Ο ποιητής Κ. Γ. Καρυωτάκης στο σχολικό λογοτεχνικό κανόνα: από τη ναρκοθετημένη παρουσία στη συγκρατημένη καθιέρωση

Transcript

1 Ο ποιητής Κ. Γ. Καρυωτάκης στο σχολικό λογοτεχνικό κανόνα: από τη ναρκοθετημένη παρουσία στη συγκρατημένη καθιέρωση Σωτηρία Καλασαρίδου, Διδάκτωρ Διδακτικής της Λογοτεχνίας 1. Εισαγωγή Σκοπός του άρθρου Οι ιστορίες της λογοτεχνίας αποτελούν τον κανόνα βάσει του οποίου συγγράφονται τα σχολικά ανθολόγια ή αντίστροφα διατυπωμένο τα σχολικά βιβλία και εν προκειμένω τα σχολικά ανθολόγια αποτελούν την αναπλαισιωμένη εκδοχή του επιστημονικού λόγου (Κουντουρά, 2006: 15-25, Καλασαρίδου, 2010: 100 ). Ωστόσο, παρά την αισθητική νομιμοποίηση ενός πεζογράφου ή ποιητή, νομιμοποίηση που του παρέχει η είσοδός του στο λογοτεχνικό κανόνα και συνθήκη που ταυτόχρονα του εξασφαλίζει και το «εισιτήριο» για το σχολικό κανόνα, είναι γνωστό ότι η δόμηση των ανθολογίων δεν πραγματοποιείται μόνο με κριτήριο τους νομιμοποιημένους πεζογράφους και ποιητές, αλλά με γνώμονα το περιεχόμενο των κειμένων. Αυτό σημαίνει πως μιλούμε για περισσότερο ή λιγότερο «σχολικούς» πεζογράφους ή ποιητές, καθώς η παρουσία τους στο σχολικό λογοτεχνικό κανόνα γίνεται με κείμενα επιλεγμένα με ευνόητα κριτήρια (Κουντουρά, 2006: ). Στο παρόν άρθρο θα προσπαθήσω να ιχνηλατήσω την πορεία που διέγραψε στην εκπαίδευση ο πρόδρομος του μοντερνισμού ποιητής Κ.Γ. Καρυωτάκης από τη στιγμή της εισόδου του στο σχολικό λογοτεχνικό κανόνα μέχρι και το 2008, χρονιά κατά την οποία συγγράφονται τα βιβλία του καθηγητή για το Λύκειο. Ειδικότερα, θα επιχειρήσω να απαντήσω σε μια συστοιχία ερωτημάτων που αφορούν στη σχέση εξάρτησης της εκπαίδευσης από όσα συντελούνται στο επιστημονικό πεδίο, μέσω των ιστοριών της λογοτεχνίας και των ποιητικών ανθολογιών. Πόσο λοιπόν φιλόξενη υπήρξε η «στέγη» της εκπαίδευσης διαχρονικά για τον αυτόχειρα ποιητή, το έργο του οποίου προκάλεσε εξίσου φανατικούς οπαδούς και μαινόμενους επικριτές ακόμη και πολλά χρόνια μετά το βιολογικό του τέλος; Σε ποιο βαθμό η κριτική σε ένα πρώτο επίπεδο και δευτερευόντως οι ιστορίες της λογοτεχνίας αντανακλώνται στα σχολικά βιβλία και ποιες διεργασίες συντελούνται ούτως ώστε η εκπαίδευση και τα βιβλία της να ενσωματώνουν όσα συντελούνται στο πεδίο της κριτικής και της επιστήμης; Στις σελίδες που έπονται θα επιχειρήσω να φωτίσω τα προαναφερθέντα ερωτήματα, αφού πρωτίστως παρενθετικά προσδιορίσω το χαρακτηρισμό του ποιητή ως προδρόμου του μοντερνισμού, στο βαθμό που ο εν λόγω χαρακτηρισμός διαδραμάτισε, κατά τη γνώμη μου, νευραλγικό ρόλο για την πρόσληψη του Καρυωτάκη κυρίως στην εποχή που το ποιητικό του έργο ήταν εν 69

2 εξελίξει, αλλά ακόμη και αρκετά χρόνια μετά την αυτοχειρία του. Ο πρώιμος θα τολμούσα να πω μοντερνισμός του Καρυωτάκη ενδεχομένως αποτέλεσε και τον κεντρικό άξονα δόμησης των επιχειρημάτων των επικριτών του, της τοποθέτησής του στην ιστορία της λογοτεχνίας με ιδεολογικά κριτήρια, της μακρόχρονης απουσίας του από την εκπαίδευση και εν τέλει της όψιμης αναγνώρισής του. Βάσει του διπολισμού μορφής και περιεχομένου μπορεί να αποτιμηθεί η συμβολή του ποιητικού έργου του Καρυωτάκη στη διάνοιξη του μοντερνιστικού δρόμου. Η εσκεμμένη εκ των ένδον διατάραξη της καθεστηκυίας ρυθμικής τάξης και κανονικότητας μέσα από τη χρήση διαφορετικών μέτρων στο πλαίσιο του ίδιου στίχου, συλλαβικών ασυμμετριών και «εκκωφαντικών» διασκελισμών, είχε ως πρόθεση όχι μόνο να εκφράσει, αλλά και να αποδώσει τις εν πολλοίς μπωντλαιρικές εικόνες της παρακμής, της φθοράς, της ανίας και της απελπισίας των ποιημάτων του που ζωγράφιζαν το σαθρό πολιτικό σύστημα και τη μεσοπολεμική κοινωνία, η οποία παλινδρομούσε ανάμεσα στην οργή και το τέλμα, το μικροαστικό καθωσπρεπισμό και την ανθρώπινη δυστυχία, με ιδιότυπα και άκρως εκκεντρικά περιγράμματα. Στο ίδιο ιδεολογικό πλαίσιο πρέπει να ιδωθεί και η ειρωνική στάση του Καρυωτάκη στα αυτοαναφορικά ποιήματά του που απαξιώνουν την ποίηση ως καλλιτεχνική και πνευματική δραστηριότητα, οδηγώντας τον ποιητή κάποιες φορές και στον ποιητικό αυτοσαρκασμό του (Κόκορης, 2010: , Κόκορης, 2010, 87-90). Δεν είναι τυχαίο λοιπόν ότι οι «Σάτιρες» φέρνουν τον Καρυωτάκη πλησιέστερα σε έναν άλλο πρόδρομο του μοντερνισμού, στον Κ. Π. Καβάφη, τόσο στο επίπεδο της μορφής η συλλαβική ανομοιογένεια του στίχου, η διατάραξη της ομοιομορφίας του ποιητικού μέτρου και της ομοιοκαταληξίας αποτελούν χαρακτηριστικά της ποιητικής φόρμουλας και του Αλεξανδρινού αλλά και στο επίπεδο της ιδεολογίας και δή σε ό,τι αφορά την ειρωνική αποστασιοποίησή του απέναντι στις καθιερωμένες αξίες (Beaton, 1996: , Κόκορης, 2006: 33-34). Ας εξετάσουμε με ποιο τρόπο αξιοποίησε την ιδιότυπη ποιητική γραφή του Κ.