Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Κ Α Τ Ε Υ Θ Υ Ν Σ Η Σ 1 ο Λ ύ κ ε ι ο Κ α ι σ α ρ ι α ν ή ς Κ ΑΒ ΑΦΗ Σ

Transcript

1 Κ. Π. Κ α β ά φ η ς, «Μελαγχολία τοῦ Ἰάσονος Κλεάνδρου ποιητο ῦ ἐν Κομμαγηνῇ 595 μ.χ.» Εισαγωγικό σημείωμα Στον αντίποδα όχι μόνο της παλαμικής αλλά και ολόκληρης της ελληνικής ποίησης της Νέας Αθηναϊκής Σχολής βρίσκεται η ποίηση του Καβάφη. Εγκατεστημένος στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, εγκαινιάζει έναν καινούριο δρόμο στην ποίηση, απορρίπτοντας τα καθιερωμένα σχήματα στην επιλογή των θεμάτων και στα εκφραστικά μέσα. Από την άποψη αυτή το έργο του διακρίνεται για την ιδιοτυπία του και τα εξόχως πρωτοποριακά χαρακτηριστικά του, που ενίσχυσαν τις εκφραστικές αναζητήσεις των ποιητών, που από τη γενιά του '20 και έπειτα οραματίζονταν την ανανέωση της ποίησης. Γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια, όπου υπήρχε ακμαία ελληνική παροικία, κυρίως εμπόρων και υπαλλήλων. Έμπορος ήταν και ο πατέρας του. Η μητέρα του καταγόταν από την Κωνσταντινούπολη. Ο Κωνσταντίνος μετά τον θάνατο του πατέρα του ακολούθησε τις μετακινήσεις της οικογένειάς του και έζησε από το 1872 ως το 1878 στο Λονδίνο και από το 1882 ως το 1885 στην Κωνσταντινούπολη. Μετά το 1885 εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αλεξάνδρεια, όπου και πέθανε. Τις εγκύκλιες σπουδές του έκανε στο Λονδίνο και στην Αλεξάνδρεια. Πανεπιστημιακές σπουδές δεν έκανε, αλλά κατόρθωσε να αποκτήσει βαθύτατη μόρφωση με τις προσωπικές του μελέτες (κυρίως ιστορίας). Επίσης, η διαμονή του στα μεγάλα κοσμοπολίτικα κέντρα της εποχής του (Λονδίνο, Κωνσταντινούπολη, Αλεξάνδρεια) τον εφοδίασε με πλούσια πείρα. Γνώριζε πολύ καλά τη γαλλική και την αγγλική γλώσσα. Ποιήματα αρχίζει να δημοσιεύει το 1886, αλλά θα αργήσει να βρει την προσωπική του έκφραση. Ως το 1900 περίπου η ποίησή του είναι επηρεασμένη από τους ρομαντικούς ποιητές στη διάθεση, στη στιχουργία και στη γλώσσα (καθαρεύουσα). Κατόρθωσε όμως να απαλλαγεί από τους παραδοσιακούς λυρικούς τρόπους και να δημιουργήσει μια ποίηση έντονα προσωπική. Πρόκειται για μια ποίηση απογυμνωμένη από παραδοσιακά λυρικά οχήματα, που φτάνει συχνά έως την πεζολογία. Τον εκφραστικό φόρτο αναπληρώνει εδώ η παραστατικότητα, η εξαιρετική γλωσσική ευστοχία, η λεπτή ειρωνεία και η υποβολή. Μια τέτοια ποίηση ερχόταν σε αντίθεση με την ποίηση που την ίδια εποχή καλλιεργούνταν στην Αθήνα με κύριο εκπρόσωπο τον Κωστή Παλαμά. Γι αυτό και άργησε να γίνει αποδεκτή. Πρώτος τον παρουσίασε στην Αθήνα ο Γρ. Ξενόπουλος το 1903 μ ένα άρθρο του στο περιοδικό Παναθήναια, αλλά η φήμη του εδραιώνεται μετά το 1920, οπότε και έχομε το πρώτο αφιέρωμα στον Καβάφη του περ. Ποιητική Τέχνη (1924). Η οξύτατη σκέψη του ποιητή, η βαθιά αίσθηση του τραγικού και η εκλεπτυσμένη ευαισθησία του δίνουν στην ποίησή του βάθος και πολλαπλές διαστάσεις. Σήμερα ο Καβάφης θεωρείται ένας από τους κορυφαίους ποιητές, όχι μονάχα της ελληνικής, αλλά και της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Συνήθως τα ποιήματά του χωρίζονται οε τρεις κατηγορίες: τα ιστορικά, τα φιλοσοφικά και τα ερωτικά. Ο χωρισμός αυτός είναι βέβαια σχηματικός και γίνεται με βάση το θέμα ή τον τόνο που κυριαρχεί. Από τα «ιστορικά» τα πιο πολλά αναφέρονται σε περιστατικά των ελληνιστικών κυρίως χρόνων (αλλά και των ρωμαϊκών και βυζαντινών), ή σε πλαστά περιστατικά, που ο ποιητής παρουσιάζει ως ιστορικά (ψευδοϊστορικά). Μέσα από αυτά εκφράζονται συνήθως σύγχρονες καταστάσεις. Τα «φιλοσοφικά» του είναι κυρίως ποιήματα βιοθεωρίας, όπου ο διδακτικός τόνος είναι έκφραση ζωής συνειδητά βιωμένης, ενώ στα «ερωτικά» συνυφαίνεται ο ηδονισμός με τον αισθητισμό. (από το σχολικό εγχειρίδιο Κ. Ν. Λ. της Α Λυκείου). ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ * : Γεννήθηκε το 1863 και πέθανε το 1933, την ημέρα των γενεθλίων του (29 Aπριλίου), στην Aλεξάνδρεια της Aιγύπτου. Στην ίδια αυτή πόλη έζησε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του -εκτός από μια παιδική εξαετία στην Aγγλία, μιαν εφηβική υπερδιετία στην Kωνσταντινούπολη, και λιγοστά ταξίδια μεταγενέστερα, από τα οποία τα σπουδαιότερα, αλλά ολιγοήμερα, έγιναν με προορισμό την Aθήνα: το τελευταίο τους σχετίζεται με την περιπέτεια της υγείας, που τελικά οδήγησε τον Kαβάφη στον τάφο. Γόνος οικογένειας μεγαλεμπόρων που ξέπεσε, ο Kαβάφης ζήτησε στα νιάτα του να ασχοληθεί με τη δημοσιογραφία και "να μπει στα πολιτικά", "μα τα παραίτησεν", για να να προσληφθεί τελικά, στα 29 του χρόνια, και να υπηρετήσει επί μια 30ετία (μέχρι το 1922) ως έμμισθος υπάλληλος "εις ένα κυβερνητικόν γραφείον εξαρτώμενον από το Yπουργείον των Δημοσίων Έργων της Αιγύπτου", όπως ο ίδιος προσδιόρισε τη βιοποριστική του εργασία σ' ένα σύντομο αυτοβιογραφικό σημείωμά του. Εξωτερικά, τουλάχιστον, η ζωή του Kαβάφη κύλησε μοναχική, "τακτοποιημένη και πεζή", και "θεαματικά και φοβερά" δεν είχε. Αξιομνημόνευτες ίσως είναι μερικές ιδιορρυθμίες της ζωής του, όπως ότι ποτέ δεν έβαλε το ηλεκτρικό ρεύμα στο σπίτι του και φώτιζε με τα θρυλικά κεριά ή ότι άφησε πεθαίνοντας μικρή αλλά όχι ασήμαντη περιουσία, καθώς και ένα συναφές μνημόνιο για τις χρηματιστηριακές δραστηριότητες - κυρίως όμως ένα ποιητικό Αρχείο τακτοποιημένο με τη φροντίδα άριστου υπαλλήλου, έτοιμο να δεχθεί τους μελετητές του έργου του. Τέλος, είναι πασίγνωστη η ερωτική του ιδιαιτερότητα [ ], ενώ ο K.Θ. Δημαράς έγραψε για την "μονήρη ικανοποίηση". [ ]. Την ίδια εκείνην αφοσίωση υποδηλώνει και η εκδοτική ιδιοτυπία του: μολονότι δημοσίευε τακτικά, ποτέ ο Kαβάφης δεν εξέδωσε δικό του βιβλίο, παρά τύπωνε τα ποιήματά του σε μονόφυλλα που τα συνένωνε και στη συνέχεια εκείνες τις αυτοσχέδιες "συλλογές" (άλλες χρονολογικές, άλλες με θεματική σειρά των ποιημάτων) τις ενεχείριζε στους γνωστούς και φίλους ή τις έστελνε στους ενδιαφερόμενους που ζητούσαν να γνωρίσουν το έργο του. Τα 154 ποιήματα, το επίσημο ποιητικό σώμα, τυπώθηκε πρώτη φορά το 1935 στην Αλεξάνδρεια, σε πολυτελή έκδοση που την φρόντισαν οι κληρονόμοι του Kαβάφη. Το έργο αποκαταστάθηκε φιλολογικά με τη γνωστή δίτομη έκδοση του "Ίκαρου" που επιμελήθηκε ο Γ.Π. Σαββίδης το Στο ελλαδικό αναγνωστικό κοινό ο Kαβάφης έγινε γνωστός με το ιστορικό άρθρο του Γρ. Ξενόπουλου στα Παναθήναια (1903), ενώ στο αγγλόφωνο κοινό τον πρωτοσύστησε (1919) ο Άγγλος μυθιστοριογράφος και φίλος του E. M. Φόρστερ. Από τότε μέχρι σήμερα συντελέσθηκε η πανελλήνια και παγκόσμια, πλέον, αναγνώριση του έργου του, που έχει μεταφραστεί σε πολλές σύγχρονες φιλολογίες. Έμπρακτη εξάλλου αναγνώριση αποτελεί και το ότι ο μεγάλος ομότεχνός του, ο Μπέρτολτ Mπρεχτ, έγραψε και δημοσίευσε στα 1953 ένα ποίημα που ολοφάνερη πηγή του έχει τους καβαφικούς "Tρώες" [ ]. Eντέλει δεν είναι υπερβολή, αν πούμε ότι ο άνθρωπος που αρχικά φιλοδόξησε να γίνει ο αναγνωρισμένος ή ο καλύτερος ποιητής της ελληνικής παροικίας στην Αλεξάνδρεια, μεταθανάτια έγινε ένας από τους πιο σημαντικούς ευρωπαίους ποιητές του 20ού αιώνα. *από το Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού όπου και το αρχείο του Καβάφη 1

2 Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Κ Α Τ Ε Υ Θ Υ Ν Σ Η Σ 1 ο Λ ύ κ ε ι ο Κ α ι σ α ρ ι α ν ή ς Το ποίημα: η ποίηση ως φάρμακο κατά της φθοράς του χρόνου. Ανήκει στα φιλοσοφικά ποιήματα του Καβάφη. Με την ανάγνωση του τίτλου μπορεί να δοθεί η εντύπωση πως ανήκει στα ιστορικά. Με την αποκωδικοποίηση όμως του τίτλου και την επίγνωση πως τόσο το πρόσωπο όσο και τα στοιχεία του χωροχρόνου είναι ψευδοϊστορικά, αυτή η εντύπωση αναιρείται. Εσωτερικός μονόλογος, με τη μορφή διαλόγου με την Ποίηση, η οποία παρουσιάζεται προσωποποιημένη. Έτσι δικαιολογείται η προσφώνησή της σε β ενικό προσωπο και η χρήση κεφαλαίου αρχικού. Ο ΤΙΤΛΟΣ: Από τους εκτενέστερους καβαφικούς τίτλους, δυσανάλογος προς το μέγεθος του ποιήματος. Αντί για: Μελαγχολία τοῦ Κωνσταντίνου Καβάφη, ποιητοῦ ἐν Ἀλεξανδρείᾳ 1921 μ.χ. Ιάσων Κλεάνδρου: το πρόσωπο αυτό αποτελεί το προσωπείο του ποιητή. Ο ποιητήςκαβάφης υποδύεται τον ποιητή Ιάσονα. Η επιλογή των ονομάτων δεν είναι τυχαία: το όνομα Ιάσων (από το ρήμα ἰῶμαι) μας παραπέμπει σε θεραπείες ασθενειών και το όνομα Κλέανδρος (από το κλέος=δόξα) στην ακμή της νεότητας, που έχει πια χαθεί. Κι ο Ιάσων ανήκει στο παρελθόν κι έχει πια χαθεί. Μελαγχολία: υποδηλώνει την ψυχική κατάσταση του ποιητή. Κομμαγηνή: Ο Καβάφης δημιουργεί ένα ψευδοϊστορικό πλαίσιο στον τίτλο, επιμένοντας στα παρακμασμένα ελληνιστικά βασίλεια. Το βασίλειο της Κομμαγηνής βρίσκεται μερικές δεκάδες χρόνια πριν από το τέλος του, την κατάκτησή του από τους Άραβες. Η καταλυτική επίδραση του χρόνου θα συνθλίψει και αυτό. 595 μ. Χ. Επιλέγει τυχαίο χρονικό σημείο, 43 χρόνια πριν από το τέλος του βασιλείου. «Είναι από τις λίγες φορές που η αγωνία του ποιητή για το επερχόμενο γήρασμα φανερώνεται τόσο έντονα στην επιφάνεια του ποιήματος, το οποίο αρχικά ίσως είχε τίτλο «Μαχαίρι». Ένα τίτλο που υπογράμμιζε τη φρίκη των γηρατειών, άφηνε όμως ξεγυμνωμένη την προσωπική πληγή του ποιητή. Για τούτο ο Καβάφης σπεύδει να χρεώσει τη μελαγχολία και την οδύνη στον φανταστικό ποιητή Ιάσονα Κλεάνδρου. [ ]. Έτσι ο ποιητής στα τέλη του 6ου μ. Χ. αιώνα στην Κομμαγηνή - τόπος και εποχή ανακατατάξεων και αλλαγών, όπως και του Καβάφη όταν γράφει (1918;) και δημοσιεύει (1921) το ποίημα- μελαγχολεί όχι για το όσα αλλάζουν γύρω του, όχι για την υποχώρηση της ελληνικής λαλιάς -η Κομμαγηνή τότε βρισκόταν περίπου στα όρια της ελληνικής γλώσσας, όπως και η Αλεξάνδρεια του Καβάφη-, όχι λοιπόν γι' αυτά η ίσως και γι' αυτά, αλλά κυρίως για κάτι εντελώς προσωπικό- και -όπως ο Καβάφης- ο Ιάσων Κλεάνδρου βρίσκει -για λίγο- ανακούφιση στα φάρμακα της ποιητικής γραφής. Έχουμε λοιπόν ένα δυσανάλογα μεγάλο τίτλο, με προσεκτικά τοποθετημένη στίξη, ώστε να προβάλλει τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται, που υποστηρίζει και συμπληρώνει ποικιλοτρόπως το ποίημα- ορίζει το (ψευδο)ιστορικό πλαίσιο και τον αφηγητή και δίνει έτσι διαχρονική ισχύ στα λεγόμενά του, αποστασιοποιεί τους υπόγειους διδακτικούς απόηχους και επιπλέον τονίζει (με τη μουσική σημασία) πρωτότυπα την ανάγνωσή του. (Σκεφτείτε π.χ. να είχε μόνο την πρώτη λέξη ως τίτλο- «Μελαγχολία»- λέξη κακοπαθημένη από τις ρομαντικές και συμβολιστικές υπερβολές, που ο Καβάφης -κλείνοντας το μάτι στον αναγνώστη- την ανανεώνει μέσα στη διαχρονική διάσταση και το ξάφνιασμα του μεγάλου στίχου). [ ]».(Στέφανος Διαλησμάς, «Ο τίτλος ως κειμενικό στοιχείο σε ποιήματα του Καβάφη», Οι ποιητές του Γ. Π. Σαββίδη, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολής Μωραΐτη, 1998, σ ). Οι δύο δυσανάλογες στροφές του ποιήματος Η πρώτη στροφή του ποιήματος αποτελείται από 6 στίχους και είναι διπλάσια από τη δεύτερη, που αποτελείται από 3 στίχους. Στην πρώτη στροφή ο ποιητής διατυπώνει το πρόβλημά του, αναφέρει δηλαδή με ιδιαίτερη συναισθηματική φόρτιση τον πόνο που του προκαλεί η φθορά του χρόνου και επικαλείται τη βοήθεια της Τέχνης της Ποιήσεως, η οποία μπορεί να τον βοηθήσει να απαλύνει κάπως τον πόνο, Στην πρώτη, δηλαδή, στροφή υπάρχει και η αιτία του προβλήματος αλλά και τα μέσα, τα οποία εν μέρει μπορούν να τον βοηθήσουν να λυθεί «κάπως» το πρόβλημά του. Η δεύτερη στροφή του ποιήματος είναι επανάληψη της πρώτης και μάλιστα ο πρώτος στίχος της είναι αυτούσιος ο δεύτερος στίχος της πρώτης στροφής. Ο ποιητής με την επανάληψη τονίζει ό,τι έχει επισημάνει στην πρώτη στροφή, δηλαδή τον πόνο που αισθάνεται αλλά και την πίστη του στη δύναμη της ποίησης. Ερμηνευτική προσέγγιση Αρχίζω από τον τίτλο. Το ποίημα κάλλιστα θα μπορούσε να επιγράφεται: «Μελαγχολία του Κωνσταντίνου Καβάφη / ποιητού εν Αλεξανδρεία-1921 μ. Χ.». Χρήση λοιπόν, του ποιητικού προσωπείου, ταύτιση του Καβάφη με τον φανταστικό ποιητή του. Στον πρώτο στίχο έχουμε το μοτίβο των γηρατειών, που τοποθετούνται στο σώμα και στη μορφή του ποιητή. Η ύπαρξη δύο λέξεων αρκετά συναφών (σώμα/μορφή) και η γνωστή αντιπάθεια του Καβάφη για την περιττολογία, με οδηγεί στο συμπέρασμα πως η λέξη μορφή είναι πιο πολυεδρική απ' όσο φαίνεται με την πρώτη ματιά. Πιστεύω πως αντιδιαστέλλεται με τη λέξη σώμα, υπονοώντας την ψυχική μορφολογία του ποιητή. Στο δεύτερο στίχο υπάρχει η λέξη πληγή, που επαναλαμβάνεται άλλες δύο φορές σε καίρια σημεία του ποιήματος, ίσως γιατί είναι η χαρακτηριστικότερη μορφή φθοράς στο ανθρώπινο σώμα. Το φριχτό μαχαίρι είναι βέβαια ο χρόνος. Δεν έχω εγκαρτέρηση καμιά: Αδυναμία του ποιητή να παρηγορηθεί η να υπομείνει. Στον επόμενο στίχο υπάρχει η λύση: η προσφυγή στην Τέχνη της Ποιήσεως, που κάπως ξέρει από φάρμακα. Σημειώνω τη λέξη κάπως και το εμφαντικό - για λίγο - που βρίσκεται στον τελευταίο στίχο. Αυτόματα αναιρούν τη λύση παρουσιάζοντάς την πρόσκαιρη και περιστασιακή. Άλλωστε, οι προσδιοριστικές λέξεις φάρμακα και νάρκης υποβάλλουν άμεσα στον αναγνώστη την εντύπωση της 2

