Χοροστάσι. Για τον Πολιτισµό και την Παράδοση

Transcript

1 Χοροστάσι σι Για τον Πολιτισµό και την Παράδοση ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚ ΟΣΗ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΧΟΡΟΥ ΚΑΙ ΛΑΪΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Αριθµός Τεύχους 14 - ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ Τιµή Τεύχους 4 Έδρα: Ελ. Βενιζέλου 134, Καλλιθέα - Τηλ.: Fax: ΚΩ : 6725 Λαζαρίνες της Λευκοπηγής Κοζάνης Σ α υ τ ό τ ο τ ε ύ χ ο ς δ ι α β ά σ τ ε : Η λαϊκή ποιητική γλώσσα Σύγχρονες εκδοχές του λαϊκού πολιτισµού Η «οµογενοποίηση» των λαών Κοµπανίες των χάλκινων οργάνων της Μακεδονίας Μουσικό οδοιπορικό στα δηµοτικά τραγούδια της Ελλάδας και πολλά άλλα ενδιαφέροντα θέµατα Χ ρ ό ν ι α ο λ λ ά

2 2 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιανουάριος - Φεβρουάριος - Μάρτιος 2006 Σηµείωµα του εκδότη Ίσως θα έ ρε ε ο τίτλος του σηµειώµατος να είναι «Το φιλότιµο των Ελλήνων» µε την ευρύτερη έννοια της ιδιαίτερης ευαισθησίας, ου υ άρχει ακόµα σε ορισµένους Έλληνες, για ζητήµατα κοινού ενδιαφέροντος, και ου αφορά την ύ αρξη ηθικών και άλλων αξιών. Σε αλαιότερες ε οχές, η ευαισθησία αυτή α οτελούσε σύνηθες, σχεδόν καθηµερινό, φαινόµενο, αλλά, δυστυχώς για την ε οχή µας, σήµερα δεν το συναντάµε συχνά σε ολλούς α ό εκείνους ου δραστηριο οιούνται ή α λώς κινούνται στον ευρύτερο, ή και ακόµα τον στενό, κοινωνικό ερίγυρο. Όµως, το θέµα αυτό θα α οτελέσει ειδικό αφιέρωµα σε ε όµενο τεύχος. Η αναφορά µας αυτή εδώ γίνεται, α λά και µόνο, για να τονίσουµε την άµεση αντα όκριση, έστω και των λίγων, αναγνωστών µας στο κάλεσµα ου α ευθύναµε για την α ό κοινού διάσωση και συνέχιση της έκδοσης του εριοδικού µας. Ας µας συγχωρήσουν, ου δε δηµοσιεύουµε τις ραγµατικά συγκινητικές ε ιστολές τους, αλλά, γενικότερα, δεν καταχωρούµε ε ιστολές στην ύλη του εριοδικού για να µη θεωρηθεί ότι «ευλογούµε τα γένια µας», κατά τη λαϊκή ρήση. Ωστόσο, ρέ ει να τονίσουµε την εκδήλωση του κρατικού ενδιαφέροντος µε την ε ιχορήγηση ου έδωσε στο Σύλλογό µας το Υ ουργείο Πολιτισµού, χάρη στο ιδιαίτερο ενδιαφέρον ου ε έδειξε αναγνώστης µας, τον ο οίο µέχρι χθες δεν γνωρίζαµε, ό ως αναφέρεται σχετικά σε ανακοίνωσή µας. Μόνο ο ήµαρχος της Καλλιθέας και οι «συν αυτώ» αρατρεχάµενοι δεν συγκινούνται µε τί οτε, και δεν µετατο ίζονται ούτε στο ελάχιστο, α ό την κατάσταση της λήρους αδιαφορίας και του «ηµετερισµού» α ό την ο οία διακατέχονται. Ωστόσο, για µας είναι αρκετή η αγά η και η συµ αράσταση ου ε ιδεικνύουν κάθε φορά και µε κάθε τρό ο οι αναγνώστες µας και όλοι οι φίλοι και συνεργάτες του Κ.Ε.ΧΟ.Λ.Π. Η λαϊκή ποιητική γλώσσα, του Μανόλη Μακρή σελ. 3 Η διαχρονικότητα της Ελληνικής Γλώσσας σελ. 7 Σύγχρονες εκδοχές του λαϊκού πολιτισµού, του Μανόλη Βαρβούνη σελ. 8 Μουσικό οδοιπορικό στα δηµοτικά τραγούδια της Ελλάδας: Χρωµατικές ιδιοµορφίες και ποιοτικός χαρακτήρας, του Π. Καβακόπουλου σελ. 10 Η «οµογενοποίηση» των λαών, του Νίκου Μπαζιάνα σελ. 12 Κοµπανίες των χάλκινων οργάνων της Μακεδονίας, του Κ. όρτσιου σελ. 14 Αρχαίος και σύγχρονος πολιτισµός της Περιφέρειας Ζιγιάνγκ της Κίνας: Μια πρώτη γνωριµία, του Κώστα Σαχινίδη σελ. 16 Αφιέρωµα στους συνεργάτες µας: Παντελής Καβακόπουλος σελ. 20 Η δράση του Κ.Ε.ΧΟ.Λ.Π. σελ. 22 Παραδοσιακά ρώµενα του Σοχού σε Ηµερίδα Λαϊκού Πολιτισµού σελ η ιεθνής έκθεση ταχυδροµικής τέχνης σελ. 28 Ένωση Ποντιακής Νεολαίας Αττικής σελ. 30 Το «Σώσε» του Μάικλ Φρέιν από το Θεσσαλικό Θέατρο σελ. 31 Φεστιβάλ παραδοσιακών χορών Συλλόγων Αιτωλοακαρνανίας σελ. 31 Εκδόσεις που λάβαµε σελ. 32 Χοροστάσι Ιδιοκτησία: Κέντρο Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισµού Εκδότης- ιευθυντής: ρ. Κων/νος Σαχινίδης Πρόεδρος του.σ. Έδρα: Ελ. Βενιζέλου Καλλιθέα Τηλ.: Fax: ksachi@unipi.gr Επιστηµονικοί Σύµβουλοι: Καθ. Βασίλης Φίλιας Καθ. Μιχάλης Μερακλής Καθ. Γιάννης Μότσιος ρ. Γεώργιος Αικατερινίδης ιεύθυνση Σύνταξης: Μαρία Άνθη Υπεύθυνοι Σύνταξης & Ύλης: Σοφία Καρακασίδη Χάρης Πανικίδης Φιλολογική Επιµέλεια: Αντώνης Καζαντζόγλου Επεξεργασία φωτ/φιών: Studio Στάθη Σαχινίδη Μιχάλης ηµαράκης Γραµµατεία - Συνδροµές: Χριστίνα Κεκάκη Τηλ.: Εκτύπωση: Γραφικές Τέχνες ηµ. Γκαντίραγας Γερανίου 7, Αθήνα Τηλ.: Ετήσιες Συνδροµές: Εσωτερικού: Φυσικά Πρόσωπα:15 ηµόσιοι Οργανισµοί: 20 Εξωτερικού: 25 Επιτρέπεται η ελεύθερη άντληση στοιχείων, αρκεί να αναφέρεται η πηγή και ο συγγραφέας. Οι συγγραφείς των άρθρων φέρουν την ευθύνη για τις απόψεις τους. Σηµείωση Σύνταξης: Οι πόροι του Κέντρου Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισµού προέρχονται ΜΟΝΟ από αυτοχρηµατοδότηση, µε την οικονοµική ενίσχυση και τις συνδροµές των µελών και των φίλων του, καθώς και µε λίγες και µικρές κρατικές επιχορηγήσεις (κατά καιρούς). ιευκρίνιση:το Κέντρο Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισµού ουδεµία σχέση έχει µε τον ΗΜΟ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ, ο οποίος δεν έχει προσφέρει ΠΟΤΕ καµία επιχορήγηση!