Γ. Καρυωτάκη η εκπαίδευση, σε συνάρτηση βέβαια με όσα συντελούνταν στο πεδίο της ιστορίας της λογοτεχνίας και της κριτικής. 2. Η ποιητική παρουσία του Κ. Γ. Καρυωτάκη στα σχολικά ανθολόγια της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης από το 1938 έως το 1997: οι παλινωδίες μιας καθιέρωσης Αν ο Κ. Π. Καβάφης σημείωσε μια απουσία δώδεκα χρόνων από το σχολικό λογοτεχνικό κανόνα, το διάστημα δηλαδή από το 1938 μέχρι και το 1950, (Βαρελάς, 2007: ) η σχολική ποιητική παρουσία του Κ.Γ. Καρυωτάκη είναι περισσότερο ιδιάζουσα, όχι μόνο λόγω του μεγαλύτερου ποιητικού της κενού στα Νεοελληνικά Αναγνώσματα που 70

3 εκδίδονται για πρώτη φορά από τον ΟΕΣΒ 1 το 1938, αλλά κυρίως λόγω του άνευρου και αναιμικού χαρακτήρα της ακόμη και μετά τη Μεταπολίτευση κατά κύριο λόγο στα ανθολόγια του Γυμνασίου. Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Η εισαγωγή του Κ. Γ. Καρυωτάκη στη μέση εκπαίδευση πραγματοποιείται με το ποίημα «Κανάρης» στα Νεοελληνικά Αναγνώσματα της Α Γυμνασίου των Αθανασούλα Ουράνη Κόττου που εκδόθηκε το Το ποίημα ενταγμένο στο θεματικό κύκλο Από την ιστορίαν της Ελλάδος (Αθανασούλα/Ουράνη/Κόττου, ) ανήκει στην ποιητική συλλογή Ελεγεία και Σάτιρες και ειδικότερα στην «Ηρωική τριλογία» και δεν είναι τυχαίο ότι ανθολογήθηκε από τρεις συντάκτριες που επιχειρούσαν μια συνολικότερη απόπειρα ανανέωσης του σχολικού λογοτεχνικού κανόνα και στρέφονταν σε νεότερους λογοτέχνες (Κουντουρά, 2006: 210). Είναι ίσως ωστόσο ταυτόχρονα εύκολο να υποθέσουμε ότι η είσοδος ενός νέου και μάλιστα αμφιλεγόμενου ποιητή στο σχολικό λογοτεχνικό κανόνα κατά τη δεκαετία του 1930 μπορεί να θεωρηθεί εν πολλοίς ως συμπτωματική στο βαθμό που αφενός δεν επαναλαμβάνεται από κάποια άλλη ομάδα συντακτών της εποχής της πολυφωνίας των σχολικών βιβλίων, αφετέρου εισέρχεται μόνο σε ένα ανθολόγιο με ένα μόνο κείμενο και μάλιστα εθνοκεντρικού περιεχομένου. Η επιλογή του «Κανάρη» της Ηρωικής τριλογίας των Ελεγείων και Σατιρών αποτελούσε έναν εύσχημο τρόπο νομιμοποίησης της ύπαρξης του αυτόχειρα ποιητή στην εκπαίδευση, στοιχειοθετώντας και υπηρετώντας ταυτόχρονα την ανάγκη διεύρυνσης του σχολικού λογοτεχνικού κανόνα. Πρέπει επίσης να υπογραμμίσουμε ότι η πέμπτη σειρά Νεοελληνικών Αναγνωσμάτων, στην οποία εντάσσεται και το προαναφερθέν ανθολόγιο, εμφανίζεται το 1930 και αποσύρεται το Η εν λόγω χρονιά σημάδεψε την εκπαίδευση στο βαθμό που πραγματοποιείται η εμφάνιση της πρώτης σειράς του Οργανισμού Εκδόσεων Σχολικών Βιβλίων (ΟΕΣΒ), καταργώντας την πολυφωνία του πολλαπλού σχολικού βιβλίου και εγκαινιάζοντας ταυτόχρονα τη μονοκαθεδρία του ενός σχολικού ανθολογίου, καθεστώς που ισχύει μέχρι σήμερα στη σχολική πραγματικότητα (Τόγιας, 1990: 500, 508, , Βαρελάς, 2007: 186, Κουντουρά, 2006: 210, ). Η επιλογή προς ανθολόγηση ποιημάτων του Καρυωτάκη κατά τη δεκαετία του 30 αποδείχθηκε εξαιρετικά θνησιγενής και αποτέλεσε πράξη που δεν επαναλήφθηκε για πολλές δεκαετίες από τους υπόλοιπους συντάκτες των σχολικών λογοτεχνικών ανθολογίων 2. Μετά από απουσία 1 Οργανισμός Εκδόσεων Σχολικών Βιβλίων. 2 Το 1939 ποίημα του Καρυωτάκη ανθολογείται σε σχολικό αναγνωστικό του Δημοτικού και πιο συγκεκριμένα στο αναγνωστικό Ελληνόπουλα της Γ τάξης του Δημοτικού των μουσουλμανικών σχολείων. Το αναγνωστικό είναι δομημένο σε τέσσερις ενότητες, κάθε μία εκ των οποίων αντιστοιχεί σε μία από τις τέσσερις 71