3 πρόσκαιρης, της μη οριστικής θεραπείας. Η ποιητική πράξη λειτουργεί σαν ναρκωτικό. Η διαδικασία της φθοράς παρουσιάζεται αναπόφευκτη και παραβάλλεται με αγιάτρευτη αρρώστια της θνητής ανθρώπινης φύσης. Απόπειρες, λοιπόν νάρκωσης του πόνου με τη Φαντασία και το Λόγο. Ας σταθούμε λίγο σ' αυτές τις δύο έννοιες. Σίγουρα η Φαντασία (με κεφαλαίο) δεν υπαινίσσεται πλαστική ή δημιουργική φαντασία. Μάλλον πρόκειται για αναπαραστατική φαντασία, μ' άλλα λόγια για ένα είδος παραμορφωμένης μνήμης. Όλη η ποίηση του Καβάφη χαρακτηρίζεται από την έντονη τάση για επιστροφή στο παρελθόν, από την έντονη αναζήτηση ήχων από την πρώτη ποίηση της ζωής μας, από την αγωνία να βρεθεί το απόσταγμα το καμωμένο κατά τις συνταγές αρχαίων Ελληνοσύρων μάγων, που θα επαναφέρει κάτι αβέβαιες μνήμες ικανές να ναρκώσουν το σύγχρονο πόνο. Με τον Λόγο έχουμε μια αναγωγή του προβλήματος στο χώρο της μεταφυσικής. Ο Λόγος, ως γνωστικό μέσο του απόλυτου, υπήρξε η βάση πολλών φιλοσοφικών θεωριών και μάλιστα των Επικούριων, που τ' όνομά τους συνδέθηκε αρκετές φορές με την καβαφική ποίηση. Αν ο Καβάφης απέδιδε στον όρο την έννοια της λογοτεχνίας, δεν μπορούμε να το ξέρουμε με σιγουριά. Βέβαιο είναι ότι μέσα στα (διόλου στενά) καλούπια της λέξης μπορούν να χωρέσουν αρκετές ερμηνείες. Αν χρειαστεί να εντάξουμε το συγκεκριμένο ποίημα σε μία από τις καβαφικές ομάδες θα πρέπει να το τοποθετήσουμε στα φιλοσοφικά ποιήματα ή «της σκέψεως». Ωστόσο, το ποίημα είναι κάτι περισσότερο από φιλοσοφικό είναι τραγικό. Κάθαρση αριστοτελική του ποιητή με τη βοήθεια της τέχνης του. Μοτίβο που χρησιμοποίησε σε μεγάλη κλίμακα και ο Γκαίτε και που οι ρίζες του φτάνουν ως τον «Κύκλωπα» του Θεόκριτου. [ ] Αγωνία, λοιπόν, για τη φθορά, όχι για το θάνατο ή για τον έρωτα. «Ο θάνατος αντικρίζεται σαν φυσικό φαινόμενο, κι αυτό εξ άλλου είναι ένα από τα φωτεινά σημεία της καβαφικής ποίησης». Όσον αφορά τα «ηδονικά» η «αισθησιακά» ποιήματα του Καβάφη ελάχιστες φορές δονούνται από ένα τραγικό πάθος. Ο ερωτισμός του Καβάφη δεν είναι παρά ένας ερωτισμός οραμάτων. Απέναντι στη φθορά ο ποιητής θα αντιπαρατάξει την Τέχνη της Ποιήσεως. «Η ποίηση είναι γι' αυτόν μια υψηλή παρηγοριά, που κατευνάζει το άλγος της φθοράς με την μνημονική αναδρομή». Και η φθορά αυτή, άλλοτε εφαρμοσμένη στα έμψυχα, άλλοτε στα άψυχα και άλλοτε στα ίδια τα συναισθήματα, στις ψυχικές καταστάσεις, θα σημαδέψει βαθιά τον Καβάφη και την ποίησή του. «Ο άνθρωπος του τύπου τούτου είναι όλος αίσθηση και μνήμη. Έντονη «σωματική» μνήμη που παρατείνει τη διάρκεια των εντυπώσεων, τις ανανεώνει κι έτσι διασώζει το παρελθόν, που πάει να σβήσει μέσα σ' ένα αφύσικα απεριόριστο παρόν». Μεταθανάτια ικανοποίηση του Καβάφη, του ανθρώπου που έδωσε στο έργο του όλην την δύναμίν του, όλην την μέριμναν, πρέπει να είναι ότι αυτό το ίδιο το έργο του νίκησε τον πανδαμάτορα χρόνο, έδωσε την άνισή του μάχη με τη φθορά και βγήκε κερδισμένο. Έτσι θαυμάσιος είν' ο έπαινός του...(σωτήρης Τριβιζάς, «Μελαγχολία του Ιάσωνα Κλεάνδρου», Τομές, αρ , Οκτ.-Νοέμ. 1981, σ ). από το βιβλί ο του καθηγητή Πρόκειται για έναν εσωτερικό μονόλογο. [ ]. Ο ίδιος ο ποιητής υποδύεται ένα ανύπαρκτο πρόσωπο (τον Ιάσωνα Κλεάνδρου), γιατί δεν θέλει να εκθέσει την προσωπική του πληγή στον αναγνώστη αφ ενός και γιατί έτσι υποστηρίζεται ο διαχρονικός χαρακτήρας των σκέψεών του, αφού χρεώνει στον Ιάσωνα τις δικές του θέσεις και ταυτόχρονα τις κρίνει. Γενικότερα η ποίηση του Καβάφη λειτουργεί ως διαλεκτική της απόκρυψης και αποκάλυψης, όπου η επιτυχία του ποιήματος εξασφαλίζεται από την ισορροπία ανάμεσα σε αυτό που αποκαλύπτεται και σε αυτό που αποκρύπτεται. Ο Ιάσων Κλεάνδρου, ο ίδιος ο Καβάφης, κρυμμένος, εραστής της ζωής, αντιμετωπίζει με αγωνία τα γηρατειά, πασχίζοντας να συμφιλιωθεί μαζί τους. Μελαγχολεί βλέποντας τη φθορά του σώματος σαν «πληγή από φρικτό μαχαίρι», ανησυχώντας συγχρόνως μήπως η ποίηση πεθάνει μαζί του ή πριν απ αυτόν. Η ποίηση έχει λυτρωτική δύναμη που θα τον βοηθήσει να προσπεράσει τις θλίψεις και τις απογοητεύσεις του γερασμένου σώματος, τη φθορά του οποίου αρνείται να ακολουθήσει η ψυχή, το πνεύμα του ποιητή (που είναι 58 χρονών, όταν γράφει το ποίημα ) Η ποίηση, ως δρόμος προς την αιωνιότητα, μπορεί να «θεραπεύσει» τη φθορά και ό,τι υπόκειται σε φθορά. «Εν Φαντασία και Λόγω», λοιπόν, λέει λοιπόν ο Ποιητής πως δημιουργεί τα ποιήματά του. Τα φάρμακα της ποίησης είναι αφενός η δύναμη της φαντασίας, που οδηγεί το νου του ποιητή εκεί όπου ο κοινός νους των ανθρώπων δε μπορεί να φτάσει. Τη φαντασία τη χρησιμοποιεί ειδικά ο Καβάφης σε πολλά ποιήματά του, για να ξαναζωντανέψει τις μνήμες από το παρελθόν, τις όμορφες εμπειρίες της νιότης. Η Φαντασία είναι γι' αυτόν κυρίαρχο όπλο, καθώς σύμφωνα με τον ίδιο «με τη φαντασία (και με τη βοήθεια προσωπικών δοκιμασμένων περιστατικών και συνδεδεμένων μεταξύ των μακρόθεν και εγγύθεν) ο ποιητής μπορεί να μεταφέρει τον εαυτό του εν τω μέσω των πραγμάτων και να δημιουργήσει έτσι μιαν εμπειρίαν». [ ].Με το λέξη «Λόγο» έχουμε μια αναγωγή του προβλήματος στο χώρο της μεταφυσικής. [ ]. Πρόκειται για τη μαγική λειτουργία του Λόγου, της γλώσσας, που αισθητοποιεί τις ποιητικές συλλήψεις. Με τη βοήθεια του λόγου πραγματώνεται το ποίημα, αφού η φαντασία θα βρει μέσα από τις Λέξεις το δρόμο έκφρασής της, θα πάρει σάρκα και οστά. (Π. Μοίρα, ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ). Τα εκφραστικά μέσα του ποιήματος: Ποίηση πεζολογική μακριά από τις ποιητικές συμβάσεις της εποχής, απογυμνωμένη από παραδοσιακά λυρικά σχήματα, με χρήση αντιποιητικών λέξεων-(φάρμακα, φέρε) και παρουσία ενός μόνον επιθέτου (φρικτός). Παραστατικότητα: με τις προσωποποιήσεις, την ποιητική αποστροφή, τη θεατρικότητα. 3

4 Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Κ Α Τ Ε Υ Θ Υ Ν Σ Η Σ 1 ο Λ ύ κ ε ι ο Κ α ι σ α ρ ι α ν ή ς Εσωτερικός μονόλογος και διάλογος με τη χρήση του β προσώπου. Σχήματα λόγου: Σχήμα της υπαλλαγής: είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι (στ. 2): το επίθετο φρικτός που θα έπρεπε να προσδιορίζει ως επιθετικός προσδιορισμός τη λέξη πληγή και να εκφράζει ορθότερα το νόημα, ότι είναι δηλαδή μια φρικτή πληγή, έχει ακολουθήσει ως προς το γένος, τον αριθμό και την πτώση το ουσιαστικό μαχαίρι και έχει γίνει δικός του επιθετικός προσδιορισμός. Με το σχήμα αυτό ο ποιητής μετατοπίζει την προσοχή του αναγνώστη στη λέξη μαχαίρι, ώστε να γίνει περισσότερο αντιληπτός ο πόνος. Μεταφορές: είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι (στ. 2): εντοπίζονται στις λέξεις πληγή και μαχαίρι, καθώς ο ποιητής τις χρησιμοποιεί εδώ μεταφορικά, για να εκφράσει πιο παραστατικά τον ψυχικό πόνο που αισθάνεται, παρομοιάζοντάς τον με το σωματικό πόνο που θα του προκαλούσε μια μαχαιριά. Προσωποποιήσεις: εις σε προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως... εν Φαντασία και Λόγω (στ.4-6): Ο ποιητής για να εκφράσει με έμφαση την εμπιστοσύνη που έχει στην ποιητική τέχνη και στα μέσα που εκείνη χρησιμοποιεί για τη δημιουργία της, προσωποποιεί τις έννοιες αυτές και γι αυτό τις γράφει με κεφαλαία γράμματα, σα να πρόκειται για κύρια ονόματα. Επομένως, η Τέχνη της Ποίησης, η Φαντασία και ο Λόγος, μέσω της προσωποποίησης αποκτούν υπόσταση δρώντων προσώπων. Αναστροφή και υπερβατό: νάρκης του άλγους δοκιμές (στ. 6): αντί για: δοκιμές νάρκης του άλγους, δηλαδή απόπειρες να κατευνασθεί ο πόνος. Στον στίχο αυτό εντοπίζουμε ένα σχήμα υπερβατό καθώς και το σχήμα της αναστροφής. Η αναστροφή φαίνεται, καθώς ο ποιητής έχει αλλάξει τη φυσική σειρά των λέξεων, ώστε να τοποθετήσει πρώτη τη λέξη νάρκη και να δώσει έτσι έμφαση στην έννοια του κατευνασμού και της απάλυνσης του πόνου που θα επιχειρηθεί μέσω της ποιήσεως. Λόγω της αναστροφής, της αλλαγής δηλαδή που έχει γίνει στην κανονική σειρά των λέξεων, παρουσιάζεται και το σχήμα υπερβατό, καθώς ανάμεσα στη λέξη νάρκης και στη λέξη δοκιμές, που έχουν μεταξύ τους στενή σχέση, τόσο συντακτική όσο και νοηματική, έχει παρεμβληθεί η λέξη άλγος. Επαναλήψεις: Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι (στ. 7) Τέχνη της Ποιήσεως (στ. 8): Ο ποιητής, για να μπορέσει να εκφράσει με έμφαση τόσο τον πόνο που αισθάνεται όσο και την εμπιστοσύνη που έχει στην ποίηση, επαναλαμβάνει τις βασικές αυτές έννοιες. Αποστροφή: Εις σε προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως (στ. 4), που κάπως ξέρεις από φάρμακα (στ. 5): Στους στίχους αυτούς παρατηρούμε την αποστροφή του ποιητή προς την Τέχνη της Ποιήσεως, καθώς και τη χρήση β ενικού προσώπου στην επίκληση που κάνει προς αυτή. Με την αποστροφή ο ποιητής απευθύνει το λόγο προς την προσωποποιημένη Τέχνη της Ποιήσεως, για να ζητήσει τη βοήθειά της, και μάλιστα της μιλά στο δεύτερο ενικό πρόσωπο, ενισχύοντας έτσι την αίσθηση της οικειότητας αλλά και της εμπιστοσύνης που έχει ο ποιητής στην ποίηση και στη δύναμή της να απαλύνει τον πόνο που αυτός αισθάνεται. Ο ποιητής, επομένως, στα πλαίσια του εσωτερικού του μονολόγου προσφωνεί την Τέχνη της Ποιήσεως και επικαλείται τη συνδρομή της στο πρόβλημα που αντιμετωπίζει. Το γεγονός ότι το ποιητικό υποκείμενο είναι ένας ποιητής, ένας λειτουργός της Ποίησης, ενισχύει την αξία της Ποιητικής Τέχνης κι έρχεται να πιστοποιήσει την μεγάλη εμπιστοσύνη που αισθάνεται ο ποιητής στην τέχνη στην οποία έχει αφιερώσει τη ζωή του. Η γλώσσα του Καβάφη Ιδιότροπη είπαν τη γλώσσα του Καβάφη για κακοπροφερμένη δημοτική μίλησαν άλλοι. Η αλήθεια όμως βρίσκεται στο ότι η γλώσσα του Καβάφη είναι προϊόν σύνθεσης, προϊόν συνειδητής επιλογής. Συγκεκριμένα θα συνοψίζαμε τα χαρακτηριστικά της γλώσσας στα εξής: Ιδιότυπη γλώσσα, μείγμα καθαρεύουσας και δημοτικής, με ιδιωματικά στοιχεία της Κωνσταντινούπολης και της Αλεξάνδρειας. (Να επισημάνουμε εδώ την επιρροή της γλώσσας του από τις ξένες γλώσσες της παιδείας του, τα Αγγλικά και τα Γαλλικά). * Τύποι καθαρεύουσας: ποιητοῦ, ἐν, Κομμαγηνῇ, εἰς, ποιήσεως, ἐν Φαντασίᾳ και Λόγῳ, ἄλγους. * Ιδιοτυπίες: εγκαρτέρησι, κάμνουνε Λόγος εξαιρετικά λιτός, με ελάχιστα επίθετα όσα υπάρχουν έχουν πάντα ιδιαίτερη σημασία. Ουδέτερη γλώσσα, σχεδόν πεζολογική, μακριά από τις ποιητικές συμβάσεις της εποχής Στιχουργική Στίχος ελεύθερος με άνισο αριθμό συλλαβών. Ιαμβικός ρυθμός αλλά τόσο επεξεργασμένος που συχνά είναι δύσκολο να διακριθεί. Απουσία ομοιοκαταληξίας. Σημεία στίξης * Άνω τελεία: στον τίτλο και στον 5 ο στίχο. * Παύλα: στον τελευταίο στίχο ΠΑΡΑΔΕΙΓΜ ΑΤΑ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΑΠΟ ΚΕΕ Στοιχεία που αφορούν στο συγγραφέα, λογοτεχνικό περιβάλλον και λοιπά γραμματολογικά στοιχεία: 1. Είναι γνωστό το βαθύ ενδιαφέρον που έτρεφε ο Κωνσταντίνος Καβάφης για την Ιστορία. Ποια ιστορικά στοιχεία μπορούμε να αντλήσουμε από το ποίημα αυτό; 2. Ο Κ.Π. Καβάφης έχει χαρακτηρισθεί ως «ποιητής αναγνώστης». Η ποιητική του ευαισθησία έχει πολλές φορές την αφετηρία της σε αναγνώσεις λογοτεχνικών, ιστορικών και άλλων κειμένων. Να δικαιολογήσετε αυτή την επισήμανση σε αναφορά με το εξεταζόμενο ποίημα ή και άλλα ποιήματα που γνωρίζετε. 4