3 Ιανουάριος - Φεβρουάριος - Μάρτιος 2006 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ 3 Η λαϊκή ποιητική γλώσσα* του Μανόλη Μακρή, ικηγόρου - Συγγραφέα Έ γραφε, ήδη στα 1824, ο Κλαύδιος Φωριέλ, προλογίζοντας την έκδοση της συλλογής του των ηµοτικών Τραγουδιών: «Ας αποκατασταθεί το ελληνικό έθνος. Ας αποκτήσει συγγραφείς ικανούς να του διδάξουν κάτι σοβαρό και ωφέλιµο, συγγραφείς που να αντιλαµβάνονται ότι η δόξα και η ευτυχία της πατρίδας τους βρίσκεται στο µέλλον και όχι στο παρελθόν, στη σύγχρονη πορεία των πραγµάτων και όχι σε µάταιες προσπάθειες επιστροφής στο παρελθόν, και η Νεοελληνική θα αποβεί σύντοµα µια γλώσσα, η οποία, δε θα έχει τίποτε να ζηλέψει από την αρχαία». Και αλλού: «Η Νέα Ελληνική, όργανο αγνό και απλό του λαϊκού πνεύµατος, απαλλαγµένη από όλες τις συστηµατικές αξιώσεις των συγγραφέων να την καλλωπίσουν και να την εµπλουτίσουν, είναι µια γλώσσα αξιοπρόσεκτη από κάθε άποψη. Κατά βάθος παρουσιάζει οµοιογένεια και είναι πλουσιότερη από τη γερµανική, είναι διαυγής όπως η γαλλική, πιο ευλύγιστη από την ιταλική και πιο αρµονική από την ισπανική και δεν της λείπει τίποτε ώστε να θεωρηθεί από τώρα ως η ωραιότερη γλώσσα της Ευρώπης. Και αναµφίβολα, είναι η πλέον τελειοποιήσιµη». Ίσως διακρίνει κανείς σ αυτές τις απόψεις µια τάση υπερβολής και µεγαλοστοµίας, την οποία ευνοεί ο φιλελληνισµός της εποχής και το ευρύτερο κλίµα του γαλλικού ροµαντισµού. Όµως, οι βασικές διαπιστώσεις που διατυπώνονται για τη νεοελληνική δηµώδη γλώσσα δε θα µπορούσαν να αµφισβητηθούν. Η Νεοελληνική που γνώριζε ο Φωριέλ ήταν εκείνη των τραγουδιών, αφού ο ίδιος ποτέ δεν επισκέφθηκε την Ελλάδα. Και από τα τραγούδια, εκείνα που, κυρίως, γνώριζε ήταν τα κλέφτικα µε τους λιτούς στίχους και το έντονο λυρικό συναίσθηµα. Πολύ λίγα γνώριζε για τη γλώσσα των τραγουδιών που ακούγονταν στα νησιά του Αιγαίου, την Κρήτη, την Κύπρο, τον Πόντο, όπου η αρχαιοελληνική και βυζαντινή παράδοση φαίνεται εναργέστερα και ο ποιητικός λόγος φαίνεται περισσότερο εκλεπτυσµένος και ποικιλµένος, κάτι που θα εδραίωνε ακόµη περισσότερο τις απόψεις του. Η Νεοελληνική, για την οποία µιλούσε ο Φωριέλ, δεν µπορούσε, ασφαλώς, να καλύψει όλες τις ανάγκες του Έθνους, αφού η επιστήµη, η τέχνη, η διοίκηση, η αρχαιογνωσία, η ένταξη στον σύγχρονο κόσµο, ξεπερνούσαν τα όσα µπορούσε να διατυπώσει ο λαϊκός ποιητής. Όµως, οι δρόµοι µιας εθνικής λογοτεχνίας έπρεπε απαραίτητα να περάσουν, όπως και πέρασαν, έστω και µετά από περιπέτειες, από εκείνη τη γλώσσα. Το ίδιο και η ποιητική παραγωγή, έπρεπε να πατήσει στο στέρεο έδαφος που πρόσφερε η λαϊκή δηµιουργία, αφού, όπως εύστοχα επεσήµανε ο Κ. Παπαρηγόπου-λος, «Η δηµώδης ποίησις του νέου Ελληνισµού υπήρξεν ασυγκρίτως κρείσσων της λογίας». Σε µια εποχή που ο Ελληνισµός έβγαινε από τη δοκιµασία αιώνων, τα τραγούδια που διέσωζαν, µέσω µιας αδιάσπαστης προφορικής παράδοσης, οι ποιµένες του Ελικώνα ή οι ψαράδες του Αιγαίου, αποτελούσαν κατά τον Σάθα «το µόνο διαυγές κάτοπτρον εν τω οποίω εξεικονίζετο ανόθευτος και άνευ ίχνους σχολαστικού ψιµµυθίου όχι µόνον η εθνική ηµών γλώσσα, αλλά και η καρδία του Ελληνικού Έθνους». γλώσσα της λαϊκής Ποίησης είναι Η διαφορετική από την καθηµερινή, την οµιλούµενη λαϊκή γλώσσα, παρά το ότι οι λαογράφοι και οι γλωσσολόγοι συνηθίζουν να θεωρούν τα τραγούδια ως γλωσσικά µνηµεία χαρακτηριστικά του ιδιώµατος ενός τόπου. Η γλώσσα είναι ένα στοιχείο, που εµπεριέχεται, όχι απλά σε αυτό που λέµε µορφή, αλλά στην ίδια την ουσία, στην ίδια τη φύση της Ποίησης. Είναι µια γλώσσα εξ ορισµού διαφορετική, αφού εκεί αλλάζει ο «κώδικας» µε τον οποίο κανείς εκφράζεται, και ο ειδικός χαρακτήρας της επικοινωνίας απαιτεί τόσο την επιστράτευση σπάνιων και επιλεγµένων λέξεων και εκφράσεων, όσο και την απελευθέρωση των συνηθισµένων και καθηµερινών από τη φθοροποιό συµβατική τους χρήση για να µπορούν έτσι να µας µεταφέρουν σε εκείνον τον µυστηριώδη, τον υπερ - λογικό κόσµο της ποιητικής πραγµατικότητας. Στη σύγχρονη ποίηση αποτελεί ζητούµενο το τι εννοούµε «ποιητικό λόγο». Μα στην προφορική ποίηση του λαού δεν χρειάζεται καµία τέτοια αναζήτηση, αφού εδώ η ποιητικότητα είναι δεδοµένη µέσω της φόρµας. ηλαδή, ο κώδικας αποκαλύπτεται από την ίδια τη γλωσσική και τη µετρική οργάνωση του κειµένου. Το ειδικό λεξιλόγιο και η ιδιαίτερη γλωσσική τεχνική της λαϊκής ποίησης είναι προϊόντα µακρόχρονης αισθητικής πείρας, είναι στοιχεία υποµονετικά επεξεργασµένα µέσα στους αιώνες από τους αναρίθµητους ανώνυµους ποιητές. Όµως, ακόµη και αν οι λέξεις δεν ήταν οι σπάνιες και

4 επιλεγµένες (όπως *Εισήγηση σε Ηµερίδα, που έγινε στη Ρόδο στις

5 4 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιανουάριος - Φεβρουάριος - Μάρτιος 2006 θα τις ήθελε ο Οδυσσέας Ελύτης), αλλά ήταν οι ίδιες µε εκείνες του καθηµερινού «πεζού λόγου» (όπως θα τις ήθελε ο Γιώργος Σεφέρης), στην ποίηση λειτουργούν διαφορετικά, απελευθερώνεται ο συµπυκνωµένος δυναµισµός τους για να πάρουν απροσδόκητες σηµασίες, ακούγονται µουσικά, µαγικά και αποκτούν το κύρος δοκιµασµένων συµβόλων. Πρέπει να δεχθούµε ότι µόνο µέσα από τη µυσταγωγία της Ποίησης, η Γλώσσα επανέρχεται στην αρχέγονη κοσµογονική της αποστολή, εξυπηρετεί τα βαθύτερα και τα σπουδαία, επιστρατεύει όλες τις δυνατότητες και όλα τα αποθέµατά της για να υπηρετήσει όχι την ψυχρή συµβατική λογική, αλλά τα συναισθήµατα και τις συγκινήσεις και να µας µεταφέρει έτσι σε εκείνη τη µοναδική κατάσταση ευφορίας, στην ηδονική διαπίστωση ότι κινούµεθα µέσα σε µιαν παραµυθένια, µιαν αιώνια τάξη. λώσσα και Ποίηση είναι πράγµατα αδιαίρετα, Γ αξεχώριστα. Η γλώσσα του λαού είναι κάτι το ζωντανό, το κινούµενο και αναγεννώµενο, µάχεται στις καλές της στιγµές να ανακαλύψει από την αρχή και να ξαναπλάσει τον κόσµο. Και όσο συχνότερα αναζητεί αυτή την αρχέγονη φύση και αποστολή της, τόσο και πιο πολύ ζητά να σπάσει τα συµβατικά καθηµερινά της δεσµά, να ξεστρατίσει από τα συνηθισµένα, να φτερουγίσει σε κόσµους µυστηριακούς, σε µιαν προσπάθεια «προς απόδοσιν παντός του εντός ηµών ονειρώδους και αλγεινώς αορίστου και δυσκολοεκφράστου, δια τούτο δε και βαθύτερον συνταράσσοντος» (Παλαµάς). Προσπαθεί να ακινητοποιήσει και να απαθανατίσει την κάθε δηµιουργική στιγµή και να ονοµατίσει την καινούρια «αλήθεια» µέσα από την καθηµερινή οδυνηρή περιπλάνηση στα αλλεπάλληλα λάθη. Είναι οι ώρες που η γλώσσα ξεπερνά τις, µέχρι εκείνη τη στιγµή, δυνατότητές της, επαναστατεί, απελευθερώνεται από τα δεσµά της και γίνεται Ποίηση. Και όσο πιο σπουδαία και αληθινή, όσο πιο γνήσια και πηγαία είναι η Ποίηση, τόσο στενότερα δένεται µε τη γλώσσα της, στηρίζεται σε αυτήν και δεν µπορεί εύκολα να την αποχωρισθεί. Στα οµηρικά έπη, στον Ακάθιστο Ύµνο, στον Ερωτόκριτο, και ασφαλώς στα τραγούδια του λαού, η µορφή και το περιεχόµενο ταυτίζονται, «συνανήκουν στην ίδια πρωταρχική και αδιαίρετη δηµιουργική πράξη». Η ιδιοτυπία, αλλά και η µοναδικότητα του γνήσιου καλλιτεχνικού έργου έγκειται σε αυτή τη σύγκραση περιεχοµένου και µορφής, σ αυτή την αδιάσπαστη εσωτερική συνάφεια που ενώνει το τι εκφράζεται µε το πώς αυτό εκφράζεται. Στον λαϊκό ποιητικό λόγο η µορφή και το περιεχόµενο είναι το ίδιο πράγµα, αφού, αν αλλάξει η µορφή, αλλάζει ουσιαστικά και το περιεχόµενο. Και ως λαϊκό ποιητικό λόγο εννοώ όλα εκείνα τα τεχνουργήµατα του λαϊκού στοχασµού, όλα όσα ξεκίνησαν από µια διάθεση στοχαστική και ποιητική και συγκεκριµενοποιήθηκαν σε µιαν ανάλογη γλώσσα. ηλαδή, στις παροιµίες και τα αινίγµατα, στα ξόρκια και τις λαϊκές προσευχές, στα παραµύθια και τις παλιές ιστορίες, στα δίστιχα και τις επωδές. Σε όλα τούτα, ακόµη και στην καθηµερινή οµιλία, τα ποιητικά στοιχεία είναι διάχυτα. Όµως, σε κανένα άλλο είδος του παραδοσιακού λαϊκού λόγου δεν αποκαλύπτεται τόσο έντονος αυτός ο µυστικός υµέναιος Γλώσσας και Ποίησης, όσο στα τραγούδια. Η γλώσσα των τραγουδιών όδευσε σε µιαν πορεία παράλληλη µε το καθηµερινό γλωσσικό ιδίωµα. Κράτησε ζηλότυπα τους ακριβούς θησαυρούς που έφερνε από τα παλιά χρόνια, έζησε και αυτή τις συµφορές και τους ξενιτεµούς, αποθησαύρισε λέξεις και ποιητικούς λογισµούς από άλλους λαούς. Από τα πλούσια κι εύχυµα τοπικά ιδιώµατα αντλούσε τη ζωντάνια της καθηµερινότητας και τους έδινε µε τη σειρά της την ιεροπρέπεια των εκλεκτών λέξεων και των συµβόλων της. Άλλωστε, δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις που οι φράσεις των τραγουδιών παίρνουν παροιµιακή προέκταση και, ως παροιµίες ή παροιµιακές εκφράσεις, ενσωµατώνονται στην καθηµερινή οµιλία µας. το παλαιότερο ποιητικό υλικό (τα τραγούδια Σ του ακριτικού κύκλου και τις παραλογές, όπως τα βάφτισαν οι ερευνητές), η γλώσσα είναι, φυσικά, πλουσιότερη και περισσότερο δουλεµένη. Εκεί, ο ποιητικός λόγος αποκτά µια µοναδική στερεότητα, µιαν επιβλητική αρχοντιά, για να δηµιουργήσει την επική ή την παραµυθιακή πνοή, που απαιτούν τα τραγούδια. Στα στιχουργήµατα της αγάπης αφθονούν οι ποιητικές µεταφορές και οι συµβολισµοί, στην προσπάθεια των ποιητών να αποδώσουν την ευφροσύνη ή την οδύνη των ερωτικών αισθηµάτων. Στα, υπό ευρεία έννοια, ιστορικά τραγούδια, σε αυτά δηλαδή που αναφέρονται όχι µόνο σε συγκεκριµένα ιστορικά πρόσωπα ή γεγονότα, αλλά και σε αυτά που ζωντανεύουν τις ειδικές ιστορικές συνθήκες µιας εποχής, η ιστορία «βουίζει», θα έλεγα, µέσα στον κάθε στίχο και την κάθε λέξη. Για τους γλωσσολόγους, ξεχωριστή σηµασία έχουν οι περίφηµες «γλώτται», όπως τις ονόµασε ο Αριστοτέλης, δηλαδή οι λέξεις που δεν είναι πια σε χρήση στον καθηµερινό λόγο και µας παραπέµπουν σε µιαν παλαιότερη περίοδο της γλώσσας ή µιαν αποµακρυσµένη διάλεκτο, γίνονται όµως κατανοητές από τα ποιητικά συµφραζόµενα. Και εδώ, πρέπει να παρατηρήσω, ότι συχνά οι σηµερινοί τραγουδιστές, ιδιαίτερα στις δισκογραφικές παραγωγές, αντικαθιστούν