4 σχεδόν τεσσάρων δεκαετιών, ο Κ. Γ. Καρυωτάκης επανεμφανίζεται σε σχολικό ανθολόγιο στα 1975 με το ποίημα «Τελευταίο Ταξίδι», όταν έγιναν ελάχιστες προσθήκες στο σχολικό λογοτεχνικό κανόνα του 1956 και του 1964 (Βαρελάς, 2007: 186) 3. Το ποίημα από τα Ελεγεία της τελευταίας ποιητικής συλλογής του Καρυωτάκη απευθυνόταν σε μαθητές της Δ Γυμνασίου με όρους της σημερινής σχολικής πραγματικότητας σε μαθητές της Α Λυκείου και ήταν ενταγμένο στο θεματικό κύκλο Κοινωνική Ζωή. Αν επιχειρήσουμε μία πρώτη εκτίμηση, η ενδιάμεση πολύχρονη απουσία του Καρυωτάκη ερμηνεύεται εύκολα με αναγωγή στο τυποποιημένο περιεχόμενο και το φρονηματικό χαρακτήρα των σχολικών εγχειριδίων που έπονται του Μεσοπολέμου (Κουντουρά, 2006: 210). Εντούτοις, η εν λόγω απουσία φωτίζεται καλύτερα, αν συνυπολογίσουμε την αμφιθυμία της λογοτεχνικής κριτικής για το καρυωτακικό έργο και στοιχειοθετείται επαρκέστερα, αν μελετήσουμε τη θέση του ποιητή πρωτίστως στην ιστορία της λογοτεχνίας του Κ. Θ. Δημαρά και δευτερευόντως σ αυτήν του Λίνου Πολίτη. Η Χριστίνα Ντουνιά κατέγραψε και ερμήνευσε τις αντεγκλήσεις και τις έριδες της κριτικής που γέννησε το καρυωτακικό έργο και τις περιπέτειες της πρόσληψής του μέχρι την όψιμη αναγνώρισή του από εποχές του έτους και αρθρώνεται σε επιμέρους υποενότητες. Το ανθολογημένο ποίημα του Καρυωτάκη φέρει τον τίτλο «Χιόνι» και εντάσσεται στην υποενότητα «Οικογενειακές ιστορίες» της εποχής του Χειμώνα. Το εν λόγω καρυωτακικό ποίημα δημοσιεύτηκε τον Ιανουάριο του 1922 στο περιοδικό Παιδική Χαρά και ο Καρυωτάκης δεν το είχε εντάξει σε καμιά από τις τρεις εκδομένες ποιητικές συλλογές του. Δεν συμπεριλαμβάνεται επίσης στη χρηστική έκδοση του Ερμή, όμως ο Γ.Π Σαββίδης το έχει συμπεριλάβει στην έκδοση των ποιημάτων του Καρυωτάκη από τις εκδόσεις Νεφέλη σε μια ενότητα που την τιτλοφόρησε Τραγούδια για παιδιά. Βλ. Κ.Γ. Καρυωτάκης, Τα ποιήματα ( ), φιλ. επιμ. Γ.Π. Σαββίδης, Νεφέλη, 1992, σ. 277, 392. Ωστόσο, στο παρόν μέρος της μελέτης που εξετάζω την παρουσία του Καρυωτάκη στο σχολικό κανόνα της εκπαίδευσης, δεν συμπεριλαμβάνω την πρωτοβάθμια στο βαθμό που η έρευνα μου στα αναγνωστικά του δημοτικού της εν λόγω περιόδου δεν είναι εξαντλητική, αλλά περιορίζεται στο αρχείο των ψηφιοποιημένων σχολικών αναγνωστικών του ΟΕΔΒ. Από την έρευνά μου σε σύνολο δεκαπέντε αναγνωστικών δεν βρέθηκε άλλο ποίημα του Κ.Γ. Καρυωτάκη. Αναφύονται επίσης ερωτηματικά και δημιουργούνται ταυτόχρονα προσκόμματα από την ανθολόγηση του Καρυωτάκη σε αναγνωστικό που προοριζόταν για την εκπαίδευση των μουσουλμανοπαίδων τη χρονική στιγμή που το καθεστώς της μεταξικής δικτατορίας απέσυρε το 1938 το μοναδικό ποίημα του Καρυωτάκη που ανθολογήθηκε, όπως αναφέραμε, το 1931 σε ανθολόγιο της Α Γυμνασίου. Θεωρώ δηλαδή ότι για την εξέταση αυτών των εγχειριδίων απαιτείται μια ξεχωριστή μελέτη. Για τους προαναφερθέντες λόγους δεν ενσωματώνω στον τελικό πίνακα με τα καρυωτακικά ποιήματα το Χιόνι. 3 Το 1975 και ειδικότερα στη 13 η έκδοση του ανθολογίου της Δ Γυμνασίου επανεμφανίζεται ο Καρυωτάκης με το ποίημα «Τελευταίο ταξίδι» στο θεματικό κύκλο της κοινωνικής ζωής. Βλ. Βρανούση, Λ. / Σφυρόερα, Β. / Καλαματιανού, Γ. / Ρωμαίου, Κ. / Παρρή, Π., Νεοελληνικά Αναγνώσματα Δ Γυμνασίου, ΟΕΔΒ,

5 τους δύο κορυφαίους υπερρεαλιστές ποιητές της γενιάς του 30, Εγγονόπουλο και Εμπειρίκο, 4 τη δεκαετία του 70, ενώ εντοπίζει την αφετηρία της παλινόρθωσης του καρυωτακικού έργου στις ποιητικές δημιουργίες της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς (Ντουνιά, 2000). Εάν λοιπόν η κριτική εμφανίζεται αμήχανη, διχασμένη και διστακτική μπροστά στο συντελεσμένο έργο του ποιητή, η ιστορία της λογοτεχνίας εμφανίζεται εξίσου αποπροσανατολισμένη. Ο Κ.Θ. Δημαράς στην ιστορία της λογοτεχνίας του, που εκδίδεται το 1948, αποτιμά τον Καρυωτάκη με ιδεολογικά κριτήρια, καθώς τον εντάσσει σε μια χορεία ποιητών που περιφρονούν τις θεμελιώδεις εθνικές αξίες, εκφράζοντας απιστία μπροστά στη ζωή. Στο ίδιο κλίμα κυμαίνεται και η κριτική του για τη μορφή των ποιημάτων του: «Η ποίησή του, στο σύνολο συντηρητική από την άποψη της στιχουργίας, χωρίς πολλή επιμέλεια, εκφράζει μιαν απαισιόδοξη διάθεση, έχει μια πικρή γεύση απογοήτευσης, που δύσκολα θα μπορούσε να εξηγηθεί από την γνώση του ανθρώπου μέσα από τους στίχους του μιλούν οι καιροί του». Ο Κ.Θ. Δημαράς προσλαμβάνει και ερμηνεύει τους παρατονισμούς και τις χασμωδίες του Καρυωτάκη ως ατημέλητες εκδοχές στίχων, αδυνατώντας τη δεδομένη χρονική στιγμή να ερμηνεύσει το εγχείρημα του ποιητή ως απόπειρα επίτασης της ειρωνείας και του σαρκασμού μέσα από τη σκόπιμη διασάλευση του ποιητικού ρυθμού (Δημαράς, : , ). Η πρώτη ενισχυμένη ποσοτικά τουλάχιστον παρουσία του Κ.