5 3. Ο ποιητής Κ.Π. Καβάφης διέκρινε τα ποιήματά του σε τρεις περιοχές: τη φιλοσοφική, την ιστορική και αισθησιακή. Σε ποια περιοχή θα κατατάσσατε το συγκεκριμένο ποίημα; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας. 4. Μερικά βασικά γνωρίσματα της ποίησης του Καβάφη είναι η συμβολική χρήση ιστορικών προσώπων, ο ρεαλισμός, η ακριβόλογη έκφραση, ο πεζολογικός τόνος. Μπορείτε να επισημάνετε τα γνωρίσματα αυτά στο συγκεκριμένο ποίημα; Δομή του κειμένου, επαλήθευση ή διάψευσης μιας κρίσης με βάση το κείμενο, εκ-φραστικά μέσα και τρόποι του κειμένου (υφολογική διερεύνηση, αφηγηματικές λειτουργίες, επιλογές του δημιουργού σε διάφορα επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης): 1. Τι πετυχαίνει ο ποιητής με τον τόσο εκτενή και πλούσιο σε λεπτομέρειες τίτλο του ποιήματος; 2. Το ποίημα αποτελείται από δύο δυσανάλογες ως προς το μέγεθος στροφές. Ποιο είναι το περιεχόμενό τους και πώς συνδέονται μεταξύ τους; 3. Με ποια εκφραστικά μέσα αποδίδεται παραστατικά ο «αναλγητικός» ρόλος της ποίησης; 4. Στο ποίημα διατυπώνεται μία επίκληση. Ποιος μιλάει και ποιον επικαλείται; Σχολιασμός ή σύντομη ανάπτυξη χωρίων του κειμένου: 1. Ποια επίδραση έχει το γήρας στην όψη και την ψυχική διάθεση του Ιάσωνος; 2. Γιατί ο Ιάσων προστρέχει στην ποίηση; 3. Ποια είναι, κατά τη γνώμη σας τα φάρμακα της ποίησης; Πώς μπορούν να βοηθήσουν τον ήρωα στη μάχη του με τα γηρατειά; 4. «Που κάμνουνε - για λίγο- να μη νοιώθεται η πληγή»: Γιατί, κατά τη γνώμη σας, η δράση των φαρμάκων της τέχνης της ποίησης είναι σύντομη σε διάρκεια; 5. Γιατί νομίζετε ότι χαρακτηρίζονται τα φάρμακα της ποίησης ως δοκιμές; Ου. Σαίξπηρ «Σονέτο 77» Τα νιάτα πώς διαβαίνουν θα σου πει ο καθρέφτης, και το ρολόι πώς φεύγουν οι ακριβές στιγμές σου τη σκέψη σου οι λευκές σελίδες θα κρατήσουν, κι απ ό,τι γράψεις ένα δίδαγμα θα πάρεις. Πιστά ρυτίδες ο καθρέφτης θα σου δείξει, που κάποιους τάφους ανοιχτούς θα σου θυμίσουν, και θα σε μάθει αργός ο ίσκιος στο ρολόι πώς προχωρεί προς την αιωνιότητα ο Χρόνος. Πρέπει να εμπιστευθείς σε τούτα τ άδεια φύλλα όσα η ανάμνησή σου δεν μπορεί να σώσει και κάποτε θα δεις μεγάλα αυτά τα τέκνα της σκέψης σου, που έτσι ξανά θα τη γνωρίσεις. Όσες φορές κοιτάξεις τον καθρέφτη, το ρολόι, θα ωφεληθείς και θα γεμίζουν οι σελίδες. ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ Νάσος Βαγενάς «Μελαγχολία Γραμματικού» «Καθώς ολοένα βουλιάζουμε στο γήρασμα του σώματος, της μορφής μας κ.τ.λ. ή στο βαθύ αναπότρεπτο της μοίρας μας (σε ελπίδες και σε άλλα κατάλοιπα), χρειαζόμαστε σωσίβια για να επιπλεύσουμε, φουσκωμένες λέξεις που να μας κρατούν στα κύματα, όπως τα σκοτεινά, τ αβύθιστα ρήματα της Πυθίας, που δεν μπορούσαν να τα διαψεύσουνε». Σχόλιο Ευδόξου του γραμματικού μετά την ανάγνωση στίχων του Ιάσονος Κλεάνδρου του Κομμαγηνού, ελεγειακών, σχετικών με την άνωση του ποιητικού λόγου (αλλά εν μέρει και του κοινού). Κλεάνδρου, ποιητού εν Κομμαγηνή 595 μ.χ. Oscar Wilde «Το πορτραίτο του Ντόριαν Γκραίυ» «Και τώρα, καθώς στεκόταν και ατένιζε το απείκασμα της ομορφιάς του, η περιγραφή έλαμψε εμπρός του με σάρκα και οστά. Αλήθεια θα ερχόταν μια μέρα που το πρόσωπό του θα ήταν μαραμένο και γεμάτο ρυτίδες, τα μάτια του θαμπά και άχρωμα, η χάρη του κορμιού του σωσμένη και παραμορφωμένη. Η πορφύρα, θα χανόταν από τα χείλη του και το χρυσάφι θα έσβηνε από τα μαλλιά του. Η ζωή που θα έπλαθε την ψυχή του έμελλε να ρημάξει το κορμί του. Θα γινόταν άχαρος, απαίσιος και τρομακτικός. Καθώς τα συλλογιζόταν όλα αυτά, ένας οξύς πόνος τον διαπέρασε σαν μαχαίρι, κάνοντας και την τελευταία ίνα του κορμιού του να ριγήσει. Τα μάτια του σκούρυναν, πήραν το χρώμα του αμέθυστου και σκεπάστηκαν από αχλύ δακρύων. Ένιωσε ένα χέρι από πάγο να πλακώνει την καρδιά του.... Τί θλιβερό! μουρμούρισε ο Ντόριαν Γκραίυ, ενώ τα μάτια του είχαν κολλήσει στην εικόνα του εαυτού του. Τί θλιβερό! Εγώ θα γεράσω, θα γίνω απαίσιος και φρικαλέος, αλλά το πορτραίτο θα μείνει πάντα νέο. Ποτέ δεν θα γεράσει παραπάνω από τούτη τη μέρα του Ιουνίου... Αχ, να μπορούσε να γίνει ανάποδα! Να ήμουν εγώ εκείνος που θα μείνει πάντα νέος και το πορτραίτο αυτό που θα γερνά! Γι αυτό... γι αυτό... θα δινα τα πάντα. Ναι δεν υπάρχει τίποτε στον κόσμο που δεν θα έδινα. Θα έδινα και την ψυχή μου ακόμα! [Μετάφραση: Δ. Γ. Κίκιζας] ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2012 (ΗΜΕΡΗΣΙΑ ΚΑΙ ΕΣΠΕΡΙΝΑ) Α1. Τρία από τα βασικά γνωρίσματα της ποίησης του Κ. Καβάφη είναι η πεζολογία, η ιδιότυπη γλώσσα και η χρήση συμβόλων. Για το κάθε ένα από τα παραπάνω γνωρίσματα να γράψετε ένα αντίστοιχο παράδειγμα από το ποίημα που σας δόθηκε. Μονάδες 15 Β1. Στο ποίημα, σύμφωνα με τον Στέφανο Διαλησμά, «έχουμε ένα δυσανάλογα μεγάλο τίτλο (με προσεκτικά τοποθετημένη στίξη, ώστε να προβάλλει τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται) που υποστηρίζει και συμπληρώνει ποικιλοτρόπως το ποίημα». Να τεκμηριώσετε την παραπάνω άποψη αιτιολογώντας τη συγκεκριμένη επιλογή του τίτλου από τον ποιητή. Μονάδες 20 Β2. Να επισημάνετε στο ποίημα τέσσερα διαφορετικά εκφραστικά μέσα (μονάδες 8) και να ερμηνεύσετε τη λειτουργία τους (μονάδες 12). Μονάδες 20 Γ1. Να σχολιάσετε τους παρακάτω στίχους σε ένα κείμενο λέξεων: 5

6 Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Κ Α Τ Ε Υ Θ Υ Ν Σ Η Σ 1 ο Λ ύ κ ε ι ο Κ α ι σ α ρ ι α ν ή ς Εἰς σέ προστρέχω Τέχνη τῆς Ποιήσεως, πού κάπως ξέρεις ἀπό φάρμακα νάρκης τοῦ ἄλγους δοκιμές, ἐν Φαντασίᾳ καί Λόγῳ. Μονάδες 25 Δ1. Να συγκρίνετε ως προς το περιεχόμενο το ποίημα του Κ. Καβάφη Μελαγχολία τοῦ Ἰάσωνος Κλεάνδρου ποιητοῦ ἐν Κομμαγηνῇ 595 μ.χ. με το παρακάτω ποίημα του Τ. Λειβαδίτη Αυτοβιογραφία, εντοπίζοντας (μονάδες 5) και σχολιάζοντας (μονάδες 15) τρεις ομοιότητες και δύο διαφορές μεταξύ των δύο ποιημάτων. Μονάδες 20 Ἄνθρωποι πο ὺ δὲ γνώρι σα ποτ ὲ μοῦ δώσαν τὸ αἷμα μου καὶ τ ὄνομά μου, στὴν ἡλικία μου χιονί ζει, χιονί ζει ἀδιάκοπα μιὰ κίνηση πάντα σὰ νἄθελα νὰ προφυλαχτῶ ἀπὄνα χτύπημα δίψασα γιὰ ὅλη τὴ ζωή, κι ὅμως τὴν ἄφησα γιὰ ν ἁρπαχτῶ ἀπ τὰ πελώρια ἀγκάθια τῆς αἰωνότητας, ἡ σάρκα μου ἕνας ἐπίδεσμος γύρω ἀπ τὸ αὐριανό μου τίποτα κανεὶ ς δὲν μπορεῖ νὰ μ ὲ βοηθήσει στὸν πόνο μου ἐκτὸς ἀπ τὸν ἴδιο μου τὸν πόνο εἶμαι ἐδῶ, ἀνάμεσά σας, κι ὁλομόναχος, κ ἡ ποί ηση σὰ μιὰ μεγάλη ἀλήθεια, πο ὺ τὴν ἀνακαλύπτεις ὕστερ ἀπὸ χρόνια, ὅταν δὲν μπορεῖ να σοῦ χρησιμέψει πι ὰ σὲ τίποτα. Ἐπάγγελμά μου: τ ὸ ἀκατόρθωτο. Τάσος Λειβαδίτης, Ποίηση, τ. 1, Αθήνα, Εκδόσεις Κέδρος, 2003, σ Ενδεικτικές απαντήσεις Α1: Πεζολογία: καθημερινό λεξιλόγιο (κάπως ξέρεις...) / ανισοσύλλαβος στίχος / ανισόστιχες στροφές / απουσία ομοιοκαταληξίας. Ιδιότυπη γλώσσα: ιδιωματισμοί (κάμνουνε) / λόγιες λέξεις (είς σε, Ποιήσεως, του άλγους, έν Φαντασία καί Λόγω, κ.ά.). Σύμβολα: φάρμακα, μαχαίρι, πληγή, κ.ά. Β1. Ο μακροσκελής τίτλος σε σχέση με το ποίημα δίνει την εντύπωση κάποιας ιστορικότητας. Χωρίζεται με την άνω τελεία σε δύο άνισα μέρη: Το α' μέρος πληροφορεί: για το συναίσθημα ενός προσώπου για το πρόσωπο: Ιάσων Κλεάνδρου για την ιδιότητα του πρόσωπου: ποιητής για το χώρο: Κομμαγηνή (βλέπε σχόλιο σχολικού βιβλίου) To β' μέρος υποστηρίζει, συμπληρώνει και. δίνει έμφαση στην εποχή των ανακατατάξεων Με τον τίτλο ο ποιητής αποδίδει το συναίσθημα στον ανύπαρκτο Ιάσωνα: 1) για να μην ομολογήσει την προσωπική θλίψη, 2) για να προσδώσει διαχρονικότητα στη θλίψη από τη γήρανση και τον ιαματικό χαρακτήρα της τέχνης, 3) για να αποστασιοποιηθεί από το προσωπικό του βίωμα και να το περιγράψει αντικειμενικά, 4) για να το συγκεκριμενοποιήσει αποδίδοντας το σε επώνυμο πρόσωπο και μάλιστα ομότεχνο, 5) για να σχολιάσει την εποχή του ανατρέχοντας στο παρελθόν, 6) για να απαλλάξει τη λέξη «μελαγχολία» από τις ρομαντικές και συμβολιστικές υπερβολές. Β2 μεταφορές (πληγή, μαχαίρι, κ.ά.): υπαινικτική απόδοση του πόνου προσωποποίηση (Ποιήσεως, Φαντασία, Λόγω): θεοποίηση, μαγικές ιδιότητες, έμφαση αναστροφή και υπερβατό (νάρκης του άλγους δοκιμές): έμφαση στην νάρκωση του πόνου υπαλλαγή (φριχτό μαχαίρι αντί φριχτή πληγή): έμφαση στην καταλυτική δύναμη της φθοράς του χρόνου επανάληψη λέξεων (πληγή και μαχαίρι): επίταση του πόνου επανάληψη του δευτέρου στίχου στον έβδομο για έμφαση. α' ενικό πρόσωπο: εξομολογητικός χαρακτήρας β ενικό πρόσωπο: θεατρικότητα Γ1 Απόγνωση του ποιητικού υποκειμένου Προσφυγή στην προσωποποιημένη τέχνη και αιτιολόγηση της Τα ιαματικά φάρμακα: αμφίσημη λέξη - φαρμάκια Τα μέσα της ποιήσεως: Φαντασία, Λόγος Μείωση της απολυτότητας των απόψεων. Δ1 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ: Ποιήματα για την ποίηση./ Ο εξομολογητικός χαρακτήρας / Η βιωματικότητα / Η φθορά του χρόνου (τό γήρασμα του σώματος στην ηλικία μου χιονίζει.., ) / Ο πόνος (πληγή από φριχτό..., τον πόνο) /Οι ιατρικοί όροι (φάρμακα, επίδεσμοι) / Η άμυνα απέναντι στη φθορά (εις σε προστρέχω,..., σά να θελα να προφυλαχτώ...) / Η μοναξιά και η απόγνωση (Δεν έχω εγκαρτέρησι καμιά, ανάμεσά σας κι ολομόναχος) / Η επιδίωξη των δημιουργών (νεότητα και υστεροφημία, αιωνιότητα και ακατόρθωτο) ΔΙΑΦΟΡΕΣ: Αφηγητής: προσωπείο ( στον Καβάφη)- αυτοβιογραφικός (Λειβαδίτης) / Πρόσωπα: στη «Μελαγχολία..,» το ποιητικό υποκείμενο διαλέγεται με την Ποίηση, στην «Αυτοβιογραφία» με τους πολλούς / Στη «Μελαγχολία...» προσωποποιούνται έννοιες, στην «Αυτοβιογραφία» τα πρόσωπα είναι υπαρκτά / Το ποιητικό υποκείμενο στη "Μελαγχολία" δεν παραιτείται από τη ζωή, ενώ στην «Αυτοβιογραφία» την απαρνιέται (αναχωρητής) / Επίσης στη «Μελαγχολία...» η ποίηση παρουσιάζεται ως χρήσιμη, ενώ αυτό δεν συμβαίνει στην «Αυτοβιογραφία». ΠΗΓΕΣ: α) το βιβλίο του καθηγητή, β) τα ιστολόγια για τη λογοτεχνία: Φωτόδεντρο, Αρίσμαρι, Λογοτεχνία Κατεύθυνσης, Σημειώσεις Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, γ) Ερωτήσεις ΚΕΕ, δ) Θέματα Πανελλαδικών Εξετάσεων. 6