6 αβασάνιστα τις παλιές δυσνόητες ή και ακατανόητες λέξεις µε σύγχρονες και κατανοητές. Πέρα από τον κίνδυνο να ξεχαστούν έτσι οι λέξεις - µνηµεία της γλώσσας µας, οι επεµβάσεις αυτές, λαµβανοµένης υπόψη της - κατά κανόνα - ηµι-

7 Ιανουάριος - Φεβρουάριος - Μάρτιος 2006 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ 5 µάθειας και της γλωσσικής σύγχυσης των τραγουδιστών, αποβαίνουν - πάντα - σε βάρος της ποιητικής αρτιότητας και ποιότητας. ι αρετές της λαϊκής ποιητικής γλώσσας, που Ο αποτελεί το θέµα µας, αλλά όχι µόνο της γλώσσας, αλλά και του ύφους και του ήθους αν θέλετε, της ποίησης αυτής, ξεκινούν από την ίδια τη διαδικασία που παράγει το ποιητικό κείµενο, ή µάλλον το παρήγε σε παλαιότερες εποχές, αφού, σήµερα, όπου παράγεται, επηρεάζεται αρνητικά τόσο από τη σχολική ποίηση, όσο και από το αστικό λαϊκό τραγούδι και χάνει τα χαρακτηριστικά του. Στη µορφή, τουλάχιστον, που το τραγούδι έφτασε ως εµάς, δηµιουργήθηκε σε µιαν εποχή που η χρήση της γραφής είναι περιορισµένη και έχει δευτερεύοντα ρόλο ακόµη και στις ανώτερες τάξεις. Λίγες πόλεις, τα µοναστήρια και η διοίκηση προσδιορίζουν τη µικρή εµβέλεια του γραπτού πολιτισµού. Επίσης, η διγλωσσία, που σε όλη τη διάρκεια των µεσαιωνικών και των νεότερων χρόνων ταλανίζει το Έθνος, ευνόησε την αυτόνοµη ανάπτυξη του προφορικού πολιτισµού. Ο λαός, για αιώνες, έµενε ξένος προς τη λόγια λογοτεχνία, µε εξαίρεση ασφαλώς την εποχή της ακµής της κρητικής ποίησης του 17 ου αιώνα. τη λαϊκή ποίηση η δηµιουργία είναι Σ οµαδική και εκφράζει όχι τον µεµονωµένο δηµιουργό αλλά τη συνείδηση της κοινότητας. Ο ποιητής δεν ξεχωρίζει, είναι ένας από όλους. Λέµε για ένα τραγούδι, λ.χ. για το τραγούδι του αδικοσκοτωµένου πραµατευτή ή της Σούσας ή του Κίτσου, ότι ο ποιητής του δεν είναι γνωστός, όχι γιατί χάθηκαν τα στοιχεία, αλλά επειδή τα στοιχεία αυτά ποτέ δεν υπήρξαν, αφού ο πρώτος εκείνος στιχουργός ποτέ δεν διαφοροποιήθηκε από το κοινό του. Μετά από αυτόν, καθένας τραγουδάει ή απαγγέλλει ως έµµετρο παραµύθι το συγκεκριµένο τραγούδι, έχει την πεποίθηση ότι κάνει χρήση ενός κοινού κτήµατος, που, από στόµα σε στόµα, από γενιά σε γενιά, διαβαίνει τους τόπους και τους αιώνες, αλλάζοντας, όπου χρειαστεί, προσαρµοζόµενο στα καινούρια κάθε φορά δεδοµένα. Όπως έλεγε ο Σπυρίδων Ζαµπέλιος «δεν ζει εις τας βίβλους και τας βιβλιοθήκας ζωήν τεχνικήν και δεδανεισµένην, αλλά ζει και ενεργεί εν αυτή τη ζωή του λαού». Και εδώ, ακριβώς, εντοπίζεται η διαφορά των τραγουδιών από την επώνυµη ποίηση. Γι αυτό είναι, ίσως, λάθος να αντιµετωπίζουµε µε βάση τις ίδιες φιλολογικές αρχές µε τις οποίες εξετάζουµε τη γραπτή λογοτεχνία. Συνέπεια του ότι ο ποιητής δεν είναι χωρισµένος από το κοινό του, αλλά είναι ένα µ αυτό, είναι η καταπληκτική ασφάλεια που παρατηρούµε στη γλώσσα αυτών των κειµένων, τόσο από την αντικειµενική άποψη, δηλαδή τη χρήση ενός οργάνου που είναι κτήµα κοινό, όσο και από την υποκειµενική, δηλαδή από την άποψη της κυριαρχίας του ποιητή πάνω στα µέσα που διαθέτει και της αίσθησης που έχει για τη γλώσσα και τον ρυθµό της. Εδώ, οι κανόνες και η τεχνοτροπία προϋπάρχουν. Ο «λαϊκός ποιητής» δεν παλεύει µε τη γλώσσα, όπως παλεύουµε όλοι εµείς. εν έχει καµία αµφιβολία ότι η φωνή του είναι η σωστή και δεν ξεχωρίζει από τη φωνή των άλλων. Και εδώ πρέπει να ειπωθεί ότι ως γλώσσα της λαϊκής ποιητικής έκφρασης δεν εννοούµε απλά την εξωτερική µηχανική της γλωσσολογίας, αλλά µια φραστική λειτουργία που έχει τη δύναµη να πάει πιο πέρα από το εγώ του ατόµου, συνειδητό ή υποσυνείδητο και να φτάσει µέχρι το βαθύτερο τελετουργικό εγώ της οµάδας. ς γλώσσα τελετουργική διατηρεί µιαν Ω αξιοθαύµαστη αντοχή και συντηρικότητα, που, όµως δεν της στερεί τη δυνατότητα να δηµιουργεί νέες, πρωτόφαντες λέξεις, ιδίως καταπληκτικά σύνθετα, ευνοούµενα από το εύρος του πολιτικού στίχου, ενώ, στις µικρότερες µετρικές µορφές καταλαµβάνουν συχνά ολόκληρο τον στίχο, όπως και να επινοεί και να καθιερώνει τολµηρά ποιητικά σύµβολα, που µένουν κτήµα της λαϊκής ποιητικής γλώσσας αποκλειστικά, χωρίς να µπουν στην καθηµερινή οµιλία. Η διάδοση του τραγουδιού συντελεί στη βελτίωσή του. Αφαιρούνται όλα τα περιττά και τα φλύαρα για να αποµείνει η ουσία, ενσωµατωµένη σε µια φράση λιτή, στιλπνή και κοµψή. Η αποσιώπηση της νοούµενης δράσης είναι κάτι το σύνηθες, όπως είναι και η οικονοµία στην έκφραση, ο προσδιορισµός των πραγµάτων µε το όνοµά τους, η απλότητα της γραµµής. Πρέπει ακόµα να τονισθεί ότι, ιδίως στα παλαιότερα κείµενα, δεν παρατηρούνται ποιητικές ατέλειες και σφάλµατα (άµετροι στίχοι, χασµωδίες, άσκοπες επαναλήψεις κ.λπ.) πράγµα που δείχνει ότι τραγουδισµένα για γενιές γενιών, ψιλοκοσκινίστηκαν από την αισθητική αντίληψη της οµάδας, χαλκεύτηκαν στα καµίνια των επαναλαµβανόµενων αισθηµάτων, συµπληρώθηκαν και βελτιώθηκαν µέσα από την αργή διαδικασία της παράδοσης, για να φτάσουν στην εξαίρετη ποιητική και γλωσσική µορφή στην οποία µας παραδόθηκαν. οµίζω ότι το θαυµαστό κατόρθωµα του Ν ανώνυµου λαϊκού ραψωδού είναι ότι κατορθώνει να µας επιβάλλει το όραµά του, τις προσωποποιήσεις του, χωρίς τους στείρους φραστικούς αγώνες τόσων µεταγενέστερων στιχογράφων. Αξιοπρόσεκτη είναι και η πληρότητα, που βρίσκουµε µέσα στις απλές εκφράσεις του δηµοτικού στίχου, πληρότητα στο νόηµα, στο όραµα και στα συναισθήµατα, που άδικα αναζητάµε σε