Γ. Καρυωτάκη στο Γυμνάσιο μετά τη μεταπολίτευση εντοπίζεται το 1979 και ειδικότερα στο ανθολόγιο της Γ Γυμνασίου, το οποίο πλέον δομείται ιστορικά και όχι κατά θεματικές ενότητες. Πρόκειται για τέσσερα μικρής έκτασης ποιήματα από την ποιητική συλλογή του ποιητή, Ελεγεία και Σάτιρες και συγκεκριμένα από τα «Ελεγεία» της πρώτης σειράς: ειδικότερα βρίσκουμε το ήδη ανθολογημένο στο προηγούμενο αναθεωρημένο εγχειρίδιο του 1975 «Τελευταίο ταξίδι», καθώς και τα 4 Οι δύο σημαντικότεροι υπερρεαλιστές ποιητές της γενιάς του 30, ο Νίκος Εγγονόπουλος και ο Ανδρέας Εμπειρίκος εκφράζουν τη σχέση έλξης με το έργο του Καρυωτάκη με αρκετή χρονική καθυστέρηση. Ο Ανδρέας Εμπειρίκος με το ποίημα «Όταν οι ευκάλυπτοι θροΐζουν στις αλέες» που γράφεται το 1964, δημοσιεύεται όμως το 1980 ενταγμένο στην ποιητική συλλογή Οκτάνα. Βλ., Ανδρέας Εμπειρίκος, Οκτάνα, Αθήνα: Ίκαρος 1980, σ Η περίπτωση του Νίκου Εγγονόπουλου είναι διαφορετική. Η Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου ανιχνεύει τη συνομιλία Εγγονόπουλου Καρυωτάκη στην πρώτη ποιητική συλλογή του Εγγονόπουλου, Μην ομιλείτε εις τον οδηγόν που εκδίδεται το 1938 και πιο συγκεκριμένα στο ποίημα «Ο μυστικός ποιητής». Βλ. Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, Νίκος Εγγονόπουλος: η ποίηση στον καιρό του τραβήγματος της ψηλής σκάλας, Αθήνα: Στιγμή 1987, σ Όμως απερίφραστα και δημόσια ο ποιητής αξιολογεί θετικά το καρυωτακικό έργο σε συνεντεύξεις του 1974 και 1975 αντίστοιχα. Βλ. Νίκος Εγγονόπουλος, Οι άγγελοι στον Παράδεισο μιλούν ελληνικά. Συνεντεύξεις, σχόλια και γνώμες, Υψιλον, 1999 σ ,

6 τετράστιχα «Σάββατο βράδυ», «Ένα σπιτάκι απόμερο» και «Μίσθια δουλειά», που δομούν την ενότητα, Η λογοτεχνία από το (Γρηγοριάδης / Καρβέλης/ Μπαλάσκας / Παγανός, 1979). Το ανθολόγιο της Γ Γυμνασίου διδάχθηκε αναθεωρημένο μέχρι και το 2005, χωρίς ωστόσο να αλλάξει κάτι στην επιλογή των προς ανθολόγηση ποιημάτων του Καρυωτάκη (Βαρελάς, 2007: 186). Η Λίνα Κουντουρά αποδίδει την «εντυπωσιακή είσοδο» του Καρυωτάκη στα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας που γράφονται από το 1977 μέχρι και το 1983 (Κουντουρά, 2006: 186) στην αποκατάσταση του έργου του, που συντελέστηκε από την κριτική με αιχμή του δόρατος την παλινόρθωση από τους υπερρεαλιστές της γενιάς του 30. Πράγματι, εάν ανατρέξουμε στο πεδίο της Ιστορίας της Λογοτεχνίας, θα διαπιστώσουμε ότι ο Λίνος Πολίτης, που γράφει και εκδίδει την ιστορία του σε μια συνοπτική μορφή το 1968, δεν απομακρύνεται πολύ από το ύφος της δημαρικής κριτικής για τον Καρυωτάκη (Πολίτης, 1968: 51-54). Αντιθέτως δέκα χρόνια μετά, ο Πολίτης έχει νομιμοποιήσει αισθητικά την παρουσία του Καρυωτάκη τόσο μέσα από την ποιητική του ανθολογία που εκδόθηκε αναθεωρημένη το 1977, ενώ αποτιμά θετικότερα τον ποιητή στην εκτενέστερη ελληνική έκδοση της ιστορίας του που εκδόθηκε το 1978, σφραγίζοντας και επίσημα την παλινόρθωση του καρυωτακικού έργου, 5 καθώς αποφεύγει πλέον να αναφερθεί σε «απιστία» στις διαχρονικές εθνικές αξίες και στην παρεπόμενή της παρακμή, αλλά μιλά για τη συνύπαρξη στο έργο του ποιητή «ενός πληθωρικού πόθου ζωής και μεστής αίσθησης της πραγματικότητας από τη μια και από την άλλη μιας αίσθησης του μάταιου, του χαμένου». Ο Πολίτης εντοπίζει, έναν πρόωρο και σπερματικό μοντερνισμό, χωρίς ωστόσο να τον κατονομάζει ως τέτοιον. Παραθέτω: «Αλλά στον Καρυωτάκη κι αυτό είναι που δίνει τη σπάνια στερεότητα στην ποίησή του το αίσθημα αυτό του κενού δε διοχετεύεται εύκολα σε παραδομένα σχήματα ποιητικά, αλλά δημιουργεί από την αποσύνθεση, θα έλεγε κανείς, την ίδια, μια καινούρια έκφραση. Ο στίχος, ο ποιητικός λόγος, χάνουν τα σταθερά τους περιγράμματα, αλλά δε χάνουν τη στέρεή τους παρουσία και αυτό είναι η πρωτοτυπία τους (Πολίτης, : 248). Όλα συνηγορούν υπέρ μιας επίσημης αποκατάστασης του Καρυωτάκη, που επισφραγίζεται με την «ηχηρή» επάνοδό του στο σχολικό λογοτεχνικό κανόνα. Τι συμβαίνει όμως με τις καρυωτακικές Σάτιρες, οι οποίες αποτέλεσαν και την πέτρα του σκανδάλου για πολλές δεκαετίες, 5 Ο Λίνος Πολίτης ανθολογεί τον Καρυωτάκη στη δεύτερη αναθεωρημένη έκδοση της ποιητικής του ανθολογίας στην οποία συναντούμε δύο ποιήματα από τις «Σάτιρες»: Το «Εμβατήριο πένθιμο και κατακόρυφο» και το «Σταδιοδρομία». Βλ. Λίνος Πολίτης, Ποιητική Ανθολογία, Καβάφης, Σικελιανός και η ποίηση ως το 1930, Αθήνα: Δωδώνη, , σ