7 Κ. Π. Κ α β ά φ η, Ο Δ α ρ ε ί ο ς ένας δραματικός μονόλογος με ιδιότυπη σύλληψη, ένα ποίημα μέσα σε ποίημα ποίημα ιστορικό, φιλοσοφικό και «ποίημα για την ποίηση» ποίημα της ώριμης περιόδου του Καβάφη. Ποίημα για την ποίηση: η παράλληλη γραφή των δύο ποιημάτων, του Φερνάζη και του Καβάφη, μας αποκαλύπτει τις τεχνικές γένεσης ενός ποιήματος. Ο Καβάφης μας εισάγει στο εργαστήρι του τη «στιγμή» που η ιστορία επεμβαίνει δυναμικά και αποκρυσταλλώνει την ποιητική ιδέα. Ποίημα φιλοσοφικό: το ποίημα αποκτά και φιλοσοφικό περιεχόμενο, θέτοντας το ζήτημα της σχέσης ιστορίας και τέχνης. Η φιλοσοφική διάθεση του Καβάφη απέναντι στην ιστορία αποκαλύπτεται στο ποίημα «Ο Δαρείος», καθώς ειρωνεύεται την ιστορικότητα του ποιήματός του και τις ιστορικές λεπτομέρειες, μέσω των οποίων καλείται ο ποιητής Φερνάζης να γράψει ένα επικό ποίημα, και αντιπαραβάλλει σε αυτές τη φιλοσοφία («Αλλ' εδώ χρειάζεται φιλοσοφία»), η οποία και θα τον απασχολήσει μέχρι το τέλος του ποιήματος. Ποίημα ιστορικό Τα ιστορικά ποιήματα του Καβάφη Ο Καβάφης είναι ποιητής αναγνώστης: αγαπούσε την ιστορία και πολλά ποιήματά του, που χαρακτηρίζονται ως «ιστορικά» *, εμπνέονται από αυτήν. Ο Καβάφης εκφράζει τον ποιητικό του κόσμο με σύμβολα που αντλεί από την ιστορία, αλλά και από τη μυθολογία. Αντλεί κυρίως τα θέματα των ιστορικών του ποιημάτων: α) χρονικά από την ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή και β) γεωγραφικά από την ευρύτερη περιοχή όπου εκτείνονται τα ελληνιστικά κράτη των διαδόχων του Μ. Αλεξάνδρου. Ο Καβάφης αισθάνεται κληρονόμος του ελληνιστικού κόσμου, ενός κόσμου παρακμής, κι επιχειρεί να τον ερμηνεύσει με ποιητικά μέσα. Μέσα από την ιστορικότητα των ποιημάτων του εκφράζει ευκολότερα προσωπικά βιώματα, αδιέξοδα ή αγωνίες έχοντας εξασφαλίσει μια σκηνοθεσία καταστάσεων, ένα ιστορικό πλαίσιο. Η εκμετάλλευση της ιστορίας στα ποιήματά του έχει ως στόχο να αποπροσωποποιήσει τα βιώματα του ποιητή, να αποκρύψει το ποιητικό εγώ, ώστε να απελευθερωθεί ο ποιητής και να μιλήσει, να κρίνει ελεύθερα πίσω από το προσωπείο του ιστορικού προσώπου. Η ιστορία γίνεται ερμηνευτικό κλειδί για να κατανοήσουμε τη δική μας εποχή, για να αποκτήσουμε συνείδηση των αφανών παραγόντων που προσδιορίζουν τη ζωή μας και τη θέση μας μέσα στον κόσμο. Και αντίστροφα, η δική μας εμπειρία ζωής γίνεται το κλειδί, για να κατανοήσουμε το ήθος και το πνεύμα της μακρινής εκείνης εποχής. * Υπάρχει η κατηγοριοποίηση των καβαφικών ιστορικών ποιημάτων σε α) Ψευδοϊστορικά: Εισηγητής του όρου είναι ο Σεφέρης, για να διαχωρίσει με αυτόν τα ποιήματα που χρησιμοποιούν το ιστορικό υλικό μεταφορικά, αλληγορικά δημιουργώντας ψεύτικες ιστορίες, β) Ιστορικοφανή: Ο Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος εισηγήθηκε τον όρο «ιστορικοφανή», όπου εντάσσει τα ιστορικά ποιήματα των οποίων τα φανταστικά πρόσωπα εμπλέκονται σε ιστορικό πλαίσιο που επενδύει την πλοκή, γ) Ιστοριογενή: Ο Μιχάλης Πιερής θεώρησε αναγκαίο τον όρο «ιστοριογενή» για τα ποιήματα που γεννήθηκαν από άμεσο ιστορικό υλικό. Ο Σεφέρης μεταφέρει επιστολή φίλου του Καβάφη: «Ποτέ δεν κατάλαβα τον χωρισμό των ποιημάτων του Καβάφη σε ιστορικά κτλ. Ποια σημασία έχουν τα πλαίσια, τη στιγμή που ο ίδιος λέει και ξαναλέει μέσα στο έργο του πως το ποιητικό του πρώτο υλικό είναι παρμένο από το δράμα της ζωής του και το δράμα του κόσμου γύρω του και πέρα, όπως αντανακλάται μέσα στο αίσθημα και τη σκέψη του» (Γ. Σεφέρης, Δοκιμές Α, σ ) Η χρήση ιστορικών σκηνών, γεγονότων και προσώπων γίνεται ένας τρόπος υποβολής επίκαιρων προβλημάτων της εποχής του, που τον συγκινούν. Τα πρόσωπα και τα πράγματα της ιστορίας ως σύμβολα των προσωπικών του αδιεξόδων: Ο Καβάφης «μυθοποιεί» το ιστορικό γεγονός επιλέγοντας κυρίως «άγνωστες και παραμελημένες πτυχές της ελληνικής ιστορίας» ή δευτερεύοντα πρόσωπα, για να σχολιάσει την εποχή του ή για να υποδυθούν το «ατομικό δράμα» του. Όπως λέει ο Δάλλας (Καβάφης και Ιστορία): το παρελθόν και η ιστορία χρησιμοποιούνται ως «έτοιμη ποιητική ύλη», για να υποβληθούν τα προσωπικά του βιώματα ή για να ανιχνευθούν τα συναισθήματα του παρόντος. Το ποίημα Ο Δαρείος είναι ιστορικό, επειδή: Έχει ιστορικό υπόβαθρο: Αναφέρεται στην εποχή του Μιθριδάτη Στ Ευπάτορος και στους 4 πολέμους του εναντίον των Ρωμαίων, που άρχισαν το 89 π.χ. και κράτησαν ως το 63 π.χ. με αποτέλεσμα την ήττα και την αυτοκτονία του Μιθριδάτη. Το ποίημα τοποθετείται πιθανότατα στο πλαίσιο του Γ Μιθριδατικού πολέμου (74-67 π.χ Μας μεταφέρει σε μια ελληνική πόλη στα παράλια του Εύξεινου Πόντου, την Αμισό, γύρω στο 74 π.χ., όταν άρχισε ο Γ Μιθριδατικός πόλεμος με τους Ρωμαίους, λίγο πριν από την καταστροφή της (71 π.χ.). Ο τίτλος παραπέμπει σε γνωστό ιστορικό πρόσωπο, τον Δαρείο Υστάσπου, το βασιλιά της Περσίας ( π.χ.), που διαδέχτηκε τον Κύρο στο θρόνο των Αχαιμενιδών, σχεδίασε την πρώτη εκστρατεία των Περσών εναντίον της Ελλάδας, της οποίας ηγήθηκε ο Μαρδόνιος που τελικά νικήθηκε στο Μαραθώνα (490 π.χ.). Αναφέρεται σε ιστορικούς λαούς: Πέρσες, Ρωμαίους, Καππαδόκες. Ο ήρωάς του, ο Φερνάζης, γράφει ένα ιστορικό ποίημα. Η εποχή που γράφτηκε το ποίημα: Από το 1911 και μετά «ο Καβάφης εκφράζει τις κύριες θέσεις της βιοθεωρίας του όχι με φιλοσοφικούς αφορισμούς και κάπως αφηρημένα σύμβολα με άμεσο διδαχτικό στόχο, αλλά πιο πολύ με επεισόδια της ιστορίας διασκευασμένα σε μικρές δραματικές σκηνές, τέτοιες που προκαλούν εμμεσοποιημένες εντυπώσεις» (Σόνια Ιλίνσκαγια, Κ.Π. Καβάφης, 146). 7

8 Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Κ Α Τ Ε Υ Θ Υ Ν Σ Η Σ 1 ο Λ ύ κ ε ι ο Κ α ι σ α ρ ι α ν ή ς Τα τρία «κλειδιά» της ποίησης του Καβάφη (Στρ. Tσίρκας, Ο Kαβάφης και η Eποχή του, 1958): Το πρώτο «κλειδί, το βασικό μοτίβο: η λόγια πηγή, το ιστορικό γεγονός. Το δεύτερο «κλειδί»: το σύγχρονο, το πραγματικό γεγονός. Το τρίτο «κλειδί»: τα βιώματα του ποιητή, το ψυχικό γεγονός. «H αρμονική αντιστοιχία των τριών κλειδιών δίνει στο καβαφικό ποίημα το βάθος. Bάθος χρόνου βάθος οράματος βάθος σκέψης βάθος συγκίνησης. Tα δύο πρώτα κλειδιά (δηλ. το συγκεκριμένο περιστατικό και η λόγια ιστορική πηγή) λειτουργούν σαν δυο καθρέφτες στημένοι αντικριστά γεννούν την αίσθηση μιας απύθμενης προοπτικής. Aνάμεσα στους δυο καθρέφτες ο ποιητής υψώνει τη λάμπα του, το ψυχικό εγώ του». Το ποίημα «Ο Δαρείος» γράφτηκε από τον Καβάφη το 1917 και δημοσιεύτηκε το Είναι η εποχή που η Ελλάδα μπήκε στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ. Ο Καβάφης και οι υπόλοιποι εργαζόμενοι στην εταιρεία Αρδεύσεων πιέστηκαν να υπογράψουν υπέρ της κυβέρνησης του Βενιζέλου. Ο Καβάφης, αν και φιλοβασιλικός, υπέγραψε προσωρινά μόνο, αφού αργότερα παραιτήθηκε - και πήρε ως αντάλλαγμα προαγωγή και αύξηση μισθού. Αυτή η αναντιστοιχία ανάμεσα στην προσωπική ιδεολογία και την πολιτική αναγκαιότητα που τον πίεζε, προβλημάτισε πολύ τον ποιητή, ο οποίος μέσα από το ποίημα αναρωτιέται για την ανεξαρτησία της τέχνης και τη δυνατότητα να μένει ο καλλιτέχνης ανεπηρέαστος από τις επιταγές των εξωτερικών συνθηκών και των ιστορικών συγκυριών, δηλαδή για την ουσιαστική και όχι ωφελιμιστική υπηρέτηση της Τέχνης. Τα χρονικά επίπεδα του ποιήματος: Δαρείος βιαιότητες και ραδιουργίες, επεκτατική πολιτική π.χ Φερνάζης - Μιθριδάτης Γ Μιθριδατικός πόλεμος δραματικός χρόνος π.χ. Καβάφης Ελλάδα - Α Παγκόσμιος πόλεμος πραγματικός χρόνος 1917 μ.χ. Το ποίημα μέσα στο ποίημα Ο Δαρείος του Φερνάζη Ο Δαρείος του Καβάφη αναδρομή στο παρελθόν (περ. 74 π.χ. και περ. 521 π.χ.) αναφορά στο παρόν (1917 μ.χ). περ. 74 π.χ.: σύνθεση του ποιήματος του Φερνάζη «Ο 1920 μ.χ.: δημοσίευση του καβαφικού ποιήματος Ο Δαρείος Δαρείος» το ποιητικό δίλημμα του Φερνάζη: να σταθεί στο ύψος η ποιητική ιδέα που καλείται να πραγματοποιήσει ο Καβάφης του ποιητή και να πει την αλήθεια ή να παρουσιάσει μια ως προβληματισμός σχετικά με τη θέση του ποιητή απέναντι ψευδή εικόνα του Δαρείου, αρεστή στον Μιθιδράτη στην εξουσία και στις επιταγές της ιστορίας η εμφάνιση των Ρωμαίων συντελεί, ώστε το ποιητικό τα συνταρακτικά γεγονότα του 1917 μεταθέτουν τον Καβάφη δίλημμα του Φερνάζη να μετατραπεί σε υπαρξιακό. ενώπιον του υπαρξιακού διλήμματος του ανθρώπου ο Φερνάζης δίνει λύση στο υπαρξιακό του δίλημμα και ο Καβάφης παίρνει θέση υπέρ της εξουσίας των Άγγλων που παίρνει θέση στο πλευρό των Ρωμαίων. στηρίζουν τον Βενιζέλο λύση του ποιητικού διλήμματος: υπεροψία και μέθη ποιητική συνείδηση του Καβάφη γύρω από την ουσία της το ποίημα του Φερνάζη «Ο Δαρείος» κλείνει τον κύκλο του εξουσίας: υπεροψία και μέθη αναδύεται το καβαφικό ποίημα Ο Δαρείος Τα πρόσωπα: Φερνάζης: Το κεντρικό πρόσωπο, φανταστικό δημιούργημα, ποιητικό προσωπείο του ίδιου του Καβάφη. Γύρω του στροβιλίζονται όλα τα άλλα πρόσωπα καθώς και η δράση. Καππαδόκης επικός ποιητής (εξελληνισμένος Πέρσης κατ άλλους), ένας από τους πολλούς αυλοκόλακες ποιητές του βασιλιά Μιθριδάτη, επιμελώς τοποθετημένος σε μια πραγματική ιστορική εποχή και τα διλήμματά του, οι θέσεις του και οι σκέψεις του αποκτούν πραγματική υπόσταση στα μάτια του αναγνώστη. Ο Φερνάζης διαμορφώνεται ως μία σύνθετη και πολυεδρική προσωπικότητα. Είναι φανερό ότι ενδιαφέρει πολύ τον Καβάφη η ανάδειξη της ψυχολογίας του ήρωά του, καθώς και η συμπεριφορά του. Το όνομά του,ίσως, παραπέμπει: στο όνομα του γιού του Μιθριδάτη Φαρνάκη που αργότερα τον πρόδωσε στον Πομπήιο (όπως αντίστοιχα «πρόδωσε» ο Φερνάζης τον Μιθριδάτη), ή στον ίδιο τον Καβάφη (οι αναγραμματισμοί στην καβαφική ποίηση είναι συχνοί, άλλοτε ρητοί- ταυτολογικοί και άλλοτε υπόρρητοι - κρυπτογραφικοί πρόκειται για την τεχνική της απόκρυψης: φαρνακης καβαφης Ο υπηρέτης του Φερνάζη: φανταστικό πρόσωπο. Mιθριδάτης ο ΣΤ, ο Eυπάτωρ, ( π.x.), εξελληνισμένος βασιλιάς του Πόντου, που ανταγωνίστηκε επίμονα τους Pωμαίους. (Μιθριδατικοί πόλεμοι). Στο ποίημα η δράση τοποθετείται στον Γ Μιθριδατικό πόλεμο εναντίον της Ρώμης, π. Χ. που έληξε με ήττα του Μιθριδάτη. Θεωρούσε τον Δαρείο πρόγονό του και η ζωή του είχε πολλές ομοιότητες με εκείνου: βιαιότητες και ραδιουργίες για την κατάληψη του θρόνου, επεκτατική πολιτική κλπ. Ο Φερνάζης γράφει ένα υμνητικό, ποίημα για τον Δαρείο με σκοπό να κολακεύσει το Μιθριδάτη. Δαρείος Υστάσπου: βασιλιάς της Περσίας, διαδέχτηκε τον Κύρο.Σχεδίασε την πρώτη περσική εκστρατεία εναντίον των Ελλήνων, με ηγέτη το Μαρδόνιο που κατέληξε στην ήττα των Περσών στο Μαραθώνα το 490 πχ Ο αφηγητής: Αφηγείται κυρίως σε τρίτο πρόσωπο. Γνωρίζει τα γεγονότα και διεισδύει στις σκέψεις του βασικού ήρωα. Είναι ένας παντογνώστης αφηγητής. 8