8 πολλά από τα αµετροεπή συνθετικά στιχουργήµατα. Σ αυτά να προσθέσουµε τον δεκαπεντασύλλαβο,

9 6 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιανουάριος - Φεβρουάριος - Μάρτιος 2006 που πλησίασε, όσο καµιά άλλη µετρική µορφή, το κυµάτισµα της ελληνικής λαλιάς. Και, τέλος, η µουσική που αγλαΐζει και αναδεικνύει τον λόγο. Και όσο για τη γλώσσα, υπό στενή έννοια, αυτή αφοµοίωσε από τις γλώσσες των κατακτητών µόνο όσες λέξεις δεν ήταν δυνατό να αποφύγει. Και αβασάνιστα, ασφαλώς, κάποιοι παλαιότεροι καθαρολόγοι κατηγόρησαν τη γλώσσα της λαϊκής ποίησης ως «γραικοβαρβαρική». Κλασικό παράδειγµα τα όσα ειπώθηκαν για τη γλώσσα του Ερωτόκριτου, ενός έργου, που παρά το γεγονός ότι ο δηµιουργός του είναι επώνυµος, είναι γνήσιας λαϊκής πνοής και ως τέτοιο επηρέασε βαθιά τη µετά από αυτό λαϊκή ποίηση. Θεωρήθηκε, λοιπόν, ως το νόθο παιδί των διαφόρων κατακτητών της Κρήτης. Ψάχνοντας το ποσοστό αυτής της νοθείας ο Γιώργος Σεφέρης είχε την υποµονή να µετρήσει τις ξένες λέξεις που υπάρχουν στο ποίηµα: Και βρήκε, µέσα στους και πλέον 15σύλλαβους στίχους, 10 αραβικές και κάπου 40 ιταλικές λέξεις. Πάρτε ένα οποιοδήποτε σύγχρονο ελληνικό λογοτέχνηµα και δεν νοµίζω ότι θα βρείτε λιγότερες λέξεις από όσες µετρήθηκαν σ αυτό το έµµετρο λαϊκό µυθιστόρηµα του 17 ου αιώνα. Τελειώνω µε λίγες επιγραµµατικές παρατηρήσεις: Όλα τα θησαυρισµένα και τα αθησαύριστα κείµενα της προφορικής λαϊκής φιλολογίας εξακολουθούν να χρησιµεύουν στις έρευνες των λαογράφων µονάχα, ενώ, είναι µακριά από τον µελετητή ή και τον απλό φιλαναγνώστη, αλλά και από τους ανθρώπους του πνεύµατος, τους επιστήµονες, τους καλλιτέχνες, τους δασκάλους. Είναι µακριά ακόµη και από τους ίδιους τους λογοτέχνες, που έχουν την ανάγκη - θα έλεγα - και την υποχρέωση να ζουν το τραγούδι του λαού, µιαν ανεξάντλητη βρυσοµάνα και για την έµπνευση και για τη γλωσσική µορφή των δηµιουργηµάτων τους, καθώς και για τον ίδιο τον εµπλουτισµό της γλώσσας µας. Ακόµη και σήµερα σε µεγάλους κύκλους διανοουµένων, άλλοτε οµολογηµένα και άλλοτε ανοµολόγητα, θεωρείται κάπως «επαρχιωτισµός» το να µιλά κάποιος για την παραδοσιακή λαϊκή ποίηση. Και ούτε υπάρχουν ειδικές µελέτες για τη γλώσσα των τραγουδιών, όπως υπάρχουν λ.χ. για τη γλώσσα του Σολωµού, του Παπαδιαµάντη, του Καβάφη, του Βαµβακάρη κ.λπ., µόνο κάποιες ευκαιριακές αναφορές. Ασχολούνται µε αυτή µόνο οι διαλεκτολόγοι, ενώ, η γλώσσα της λαϊκής ποίησης είναι υπόθεση πρώτιστα της λογοτεχνίας. Και όµως, δεν µας επιτρέπεται να ξεχνάµε ότι σε µιαν εποχή που το Νεοελληνικό Έθνος αναζητούσε τη γλώσσα του, τα τραγούδια του λαού στάθηκαν τα µόνα «κλασικά κείµενα» της γλώσσας αυτής, και εκείνοι οι ανεµοδαρµένοι, θα τους έλεγα, πολιτικοί στίχοι στάθηκαν οι λαµπαδηδρόµοι της που ακολούθησαν τον σεµνό τους δρόµο µέσα στους χαλεπούς καιρούς, µέχρι να συναντήσουν τον ιονύσιο Σολωµό. Μα και ύστερα από τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους, όταν ορθώθηκε επιτακτική η ανάγκη µιας ιθαγενούς λογοτεχνίας, πάλι στην ποίηση του λαού χρειάστηκε να καταφύγει η γενιά του 1880, ο Παλαµάς, ο Ψυχάρης για να αντιπαρατεθούν στους στείρους αρχαϊστές και να τεθεί τέρµα σ εκείνες τις χαµένες δεκαετίες. Αλλά, δεν είναι µόνο οι ιστορικοί λόγοι, είναι και οι απόλυτα πρακτικοί λόγοι που µας οδηγούν στη λαϊκή ποιητική γλώσσα (εδώ µε την ευρεία της έννοια), ως σηµείο αναφοράς και πηγή έµπνευσης για τη σύγχρονη δηµιουργία. Όταν η γλώσσα µας ξεθωριάζει στη φθοροποιό καθηµερινή χρήση της, όταν οι περισσότεροι σύγχρονοι λογοτέχνες θυµίζουν οµφαλοσκόπους που ψιθυρίζουν άνευρα και βαριεστηµένα τα όσα έχουν να πουν σε µια γλώσσα αναιµική και ουδέτερη, πολλά θα είχαµε να διδαχθούµε, χωρίς να αγνοούµε, ασφαλώς, τα κοινωνικά συµφραζόµενα, από την όλο υγεία, απλότητα και σαφήνεια λαϊκή ποίηση. Είναι ένα θησαυροφυλάκιο ανεξάντλητο. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Claude Fauriel: ηµοτικά τραγούδια της Συγχρόνου Ελλάδος, µετάφ. Απ.. Χατζηεµµανουήλ, εκδ. Χ. Τεγόπουλος Ν. Νίκας. Στίλπων Π. Κυριακίδης: Το δηµοτικό τραγούδι (Συναγωγή µελετών), Αθήνα ηµήτριος Πετρόπουλος: Ελληνικά ηµοτικά Τραγούδια, Αθήνα Άγις Θέρος: Τα τραγούδια των Ελλήνων, Αθήνα Γεώργιος Σεφέρης, οκιµές Γεώργιος Σεφέρης Κωνσταντίνος Τσάτσος: ιάλογος για την ποίηση, εκδ. Ερµής, Αθήνα Ευάγγελος Παπανούτσος: Αισθητική, Αθήνα Γ. Μ. Σηφάκης: Για µια ποιητική του ελληνικού δηµοτικού τραγουδιού, Ηράκλειο Κ. ηµαράς: Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα Το Κέντρο Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισµού και το περιοδικό Χοροστάσι εύχονται σε όλα τα µέλη και όλους τους φίλους τους Χρόνια Πολλά

10 Ιανουάριος - Φεβρουάριος - Μάρτιος 2006 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ 7 Η διαχρονικότητα της ελληνικής γλώσσας Γ Ηµερίδα της Ελληνικής Γλωσσικής Κληρονοµιάς Με µεγάλη επιτυχία διοργανώθηκε και φέτος, από την Ελληνική Γλωσσική Κληρονοµιά, η τρίτη ηµερίδα για τη διαχρονικότητα της ελληνικής γλώσσας, που έγινε στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών στις , µε θέµα: «Από τους Ελληνιστικούς έως τους ύστερους Βυζαντινούς χρόνους». Η Ηµερίδα είχε ιδιαίτερη σηµασία, γιατί καλύφθηκαν δύο µεγάλες αυτοκρατορικές περίοδοι, κατά τις οποίες η ελληνική γλώσσα διαδραµάτισε οικουµενικό ρόλο σε κοινό παρονοµαστή, την Ελληνική Παιδεία και τον Χριστιανισµό. Όπως αναφέρεται στο πρόγραµµα της εκδήλωσης, οι δύο αυτές περίοδοι είχαν και έχουν καθοριστική επίδραση στην εθνική και πολιτιστική ταυτότητα των Ελλήνων, επειδή η διαµόρφωση της ελληνικής γλώσσας έγινε κατά τους ελληνιστικούς χρόνους µε την ανάπτυξη της ελληνιστικής Κοινής - στην οποία έχει καταβολές και η σηµερινή Νεοελληνική - ενώ, το Βυζάντιο υπήρξε γέφυρα µεταξύ αρχαίου και νέου Ελληνικού κόσµου. Η ελληνική γλώσσα έγινε οικουµενική µετά τον Μ. Αλέξανδρο και την ίδρυση των ελληνιστικών κρατών των επιγόνων του. Οι Ρωµαίοι, που κατέκτησαν την Ελλάδα και διαδέχθηκαν στην Ανατολή τους Ελληνιστικούς ηγεµόνες, δεν ανταγωνίσθηκαν την ελληνική γλώσσα. Αντιθέτως, επωφελήθηκαν από αυτήν και την Ελληνική Παιδεία για να εδραιώσουν την εξουσία τους και να την περιβάλλουν µε το γόητρό της, που θεωρούσαν ως κοινή ελληνορωµαϊκή αξία και πολιτιστική κληρονοµιά. Αργότερα, η ελληνική γλώσσα έγινε το όχηµα για τη διάδοση και την επικράτηση του Χριστιανισµού και από τον 7 ο αι. µ.χ. η γλώσσα της νέας Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η έναρξη των εργασιών της Ηµερίδας έγινε από τον Πρόεδρο της ηµοκρατίας κ. Κάρολο Παπούλια, ο οποίος ανακηρύχθηκε Επίτιµος Πρόεδρος της Ελληνικής Γλωσσικής Κληρονοµιάς (της οποίας υπήρξε ιδρυτικό µέλος και πρώτος πρόεδρος). Στη συνέχεια, ακολούθησαν χαιρετισµοί από τους καθηγητές κ.κ.: Καραµάνο, Β. Φίλια, Μιχ. Μερακλή, τους ακαδηµαϊκούς κ.κ. Γ. Σκαλκέα, Αντώνιο Κουνάδη, τον πρόεδρο της Ακαδηµίας Αθηνών κ. Μ. Ρούκουνα, την υπουργό Εθνικής Παιδείας και Θρησκευµάτων κα Μαριέτα Γιαννάκου και άλλους εκπροσώπους κοµµάτων. Στην Ηµερίδα έγιναν οι ακόλουθες οµιλίες µε θέµατα, ως εξής: «Από τον Καλλίµαχο στους συγγραφείς της Αλώσεως - Ένα οδοιπορικό στη γλώσσα» της Γεωργίας Ξανθάκη - Καραµάνου, καθηγήτρια του Πανεπιστηµίου των Αθηνών, προέδρου της Εταιρείας Ελλήνων Φιλολόγων. «Η διαµόρφωση της δηµώδους στο Βυζάντιο: Γλώσσα και Κείµενα» του Ιωάννη Καζάζη, καθηγητή του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης, αντιπροέδρου του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας. «Ο γλωσσικός πλούτος της βυζαντινής Υµνογραφίας» του Καρόλου Μητσάκη, καθηγητή του Πανεπιστηµίου των Αθηνών. «Η γλώσσα του βυζαντινού δικαίου: Πυκνότητα και σαφήνεια» του Κωνσταντίνου Πιτσάκη, καθηγητή του ηµοκρίτειου Πανεπιστηµίου της Θράκης. «Η γλώσσα και η διαµόρφωση της νεοελληνικής συνείδησης στο Βυζάντιο» της Ελένης Σαράντη, αναπλ. καθηγήτριας του Πανεπιστηµίου των Πατρών. «Λόγια και δηµώδης γλώσσα στο Βυζάντιο» του Μιχάλη Μερακλή, Οµ. καθηγητή του Πανεπιστηµίου των Αθηνών, τ. Πρυτάνεως του Πανεπιστηµίου των Ιωαννίνων. Κατά τη διάρκεια της Ηµερίδας παρουσιάστηκε καλλιτεχνικό πρόγραµµα µε: την Ορχήστρα Feminarte υπό τη διεύθυνση του Μαέστρου κ. Γιάννη Γεωργιάδη.