7 συντελώντας στην αρνητική αποτίμηση του ποιητή, στην αποσιώπηση και στην παραγνώρισή του; Η παρουσία του Καρυωτάκη στο Λύκειο, από τη Μεταπολίτευση πάντα και μετά και ειδικότερα τις χρονιές 1982 και 1983 που συγγράφονται τα ανθολόγια της Β και Γ Λυκείου είναι σαφώς εντονότερη ποιοτικά. Ειδικότερα, στο βιβλίο της Β Λυκείου του 1982 (Γρηγοριάδης /Καρβέλης / Μηλιώνης / Μπαλάσκας / Παγανός / Παπακώστας, 1982) ανθολογείται ο Καρυωτάκης με τα ποιήματα «Μπαλάντα στους άδοξους ποιητές των αιώνων» από τα Νηπενθή και «Στο άγαλμα της ελευθερίας που φωτίζει τον κόσμο», το πρώτο ποίημα από τις Σάτιρες της τελευταίας ποιητικής συλλογής του Καρυωτάκη, τα οποία είναι ενταγμένα στη χρονική περίοδο: Νεότερη Λογοτεχνία: Πρώτη δεκαετία του Μεσοπολέμου ( ). Είναι η πρώτη φορά που κομμάτι από τις Σάτιρες ενσωματώνεται σε σχολικό ανθολόγιο. Στο ανθολόγο της Γ Λυκείου του 1983 (Γρηγοριάδης / Καρβέλης / Μηλιώνης/ Μπαλάσκας / Παγανός / Παπακώστας, 1983) ανθολογείται μόνο το κομμάτι «[Είμαστε κάτι ]» από τα Ελεγεία της δεύτερης σειράς, το οποίο εντάσσεται από τους ανθολόγους στην ενότητα Ποίηση. Αν επιχειρήσουμε έναν ποσοτικό απολογισμό της σχολικής ποιητικής παρουσίας του Καρυωτάκη από τη στιγμή που εισάγεται στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση μέχρι και το 1983, θα διαπιστώσουμε ότι ανθολογείται συνολικά εννέα φορές με οκτώ ποιήματα, εκ των οποίων ένα ανήκει στα Νηπενθή και οκτώ στην ποιητική συλλογή Ελεγεία και Σάτιρες. Από την τελευταία ένα μόνο ποιητικό κείμενο είναι παρμένο από τις Σάτιρες και ανθολογείται σε βιβλίο του Λυκείου. Διαφαίνεται επίσης η τάση σε ό,τι αφορά τα ανθολόγια του Γυμνασίου που γράφονται στη φθίνουσα δεκαετία του 1970 και πιο συγκεκριμένα τα ανθολόγια της Α και Β Λυκείου το 1977 και της Γ το 1979 ο Καρυωτάκης να απουσιάζει από ανθολόγια που δομούνται θεματικά και να επιλέγεται προς ανθολόγηση στο ιστορικά δομημένο ανθολόγιο. Διαπιστώνουμε επίσης ότι και τα τρία ποιητικά κείμενα που ανθολογούνται στα δύο βιβλία του Λυκείου τα βρίσκουμε ανθολογημένα από τον Κώστα Στεργιόπουλο στην ποιητική ανθολογία των εκδόσεων Σοκόλη, που εκδόθηκε το 1980 και η οποία συνετέλεσε καθοριστικά στην αισθητική νομιμοποίηση των ποιημάτων του ποιητή τόσο με την ανθολόγηση των κειμένων όσο βέβαια και με την εμπεριστατωμένη εισαγωγή (Στεργιόπουλος, 1980: ). Τα προαναφερθέντα βιβλία του Λυκείου διδάσκονται μέχρι και σήμερα, αφού αναθεωρήθηκαν το 2001 και, σε ό,τι αφορά τον Καρυωτάκη, οι αλλαγές που σημειώνονται αφορούν μόνο στην μετακίνηση του «[Είμαστε κάτι]» από το ανθολόγιο της Γ Λυκείου στο αντίστοιχο της Β (Γρηγοριάδης / Καρβέλης / Μηλιώνης / Μπαλάσκας / Παγανός / Παπακώστας, 2001). 75

8 3. Ο ποιητής Κ.Γ. Καρυωτάκης στο σχολικό λογοτεχνικό κανόνα : αποκατάσταση ή υπεκφυγή; Ωστόσο, από το 1983 και ως τις μέρες και πέρα βέβαια από το αναθεωρημένο ανθολόγιο της Β Λυκείου, στο οποίο μόλις αναφερθήκαμε, η παρουσία του Καρυωτάκη αυξάνεται δυναμικά. Πιο συγκεκριμένα, στο παράρτημα του ανθολογίου «Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας» που γράφεται το 1998 (Βαγενάς / Καγιαλής / Πόλκας / Ταραράς / Φράγκογλου, 1998) για τη Β τάξη του Ενιαίου Λυκείου ανθολογούνται ενταγμένα στο Παράρτημα τα ποιήματα «Δικαίωσις» και «Μπαλάντα στους άδοξους ποιητές των αιώνων», ενώ στο corpus του βιβλίου της Γ Λυκείου του 1999 (Ακρίβος / Αρμάος/ Καραγεωργίου / Μπέλλα / Μπελιχούδη, 1999), που γράφτηκε για τη θεωρητική και τη θετική κατεύθυνση, ενσωματώνονται ως Συνοδευτικά κείμενα τα ποιήματα «Μικρή ασυμφωνία σε Α Μείζον», «Σταδιοδρομία» και «Δελφική εορτή». Αν εξαιρέσει κανείς την «Μπαλάντα στους άδοξους ποιητές των αιώνων», ποίημα που επί της ουσίας εμφανίζεται δύο φορές σε βιβλίο της ίδιας τάξης, όλα τα υπόλοιπα αφενός εισάγονται για πρώτη φορά στο σχολικό λογοτεχνικό κανόνα του Λυκείου αφετέρου προέρχονται από τις Σάτιρες. Ο σχολικός λοιπόν κανόνας του Λυκείου διευρύνεται σημαντικά στο βαθμό που τα επιλεγμένα προς ανθολόγηση κείμενα, αποτελούν κάποια από τα «επικίνδυνα» κομμάτια της καρυωτακικής ποίησης, που διαφέρουν από την απλή πεισιθάνατη διάθεση που αναδίνουν όλα τα προηγούμενα ποιήματά του, καθώς αναδεικνύουν την κοινωνικοπολιτική διάσταση της καρυωτακικής ποίησης, συνιστώντας ταυτόχρονα ένα δυναμικό πεδίο δριμείας κριτικής και αντεγκλήσεων τόσο όσο το ποιητικό του πρόγραμμα ήταν εν εξελίξει, αλλά και αργότερα, όταν