος θα αποφέρει

20 20 αξία μεγαλύτερη από μια επί πλέον ώρα ντοματοκαλλιέργειας - άρα, οι ώρες ψαρέματος θα αυξάνονται εις βάρος των ωρών ντοματοκαλλιέργειας. Εάν L ΨΑΡ > 2 εκ. τότε συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο: TR ΨΑΡ <ΤC ΨΑΡ κάτι που σημαίνει ότι η τελευταία ώρα ψαρέματος απέδωσε λιγότερα χρήματα απ' ότι εάν είχε «ξοδευτεί» στον αγρό και για αυτό οι χωριανοί έχουν λόγο να μειώσουν τις ώρες ψαρέματος. Καταλήγουμε λοιπόν στο συμπέρασμα ότι η ανταγωνιστική ισορροπία επέρχεται όταν τα έσοδα από το ψάρεμα ισούνται με το κόστος ευκαιρίας του ψαρέματος [TR ΨΑΡ =ΤC ΨΑΡ ], κάτι που συμβαίνει μόνο όταν L ΨΑΡ = 2 εκ. και αυτό συμβαίνει στο σημείο Α 5. Γιατί λέμε ότι το σημείο A είναι κοινωνικά ανορθολογικό και οικονομικά αναποτελεσματικό; Ο λόγος είναι απλούστατος: Έστω ότι οι χωριανοί αποφάσιζαν να μειώσουν τις ώρες ψαρέματος από L ΨΑΡ = 2 εκ. σε L ΨΑΡ = 0,4 εκ, - δηλαδή, κατά 1,6 ολόκληρα εκατομμύρια ώρες το χρόνο. Πόσο θα μειωθούν τα έσοδα από τα ψάρια; Καθόλου, είναι η απάντηση! Γιατί καθόλου; Μα γιατί είτε ψαρεύουν 2 εκ. ώρες είτε 400 χιλ. ώρες, και στις δύο περιπτώσεις πιάνουν τα ίδια ψάρια έχουν τα ίδια έσοδα: το σημείο Α στο διάγραμμα αποφέρει τα ίδια έσοδα με το σημείο Α όπου TR=TC (η διαφορετικά με αντικατάσταση στην σχέση 1.1 παρατηρούμε ότι για L ΨΑΡ =2 και L ΨΑΡ =0,4 έχουμε την ίδια ποσότητα Q ψαριών που εφόσον το κάθε κιλό πωλείται 20 ευρώ μας δίνει τα ίδια έσοδα). Πως γίνεται αυτό; Γίνεται επειδή όταν ψαρεύουν 2 εκ. ώρες έχουν φέρει τη λίμνη στα πρόθυρα της εξάντλησης των αποθεμάτων σε ψάρια. Έτσι, παρόλο ότι εργάζονται πολύ πιο σκληρά, τελικά δεν πιάνουν περισσότερα ψάρια από την περίπτωση που ψαρεύουν το ένα δέκατο των ωρών και με αυτό τον τρόπο δίνουν τη δυνατότητα στη φύση να αναπληρώσει τα αποθέματά της σε ψάρια. Είναι φανερό ότι το σημείο Α αποτελεί ιδιαίτερα αναποτελεσματική κατάσταση, τόσο που να αγγίζει τα όρια της ανοησίας. Σε αυτήν, οι χωριανοί δουλεύουν πέντε φορές περισσότερες ώρες για να πιάσουν τα ίδια ψάρια. Θα μπορούσαν να κάθονται σπίτι τους και να ξεκουράζονται 4 από τις 5 ώρες που δουλεύουν μέσα στις βάρκες τους και η παραγωγή να μείνει σταθερή. Ή να δουλεύουν στους αγρούς τους αυτές τις 1,6 εκ. ώρες που δαπανούν χωρίς αποτέλεσμα στη λίμνη, παράγοντας ντομάτες. Με άλλα λόγια, εάν αντί για το σημείο Α επέλεγαν το σημείο Α, θα παρήγαγαν τα ίδια ψάρια όσο και στο Α αλλά και 800 τόνους ντοματών παραπάνω (σε κάθε ώρα βγαίνει 1/2 κιλά ντομάτας). Ποια θα ήταν η αποτελεσματικότερη κατανομή των 2,4 εκ. ωρών εργασίας του χωριού μεταξύ λίμνης και αγρών; Από το διάγραμμα φαίνεται ότι το ιδανικό σημείο είναι το Μ, όπου ψαρεύουν 1εκ. ώρες: Σε αυτό μεγιστοποιείται το καθαρό έσοδο του χωριού από πωλήσεις ψαριών (δηλαδή, μεγιστοποιείται η διαφορά TR ΨΑΡ TC ΨΑΡ απόδειξη υπάρχει στο παράρτημα της ενότητας). Επίσης μεγιστοποιείται και το συνολικό εισόδημα του χωριού (δηλαδή το άθροισμα εσόδων από πωλήσεις ψαριών και ντοματών TR ΨΑΡ +TR ΝΤΟΜ απόδειξη στο παράρτημα στο τέλος της ενότητας). Γιατί λοιπόν δεν επιλέγουν το σημείο Μ, αντί για το Α, από τη στιγμή που αποφέρει περισσότερα έσοδα; Ο λόγος είναι πως ότι συμφωνία και να κάνουν ο καθένας έχει συμφέρον και κίνητρο να παρεκκλίνει από αυτή τη συμφωνία, να την 5 Όταν TR ΨΑΡ > TC ΨΑΡ, οι L ΨΑΡ τείνουν να αυξάνονται και όταν TR ΨΑΡ < TC ΨΑΡ, οι L ΨΑΡ τείνουν να μειώνονται. Άρα οι ώρες ισορροπίας αντιστοιχούν στην ισότητα TR ΨΑΡ =TC ΨΑΡ κάτι που στο διάγραμμά μας συμβαίνει όταν L ψ = 2 εκ.