11 τη Χορωδία υπό τη διεύθυνση του Μαέστρου κ. Λυκούργου Αγγελόπουλου ενώ, η απόδοση των κειµένων έγινε από την κα Φιλαρέτη Κοµνηνού.

12 8 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιανουάριος - Φεβρουάριος - Μάρτιος 2006 Τ Σύγχρονες εκδοχές του λαϊκού ολιτισµού* του Μανόλη Γ. Βαρβούνη, Αναπλ. Καθηγητή Λαογραφίας του Πανεπιστηµίου Θράκης ο ερώτηµα γύρω από τα χρονικά όρια των λαογραφικών φαινο- µένων, αλλά και της επιστήµης της λαογραφίας γενικότερα, ούτε σύγχρονο είναι, ούτε καινοφανές. Ήδη, από τα µέσα του 20 ού αιώνα, οι λαογράφοι διαπίστωναν ότι υπήρχαν νέες µορφές, οι οποίες µαζί µε τα παλαιά έθιµα δηµιουργούνταν και έβρισκαν πλατιά λαϊκή αποδοχή. Το 1972, για παράδειγµα, ο αυστριακός λαογράφος Richard Wolfram έκανε λόγο για «νέες µορφές» εθίµων, που οφείλονταν στην αδιάπτωτη γοητεία που ασκεί στον λαϊκό άνθρωπο το τελετουργικό, η παραστατική εκδήλωση ενός θεαµατικού εθίµου. Ανέφερε, µάλιστα, για να στηρίξει τις θέσεις του, παραδείγµατα τέτοιων συγχρόνων εθίµων από τη βιοµηχανική περιοχή της Στειρίας, από την κάτω Αυστρία, από τη γερµανική Νυρεµβέργη και από το Παρίσι, που χρονολογούνταν στον Β Παγκόσµιο Πόλεµο. Άλλωστε, για όλα αυτά έχει µιλήσει αναλυτικά ο καθηγητής Μιχ. Γ. Μερακλής, στο µνηµειώδες σύγγραµµά του για την ελληνική λαογραφία. ι σύγχρονες µορφές των εθίµων, για να Ο περιοριστούµε σ αυτή µόνο την κατηγορία του λαϊκού πολιτισµού, αποτελούν συνδυασµό τριών πολιτισµικών διεργασιών, που προσδιορίζουν, πιστεύω, και το γενικότερο ύφος, τον τύπο, αλλά και την ουσία του συγχρόνου παραδοσιακού πολιτισµού: της επιβίωσης, της αναβίωσης και της νέας δηµιουργίας. Επιβίωση υπάρχει στις περιπτώσεις που µία εθιµική µορφή αντιστάθηκε στο χρόνο, συνήθως προσαρµοζόµενη στις νέες κοινωνικές και οικονοµικές συνθήκες, που επιδρούν πάντοτε στα φανερώµατα του λαϊκού πολιτισµού, και υπάρχει µέχρι σήµερα ζωντανή, τελούµενη αβίαστα από τον λαό. Η αναβίωση, που συνδέεται άµεσα µε τον φολκλορισµό και αποτελεί τρόπο διαχείρισης της πολιτισµικής µας κληρονοµιάς, συνίσταται στην επαναφορά ενός παλαιότερου εθίµου, το οποίο έχει πάψει να τελείται, συνήθως µε τη φροντίδα ενός φορέα, συλλόγου, της τοπικής ή της νοµαρχιακής αυτοδιοίκησης κ.λπ. Στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων, τα παλαιότερα έθιµα περνούν από µία διαδικασία επιλογής, κατά την οποία ξεχωρίζονται οι περισσότερο θεαµατικές µορφές τους, και παραθεωρούνται άλλες παράµετροι, όπως η χρηστικότητα, η κοινωνική ή οικονοµική λειτουργικότητα κ.ο.κ. ηµιουργείται έτσι µία παράσταση, στην οποία ο λαός είναι απλός θεατής, και στην οποία οι συµµετέχοντες έχουν άµεση και ενεργή αντίληψη για τη θεατρική υπόσταση του ρόλου τους. Μία παράσταση που αποσκοπεί στην οικείωση των νέων και στη νοσταλγική ανάµνηση των παλαιοτέρων, που, συχνά, στη συνείδηση των συντελεστών της, σχετίζεται µε τις έννοιες της διατήρησης της παράδοσης και της επιστροφής στις πολιτισµικές «ρίζες» µιας παραδοσιακής κοινότητας, ελάχιστη όµως επίδραση έχει στην ουσιαστική και πραγµατική εθιµική ζωή των κατοίκων της συγκεκριµένης περιοχής. Υπάρχουν βεβαίως και περιπτώσεις, κατά τις οποίες µια αναβίωση - ενός πανηγυριού, για παράδειγµα - ξεκινά ως πρωτοβουλία κάποιου συλλόγου, γνωρίζει όµως την ευρύτατη λαϊκή αποδοχή και γίνεται οργανικό κοµµάτι της εθιµικής ζωής του τόπου. Η αναβίωση, συνδέεται λοιπόν άµεσα µε τη δράση των κατά τόπους και περιοχές πολιτιστικών συλλόγων και φορέων, η έρευνα και µελέτη των οποίων έχει απασχολήσει τη λαογραφία µας. Μερικοί, µάλιστα, µιλούν - και όχι άδικα, κατ εµέ κριτή - για τον «λαϊκό πολιτισµό των συλλόγων», που καθορίζει τις σύγχρονες εκδηλώσεις και εκφάνσεις του λαϊκού. εδοµένης αυτής της πραγµατικότητας, που έχει προεκτάσεις πολύ πιο σύνθετες από αυτές που, εκ πρώτης όψεως, θα µπορούσαµε να υποθέσουµε, θα ήταν ίσως ορθότερο να λέµε ότι τα έθιµα «αναβιώνονται» και όχι ότι «αναβιώνουν», αφού η σύγχρονη παράστασή τους οφείλεται στο έργο, τον σχεδιασµό και τη δράση των συλλόγων και των φορέων αυτών, όχι σε αυθόρµητη λαϊκή πρωτοβουλία. Αξίζει, ίσως, εδώ να θυµίσω ότι ο Στίλπων Κυριακίδης είχε υποστηρίξει πως απαραίτητα συστατικά γνωρίσµατα της λαϊκής δηµιουργίας είναι, συν τοις άλλοις, το αυθόρµητο, δηλαδή η συνειρµική διανόηση και αιτιότητα, και το οµαδικό, στοιχεία που καταρχήν απουσιάζουν από τις περιπτώσεις αναβιώσεων εθίµων, που παραπάνω περιγράφηκαν. Τέλος, η τρίτη περίπτωση, η εκ νέου λαϊκή δη- * Εισήγηση στο Επιστηµονικό Συµπόσιο µε θέµα: «Παράδοση και Πολιτισµός», που έγινε στην αίθουσα του Φ. Σ. Παρνασσός, στις στο πλαίσιο των επετειακών εκδηλώσεων για τα 3 χρόνια έκδοσης του περιοδικού Χοροστάσι. Παρουσιάζοντας τον κ. Βαρβούνη, ο πρόεδρος της συνεδρίας, καθ. κ. Μιχάλης Μερακλής, τόνισε τα εξής: «ίνω τον λόγο

13 στον κ. Βαρβούνη, ο οποίος είναι µαθητής µου και κολακεύοµαι γι αυτό, διότι πρόκειται για έναν νέο, ιδιαίτερα αξιόλογο λαογράφο, που µελετά την παράδοση, ενώ, δεν παραλείπει να ρίχνει µατιές στον σύγχρονο πολιτισµό και παρακολουθεί τις µεταβολές, που είναι δυνατόν να συµβαίνουν µέσα στην πορεία του χρόνου».