πλέον ήταν συντελεσμένο. Ποιες είναι όμως οι διεργασίες που συντελούνται στο πρωτογενές πεδίο της ιστορίας της λογοτεχνίας την περίοδο αυτή; Στη δεύτερη έκδοση (1987) της Ιστορίας του ο Mario Vitti αναπροσαρμόζει τον κεντρικό τίτλο του κεφαλαίου όπου πραγματεύεται τους ποιητές του 20, επιλέγοντας τον ακόλουθο: «Αποξένωση και αυτοσυγκατάβαση στους ποιητές του 20, αντί του «Απάθεια και αυτοκαταστροφή στους ποιητές του 20» της πρώτης ιστορίας του που εκδόθηκε το Η συγκεκριμένη πρώτη έκδοση, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τις επιδράσεις της στην εκπαίδευση, την περίοδο που συγγράφεται η ένατη σειρά Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας παρέμεινε στη σκιά τόσο της ιστορίας του Δημαρά όσο και της ιστορίας του Λίνου Πολίτη (Vitti, 1978: 313, Vitti, : 353, 355, Κουντουρά, 2006). Η αλλαγή στην αποτίμηση του Vitti για τον Καρυωτάκη στη δεύτερη έκδοση της ιστορίας του αφορά κυρίως στην κρίση του για τη σχέση του ποιητή με την ξένη ποίηση. Γράφει: «Η διαβρωτική ανάγκη έκφρασης προσωπικών βιωμάτων αναμιγνύεται δημιουργικά με το έργο ξένων ποιητών. Η 76

9 συμβίωση ιδιαίτερα με τους καταραμένους ποιητές της Γαλλίας τον οδηγεί να δημοσιεύσει μεταφράσεις τους στα βιβλία του, μαζί με τα δικά του πρωτότυπα ποιήματα. ( ) Αν και δεν μετάφρασε (sic) Laforgue, υπάρχουν αντιστοιχίες μ αυτόν πολύ βαθύτερες και σε πολλαπλά επίπεδα διόλου περίεργο, αν υπολογίσουμε τον ευρύτερο ρόλο που έπαιξε ο Laforgue στην ευρωπαϊκή ποίηση (Eliot, Σεφέρης) όσον αφορά τον τρόπο αντιμετώπισης της ζωής (δυσφορία για την καθημερινότητα) και της στιχουργικής (υπονόμευση της παραδοσιακής μετρικής) ( ) Σταθερά επιδιώκει μια ποίηση ριζωμένη στην υπαρξιακή συγκίνηση, η οποία συμπαρασέρνει όμως όλα τα εκφραστικά μέσα, με ιδιαίτερη επίπτωση στα μετρικά σχήματα». Ακόμη δηλαδή και στη δεύτερη έκδοση της ιστορίας του ο Vitti παλινδρομεί ανάμεσα σ αυτό που παλιότερα διάβαζε στα ποιήματα του Καρυωτάκη και σ αυτό που θολά ακόμη ανιχνεύει, το μοντερνισμό. Γι αυτό και η εφεκτική του στάση τον οδηγεί στην αδυναμία του να τον κατονομάσει ρητά ως πρόδρομο του μοντερνισμού. Εντούτοις, η αναγνώριση σχέσεων συνάφειας της καρυωτακικής ποιητικής με αυτήν του Laforgue και η προέκταση της εν λόγω συνάφειας με το Γιώργο Σεφέρη, τοποθετούν Καρυωτάκη και Σεφέρη στην ίδια ποιητική γραμμή, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τις επιδράσεις που δέχτηκαν από μία μεγάλη μορφή της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, σημειώνοντας ένα βήμα μπροστά σε ό,τι αφορά την κριτική αποτίμηση του Καρυωτάκη και την ενσωμάτωσή του στο πάνθεον των μειζόνων ελλήνων ποιητών (Vitti, , ). Η καίρια στροφή όμως που σηματοδοτεί την ένταξη του Καρυωτάκη στους προδρόμους του μοντερνισμού συντελείται ιστορικά με την τρίτη έκδοση της ιστορίας του Vitti το 2003, όπου ο ιστορικός επαναπροσδιορίζει ριζικά την οπτική του για τον Καρυωτάκη. Ο εν λόγω επαναπροσδιορισμός στοιχειοθετείται από την ολοκληρωτική αλλαγή στον τίτλο που φέρει το κεφάλαιο, στο οποίο εντάσσει και εξετάζει τον αυτόχειρα ποιητή ο Vitti, καθώς το κεφάλαιο πλέον φέρει τον τίτλο Το άτολμο ξεκίνημα του Μοντερνισμού. Η ποίηση στη δεκαετία του 20 και οι πεζογράφοι. Από τον τίτλο του υποκεφαλαίου που πλέον φωτογραφίζει ο ιστορικός εμφατικά τον αυτόχειρα ποιητή Η δυσφορία της ζωής και ένας πρωταγωνιστής της αλλά κυρίως από το περιεχόμενο και την έκταση της πραγμάτευσης που αφιερώνει ο Vitti στον Καρυωτάκη, διαπιστώνουμε ότι η οπτική του πλέον μαρτυρεί την ανάγκη του να αντιμετωπίσει τον ποιητή ως πρόδρομο του μοντερνισμού. Γράφει: «( ) Ας σημειωθεί ότι το λεξιλόγιο γίνεται πιο ποικίλο και πλούσιο από τη μια συλλογή στην άλλη, ενώ παράλληλα και η στιχουργία επιτρέπει την παρείσφρηση διασκελισμών, παρατονισμών, παραφωνιών. Οι γλωσσικές αυτές αποκλίσεις, τη στιγμή που η δημοτική είχε πια επικρατήσει (και είχε αναγνωριστεί ακόμη και στα σχολεία), είναι μια πλευρά της γενικής εξέγερσης εναντίον των συμβάσεων που με 77