9 Η σχέση Καβάφη - Φερνάζη Ο Καβάφης στα ιστορικά του ποιήματα συνήθως δεν εμφανίζεται καθόλου, αντίθετα χρησιμοποιεί μια persona, ένα ποιητικό προσωπείο, αυτό του αφηγητή και μέσα από αυτό, αποστασιοποιημένος και ελεύθερος, σχολιάζει και κρίνει ελεύθερος από το άχθος της προσωπικής έκθεσης. Στο «Δαρείο» προσπαθεί να αποποιηθεί τη ταύτισή του με τον Φερνάζη μέσω των εξής επιλογών: Ο Φερνάζης γράφει επικό ποίημα, ενώ ο Καβάφης έγραφε ρεαλιστική ποίηση (ποιητικός ρεαλισμός). ο Φερνάζης έχει επιτήδευση και ρητορισμό στην ποίησή του, ενώ ο Καβάφης χαρακτηρίζεται για την εκφραστική του λιτότητα. Όμως πολλά στοιχεία μας δείχνουν καθαρά πως ο Φερνάζης είναι προσωπείο του Καβάφη: είναι και οι δύο ποιητές, με ελληνική παιδεία, αλλά ζουν εκτός Ελλάδας ζουν στον παρακμιακό κόσμο της Ανατολής. γράφουν και οι δύο ένα ποίημα ιστορικό, που έχει τον τίτλο «Δαρείος» (Δαρείος του Φερνάζη περ. το 70 πχ, Δαρείος του Καβάφη το 1920 μ.χ. ) γράφουν τα ποιήματά τους σε δύσκολες συγκυρίες: ο Φερνάζης στη διάρκεια του Γ Μιθριδατικού πολέμου και ο Καβάφης κατά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο. η παρέμβαση των Ρωμαίων μετατρέπει το ποιητικό δίλημμα του Φερνάζη σε υπαρξιακό, ενώ αντίστοιχα η παρέμβαση των γεγονότων με τους Αγγλογάλλους το 1917 δημιουργεί υπαρξιακό δίλημμα στον Καβάφη. Κατά τον Βελουδή ο Καβάφης ταυτίζεται και ψυχολογικά με το ποιητικό του είδωλο, τον Φερνάζη. Έχουμε ήδη μιλήσει για τη φωνητική ομοιότητα του φανταστικού ποιητή Φερνάζη με τον Φαρνάκη, το γιό του Μιθριδάτη που πρόδωσε τον πατέρα του. Θυμίζουμε ξανά την τεχνική της απόκρυψης, μέσω του αναγραμματισμού:φαρνακης καβαφης. Επιπλέον, «δεν μπορούν να κάνουν ποίηση δίχως να πουν την αλήθεια, όσο πικρή κι αν είναι. Αυτή είναι η υπεροψία τους, η πιο αβλαβής μορφή υπεροψίας που ξέρω» (Μαρωνίτης) Η στάση του Καβάφη απέναντι στον Φερνάζη Ο Καβάφης συνεχώς υποσκάπτει τον πλασματικό ήρωά του, επιστρατεύοντας την ειρωνεία στη διαγραφή του χαρακτήρα, των σκέψεων και των συναισθημάτων του Φερνάζη. Προβληματίζεται και ο ίδιος στο θέμα «τέχνη και ζωή», στη θέση του καλλιτέχνη απέναντι στη ζωή και τα απρόοπτα ή μη γεγονότα της, μόνο που δεν ενστερνίζεται τον καιροσκοπισμό του Φερνάζη. Ο τρόπος ανάπτυξης του ποιήματος: Σημασία στο ποίημα έχουν όχι τόσο οι σκέψεις του ήρωα, αλλά όλος ο ειρμός και το λεκτικό σκηνικό και γενικότερα το ψυχολογικό πορτρέτο του ποιητή. Είναι ένα δραματοποιημένο ποίημα, οικοδομημένο στις αρχές της σκηνικής αναπαράστασης της πραγματικότητας. Ρεαλιστική λογοτεχνία, μπρεχτική αποστασιοποίηση (Σόνια Ιλίνσκαγια) Η αφηγηματική ιδιοτυπία του ποιήματος Έχουμε ένα πλάγιο σκηνικό μονόλογο(=υπάρχει αφηγητής) που διανθίζεται με εσωτερικό μονόλογο. Οι εναλλαγές από την τριτοπρόσωπη στην πρωτοπρόσωπη αφήγηση και οι συνακόλουθες εναλλαγές στην εστίαση ενισχύουν τη θεατρικότητα του ποιήματος (δράμα). Ο αφηγητής: Στο ποίημα κυριαρχεί ένας παντογνώστης, τριτοπρόσωπος αφηγητής (στ.1-4, 6-8, 11-13, 16, 21-25, 34-35), που γνωρίζει τις σκέψεις, τις πράξεις και τα συναισθήματα των ηρώων και παρουσιάζει τη διαδικασία της ποιητικής δημιουργίας ενός ποιητή, καθώς και τα γεγονότα που εμπλέκονται και επηρεάζουν τη δημιουργία αυτή. Ο υποθετικός αφηγητής κρατά καυστική και επικριτική στάση απέναντι στο Φερνάζη. Είναι ο ίδιος ο Καβάφης, που υποδύεται τον ανεξάρτητο παρατηρητή κι έτσι έχει τη δυνατότητα να ειρωνευτεί, να σαρκάσει ελεύθερα τον Φερνάζη, που βέβαια είναι ο ίδιος του ο εαυτός. Ο εσωτερικός μονόλογος: στην αφήγηση παρεμβάλλονται σε πρώτο πρόσωπο οι σκέψεις του ήρωα. Ο Καβάφης καταγράφει σε ευθύ λόγο (α ενικό και α πληθ.) τις σκέψεις του Φερνάζη, αλλά και τα λόγια του υπηρέτη α) για να έχει ζωηρότητα ο λόγος και β) για να σκιαγραφήσει πιο παραστατικά το ήθος του Φερνάζη. στ. 4-6 Aπό αυτόν/ κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς, ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ Ευπάτωρ: οι στίχοι σε παρένθεση δείχνουν την προσπάθεια του Φερνάζη να κολακεύσει το βασιλιά Μιθριδάτη με το επίθετο «ένδοξος» και με την παράθεση των τίτλων του: «Διόνυσος κ Ευπάτωρ», τους οποίους δανείζεται ο Καβάφης από τον Αππιανό. Οι στίχοι έχουν επικό μέτρο και ρυθμό και φαίνονται να προέρχονται από το ποίημά του «Ο Δαρείος». στ ίσως υπεροψίαν και μέθην όχι όμως μάλλον / σαν κατανόησι της ματαιότητας των μεγαλείων. στ Άρχισε ο πόλεμος με τους Ρωμαίους. / Το πλείστον του στρατού μας πέρασε τα σύνορα: αυτή είναι η μοναδική παρουσία του υπηρέτη. στ Πού τώρα ο ένδοξός μας βασιλεύς,/ ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ Ευπάτωρ, / μ ελληνικά ποιήματα ν ασχοληθεί. / Μέσα σε πόλεμο φαντάσου, ελληνικά ποιήματα. στ Και νάταν μόνο αναβολή, πάλι καλά./ Aλλά να δούμε αν έχουμε κι ασφάλεια / στην Aμισό. Δεν είναι πολιτεία εκτάκτως οχυρή./ Είναι φρικτότατοι εχθροί οι Pωμαίοι. / Μπορούμε να τα βγάλουμε μ αυτούς, / οι Καππαδόκες; Γένεται ποτέ; / Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνες; / Θεοί μεγάλοι, της Aσίας προστάται, βοηθήστε μας στ το πιθανότερο είναι, βέβαια, υπεροψίαν και μέθην / υπεροψίαν και μέθην θα είχεν ο Δαρείος. 9

10 Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Κ Α Τ Ε Υ Θ Υ Ν Σ Η Σ 1 ο Λ ύ κ ε ι ο Κ α ι σ α ρ ι α ν ή ς Η καβαφική ειρωνεία: σύνθεση λεκτικής και δραματικής ειρωνείας Ειρωνεία: σημαίνει μια δήλωση ή ένα γεγονός που υπονομεύεται από το πλαίσιο στο οποίο εμφανίζεται. Το βασικό χαρακτηριστικό κάθε ειρωνείας είναι µια αντίθεση ανάμεσα σ ένα φαινόμενο και σε µια πραγματικότητα. Η λεκτική ειρωνεία υποβάλλει νοήματα και αισθήματα που δε βρίσκονται στις λέξεις, αλλά είναι διαφορετικά ή αντίθετα από το νόημα που οι λέξεις εκφράζουν. Η δραματική ειρωνεία πραγματώνεται με την αντίθεση (ή και σύγκρουση) της μιας κατάστασης με την άλλη, με την ανάδειξη της ματαιότητας των επιθυμιών του ήρωα, αλλά και με την αντίθεση ανάμεσα στις προθέσεις των ηρώων και τις εξελίξεις που έχουν τα γεγονότα. Άλλα πιστεύουν οι ήρωες για τον εαυτό τους και το περιβάλλον τους κι εντελώς διαφορετική αποδεικνύεται η πραγματικότητα. Η καβαφική ειρωνεία στο ποίημα: α) λεκτική ειρωνεία στ. 1-4:«το σπουδαίον μέρος του επικού ποιήματός του κάμνει»: το σημαντικότερο («σπουδαίον») μέρος του ποιήματος του Φερνάζη είναι ο τρόπος με τον οποίο «παρέλαβε» ο Δαρείος τη βασιλεία των Περσών. Η ειρωνεία έγκειται στη υπερβολική σημασία που αποδίδεται στον τρόπο με τον πήρε ο Πέρσης βασιλιάς την εξουσία, καθώς και στη χρήση του ρήματος «παρέλαβε». Η αλήθεια είναι πως ο Δαρείος σφετερίστηκε την εξουσία με αιματηρό τρόπο. Η λόγια κατάληξη του επιθέτου επιτείνει την ειρωνεία. στ 5-6: «ο ένδοξός μας βασιλεύς, ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ Ευπάτωρ»: υπερβολική διατύπωση που, ενώ φαίνεται να κολακεύει τον βασιλιά, συγχρόνως ειρωνεύεται και τον ανήθικο τρόπο με τον οποίο πήρε την εξουσία. στ. 6-11: «Aλλ εδώ χρειάζεται φιλοσοφία Βαθέως σκέπτεται το πράγμα ο ποιητής»: έκδηλος ειρωνικός τόνος για το ψευτοδίλημμα του Φερνάζη. Η πρώτη ερμηνεία δεν είναι κολακευτική για το Δαρείο και το Μιθριδάτη, αλλά είναι ιστορικά αληθής, ενώ η δεύτερη είναι ιστορικά αναληθής. Φαίνεται τελικά πως για ένα ποιητή δεν έχει τόση σημασία η ιστορική αλήθεια, όσο η ποιητική τέχνη. Ο Φερνάζης, λοιπόν, δεν μπορεί να αποφασίσει και σκέπτεται «βαθέως» το θέμα (στ.11), επίρρημα που εμπεριέχει ανεπαίσθητη ειρωνεία για τη σοβαρότητα με την οποία ο ποιητής «φιλοσοφεί» ένα ασήμαντο θέμα. στ : Η ειρωνεία συνεχίζεται με την αναγγελία της βαρυσήμαντης είδησης και της αντίδρασης του Φερνάζη με το επίθετο «ενεός». Ειρωνική είναι και η επανάληψη του μακροσκελούς τίτλου του Μιθριδάτη: τώρα ο βασιλιάς θα πρέπει να αποδείξει έμπρακτα την αξία των τίτλων του. Οι επιφωνηματικές εκφράσεις με το θαυμαστικό να επιτείνει τον ειρωνικό τόνο: «τι συμφορά!, Ατυχία!»: Ο Φερνάζης οδύρεται για την ματαίωση των ιδιοτελών ποιητικών του σχεδίων σε μια στιγμή που η πατρίδα του με τον πόλεμο κινδυνεύει και αυτό και μόνο θα έπρεπε να αποτελεί την απόλυτη προτεραιότητά του. Για το Φερνάζη είναι άτοπο και οξύμωρο ο Μιθριδάτης μέσα σε πόλεμο να ασχοληθεί με ελληνικά ποιήματα. Είναι ειρωνεία να ασχολείται κάποιος με την τέχνη, όταν η χώρα του βρίσκεται σε κίνδυνο («φαντάσου»). Η λέξη «Ατυχία!» και όλος ο «σκηνικός» μονόλογος δείχνουν το «δράμα» του Φερνάζη, που ενδιαφέρεται περισσότερο για την εύνοια του Μιθριδάτη και τη βελτίωση της θέσης του, παρά για τον πόλεμο ή για το περιεχόμενο της ποίησής του : «Τι αναβολή, τι αναβολή στα σχέδιά του». στ : «επίμονα κ η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται, το πιθανότερο είναι, βέβαια, υπεροψίαν και μέθην υπεροψίαν και μέθην θα είχε ο Δαρείος»: ο Φερνάζης ανακτά την ποιητική του ιδιότητα και η νέα πραγματικότητα του πολέμου δίνει την τελική απάντηση στο δίλημμα. β) οι επαναλήψεις ως στοιχείο ειρωνείας : «ελληνικά ποιήματα»: αποδίδεται η απόγνωση του Φερνάζη για την έναρξη του πολέμου, αλλά συγχρόνως ο Καβάφης ειρωνεύεται την αλαζονική προσκόλληση του ποιητή στα προσωπικά του σχέδια σε μια τόσο δύσκολη στιγμή για την πατρίδα «τι αναβολή, τι αναβολή»: ο Καβάφης ειρωνεύεται την πρόθεση του ποιητή να αποκομίσει δόξα, φήμη και κοινωνική αναγνώριση από την ποίηση. η επανάληψη του τίτλου «ο ένδοξός μας βασιλεύς, ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ Ευπάτωρ», όπου ο Καβάφης ειρωνεύεται τον Μιθριδάτη ενώ γνωρίζουμε τον δόλιο τρόπο με τον οποίο πήρε την εξουσία, τώρα στη δυσκολία του πολέμου καλείται να αποδείξει πως οι τίτλοι του τον αντιπροσωπεύουν. γ) Η δραματική ειρωνεία: ο Φερνάζης σχεδιάζει το μέλλον του, αλλά ο πόλεμος ανατρέπει τα σχέδιά του και ο τριτοπρόσωπος αφηγητής, που γνωρίζει τις πραγματικές επιδιώξεις του Φερνάζη και του καταλογίζει καιροσκοπισμό, χαμογελάει ειρωνικά πίσω από τη σκηνή. Η δραματική ένταση και η απόγνωση του Φερνάζη κορυφώνονται στον στ. 33, όπου ο ήρωας, παρά την προσήλωσή του στον ελληνικό πολιτισμό, καταφεύγει με επίκληση στους θεούς που προστατεύουν την Ασία. Στοιχεία θεατρικότητας του ποιήματος Το ποίημα έχει θεατρική δράση και πλοκή. (Δραματικά απρόοπτα είναι η εμφάνιση του υπηρέτη και ο πόλεμος). Το ποίημα αναφέρεται σε συγκεκριμένες εσωτερικές και εξωτερικές αντιδράσεις ενός ήρωα. Ο ποιητής παρεμβάλλει ρητορικές ερωτήσεις και εσωτερικό μονόλογο. Υπάρχει συνεχής εναλλαγή τριτοπρόσωπης και πρωτοπρόσωπης αφήγησης. Γλώσσα: Δημοτική με στοιχεία καθαρεύουσας: αρχαιοπρεπές λεξιλόγιο, όταν αναφέρεται στην εποχή του Φερνάζη: σπουδαίον, υπεροψίαν και μέθην θα είχεν, κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείων, το πλείστον του στρατού μας, ενεός, βασιλεύς, επικριτάς, προστάται. λέξεις καθημερινές (κάμνει) ορισμένες λέξεις με ιδιότυπη νοηματοδότηση (αγγέλλει = αναγγέλλει, εκτάκτως = ιδιαιτέρως, θετικό = σίγουρο, 10