14 Ιανουάριος - Φεβρουάριος - Μάρτιος 2006 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ 9 µιουργία, υπάρχει και συνεχίζεται, χρειάζεται όµως ασκηµένο µάτι και ανάλογο θεωρητικό εξοπλισµό από τον λαογράφο για να επισηµανθεί και να µελετηθεί. Είναι γνωστό πως ορισµένες στέρεες βάσεις, για τον νέο αυτό τοµέα λαογραφικής έρευνας, έθεσε ο ηµήτριος Λουκάτος, και ακολούθησαν οι Μιχάλης Μερακλής και Μηνάς Αλεξιάδης, που θεµελίωσαν τη σύγχρονη λαογραφία στον τόπο µας, ακολουθούµενοι από αρκετούς µαθητές και διδάκτορές τους. Σήµερα, υπάρχει σηµαντική, και συνεχώς εµπλουτιζόµενη, βιβλιογραφία για τις νέες µορφές λαϊκής δηµιουργίας, όπως η έντυπη λαϊκή και λαϊκότροπη ποίηση, τα νέα έθιµα του κύκλου της ζωής και του κύκλου του χρόνου, συνήθως στο αστικό οικιστικό και πολιτιστικό περιβάλλον των µεγάλων ή των επαρχιακών µας πόλεων, η δηµοσιογραφική χρήση και µετασκευή ειδών του έντεχνου λαϊκού λόγου, όπως η παροιµία, οι νέες µορφές λαϊκής αφηγηµατικότητας, οι νέες µορφές λαϊκής τέχνης και οι σύγχρονοι µετασχηµατισµοί των παλαιών ειδών της κ.λπ. Εντάσσονται, όλα αυτά, στα όρια της νέας λαογραφίας µας, όπως θεωρητικά τη θεµελίωσε και παραδειγµατικά την ανέδειξε η λεγόµενη «Σχολή των Ιωαννίνων», µε πρωτεργάτη τον καθηγητή Μ. Γ. Μερακλή, για το έργο της οποίας έχουµε γράψει εκτενέστερα, σε προγενέστερο σχετικό δηµοσίευµα. ύο είναι, πιστεύω, οι κυριότεροι θεωρητικοί προβληµατισµοί όσων θέλουν να ασχοληθούν συστηµατικά µε τις σύγχρονες µορφές του λαϊκού πολιτισµού: τα κριτήρια αναγνωρισιµότητας των µορφών που - πιθανόν - ανήκουν στο αντικείµενό τους, και το ερώτηµα γύρω από τη µέθοδο που πρέπει να ακολουθήσουν κατά την εξέτασή τους. Στο πρώτο θέµα, θα ήταν, ίσως, πρόσφορο να θυµηθούµε τα γνωρίσµατα της λαϊκής δηµιουργίας, όπως τα αποκρυστάλλωσε ο Στίλπων Κυριακίδης: παραδοσιακότητα, αυθορµητισµός, οµαδικότητα και µυθική αντίληψη για τον κόσµο. Σε όσους θα σπεύσουν να θεωρήσουν τα κριτήρια αυτά ξεπερασµένα, θα υπενθυµίσω ότι µορφές παράδοσης και µυθικής σκέψης και δράσης, ανεξαρτήτως του, κατά καιρούς, περιεχοµένου τους. Θα υπενθυµίσω ακόµη ότι παρόµοια κριτήρια γίνονται δεκτά και από Ευρωπαίους λαογράφους, όπως για παράδειγµα οι Adolf Bach, Otto Lauffer, Gunter Wiegelmann και Hermann Bausinger, σε µια σειρά θεωρητικών προσεγγίσεών τους στο αντικείµενο και στο περιεχόµενο της επιστηµονικής λαογραφίας. Οπωσδήποτε, τα στοιχεία που προαναφέρθηκαν µπορούν να αποτελέσουν τη βάση µιας νέας θεωρητικής συζήτησης, όπως αυτή που επιχείρησε η Άλκη Κυριακίδου - Νέστορος, που πολλά θα είχε να προσφέρει στη λαογραφία. Και είναι ευχής έργον ότι η συζήτηση αυτή ήδη διεξάγεται. Στο δεύτερο θέµα, θα µπορούσε κανείς να παρατηρήσει ότι το µεθοδολογικό οπλοστάσιο της επιστηµονικής λαογραφίας διαθέτει ήδη πολλά εφόδια για την αντιµετώπιση των νέων αναγκών, που προκύπτουν από το ίδιο το αντικείµενό της. Απαιτείται, βεβαίως, επιτόπια έρευνα και καταγραφή, συχνά η διττή βιωµατική και επιστηµονική, υποκειµενική και αντικειµενική προσέγγιση των φαινοµένων, όπως την περιέγραψε ο Sigurd Erixon, αλλά και ιστορική και συγκριτική εξέταση, ώστε να διαπιστωθούν οι ρίζες, η προέλευση και η εξελικτική πορεία των επιµέρους µορφών που χρησιµοποιούν και παρουσιάζουν οι εκδηλώσεις της σύγχρονης εκδοχής και δηµιουργικότητας του λαϊκού πολιτισµού µας. Κυρίως, όµως, εδώ προσιδιάζει η ιστορική και κοινωνική θεώρηση των λαογραφικών δεδοµένων, όπως την υποστήριξε και την εφάρµοσε η «Σχολή των Ιωαννίνων», ώστε να αναδειχθούν οι µορφές και να ανακαλυφθούν οι κάθε είδους συνισταµένες των φαινοµένων αυτών. ια να µη θεωρητικολογώ, θα αναφερθώ µε Γ συντοµία σε ένα χαρακτηριστικό παράδειγµα: Η οικονοµική σχέση του πιστού µε την ενορία, έλαβε, στη διάρκεια των δεκαετιών, ποικίλες και διαφορετικές µορφές. Όλες αυτές οι οικονοµικές στρατηγικές επενδύθηκαν µε τελετουργικές εκδηλώσεις της λαϊκής λατρείας, ώστε να βρουν απήχηση στον λαό. Εδώ, εντάσσονται και οι εθιµικοί εκκλησιαστικοί πλειστηριασµοί, η πανηγυρική, δηλαδή, και δηµοτελής και προσωρινή εκπλειστηρίαση ενός τελετουργικού δικαιώµατος, ώστε η ενορία να αποκτήσει πρόσθετα έσοδα, τους οποίους - µε την υπόδειξη του καθηγητή Μηνά Αλ. Αλεξιάδη - πρόσφατα µελέτησα, στα πλαίσια ειδικής µονογραφίας. Στην περίπτωση αυτή, υπάρχουν όλες οι διαδικασίες διαχείρισης του παραδοσιακού, όπως διαπιστώθηκαν παραπάνω: υπάρχουν πλειστηριασµοί που επιβίωσαν στον χρόνο, παρά τις επίσηµες εκκλησιαστικές απαγορεύσεις, και τελούνται ως σήµερα, υπάρχουν πλειστηριασµοί που είχαν ξεχαστεί και αναβιώθηκαν, σε ορισµένες µάλιστα περιπτώσεις η αναβίωση δεν έµεινε υπόθεση του συλλόγου, αγκαλιάστηκε από τον λαό και εισήλθε, σχεδόν πανηγυρικά στο τοπικό εθιµικό ρεπερτόριο, από όπου είχε εκπέσει δεκαετίες πριν. Υπάρχουν, τέλος, και νεοπαγείς πλειστηριασµοί, που, για οικονοµικούς και τελετουργικούς λόγους, εγκαινιάστηκαν σε περιοχές όπου πριν δεν µαρτυρούνται, εντασσόµενοι στη συνεχή οικονοµική σχέση του πιστού µε την ενορία, στα πλαίσια της οποίας εφευρίσκονται πάντοτε νέοι

15 τρόποι συνεισφοράς, όπως, για παράδειγµα, το αυτοκόλλητο σήµα στα πανηγύρια του αστικού χώρου, τη λειτουργικότητα και τη χρήση του οποίου µελέτησε πρόσφατα ο Γιώργος Βοζίκας. (συνέχεια στη σελίδα 19)