10 συστηματικό τρόπο επιχείρησε ο Καρυωτάκης, αρνούμενος καταρχάς να συμμερισθεί τον εθνικό ενθουσιασμό για τις προσαρτήσεις εδαφών και να συμμετάσχει στο πνεύμα ανοικοδόμησης μετά την Καταστροφή (...). Είναι ακριβώς στις Σάτιρες που συμβαίνει η αναστάτωση της ποιητικής γλώσσας» (Vitti, 2003: 363, ). Αν θελήσουμε να παρακολουθήσουμε την πορεία ανθολόγησης των καρυωτακικών ποιημάτων στο λυκαυγές του 21 ου αιώνα, πρέπει να ξεκινήσουμε με την ανθολόγηση του «Διάκου» στο ανθολόγιο λογοτεχνικών κειμένων της Γ -Δ (Κατσίκη- Γκίβαλου / Παπαδάτος / Πάτσιου / Πολίτης / Πυλαρινός, 2006) Δημοτικού, που γράφεται το 2006, και βέβαια να σταθούμε στην παρουσία του στα καινούρια ανθολόγια του Γυμνασίου, που γράφτηκαν το 2006, καθώς και στα αντίστοιχα βιβλία του εκπαιδευτικού, που συντάχτηκαν από τις ίδιες συγγραφικές ομάδες την ίδια χρονιά. Ειδικότερα σε ό, τι αφορά τα μαθητικά ανθολόγια στο ανθολόγιο της Γ Γυμνασίου ο Καρυωτάκης φιλοξενείται με δύο ποιήματα από τα Ελεγεία της συλλογής Ελεγεία και Σάτιρες, που φέρουν τους τίτλους «Σαν δέσμη από τριαντάφυλλα» και «Βράδυ» και εντάσσονται στην ενότητα του ιστορικά δομημένου ανθολογίου «Η νεότερη λογοτεχνία: η λογοτεχνία από το » (Καγιαλής / Ντουνιά / Μέντη, 2006). Πρόκειται για ποιήματα σαφώς περισσότερο γνωστά και αισθητικά νομιμοποιημένα από τα αντίστοιχα του απελθόντος ανθολογίου, ωστόσο δεδομένου ότι προέρχονται από τα Ελεγεία δεν απομακρύνονται και πολύ από το ύφος των αντίστοιχων προηγούμενων (Καλασαρίδου, 2010: 103). Διαπιστώνουμε δηλαδή σε ένα πρώτο επίπεδο ότι τα ποιητικά κείμενα που επιλέγονται προς ανθολόγηση είναι αισθητικά νομιμοποιημένα: το «Σαν δέσμη από τριαντάφυλλα» το ανθολογεί ο Λίνος Πολίτης στην ποιητική του ανθολογία, ενώ το «Βράδυ» επιλέγεται και αποτιμάται θετικά από το Mario Vitti στην τελευταία έκδοση της ιστορίας του (2003). Δευτερευόντως, ο γυμνασιακός λογοτεχνικός κανόνας εμφανίζεται ακόμη ανέτοιμος να εντάξει στους κόλπους του τις καρυωτακικές Σάτιρες και υπεκφεύγει ανακυκλώνοντας τις αισθητικές επιλογές τουλάχιστον ως προς το ύφος παλαιότερων ανθολόγων. Σε ό,τι αφορά το βιβλίο του εκπαιδευτικού της Γ Γυμνασίου ο αριθμός των καρυωτακικών ποιημάτων που προτείνονται ως παράλληλα προς διδασκαλία κείμενα είναι πραγματικά εντυπωσιακός, καθώς δημιουργείται ένα λανθάνον, παράλληλο ποιητικό σύμπαν που συνυπάρχει με το έργο άλλων δημιουργών: το ποίημα «Διάκος», που προτείνεται ως παράλληλο προς διδασκαλία κείμενο με το ποίημα «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» του Διονύσιου Σολωμού, η «Χαρά», που στήνει γέφυρες επικοινωνίας με το ομώνυμο ποίημα του Σπυρίδωνα Βασιλειάδη «Η χαρά», η «Πρέβεζα», το γνωστότερο από τα τελευταία ποιήματα του Καρυωτάκη, το οποίο προτείνεται ως παράλληλο για 78

11 συνδιδασκαλία με το κείμενο του Γρηγορίου Ξενόπουλου «Ο τύπος και η ουσία», η «Επιστροφή» που συνεξετάζεται με το ποίημα του Άγγελου Σικελιανού «Γιατί βαθιά μου δόξασα», το «Τελευταίο Ταξίδι», που συνομιλεί με το «Νυχτερινό» του Ναπολέοντος Λαπαθιώτη», και η δέκατη από τις «Στροφές» των Νηπενθών («Στροφές 10»), η οποία επιλέγεται για συνεξέταση με τον «Ποσειδώνα» του Φραντς Κάφκα 6. Από τα έξι επιλεγμένα παράλληλα καρυωτακικά ποιήματα θα σταθώ μόνο σε ένα, στη διάσημη «Πρέβεζα», για δύο διαφορετικούς λόγους. Σε ένα πρώτο επίπεδο η «Πρέβεζα», έστω και ως κείμενο που επιτελεί μια διαφορετική λειτουργία από αυτήν των κυρίως ανθολογούμενων κειμένων στο βιβλίο του μαθητή, εμφιλοχωρεί στο σχολικό λογοτεχνικό κανόνα για πρώτη φορά και από την «κερκόπορτα». Εντούτοις, η εν λόγω «εισβολή» και πρόταση διαφοροποιείται από τις υπόλοιπες προτάσεις των καρυωτακικών κειμένων και εδράζεται στον τρόπο που παρεισδύει στο σχολικό κανόνα: αποτελεί το μοναδικό από τα καρυωτακικά ποιήματα που δεν παρατίθεται και δεν ανθολογείται στο σώμα του βιβλίου του εκπαιδευτικού, αλλά προτείνεται μόνο ως τίτλος. Κλείνοντας τον κύκλο των ανθολογούμενων και προτεινόμενων προς διδασκαλία καρυωτακικών ποιημάτων στην εκπαίδευση, φτάνουμε στο 2008 και στα καινούρια βιβλία του καθηγητή που συγγράφηκαν για το Λύκειο ως βοηθήματα στα ελαφρώς αναθεωρημένα βιβλία του μαθητή του Πιο συγκριμένα, τα ποιήματα του Καρυωτάκη που προτείνονται και εντάσσονται στο corpus του βιβλίου του καθηγητή της Α Λυκείου (Γεωργιάδου / Κατσιαμπούρα / Κρούπη Κολώνα / Πατούνα / Χατζηδημητρίου Παράσχου / Χατζηθεοχάρους, 2008) είναι οι «Δον Κιχώτες» από τα Νηπενθή, το οποίο επιλέγεται ως παράλληλο προς διδασκαλία στον «Δον Κιχώτη» του Θερβάντες, το πολύανθολογημένο «[Είμαστε κάτι]» που συνομιλεί, σύμφωνα με τους συντάκτες του βιβλίου, με το