11 Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Κ Α Τ Ε Υ Θ Υ Ν Σ Η Σ 1 ο Λ ύ κ ε ι ο Κ α ι σ α ρ ι α ν ή ς τες = τις Το αποτέλεσμα είναι πεζολογικός τόνος και ρεαλιστική έκφραση. Το ύφος είναι ζωηρό, επιτηδευμένο και ειρωνικό. Τα σημεία στίξης και η λειτουργία τους θαυμαστικό: στ.21: αισθητοποίηση της ειρωνείας του Καβάφη προς τον Φερνάζη. άνω τελεία: στ. 7, 9, 36: στοχαστικό κλίμα, προβληματισμός του αναγνώστη. παύλα: στ. 9: ειρωνεία, στ. 20 ειρωνεία, στ. 33 αισθητοποίηση της απόγνωσης του Φερνάζη, στ. 35 αισθητοποιεί την ποιητική ιδέα του Φερνάζη που αλλάζει και αφήνει στον αναγνώστη περιθώρια προβληματισμού. ερωτηματικά: στ 31, 32, ρητορικές ερωτήσεις, η αγωνία του Φερνάζη, η ειρωνεία του Καβάφη. παρένθεση: στ. 4-6 ειρωνεία. διπλή τελεία: στ. 8 οι επόμενοι στίχοι εκφέρονται από τον Φερνάζη. εισαγωγικά: στ. 22, τίτλος του ποιήματος του Φερνάζη, «Δαρείος». Στιχουργική του ποιήματος απουσία ομοιοκαταληξίας και γενικά παραβίαση της παραδοσιακής ποιητικής φόρμας (ελεύθερος στίχος). Η οργάνωση του στίχου γίνεται με βάση τη νοηματική πληρότητα. χρήση χαλαρού ιαμβικού μέτρου. μετρικές ιδιοτυπίες, όπως η κατάργηση ή η ανορθόδοξη χρήση της τομής ή η παρουσία χασμωδιών: πράγμα ο ποιητής (στ. 11), φαντάσου ελληνικά (στ. 20), τι αναβολή (στ.25), να δούμε αν (στ. 27), κι ασφάλεια (στ. 27), ποιητική ιδέα (στ.35), πιθανότερο είναι (στ.36). Τα γνωρίσματα της καβαφικής τέχνης Πεζολογία (π.χ. στ.1-8) / Λεκτική λιτότητα (π.χ. στ.12, 14, 21) / Ρεαλισμός (π.χ. στις αντιδράσεις του Φερνάζη) / Συμβολική χρήση ιστορικών προσώπων (του Δαρείου, Μιθριδάτη) / Ακριβολογία (π.χ. στ.16, 21, 29) /«Αντιλυρική" γλώσσα (π.χ. στ.11, 29) / Χρήση παρενθέσεων (στ. 4-7) Επαναλήψεις λέξεων ή φράσεων (π.χ. οι στ.5-6, 9, 19, 25 επαναλαμβάνονται αντίστοιχα: 17-18, 27, 20, 26). Σκόπιμα επαναλαμβάνεται δύο φορές ο τίτλος του Μιθριδάτη («ο ένδοξός μας βασιλεύς / ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ Ευπάτωρ», που τονίζει την ειρωνική στάση του ποιητή-αφηγητή απέναντι σε κάθε είδους «αυλοκόλακες» και καλλιτέχνες με ιδιοτελείς σκοπούς, αλλά και απέναντι σε κάθε αλαζονική εξουσία. Τον ίδιο στόχο υπηρετεί και η τριπλή επανάληψη του διλήμματος του Φερνάζη «υπεροψίαν και μέθην». Παρατηρούνται ακόμη επαναλήψεις λέξεων («ο ποιητής», «ελληνικά ποιήματα», «αναβολή») που αποτελούν βασικές έννοιες του ποιήματος. λιτότητα και οικονομία στην έκφραση(επίδραση του παρνασσισμού) λιτή και μετρημένη χρήση των επιθέτων που υπαινίσσονται τη στάση του Καβάφη απέναντι σε πρόσωπα και αξίες αλλά και εξυπηρετούν το μέτρο και τον ρυθμό Ο Δαρείος είναι ένα ποίημα αντιθέσεων και συνεχών αυτοαναιρέσεων: στ. 11: αλλά: η στοχαστική ατμόσφαιρα της πρώτης στροφικής ενότητας, η ποιητική ενασχόληση διακόπτεται με το δραματικό απρόοπτο της εισόδου του υπηρέτη και της είδησης του πολέμου. στ. 20: η ενασχόληση με ποιήματα γραμμένα στην ελληνική γλώσσα σε αντίθεση με την αγριότητα του πολέμου Ο τίτλος του ποιήματος: Ο Δαρείος Είναι μονολεκτικός με το οριστικό άρθρο (όπως οι τίτλοι του Σαχτούρη). Δημιουργεί μετά την ανάγνωση του ποιήματος- την απορία αν είναι ο Πέρσης βασιλιάς ή ο τίτλος του ποιήματος που γράφει ο Φερνάζης και το οποίο εγκιβωτίζεται μέσα στο ποίημα του Καβάφη («ποίημα μέσα στο ποίημα»). Ο τίτλος του ποιήματος του Καβάφη (Ο Δαρείος) είναι χωρίς εισαγωγικά, ενώ ο τίτλος του ποιήματος που σχεδιάζει ο Φερνάζης μέσα στο κείμενο κλείνεται σε εισαγωγικά («Ο Δαρείος»). Ο Καβάφης χρησιμοποιεί σπανίως το οριστικό άρθρο στα κύρια ονόματα των τίτλων Το οριστικό άρθρο χρησιμοποιείται μόνο σε γνωστά ιστορικά πρόσωπα Τα επινοημένα (και όχι ιστορικά) πρόσωπα αναφέρονται χωρίς άρθρο στον τίτλο. Ο Δαρείος ή «Ο Δαρείος»; Αν είναι το ιστορικό πρόσωπο, τότε θίγεται η αλαζονεία της εξουσία. Αν είναι το ποίημα μέσα στο ποίημα, τότε θίγεται ο εγωκεντρισμός (ή και η αφοσίωση) του καλλιτέχνη (μέσα σε πόλεμο / φαντάσουελληνικά ποιήματα) Επομένως: Είναι πολύ πιθανό ο τίτλος να υποδεικνύει και τα δύο. Αν ο Καβάφης γράφει ένα ποίημα που αναφέρεται στον Πέρση βασιλιά και όχι στο ποίημα του Φερνάζη, το κάνει για να τονίσει την υπεροψία της εξουσίας (Σαββίδης). Αν ο Καβάφης αναφέρεται στο ποίημα του πλασματικού ποιητή, τότε αυτό γίνεται το άλλοθι του Καβάφη για τη γραφή ενός ποιήματος, που αναφέρεται στην κυοφορία και την τελική επεξεργασία της ποιητικής ιδέας, η οποία προσαρμόζεται στις εκάστοτε ιστορικές συνθήκες (εδώ βοηθά τον ποιητή να προβάλει την ύβρι των βασιλιάδων). Έτσι, το ποίημα αποκτά και φιλοσοφικό περιεχόμενο, θέτοντας το ζήτημα της σχέσης ιστορίας και τέχνης. Ανάλυση περιεχομένου 1 η στροφή (στίχοι 1-11): η δημιουργική διαδικασία και το δίλημμα του ποιητή Ο ποιητής Φερνάζης, ποιητικό προσωπείο του Καβάφη, συνθέτει ένα επικό ποίημα για τον Δαρείο Α, πρόγονο του Μιθριδάτη ΣΤ. Το σημείο που τον απασχολεί ιδιαίτερα είναι το πώς «παρέλαβε» την εξουσία ο Δαρείος μετά το θάνατο του προκατόχου του. Το ρήμα παρέλαβε, που υποδηλώνει μια ήπια μετάβαση της εξουσίας, αποκρύπτει τη βία που χρειάστηκε να ασκήσει ο Δαρείος, για να ανέλθει στην εξουσία. 11

12 Ο Φερνάζης βρίσκεται αντιμέτωπος μ ένα ουσιώδες δίλημμα: α) να σεβαστεί την ποιητική του τέχνη και να καταγράψει ό,τι αποτελούσε την ιστορική αλήθεια, αποδίδοντας στον Δαρείο υπεροψίαν και μέθην. Έτσι όμως θα διακινδύνευε το προσωπικό του όφελος, καθώς θα δυσαρεστούσε τον τωρινό βασιλιά Μιθριδάτη, απόγονο του Δαρείου, β) να προτάξει την προσωπική του ανάδειξη και να καταγράψει στο ποίημά του μια αναληθή εικόνα της πραγματικότητας με σκοπό να κερδίσει την εύνοια του βασιλιά, δρώντας με ιδιοτέλεια και λειτουργώντας οπορτουνιστικά με μοναδικό γνώμονα το προσωπικό του συμφέρον. Έτσι όμως θα ήταν ένας αυλοκόλακας, που ξεπουλάει κι αυτήν ακόμα την τέχνη του, για να εξασφαλίσει την εύνοια του ισχυρού βασιλιά και να αναδειχτεί ανάμεσα στους ανταγωνιστές ομότεχνούς του ποιητές. ἰσως υπεροψίαν και μέθην: Η πρώτη σκέψη του ποιητή είναι πως ο νέος βασιλιάς ίσως θα αισθανόταν υπεροψία, δηλαδή υπερβολική υπερηφάνεια για το κατόρθωμά του να υπερισχύσει έναντι των άλλων διεκδικητών και να γίνει εκείνος ο ηγεμόνας ενός μεγάλου κράτους, και μέθη, ένα αίσθημα ζάλης από την έκταση και το μέγεθος της δύναμης που αποκτούσε. Ένα αίσθημα υπέρβασης του μέτρου των ανθρωπίνων πραγμάτων, η αρχαιοελληνική ύβρις. μάλλον σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείων: Η επόμενη σκέψη του ποιητή είναι να αποδώσει στον Δαρείο μια αίσθηση ωριμότητας, να τον παρουσιάσει ως συγκροτημένη προσωπικότητα που έχει επίγνωση της ματαιότητας και του εφήμερου των ανθρώπινων πραγμάτων και βέβαια επίγνωση της ματαιότητας της εξουσίας. Για έναν τέτοιο ηγέτη εκείνο που θα είχε σημασία θα ήταν η ευθύνη του απέναντι στους πολίτες του κράτους και η υποχρέωσή του να τους υπηρετήσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Αυτή η στάση ζωής, δηλαδή η επίγνωση της ματαιότητος, που είναι η συνειδητοποίηση του ανθρώπινου μέτρου, αναιρεί την υπεροψίαν και μεθην, που είναι η υπέρβαση των ορίων. Η ανάδειξη του Δαρείου ως σωστού ηγέτη θα κολάκευε τον απόγονό του, τον Μιθριδάτη. Όμως δεν είναι αυτή η ιστορική αλήθεια και γι αυτό ο ποιητής Φερνάζης παλεύει ανάμεσα στο ίσως και στο μάλλον και βαθέως σκέπτεται το πράγμα. 2 η στροφή (στίχοι 12-15): η έναρξη του πολέμου ως δραματικό απρόοπτο Ενώ ο ποιητής βαθέως σκέπτεται για τη λύση που θα δώσει στο δίλημμά του, στο σκηνικό της ποιητικής δράσης εισβάλλει απρόοπτα ο υπηρέτης του, σαν τον άγγελο στις αρχαίες τραγωδίες και εν είδει αγγελικής ρήσης τον ενημερώνει για την αλλαγή της κατάστασης: άρχισε ο αναμενόμενος πόλεμος με τους Ρωμαίους. Ο ποιητής μας τώρα έχει να αντιμετωπίσει μια νέα πραγματικότητα. 3 η στροφή (στίχοι 16-20): ο ποιητής συνειδητοποιεί την ακύρωση του έργου του. Η αλλαγή των ιστορικών συνθηκών, το ξέσπασμα του πολέμου με τους Ρωμαίους, ανατρέπει τα σχέδια του ποιητή Φερνάζη, γιατί ο βασιλιάς Μιθριδάτης μέσα στη δίνη του πολέμου δεν πρόκειται να ενδιαφερθεί για τα ποιήματά του. Με τη φράση «ελληνικά ποιήματα» από τη μια υποδηλώνεται η παγκοσμιότητα της ελληνικής γλώσσας και από την άλλη, ο προσδιορισμός «ελληνικά» δείχνει να συντελεί στην υποβάθμιση του ενδιαφέροντος του βασιλιά. Μοιάζει να θεωρεί ασήμαντα τα ποιήματα, που έτσι κι αλλιώς σε μια τέτοια κατάσταση περνούν αδιάφορα. Ίσως υποδηλώνεται η μη ουσιαστική επαφή του Μιθριδάτη με την ελληνική παιδεία, παρά το γεγονός πως ήταν γνώστης της ελληνικής γλώσσας και κατά τη διάρκεια της βασιλείας του φρόντισε για τη διάδοση του ελληνικού πολιτισμού. Αυτό ενοχλεί τον Φερνάζη που αντιδρώντας ατομικιστικά, ως ποιητής, αδιαφορεί για το μείζον, την τύχη της πατρίδας του αυτή την κρίσιμη ώρα του πολέμου. Στους στίχους αυτούς λανθάνει το ερώτημα αν καθίσταται περιττή ή ανώφελη η ενασχόληση με την ποιητική τέχνη κατά τη διάρκεια σημαντικών γεγονότων, όπως είναι μια περίοδος πολεμικών συγκρούσεων. Κι ενώ η προφανής απάντηση για τον Φερνάζη είναι πως η ποίηση δεν έχει θέση σε μια τέτοια περίοδο, στην πραγματικότητα απαιτείται μια διαφορετική προσέγγιση: η ποίηση οφείλει να είναι παρούσα σε κρίσιμες στιγμές, πραγματευόμενη όμως τη φύση των προβλημάτων που επηρεάζουν τη ζωή των ανθρώπων εκείνη την περίοδο. Η ποίηση οφείλει να είναι πάντα ενεργή προσφέροντας προβληματισμούς, ηθική στήριξη και σκέψεις που μπορούν να βοηθήσουν στην καθαρότερη και ουσιαστικότερη θέαση των πραγμάτων. Η επανάληψη των τίτλων του Μιθριδάτη, «Διόνυσος και Ευπάτωρ», αλλά και της φράσης «ελληνικά ποιήματα», λειτουργεί προς την κατεύθυνση της ειρωνείας και πάλι υπονοείται πως, ενώ ο Μιθριδάτης εθεωρείτο προστάτης των ελληνικών γραμμάτων, τελικά αποδείχτηκε πως η ενασχόληση και το ενδιαφέρον του ήταν επιφανειακά με μοναδικό σκοπό του να δώσει μια επίφαση πολιτισμού στην εξουσία του. 4 η στροφή (στίχοι 21-25): Τα συναισθήματα του Φερνάζη λόγω της ματαίωσης των σχεδίων του. Ο Φερνάζης οδύρεται για την ματαίωση των ιδιοτελών ποιητικών του σχεδίων σε μια στιγμή που η πατρίδα του κινδυνεύει και αυτό και μόνο θα έπρεπε να αποτελεί την απόλυτη προτεραιότητά του. Στους στίχους αυτούς ο Καβάφης ειρωνεύεται την αδημονία και την απόγνωση του Φερνάζη, ο οποίος σκόπευε να χρησιμοποιήσει την ποίηση ως μέσο για ν αποκτήσει φήμη και καταξίωση και για να αποστομώσει τους επικριτές του. Η στάση αυτή του Φερνάζη είναι ένα ακόμη στοιχείο ειρωνείας, καθώς η υπεροψία και η μέθη, που χαρακτήριζαν ηγέτες σαν τον Δαρείο, τώρα αποδίδονται και στον ίδιο τον ποιητή. Ο Φερνάζης θεωρούσε βέβαιο πως με την ολοκλήρωση του ποιήματός του θα κέρδιζε την αναγνώριση, θα ζούσε ίσως με υπεροψίαν και μέθην. Η αιφνίδια ὀμως αλλαγή των ιστορικών συνθηκών θα τον οδηγήσει στην κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείων. 5 η στροφή (στίχοι 26-33): Ο Φερνάζης συνειδητοποιεί τη νέα κατάσταση και εναποθέτει όλες τις ελπίδες του στη θεϊκή βοήθεια. Ο Φερνάζης αλλάζει στάση, καθώς συνειδητοποιεί την αλλαγή των ιστορικών συνθηκών. Την αρχική του απογοήτευση για τη ματαίωση των ποιητικών του σχεδίων την διαδέχεται η ανασφάλεια για την τύχη της πόλης του αλλά και τη δική του. Αναλογίζεται πως η Αμισός δεν είναι μια αρκούντως οχυρωμένη πόλη και οι Ρωμαίοι 12