16 10 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιανουάριος - Φεβρουάριος - Μάρτιος 2006 Μουσικό οδοιπορικό στα δηµοτικά τραγούδια της Ελλάδας: Χρωµατικές ιδιοµορφίες και ποιοτικός χαρακτήρας του Παντελή Kαβακοπούλου, Μουσικολαογράφου Β Μ έ ρ ο ς Μ Α Κ Ε Ο Ν Ι Α Τον χώρο της Μακεδονίας - µουσικολογικά - τον συνθέτουν τέσσερεις µεγάλες περιοχές, που είναι: η υτική, η Κεντρική, η Ανατολική και η Βόρεια. Το µεγαλύτερο µέρος του πληθυσµού της ευρύτερης Μακεδονίας αποτελείται από Έλληνες πρόσφυγες της Ανατολικής Θράκης, της Μικράς Ασίας και του Πόντου, καθώς και από γηγενείς Έλληνες που είναι δίγλωσσοι και οµιλούν «µπασταρδεµένα» σλαβικά και ελληνικά. Τα τραγούδια τους, γενικά, παίζονται µε πνευστά όργανα, χωρίς τραγούδι, εκτός από τις περιοχές Θεσσαλονίκης, Χαλκιδικής και Καβάλας, όπου συνοδεύονται µε βιολί, κλαρίνο, ούτι και τουµπελέκι. Όλη η Μακεδονία παρουσιάζει πάµπολλα τραγούδια τοπικού ενδιαφέροντος, όπως και οργανικούς σκοπούς. Ένας από αυτούς είναι και η «Γκάιντα», που κατά περιοχές, παίζεται και χορεύεται σε διάφορες παραλλαγές και ρυθµικές αγωγές από τους διάφορους Ζουρνατζήδες ή Γκαϊτατζήδες ή Κλαρινοπαίκτες. Κ Α Σ Τ Ο Ρ Ι Α Στην περιοχή της Καστοριάς, εκτός από τα ελάχιστα σλαβόφωνα τραγούδια, υπερτερούν τα ελληνόφωνα, µερικά από τα οποία είναι τα τραγούδια: «Ένα Σαββάτο βράδυ», «Σούστα Kαστοριανή», «Ψαροπούλα συρτός», το καθιστικό «Ο Καπετάν Kαραπούλιας», ο δροµικός οργανικός σκοπός «Έντεκα», που χορεύεται από τους µασκαράδες και µη στα Aγιοβασιλιώτικα καρναβάλια κ.ά. Σε όλα τα γύρω χωριά της Καστοριάς, όπως είναι το Μαύροβο, το Άργος Ορεστικό, το Λέχοβο και πολλά άλλα χωριά του νοµού, τα τραγούδια τους είναι µόνο ελληνόφωνα και παρόµοια µε αυτά της Καστοριάς. Τα µουσικά τους όργανα είναι τα πνευστά (κλαρίνο, τροµπόνι, κορνέτα, εµφώνιο) και κρουστά. υτικά της Καστοριάς, στην επαρχία Bοΐου Κοζάνης, στον Πεντάλοφο, στο Tσοτύλι, στο Επταχώρι κ.λπ. παίζουν και χορεύουν την «Πενταλοφίτικη γκάιντα», τον ανώνυµο «Συγκαθιστό», το τσάµικο «Περεστερούλα» και τον τοπικό «Χορό της νύφης». Σ Ε Ρ Ρ Ε Σ Στα βόρεια του νοµού Σερρών, ο λαός είναι δίγλωσσος, αλλά υπάρχουν και πολλά χωριά που είναι ελληνόφωνα, όπως είναι τα Nταρνακοχώρια, το Νέο Σούλι, το χωριό Εµµανουήλ Παππάς, η Πεντάπολη και το χωριό Άγιο Πνεύµα, όπου τα τραγούδια τους είναι στα ελληνικά. Πολλά από αυτά είναι αργά καθιστικά και έχουν δεχθεί άµεση επίδραση από την Εκκλησιαστική Βυζαντινή Μουσική, όπως είναι τα τραγούδια: «Μια κόρη κι αν τραγούδησε», «Η Βαγγελιώ παρήγγειλε», «Μέσα στα µαύρα πέλαγα» και τα χορευτικά «Γκάιντα», «Του ναύτη µάνα ζύµωνε», «Είναι βδουµάδα πάνε δυο» και πολλά άλλα που παίζονται µε ζουρνάδες ή µε γκάιντα και νταούλι. Βόρεια των νοµών Σερρών και ράµας, οι ντόπιοι κάτοικοι χορεύουν, µε ζουρνάδες ή µε γκάιντες, τους σκοπούς: «Νικόλας», «Κράι Μοναστήρι», «Θοδώρα», «Μπουριάνα», αλλά και πάρα πολλά ποντιακά τραγούδια, δεδοµένου ότι στην περιοχή κατοικούνε και πολλοί Πόντιοι, που χορεύουν µε λύρα (κεµεντζέ). Ακόµη, στον ευρύτερο χώρο των Σερρών, ζούνε και αρκετοί Bλαχόφωνοι, οι οποίοι, εκτός από τα πολλά δικά τους τραγούδια, που τραγουδούν στα [κουτσο]βλάχικα και στα ελληνικά, χορεύουν και τους τοπικούς οργανικούς σκοπούς των ντόπιων, όπως είναι οι σκοποί: «Μπαϊντούσκα», «ράµσκο», «Αράπ χαβασί», «Χατζηµπεκλίκ» κ.ά. Ειδικότερα, στη Νιγρίτα, τραγουδούν και χορεύουν, µε ζουρνάδες, ή γκάιντα και νταούλι, τους χορούς: «Σεριάνι», «ώδεκα χρόνια έκανα», «Εννιά Χατζήδες κίνησαν», «Ο «ιαµαντένιος ο Σταυρός» καθώς και τα συρτά «Μηλιά µωρέ µηλιά», «Παπά µ Αλεξαντράκη» κ.λπ. Φ Λ Α Μ Π Ο Υ Ρ Ο Σ Ε Ρ Ρ Ω Ν Στην κωµόπολη Φλάµπουρο των Σερρών, εκτός των µακεδονικών τραγουδιών που αναφέρονται πιο πάνω, πραγµατοποιείται, και ένα αρχαίο έθιµο η «Τζαµάλα» (Καµήλα). Είναι ένας πρωτότυπος χορευτικός οργανικός σκοπός, που δηµιουργεί αντίστροφα και λειψά ανισοµερή µέτρα και φράσεις, που αλληλοσυµπληρώνονται µετρικά κατά παράδοξο τρόπο, µεταξύ της πρώτης και δεύτερης φράσης. Η µελωδία αυτή, θα πρέπει να έχει αρχαία ιονυσιακή προέλευση. K A B A Λ A

17 Στα χωριά της Καβάλας, κυρίως στη περιοχή της Νικήσιανης, αγαπούν τη Βυζαντινή Εκκλησιαστική

18 Ιανουάριος - Φεβρουάριος - Μάρτιος 2006 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ 11 µουσική και έχουν αρκετούς καλούς ψάλτες, οι οποίοι είναι και λαϊκοί τραγουδιστές. Ο πανηγυρικός χορευτικός οργανικός σκοπός αυτών των περιοχών είναι ο καρσιλαµάς «Ζάµαντας», που παίζεται µε ζουρνάδες, και τα χορευτικά τραγούδια «Σ αυτό το µπαλκονάκι», «Ο Καπετάν Τζάκας» κ.ά. Χ Α Λ Κ Ι Ι Κ Η Στον νοµό Χαλκιδικής, χορεύονται τα ίδια πιο πάνω τραγούδια αλλά έχουν και τα δικά τους τοπικά, που χορεύονται στον ρυθµό του συρτού, όπως είναι τα τραγούδια: «Κίνησε ο Κώτσος κίνησε», «Σήµερα είναι τ Άϊ ν Hλιά», «Του Nαύτη η µάνα ζύµωνε», για τους ξενιτεµένους ναυτικούς, καθώς και το ιστορικό τραγούδι «Καγκελευτός» και πολλά άλλα. Τα κύρια λαϊκά µουσικά όργανα της Χαλκιδικής, αλλά και όλης της Κεντρικής Μακεδονίας, όπως προαναφέρεται, είναι: το κλαρίνο, το βιολί, το ούτι και το λαούτο. Κ Ι Λ Κ Ι Σ Στην περιοχή του Κιλκίς, εκτός από το προσφυγικό θρακιώτικο, µικρασιατικό και ποντιακό στοιχείο, ο ντόπιος λαός είναι και εδώ δίγλωσσος. Η µουσική των χορευτικών τραγουδιών της περιοχής αυτής είναι οργανική και µεταξύ άλλων υπάρχουν οι τοπικοί χορευτικοί σκοποί : «Καράϊσχε», «Γκέικο», «Ρογκατσιάρικο», «Μπέλλα Ολυµπία» και πολλοί άλλοι. Τα µουσικά τους όργανα είναι ζουρνάδες µε νταούλι, αλλά, σήµερα πολλοί από τους παλιούς ζουρνατζήδες, ιδίως στη Γουµένισσα, εκτός από ζουρνά, έµαθαν να παίζουν και κλαρίνο µε νέα, τώρα, συνοδεία χάλκινων πνευστών οργάνων ή µε «ακορντεόν» ή «σινθεσάιζερ». Β Ο Ρ Ε Ι Α Μ Α Κ Ε ΟΝ Ι Α Ως Βόρεια Μακεδονία, µουσικολογικά, µπορεί να θεωρηθεί η περιοχή της Πέλλας, της Φλώρινας και των Σκοπίων, όπου οι χορευτικοί σκοποί είναι ίδιοι, ως προς την τεχνοτροπία και το χρωµατικό τους ύφος. Μερικοί τοπικοί σκοποί του ίδιου ποιοτικού χαρακτήρα µε τα Μακεδονικά είναι τα χορευτικά τραγούδια: «Μπεροβίτικο» από το Μπέροβο, «Όφτσε Πόλε», από την οµώνυµη πόλη της FYRΟM, «Σταυρωτός νυφιάτικος» και αρκετά άλλα. Π Ε Λ Λ Α Ειδικότερα, στον νοµό Πέλλας, ο γηγενής λαός, είναι και εδώ δίγλωσσος και οι χορευτικοί του σκοποί είναι πάντα οργανικοί µε χάλκινα πνευστά. Οι σκοποί αυτοί παρουσιάζουν ένα αξιόλογο ενδιαφέρον, ως προς την όλη συνθετική τους τεχνοτροπία και τους ρυθµούς, επειδή το ηχητικό τους άκουσµα είναι σε κλίµακες συγκερασµένες. Οι πλέον αξιόλογες µελωδίες είναι αυτές του γάµου, όπως είναι τα τραγούδια που παίζονται όταν γίνεται το «κέρασµα της νύφης», όταν η νύφη «προσκυνά τους γονείς της» και όταν «η Νύφη σπάζει το ψωµί» στην έξοδο του σπιτιού της, λίγο πριν πάνε στην Εκκλησία για τη στεφάνωση. Οι κύριες χορευτικές κατηγορίες των οργανικών σκοπών είναι τρεις: η «Στάνκαινα» (Αναστασία), που προέρχεται από τον αρχικό πρότυπο οµώνυµο χορευτικό σκοπό, η «Πετρούλα» και διάφορα επτάσηµα «Συρτά»-«καλαµατιανά», όπως λέγονται στη νότια Ελλάδα. Παράλληλα, χορεύονται και άλλοι σκοποί όπως είναι οι σκοποί: «Τικφέσκο» ή «Tικφέσκινο», «Γονατιστό», «Λαγουδίσιο» κ.ά. Όλες αυτές οι µελωδίες, συγκριτικά µε τα τραγούδια και τους σκοπούς της νότιας Ελλάδας, διακρίνονται για έναν διαφορετικό µουσικό χαρακτήρα ως προς το ύφος, το ήθος και την όλη ρυθµική και µουσική τους αρχιτεκτονική. Φ Λ Ω Ρ Ι Ν Α Στον νοµό της Φλώρινας ο γηγενής λαός είναι επίσης δίγλωσσος και πολλά από τα τραγούδια του νοµού Πέλλας χορεύονται και εδώ. Οι τοπικοί χοροί, είναι µια κατηγορία µελωδιών, που αποτελείται από οµώνυµους οργανικούς σκοπούς όπως είναι οι σκοποί «Λυτός», «Γερόντικος», «Μπουγατσάς», «Οµορφούλα», «Μπεράτσε» κ.λπ. Επίσης οι ντόπιοι έχουν αφοµοιώσει και χορεύουν, µαζί µε τα δικά τους τραγούδια, και τα τραγούδια των Ελλήνων Θρακιωτών, Μικρασιατών και Ποντίων προσφύγων που ζουν στην περιοχή αυτήν. Ν Α Ο Υ Σ Α Στα νότια της Μακεδονίας είναι η Νάουσα, που αποτελεί ένα µεγάλο βιοµηχανικό κέντρο κουβερτών. Εδώ τελείται το έθιµο «Μπούλες και Γιανίτσαροι», που συνδέεται µε τους αγώνες των Eλλήνων κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Μέσα από τις προσωπίδες που έφεραν στα πρόσωπά τους οι Έλληνες επαναστάτες-χορευτές του οµίλου, ο λαός επικοινωνούσε µαζί τους νοηµατικά. Οι κύριοι χορευτικοί σκοποί του εθίµου αυτού, µε τους φουστανελλοφόρους µε τα πολλά φλουριά στο στήθος, είναι τα τραγούδια : «Τσολιάδες», «Παπαδιά», «Mακρινίτσα», «Έχασα µαντήλι», «Κατέβα Λένκω µ κι άνοιξε» κ.λπ. ΣΕΡΒΙΑ, ΣΙΑΤΙΣΤΑ, ΚΟΖΑΝΗ, ΒΕΛΒΕΝ Ο Στην περιοχή των Σερβίων, της Σιάτιστας, της Κοζάνης και του Βελβενδού, όλα τα τραγούδια είναι περίπου ίδια, αλλά παρουσιάζουν διάφορες παραλλαγές και διαφορετικούς τίτλους, ενώ, υπάρχουν και πολλά ανώνυµα τραγούδια που είναι - κυρίως - οργανικά Συγκαθιστά. Ειδικότερα, τα συγκαθιστά του Βελβενδού παρουσιάζουν κάποιες