13 είναι φριχτότατοι εχθροί. Είναι ο άνθρωπος που δε θα αναλάμβανε ενεργή συμμετοχή στις πολεμικές συγκρούσεις, ο άνθρωπος που απέχει από τη δράση και τη δυναμική προάσπιση της ασφάλειας της δικής του και των γύρω του.ταράζεται από τον φόβο, κορυφώνεται το αδιέξοδό του και επικαλείται τους θεούς σε μια κορύφωση της απόγνωσής του («θεοί μεγάλοι της Ασίας προστάται, βοηθήστε μας»).από αυτό το σημείο συμπεραίνουμε την ασιατική του καταγωγή, που υπερισχύει στη σκέψη του, ενώ η ελληνική του παιδεία μπαίνει πια στο περιθώριο. Αν και ο ποιητής μας είναι εξελληνισμένος, ο φόβος τον ωθεί προς τους πατρογονικούς του θεούς. Η καβαφική ειρωνεία αποφορτίζει τη δραματική ένταση των στίχων. 6 η στροφή (στίχοι 34-37): η συνέχιση της ποιητικής δημιουργίας και η τελική επιλογή του ποιητή. Η ήττα του Μιθριδάτη είναι κοντά και ο Φερνάζης, επηρεασμένος από το πολεμικό κλίμα, προσαρμόζει την ποιητική του σκέψη και προσανατολίζεται να υπηρετήσει την ποιητική τέχνη από την πλευρά της αλήθειας. Η ζυγαριά κλίνει προς την υπεροψίαν και μέθην του Δαρείου. Δεν τον ενδιαφέρει πια η εύνοια του Μιθριδάτη αλλά ίσως η εύνοια των Ρωμαίων που πρόκειται να αναλάβουν τώρα την εξουσία στην κατακτημένη χώρα του. επίμονα κ η ποιητική ιδέα πάει κ έρχεται: Σε πρώτη ανάγνωση ο Φερνάζης δείχνει ο ποιητής που είναι πάντα προσηλωμένος στην τέχνη του παρά τις αντίξοες συνθήκες. Ο Καβάφης δείχνει να πιστεύει πως η ποιητική δραστηριότητα δεν μπορεί να ανασταλεί, ακόμη και κάτω από αντίξοες συνθήκες. Αυτό που συμβαίνει είναι πως η ποιητική πράξη επηρεάζεται από τον περιβάλλοντα ιστορικό και κοινωνικό χώρο Ο Φερνάζης βέβαια δεν απαλλάσσεται ούτε στο τέλος από την κατηγορία του καιροσκοπισμού. Γράφει ο Γ. Βελουδής: «Είναι φανερό ότι η στάση του Καβάφη απέναντι στο ποιητικό του είδωλο είναι ειρωνική: Ο - οπορτουνιστής - ποιητής Φερνάζης αποφασίζει να δώσει στο έργο του «γραμμή» ευδιάκριτα αντιμιθριδατική (η «υπεροψία» και η «μέθη» του προγόνου του Μιθριδάτη Δαρείου αποτελούσαν βέβαια κάθε άλλο παρά εγκώμιο για τον απόγονό του), απ' τη στιγμή που διαβλέπει ότι η είσοδος των ρωμαίων, των μελλοντικών αφεντικών του, στην Αμισό είναι αναπόφευκτη - ο Φερνάζης έχει ήδη περάσει, ψυχολογικά και διανοητικά, στο στρατόπεδό τους». «υπεροψίαν και μέθην»: Ίσως γιατί τώρα με τις ρωμαϊκές λεγεώνες προ των πυλών και τη γενικότερη πολεμική ατμόσφαιρα, η υπεροψία και η μέθη ταιριάζουν καλύτερα σε ένα βασιλιά και όχι η φιλοσοφική διάθεση και η κατανόηση της ματαιότητας των μεγαλείων. Την αλαζονεία της εξουσίας του Δαρείου έχει μάλλον στο νου του ο Φερνάζης, η οποία αποτέλεσε «ύβριν» προς τους θεούς και έτσι νικήθηκε ο μέγας βασιλιάς. Αυτό αποτελεί και έμμεσο υπαινιγμό ή ευχή για ανάλογη τύχη του Μιθριδάτη. Ίσως όμως να υπαινίσσεται ο Καβάφης και την αλαζονεία του ίδιου του ποιητή, που μπροστά στις δύσκολες ιστορικές συνθήκες σκέφτεται μόνο τις προσωπικές ποιητικές του βλέψεις. Μπορεί επίσης ο Καβάφης να θίγει με το ποίημά του και την έπαρση γενικά του καλλιτέχνη, που σε κάθε νέο δημιούργημά του αισθάνεται πως έχει συλλάβει την τελειότητα και με αυτό ελπίζει να ανέβει στη σκάλα της ποίησης και να αποστομώσει τους επικριτές του. Το ήθος του Φερνάζη: Εμφανίζεται ως ένας πολύ ζωντανός και ανθρώπινος χαρακτήρας, με αδυναμίες, ιδιοτέλειες και υπολογισμούς. Η απρόσμενη τροπή της τύχης τού δημιουργεί ένα πλήθος ανάμεικτων αισθημάτων: έκπληξης, απογοήτευσης, ανησυχίας και ανασφάλειας. Μπροστά στον κίνδυνο της πατρίδας του καταφεύγει σε «μικρόψυχες» σκέψεις, σκεπτόμενος μόνο τον εαυτό του και την ποιητική του ανέλιξη. Στο τέλος του ποιήματος φαίνεται τελικά πως υπηρετεί την ποιητική του αποστολή, το καταστάλαγμα όμως της ποιητικής του ιδέας εξακολουθεί να περιέχει ένα είδος ιδιοτέλειας, αφού η μοίρα του ως ποιητή δεν εξαρτάται, στο άμεσο μέλλον, από το Μιθριδάτη, αλλά από τη νέα ιστορική πραγματικότητα (την υποταγή στους Ρωμαίους). Η ποιητική ιδέα Παρά την κρισιμότητα της κατάστασης, ο Φερνάζης μέσα στο μυαλό του επεξεργάζεται και την ποιητική ιδέα. Ο αφηγητής μάς εκθέτει πώς η ιστορική πραγματικότητα αίρει το αρχικό δίλημμα του Φερνάζη: το πιο πιθανό είναι ο Δαρείος να είχε υπεροψία και μέθη. Μέσα σ αυτήν «την ταραχή και το κακό» η ποιητική έμπνευση προσαρμόζεται στις νέες συνθήκες και παίρνει τελική μορφή στο στημόνι της ιστορίας. Και, κατά τη συνήθη τεχνική του Καβάφη, το «μυθικό» γεγονός (το ποίημα του Φερνάζη) ενσωματώνεται στο ιστορικό γεγονός (τον πόλεμο ανάμεσα στους Ρωμαίους και Καππαδόκες). Ούτε ο πόλεμος και η μεγάλη αναστάτωση που προκαλεί δεν κάνει τον καλλιτέχνη να εγκαταλείπει το ποιητικό του λειτούργημα. Ίσως μόνο να το προσαρμόζει και να το μετασχηματίζει. Ο Καβάφης και η «ποιητική ιδέα» [ ]. Μολονότι το εν λόγω ποίημα βρίθει από ιστορικές πληροφορίες και αναφέρεται σε γεγονότα ιστορικά, το ιστορικό σκηνικό, που τοποθετείται το 74 π.χ., χρησιμεύει ως «πρόσχημα» για να διατυπώσει την άποψή του ως προς τη διαδικασία της ποιητικής δημιουργίας. Κατά τον Ελύτη, ο Έλιοτ και ο Καβάφης «μυθοποιούν» το ιστορικό παρελθόν και εντάσσουν σ αυτό σύγχρονές τους «ανάλογες συναισθηματικές καταστάσεις». Ειδικότερα, η μέθοδος του Αλεξανδρινού ποιητή είναι να χρησιμοποιούνται «οι άγνωστες και παραμελημένες πτυχές της ελληνικής ιστορίας», με τους πρωταγωνιστές της να μοιάζουν ένα «είδος ηθοποιών». Δηλαδή μέσα από την «προσωποποίηση εποχών και ανθρώπινων (ιστορικών ή φανταστικών) τύπων» τούς αναθέτει «με τέλεια ηθοποιία» να παίξουν το «ατομικό δράμα» του ποιητή. Ο Νικόλαος Κάλας [γνωστός και με το ψευδώνυμο Νικήτας Ράντος] ήδη από το 1932 στο περιοδικό Κύκλος υπογραμμίζει ότι «σχίζοντας το πέπλο της ιστορίας στο έργο του Καβάφη, έχουμε μια εικόνα της σύγχρονης ζωής». [ ]. 13

14 Ο Κάλας, σε άρθρο του στο Βήμα, το 1975, σχολιάζει το ανωτέρω ποίημα του Καβάφη, συσχετίζοντας τον Ελύτη με τον ποιητή Φερνάζη. Ειδικότερα, ο Ελύτης, στο κείμενό του: «Το χρονικό μιας δεκαετίας», αναφερόμενος στη φρίκη του πολέμου που ο ίδιος βίωσε στο μέτωπο, σημειώνει: «Κι αλήθεια είχα γίνει κι εγώ ένας Φερνάζης. Η ποιητική ιδέα πήγαινε κι ερχότανε μέσα σ όλη την ταραχή και το κακό». Τη στιγμή εκείνη η σκέψη του Ελύτη στρέφεται στην ποίηση του Κάλβου και στην ποίηση του Καβάφη. Θαύμαζε την ικανότητα που είχε η ποίηση του Καβάφη να «προσαρμόζεται σε όλες τις καταστάσεις». Μπροστά στον μεγαλύτερο κίνδυνο για την ίδια τη ζωή του, η ιδέα της τέχνης και ειδικότερα της ποίησης δημιουργούσε στον Ελύτη το συναίσθημα ότι πρέπει μ όλες του τις δυνάμεις να υπερβεί τη φρίκη του πολέμου και να επιδιώξει τη διεκδίκηση της ζωής. «Μέσα στον πόλεμο -φαντάσου- ελληνικά ποιήματα». Ο Κάλας, αν και επισημαίνει τη διαφορετική κατάσταση διακινδύνευσης μεταξύ του Ελύτη και του ποιητή Φερνάζη, εν τούτοις συμφωνεί ότι «τόσο ο Ελύτης όσο και ο Φερνάζης», για να επιζήσουν, «έπρεπε να προσαρμόσουν τη σκέψη τους σε μια κατάσταση όπου η ταραχή κι ο φόβος τούς έκανε ν αντιληφθούν ότι γι αυτούς η ποίηση είναι αδιάσπαστα συνδεδεμένη με τη ζωή». [ ]. (Μαρία Χατζηγιακουμή, από το αφιέρωμα στον Κ.Π.Καβάφη, σε επιμέλεια Κώστα Βούλγαρη, εκδόσεις poema 2013 δημοσίευση στην εφημερίδα Αυγή ). Ερμηνευτικές προσεγγίσεις από το βιβλίο του καθηγητή: 1. Ο ποιητής Φερνάζης είναι ένα από τα πολλά φανταστικά πρόσωπα είτε και προσωπεία του Καβάφη, των οποίων το δράμα γίνεται πειστικό, όχι απλώς επειδή είναι ζυμωμένα με την κοσμική εμπειρία του δημιουργού τους, αλλά και γιατί είναι επιμελώς τοποθετημένα στα πλαίσια της «ιστορικής δυνατότητας» (η έκφραση αυτή ανήκει στον Καβάφη). (Γ.Π. Σαββίδης). 2. [ ].Πρωταγωνιστής του ποιήματος είναι ένας φανταστικός ελληνόγλωσσος Καππαδόκης ποιητής, ονόματι Φερνάζης, που, όπως ο Καβάφης, γράφει ένα ιστορικό ποίημα με τίτλο «Ο Δαρείος». Αλλά με την εξής ουσιώδη διαφορά: ότι ο Φερνάζης γράφει το ποίημά του για να καλοπιάσει τον εξελληνισμένο απόγονο του Δαρείου, Μιθριδάτη ΣΤ», βασιλιά του Πόντου, και συνεπώς δυσκολεύεται να πει την ιστορική αλήθεια: πως ο Δαρείος, πριν από 400 χρόνια, είχε σφετεριστεί τον θρόνο της Περσίας, πατώντας επί πτωμάτων. Ξαφνικά, όμως, η παράτολμη απόφαση του Μιθριδάτη να επιτεθεί στους Ρωμαίους, ανατρέπει μεν όλα τα αυλικά σχέδια του Φερνάζη, μα τον ελευθερώνει να γράψει την αλήθεια. Σύμφωνα με την πάγια αντίληψη του Καβάφη η σύγχρονη ιστορική πραγματικότητα επικυρώνει και επικυρώνεται από την αρχαία ιστορία. Σημειωτέον πως ο Καβάφης αποφεύγει - όπως και σε ένα άλλο του ποίημα- να πάρει θέση εναντίον του Μιθριδάτη. Προφανώς, επειδή ο φιλέλλην αυτός μονάρχης υπήρξε από τα 88 ως τα 63 π.χ. ο πιο επίφοβος αντίπαλος της Ρώμης στην καθ' ημάς Ανατολή: όσο υστερούσε σε στρατηγική, σχεδόν άλλο τόσο υπερείχε σε τακτική. (Γ.Π. Σαββίδης) 3. Όταν αρχίζει το ποίημα, ο Φερνάζης βρίσκεται σκυμμένος πάνω στο επικό του έργο- γράφει για τον Δαρείο, θέλοντας έτσι, έμμεσα, να λαμπρύνει τον βασιλιά της χώρας, τον Μιθριδάτη, φορτωμένο κιόλας με πολλές δόξεςμια δόξα παραπάνω τώρα, να τονιστεί η καταγωγή του από τον μεγάλο Δαρείο. Είναι, λοιπόν, ο Φερνάζης ένας απλός κόλακας της εξουσίας; Ας μη σπεύσουμε να βγάλουμε ένα τόσο εύκολο συμπέρασμα, γιατί τότε η κρίση μας θα έπρεπε να πέσει και στον Πίνδαρο πάνω, όπως επίσης και σε πολλούς άλλους σπουδαίους και φημισμένους ποιητές της αρχαιότητας ή και των νεότερων χρόνων. Ας πούμε καλύτερα πως ο Φερνάζης είναι ένας επαγγελματίας ποιητής, κι όχι ένας «ανιδιοτελής» τεχνίτης, παραδομένος μόνο στις επιταγές της Μούσας του. Επιτέλους, έπος γράφει ο άνθρωπος- και είναι γνωστό ότι τα έπη, από τα ομηρικά ακόμη χρόνια, ακούγονται σε βασιλικές αυλές. Ότι ο Φερνάζης δεν είναι ένας φτηνός κόλακας, το δείχνει και η δυσκολία που τον σταματά: αναρωτιέται για τα αισθήματα του Δαρείου, την ώρα που ο Πέρσης μονάρχης παίρνει την εξουσία στα χέρια του για να ορίσει, λοιπόν, ο Φερνάζης τα ακραία όρια της ψυχολογίας του Δαρείου, ταλαντεύει τον ήρωά του ανάμεσα στην υπεροψία και τη μέθη και στην κατανόηση της ματαιότητας των μεγαλείων. Αν πούμε πως το δεύτερο όριο είναι ένας έπαινος για τον Μιθριδάτη, το πρώτο όμως (η υπεροψία και η μέθη - μια μορφή αρχαιοελληνικής ύβρεως) θα κολάκευε τον βασιλιά του Πόντου; Ο Φερνάζης φιλοσοφεί, δεν ρητορεύει. Ξαφνικά όμως πέφτει στη μέση μια είδηση βαρυσήμαντη: ο πόλεμος. Η προσεκτική διατύπωση του Καβάφη στο σημείο αυτό (άρχισε ο πόλεμος με τους Ρωμαίους) δείχνει πως η καταιγίδα δεν ξεσπά τόσο απροσδόκηταυπηρχαν κιόλας σύννεφα στον ουρανό που την προμηνούσαν. Ο Φερνάζης όμως μένει εμβρόντητος, δεν το περίμενε τώρα το κακό- πίστευε πως είχε τον καιρό μαζί του. Έτσι η συμφορά προκαλεί στην αρχή αποκλειστικά και μόνο τα αντανακλαστικά του ως ποιητή: πού τώρα να βρει την όρεξη ο Μιθριδάτης, για να προσέξει το έπος του Φερνάζη, και μάλιστα ελληνικά γραμμένο - «μέσα σε πόλεμο - φαντάσου, ελληνικά ποιήματα». Ο ειρωνικός τόνος, που δεν έλειπε ολότελα και στην αρχή του ποιήματος (η φιλοσοφικη εμβρίθεια του Φερνάζη και η βαθιά του περίσκεψη ηχούσαν και εκεί κάπως διφορούμενα), τώρα ακούγεται καθαρότερα. Ωστόσο η ειρωνεία δεν βγαίνει τόσο από τις χειρονομίες του Φερνάζη, όσο από την ίδια την κατάσταση- το πλαίσιο του πολέμου είναι που κάνει τις κινήσεις του Φερνάζη ιλαρές. Το πρόβλημα είναι σε τελευταία ανάλυση θέμα προσαρμογής σε μια αδόκητη και δυσάρεστη πραγματικότητα. Ποιος την πετυχαίνει εύκολα και αμέσως; Τα αντανακλαστικά, λοιπόν, του Φερνάζη λειτουργούν φυσικά και αυτόματα: η ατομική έγνοια σκεπάζει στην αρχή την ομαδική συμφορά. Ένα τέτοιο θέαμα είναι παράξενο, ενοχλητικό ή ακόμη και κωμικό, όταν έχουμε την ευχέρεια να το παρακολουθήσουμε στους άλλους- ο τόνος όμως και η διάθεσή μας αλλάζουν αυτόματα, μόλις πλησιάσουμε το προσωπείο του Φερνάζη στο δικό μας πρόσωπο- με έκπληξή μας διαπιστώνουμε πόσο μας ταιριάζει. Δεν ξεπερνά εύκολα τον ατομικό του κλοιό ο ποιητής Φερνάζης. Πάνω στην κρίσιμη ώρα θυμάται το συνάφι του- τους φθονερούς επικριτές του: πίστευε πως με το έπος αυτό θα κέρδιζε τη μάχη θα ανέβαινε ψηλά, 14