19 διαφορές που εντυπωσιάζουν µετρικά ως προς την όλη µουσική αρ- (συνέχεια στη σελίδα 13)

20 12 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιανουάριος - Φεβρουάριος - Μάρτιος 2006 Ω Η «Οµογενοποίηση» των λαών* του Νίκου Μπαζιάνα, Φιλολόγου - Συγγραφέα ς τις πρώτες δεκαετίες περίπου του περασµένου αιώνα, η όλη εµφάνιση και συµπεριφορά των ανθρώπων - κι ας το περιορίσουµε στον ελληνικό χώρο - ήταν ως έναν µεγάλο βαθµό και δηλωτική του τόπου καταγωγής τους. Αν µάλιστα πρόσθετε κανείς και την οµιλία, την ιδιαίτερη εκφορά του λόγου, την «προσωδία» που είχε ο κάτοικος κάθε περιοχής, τότε ήταν πιο βέβαιο και ασφαλές το συµπέρασµα. Καταλάβαινες εύκολα ποιος ήταν Κρητικός ή Ηπειρώτης, Κερκυραίος, Ρουµελιώτης ή Κύπριος. Τον «πρόδιδε» η τοπική ενδυµασία, το γλωσσικό ιδίωµα που χρησιµοποιούσε, οι αντιδράσεις του και η όλη του «έκφραση». Ακόµα και το κάλυµµα της κεφαλής και η κόµµωση, το όλο παρουσιαστικό γενικά, «από κορυφής µέχρις ονύχων», ως την υπόδηση και τον τρόπο βαδίσµατος, όλα αποτελούσαν στοιχεία γεωγραφικής ταυτότητας και αφορούσαν φυσικά σε άντρες και γυναίκες. Το τραγούδι, επίσης, και ο χορός, και το είδος των µουσικών οργάνων που χρησιµοποιούνταν, συνδέονταν µε ορισµένο τόπο και µε ανθρώπους µιας ιδιαίτερης µικρής και κλειστής κοινωνίας. εν ήταν κοινό κτήµα όλων των Ελλήνων, αλλά συστατικά µιας περιορισµένης τοπικής παιδείας. Έτσι, ακούγοντας κάποιον να τραγουδά ή βλέποντάς τον να χορεύει, καταλάβαινες από πού είναι. Αυτή η διαφοροποίηση, που διαπίστωνε κανείς στο κοινωνικό, οικονοµικό, µορφωτικό και πολιτιστικό επίπεδο, αλλά και σε επίπεδο νοοτροπίας και ηθών, επεκτεινόταν και στον υλικό βίο των ανθρώπων: στις ασχολίες τους, στον τρόπο που έχτιζαν, διαρρύθµιζαν και στόλιζαν τα σπίτια τους. και ακόµα αφορούσε στο ιδιαίτερο διαιτολόγιο και στη µαγειρική, στο τι έτρωγαν, τι έπιναν και πως το παρασκεύαζαν. ιαφοροποίηση και εξειδίκευση και «αποκλειστικότητα» υπήρχε και στις ποικίλες µορφές της καλλιτεχνικής έκφρασης. Κάθε τόπος φηµιζόταν για ορισµένο τοµέα δραστηριότητας: άλλος για τα υφαντά του, άλλος για τα κεντήµατα ή τα ξυλόγλυπτα, άλλος για προϊόντα αγγειοπλαστικής, µεταλλοτεχνίας, χρυσοχοΐας κ.λπ., αλλά και για τις γαστριµαργικές απολαύσεις. περίφηµες ήταν, λόγου χάρη, οι πίτες της τάδε περιοχής, τα τυριά ή τα κρασιά µιας άλλης, η «σπεσιαλιτέ» του τάδε νησιού, τα συγκεκριµένα γλυκίσµατα ή οι κοµπόστες του δείνα µέρους. Όλα αυτά τα «επώνυµα» και τα χειροποίητα, που προορίζονταν για οικογενειακή χρήση ή ήταν προϊόντα οικιακής βιοτεχνίας που έµπαιναν σε ένα στενό εµπορικό κύκλωµα, βαθµιαία εξαφανίζονται ή σπανίζουν, και πολλά, µοιραίως, βιοµηχανοποιούνται και τυποποιούνται, και διατίθενται - άχρωµα, οµοιόµορφα, ανώνυµα και απρόσωπα, της πρέσας - στα σούπερ µάρκετ, όπου πωλούνται τα πάντα για τους πάντες, ή στα καταστήµατα τουριστικών ειδών. Στις µέρες µας οι άνθρωποι όλο και πιο πολύ µοιάζουν µεταξύ τους. κι όλες οι πιο πάνω ιδιαιτερότητες και «ειδικεύσεις» έχουν σχεδόν εκλείψει. Πέρα και πάνω από τις γλωσσικές, φυλετικές, εθνικές, θρησκευτικές και ιδεολογικές διαφορές, έχει επιβληθεί και έχει, σχεδόν, κυριαρχήσει στον διεθνή χώρο ένας τρόπος ζωής (αµερικανικός στη βάση του) περίπου κοινός σε πολλά σηµεία. Αυτό αφορά, κυρίως, στους ευρωπαϊκούς λαούς, αλλά η τάση για «οµογενοποίηση» επεκτείνεται σιγά - σιγά και σε χώρες της Ανατολής, της Ασίας και της Αφρικής, που είχαν ως τώρα, και έχουν ακόµη, µια έντονη διαφοροποίηση, που αποτελούσε ή αποτελεί χαρακτηριστικό στοιχείο ταυτότητας. υτή η ροπή προς την ενοποίηση, η σταδιακή Α µετάβαση ή µεταπήδηση από την ποικιλότητα προς την οµοιοµορφία, από την ιδιαιτερότητα προς ένα κοινό και άχρωµο σχήµα βίου, σηµαίνει βέβαια και την καταστροφή του λαϊκού πολιτισµού της κάθε χώρας. Γιατί, είναι γνωστό, ότι ο λαϊκός πολιτισµός δηµιουργείται, ευδοκιµεί και αναπτύσσεται στα πλαίσια µικρών, κλειστών κοινωνιών και εκεί, όπου υπάρχουν διαφοροποιηµένοι πληθυσµοί. Οι διάφορες τοπικές κουλτούρες, κάτω από την πίεση ισχυρών δυνάµεων, υποχωρούν, εξασθενούν, υποτάσσονται και αφοµοιώνονται. Αδυνατούν να αντιδράσουν, γιατί είναι άνισοι και αθέµιτοι οι όροι του ανταγωνισµού. Σήµερα, η πολιτική υποδούλωση των λαών και η πολιτιστική κατάκτηση δεν επιδιώκονται και δεν πραγµατώνονται κατά κανόνα µε στρατούς κατοχής, αλλά, µε µύριους άλλους «ειρηνικούς» τρόπους - κυρίως µε την οικονοµική «διείσδυση» και επιρροή. Θα µπορούσε, ωστόσο, αυτή η τεράστια µεταβολή, η «οµογενοποίηση των λαών», να σηµαίνει και µεγαλύ- * Εισήγηση στο Επιστηµονικό Συµπόσιο µε θέµα: «Παράδοση και Πολιτισµός», που έγινε στην αίθουσα του Φ. Σ. Παρνασσός, στις στο πλαίσιο των επετειακών εκδηλώσεων για τα 3 χρόνια έκδοσης του περιοδικού Χοροστάσι. Παρουσιάζοντας τον κ. Μπαζιάνα, ο πρόεδρος της συνεδρίας, καθ. κ. Μιχ. Μερακλής, τόνισε τα εξής: «Ο κ. Μπαζιάνας είναι ένας εκλεκτός φιλόλογος, φίλος δικός µου, από παλαιά, ο οποίος, όµως, είναι εµπειρότατος και σε θέµατα λαϊκού πολιτισµού εν γένει, αλλά και ειδικότερα, της δηµοτικής µας