15 κατατροπώνοντας τους ομοτέχνους του. Ο πόλεμος ματαιώνει, ή μάλλον αναβάλλει (άλλη μια λεπτομέρεια εκπληκτική, που δείχνει την ψυχολογική διείσδυση του Καβάφη μέσα στα ποιητικά του πρόσωπα) αυτό το τόσο καλά προγραμματισμένο σχέδιο. Η φιλοδοξία του Φερνάζη εδώ κινδυνεύει να φανεί επαγγελματική μωροφιλοδοξία. Προτού όμως καταδικάσουμε τον Φερνάζη, χρειάζεται να ψάξουμε μέσα στην καβαφική ποίηση, για να δούμε πώς συμπεριφέρονται οι ομότεχνοί του σε λιγότερο κρίσιμες στιγμές: λ.χ. ο Δάμων στη «Συνοδεία του Διονύσου», ο Τυανεύς Γλύπτης, ή ο χαράκτης στο «Φιλέλλην», ή ο άγνωστος Εδεσσηνός στο «Ούτος Εκείνος». Εκείνο που μας χρειάζεται στην προκειμένη περίπτωση δεν είναι ένα ιδεατό μέτρο - και ποιος ποιητής, νεκρός ή ζωντανός, θα το αντιπροσώπευε απόλυτα; - αλλά ένα μέτρο ρεαλισμού. Μετρημένος έτσι ο Φερνάζης, δεν είναι τόσο μωροφιλόδοξος ή αφελής. Εξάλλου ας μη ξεχνάμε ότι μέσα στους στίχους αυτούς, όπως και παρακάτω, δεν μιλά απευθείας ο Φερνάζης - αλλιώς, θα ήξερε να εκφραστεί κομψότερα- τις σκέψεις και τα λόγια του τα αρπάζει ένας υποβολέας και μας τα μεταδίνει, δίχως κανένα πρόσχημα. Με αυτή όμως την απροσχημάτιστη χειρονομία του υποβολέα, ο Φερνάζης απογυμνώνεται, και μορφάζει αμήχανα ή διασκεδαστικά - για μας φυσικά, τους ανίδεους θα έλεγε ο Καβάφης. Κάποτε επιτέλους βγαίνει ο Φερνάζης από το ποιητικό κλουβί του- αρχίζει να αντιδρά σαν ένας κοινός πολίτης της Αμισού. Τώρα μπαίνει σε λειτουργία το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, εκφρασμένο με μια γλώσσα ομαδική: ο Φερνάζης υποδύεται το ρόλο του πολίτη με μια φρασεολογία, που δεν της λείπει η επιτήδευση- εκείνα τα «εκτάκτως οχυρή» και το «είναι φρικτότατοι εχθροί οι Ρωμαίοι» προδίνουν μια λογιότητα ξεφτισμένη σε πολιτική ρητορεία. Δεν φταίει ο Φερνάζης- ως ποιητής ήξερε να μιλήσει καλύτερα. Ας όψεται ο καταραμένος πόλεμος και οι Ρωμαίοι λεγεωνάριοι. Αλλά ο Φερνάζης δεν χάνει ολότελα τον οίστρο του τον ποιητικό μέσα στην πολεμική παραζάλη. Το μυαλό του δουλεύει διπλά- μια με τα αντανακλαστικά του κοινού ανθρώπου, μια με τα αντανακλαστικά του ποιητή. Το περίεργο είναι πως τα πρώτα βοηθούν τώρα τα δεύτερα, και η δυστοκία της αρχής καταλήγει σε τοκετό: «υπεροψίαν και μέθην θα είχεν ο Δαρείος». Ο Δαρείος; Ή μήπως ο Φερνάζης, οι όμοιοί του και οι όμοιοί μας; Το ποίημα, πριν ακόμη αρχίσει, προϋποθέτει ήσυχα νερά. Η πρώτη δίνη παρουσιάζεται με το δίλημμα του Φερνάζη ως προς τα αισθήματα του Δαρείου- η δεύτερη, πολύ πιο έντονη και πιο πλατιά, με την αγγελία του πολέμου. Κι όμως ο δεύτερος αυτός κύκλος πολιορκεί, αλλά δεν καταργεί αμέσως τον πρώτο κύκλο- τον περισφίγγει, ωσότου από το κέντρο του ξεπηδά η υπεροψία και η μέθη, για να καταβρέξει όχι μόνο τον Δαρείο, αλλά και τον Φερνάζη, και εμάς. Γιατί ποια άλλη αιτία λύνει το δίλημμα του Φερνάζη προς τη μεριά της υπεροψίας και της μέθης, αν όχι η πολεμική ατμόσφαιρα που μεσολάβησε; Έτσι η υπεροψία περνά από τον Δαρείο στον Μιθριδάτη, ρίχνει τη σκιά της στους Ρωμαίους λεγεωνάριους, και στο τέλος σκεπάζει και τον ίδιο τον Φερνάζη. Η ανικανότητα του Φερνάζη για μια πιο ενεργητική συμμετοχή στο ιστορικό γεγονός, αιτιολογημένη από την εγωκεντρική ψυχολογία του ανθρώπου γενικότερα και του ποιητή ειδικότερα, βρίσκει το ποιητικό της όνομα στην έξοδο του ποιήματος με τις λέξεις «υπεροψία και μέθη». Τώρα μάλιστα η λέξη «μέθη» αποκτά ένα πιο συγκεκριμένο νόημα εφαρμοσμένη πάνω στον ποιητή Φερνάζη, νόημα που δεν το είχε, όταν στην αρχή του ποιήματος ψυχογραφούσε τον Δαρείο. Ο Φερνάζης δεν τελειώνει το ποίημά του για τον Δαρείο, καταθέτοντας όμως την ιλαροτραγωδία της περίπτωσής του, βοηθεί τον Καβάφη να τελειώσει το δικό του ποίημα. Οι ποιητές το ξέρουν: οι άνθρωποι εξαπατώνται, όχι όμως τα ποιήματα. Για να τελειώσει ένα ποίημα απαιτεί από τον ποιητή του απόλυτη ειλικρίνειααλλιώς δεν βγαίνει σωστό, ή αν βγει, μορφάζει και διαμαρτύρεται για τις ατέλειές του. Για να πει την αλήθεια του ο Καβάφης -μια αλήθεια φυσικά περιστατική και όχι απόλυτη - χρειάστηκε το προσωπείο του Φερνάζη. Ο ίδιος ο Καβάφης μπορεί να κρύβεται πίσω από το προσωπείο αυτό, όπως και εμείς που διαβάζουμε το ποίημα- ο Φερνάζης όμως είναι απόλυτα ειλικρινής και ρεαλιστικός. Ή μήπως σε τελευταία ανάλυση πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο, αφού ο Φερνάζης είναι μορφή φανταστική; Δεν θέλω φυσικά να πω ότι ο Καβάφης ταυτίζεται με τον Φερνάζη- είναι όμως κι οι δυο τους ποιητές κι έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό μεταξύ τους: δεν μπορούν να κάνουν ποίηση δίχως να πουν την αλήθεια, όσο πικρή κι αν είναι- αυτή είναι η υπεροψία τους, η πιο αβλαβής μορφή υπεροψίας που ξέρω. (Δημ. Μαρωνίτης, «Υπεροψία και μέθη», (Ο ποιητής και η ιστορία), Δεκαοχτώ Κείμενα, Κέδρος 1971, σ ). 4. Είναι φανερό ότι η στάση του Καβάφη απέναντι στο ποιητικό του είδωλο είναι ειρωνική: Ο - οπορτουνιστής - ποιητής Φερνάζης αποφασίζει να δώσει στο έργο του «γραμμή» ευδιάκριτα αντιμιθριδατική (η «υπεροψία» και η «μέθη» του προγόνου του Μιθριδάτη Δαρείου αποτελούσαν βέβαια κάθε άλλο παρά εγκώμιο για τον απόγονό του), απ' τη στιγμή που διαβλέπει ότι η είσοδος των ρωμαίων, των μελλοντικών αφεντικών του, στην Αμισό είναι αναπόφευκτη - ο Φερνάζης έχει ήδη περάσει, ψυχολογικά και διανοητικά, στο στρατόπεδό τους. Ωστόσο, μια μερική αλλά βασική όψη του προβλήματος (που ο Καβάφης το αποδίδει σ' όλη του την πρισματικότητα) κρύβεται στο στίχο που αποτελεί και τον τίτλο αυτού του σημειώματος: «Μέσα σε πόλεμο - φαντάσου, ελληνικά ποιήματα». Είναι ένας ενδοιασμός που βασανίζει προσωρινά τη σκέψη του Φερνάζη (για να τον υπερνικήσει, όπως δείξαμε, με τρόπο οπορτουνιστικό) και που εκφράζει ταυτόχρονα ένα θεμελιακό προβληματισμό του ίδιου του Καβάφη: τη σχέση της τέχνης με τις επιταγές της ιστορικής πραγματικότητας, συμπυκνωμένης στην πιο κρίσιμη στιγμή της: τη «στιγμή» του πολέμου. Θα μπορούσαμε να τεκμηριώσουμε τον προβληματισμό αυτό του Καβάφη υποδεικνύοντας τις πιο διαφορετικές του εκφράσεις σ' ένα μεγάλο μέρος του έργου του θα περιοριστούμε εντούτοις εδώ στην τεκμηρίωση της ψυχολογικής ταύτισης του ποιητή Καβάφη με το ποιητικό του είδωλο, τον ποιητή Φερνάζη - 15

16 ταύτιση που υποστηρίζει την κοινότητα του προβληματισμού τους: Η φωνητική ομοιότητα του ονόματός του - φανταστικού - ποιητή Φερνάζη με τ' όνομα του - πραγματικού - γιου του Μιθριδάτη Φαρνάκη έχει ήδη επισημανθεί στην πραγματικότητα πρόκειται για δυο φωνητικές παραλλαγές του ίδιου ονόματος. Επιπλέον, η προδοσία του ποιητή Φερνάζη απέναντι στον κύριό του αντιστοιχεί στην προδοσία του γιου Φαρνάκη απέναντι στον πατέρα του.[ ]. (Γιώργος Βελουδής, «Μέσα σε πόλεμο - φαντάσου ελληνικά ποιήματα» (Η κρίση της καλλιτεχνικής συνείδησης), Προτάσεις (δεκαπέντε γραμματολογικές δοκιμές), Κέδρος, 1981, σ ). ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ: ΗΜΕΡ 2005 Α. «[ ] Ἐγώ εἶμαι, ἔλεγε στά τελευταῖα τῆς ζωῆς του ὁ Καβάφης, ποιητής ἱστορικός ποτέ μου δέν θά μποροῦσα νά γράψω μυθιστόρημα ἤ θέατρον ἀλλά αἰσθάνομαι μέσα μου 125 φωνές νά μέ λέγουν ὅτι θά μποροῦσα νά γράψω ἱστορίαν. Τί λογῆς ἱστορία; Θά μᾶς τό δείξει ἡ ἀνάγνωση τοῦ Δαρείου». [Δ. Ν. Μαρωνίτης, «Υπεροψία και μέθη. (Ο ποιητής και η Ιστορία)», Δεκαοχτώ κείμενα, Αθήνα: Κέδρος 1970]. Να δώσετε πέντε παραδείγματα από το κείμενο με τα οποία να δικαιολογείται η πιο πάνω άποψη. Μονάδες 15 Β1. Εξετάζοντας την ποιητική γραφή του Κ. Π. Καβάφη στο ποίημα «Ὁ Δαρεῖος», να εντοπίσετε τέσσερα χαρακτηριστικά στοιχεία «καβαφικής ειρωνείας», δίνοντας τα σχετικά παραδείγματα και σχολιάζοντάς τα. Μονάδες 20 Β2. «Στήν ποιητική τοῦ Καβάφη τίποτα δέν εἶναι τυχαῖο τά ποιήματά του τά προσέχει καί τά λειτουργεῖ ὥς τήν τελευταία λεπτομέρεια. Ἡ στίξη, οἱ περίοδοι, οἱ παύσεις, ὅλα εἶναι ὑπολογισμένα, ὅλα ὑπηρετοῦν τήν τέχνη τῆς ποιήσεως». [Λίνου Πολίτη, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα: ΜΙΕΤ 1980]. Να εντοπίσετε στους στ τα στοιχεία που δικαιολογούν την παραπάνω άποψη του Λ. Πολίτη και να σχολιάσετε συνοπτικά τη λειτουργία τους. Μονάδες 20 Γ. Να σχολιάσετε σε δύο παραγράφους ( λέξεις) το περιεχόμενο των στ (Ὅμως μές θά εἶχεν ὁ Δαρεῖος). Μονάδες 25 Δ. Το ακόλουθο κείμενο είναι ένα ποίημα για την ποίηση τι μας αποκαλύπτει σε αυτό ο Άρης Δικταίος για το ρόλο της τέχνης του; Μονάδες 20 Ἡ Ποίηση Μά ἐσύ, Ποίηση, πού ἔντυνες μιά φορά τή γυμνή μέθη μας, ὅταν κρυώναμε καί δέν εἴχαμε ροῦχο νά ντυθοῦμε, ὅταν ὀνειρευόμαστε, γιατί δέν ὑπῆρχε ἄλλη ζωή νά ζήσουμε, δέ θά ὑπάρξουν πιά σύννεφα γιά νά ταξιδέψουμε τή ρέμβη μας; δέ θά ὑπάρξουν πιά σώματα γιά νά ταξιδέψουμε τόν ἔρωτά μας; Μά ἐσύ, Ποίηση, πού δέ μπορεῖς νά κλειστεῖς μέσα σέ σχήματα, μά ἐσύ, Ποίηση, πού δέ μποροῦμε νά σ ἀγγίξουμε μέ τό λόγο, ἐσύ, τό στερνό ἴχνος τῆς παρουσίας τοῦ Θεοῦ ἀνάμεσά μας, σῶσε τήν τελευταία ὥρα τούτη τοῦ ἀνθρώπου, τήν πιό στυγνή καί τήν πιό ἀπεγνωσμένη, πού ὁ Θάνατος, πού ἡ Μοναξιά, πού ἡ Σιωπή, τόν καρτεροῦν σέ μιά στιγμή μελλούμενη. Άρης Δικταίος, Ποιήματα , Αθήνα ΠΗΓΕΣ: α) το βιβλίο του καθηγητή, β) Αγάθη Γεωργιάδου, Κ.Π.Καβάφης, Ο Δαρείος, 2 ο ΓΕΛ Περιστερίου, 5 Νοεμβρίου 2013, γ) Π. Μοίρα, ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ, δ) Δημ. Τζωρτζόπουλος, Η διδασκαλία του Καβάφη στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο, ε) Αφιέρωμα στον Καβάφη σε δημοσιεύσεις της εφ. Αυγής, στ) Κ. Μάντης, Σημειώσεις ζ) Θέματα Πανελλαδικών Εξετάσεων. 16