παλαμικό απόσπασμα «[Πατρίδες! Αέρας, γη]», καθώς και το ποίημα «Μίσθια δουλειά» που προτείνεται ως παράλληλο κείμενο στο επίσης παλαμικό ποίημα «Αγορά». Το πρώτο συμπέρασμα που συνάγεται μάλλον εύκολα αφορά στο γεγονός ότι η ποιητική παρουσία του Καρυωτάκη διατρέχει τη σχολική εκπαίδευση από το Δημοτικό μέχρι και το Λύκειο, από το μάθημα γενικής παιδείας μέχρι το μάθημα ειδίκευσης του Λυκείου. Η ευνοϊκή αυτή συνθήκη αισθητικής και λογοτεχνικής νομιμοποίησης του Καρυωτάκη στο σχολικό λογοτεχνικό κανόνα ενισχύεται κατά τη γνώμη μου πολύ περισσότερο από την παρουσία ποιημάτων του Καρυωτάκη στα βιβλία του εκπαιδευτικού και στα διδακτικά σενάρια που προσδίδουν μια διαφορετική διάσταση στο καρυωτακικό έργο: αναδεικνύουν τη 6 Καγιαλής, Τάκης / Ντουνιά, Χριστίνα / Μέντη, Θεοδώρα, Βιβλίο Εκπαιδευτικού Γ Γυμνασίου, ΟΕΔΒ, 2006, σ. 45, 56, 83, 89, 93,

12 δυναμική της ποιητικής του μέσα από την οικοδόμηση συνομιλίας των ποιητικών κειμένων του με άλλα λογοτεχνικά κείμενα, ποιητικά και μη. Το σημείο βέβαια που υστερούν τα εν λόγω βιβλία και κατ επέκταση και τα διδακτικά τους σενάρια δεν εδράζεται στην επιλογή τόσο των προς διδασκαλία παράλληλων κειμένων, αλλά στον τρόπο που αυτά παρουσιάζονται, ζήτημα που βέβαια απαιτεί εκτενέστερη ή αυτόνομη πραγμάτευση 7. Εντούτοις, παρά τη διαπιστωμένη αριθμητική υπεροχή των καρυωτακικών ποιημάτων στη σχολική εκπαίδευση καθώς, αν συμπεριλάβουμε και το βιβλίο της Β Λυκείου που αναθεωρήθηκε το 2001 και συνεχίζει να διδάσκεται μέχρι και σήμερα, ο Καρυωτάκης αγγίζει τις είκοσι ανθολογήσεις σε εφτά σχολικά ανθολόγια και βιβλία του εκπαιδευτικού, δεκαεπτά διαφορετικών ποιημάτων του η επιλογή των προς ανθολόγηση κειμένων χαρακτηρίζεται όχι μόνο από στασιμότητα και αισθητική ανακύκλωση, αλλά κατά κύριο λόγο από ανεπίκαιρη (;) ατολμία της εκπαίδευσης να εντάξει σήμερα στους κόλπους της τα κατεξοχήν κοινωνικοπολιτικά καρυωτακικά ποιήματα που προκάλεσαν τον μεγαλύτερο θόρυβο γύρω από την τελευταία του ποιητική συλλογή, αλλά ταυτόχρονα συντήρησαν και το μύθο της και μετά το θάνατο του Καρυωτάκη. Ας μετατοπίσουμε όμως τον προβληματισμό για το συγκεκριμένο ζήτημα στην κατακλείδα της μελέτης στο βαθμό που απαιτείται μια σφαιρικότερη ματιά για την ερμηνεία του. 4. Συμπεράσματα μια αρχή για συζήτηση Αν επιχειρήσουμε να αποτιμήσουμε και να ερμηνεύσουμε την παρουσία του Κ.Γ. Καρυωτάκη στην εκπαίδευση σε ένα διάστημα περίπου ογδόντα χρόνων δεν έχουμε παρά να ξεκινήσουμε με την αριθμητική σκιαγράφηση της παρουσίας του από την είσοδό του μέχρι τις μέρες μας. Ειδικότερα, ανθολογούνται συνολικά είκοσι ποιήματα, του Καρυωτάκη, είκοσι εννέα φορές, σε δώδεκα ανθολόγια και βιβλία του εκπαιδευτικού. Τα ένδεκα από τα είκοσι συνολικά ποιητικά κομμάτια είναι αισθητικά νομιμοποιημένα από την ανθολογία του Λίνου Πολίτη, την ανθολογία των εκδόσεων Σοκόλη και από τις ιστορίες της λογοτεχνίας του Κ.Θ. Δημαρά και του Mario Vitti. Έχει επίσης ενδιαφέρον να αναφέρουμε τα ποιήματα που ανθολογούνται 7 Βλ. Σωτηρία Καλασαρίδου, Η διδασκαλία της ποίησης στο Γυμνάσιο: η ανταπόκριση των μαθητών και η ανάδυση της υποκειμενικότητάς τους, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη, 2011, αλλά την υπό δημοσίευση σε προσεχές τεύχος του περιοδικού Νέα Παιδεία μελέτη μου: «Η διδασκαλία της ποίησης στη Γ Γυμνασίου μέσα από τις διδακτικές προτάσεις του βιβλίου του εκπαιδευτικού: η κυριαρχία της μορφής και η απουσία ανάδειξης της ιστορικότητας των κειμένων». 80

13 περισσότερες από μία φορές, σε διαφορετικά ανθολόγια. Τα ποιήματα που επιλέγονται προς ανθολόγηση τρεις φορές είναι τα: «Μπαλάντα στους άδοξους ποιητές των αιώνων» και «[Είμαστε κάτι]», ενώ αυτά που επιλέγονται προς ανθολόγηση δύο φορές είναι τα «Τελευταίο ταξίδι», «Μίσθια δουλειά», «Στο άγαλμα της ελευθερίας που φωτίζει τον κόσμο» και «Διάκος». Διαπιστώνουμε, κατά συνέπεια, ως ένα μεγάλο βαθμό, ότι συντελείται μία αισθητική ανακύκλωση ποιημάτων που εν είδει «χειροθεσίας» κληροδοτούνται από τη μια σειρά ανθολογίων στην άλλη, δημιουργώντας ένα κλίμα αισθητικών κλισέ και ιδεολογικής τελμάτωσης. Εντούτοις, αρκετά κομμάτια, μολονότι νομιμοποιημένα αισθητικά, δεν εισέρχονται στο λογοτεχνικό κανόνα λόγω του ιδεολογικού τους περιεχομένου. Πρόκειται για τυχαίες απουσίες; Ηχηρά παραδείγματα αποτελούν τα ποιήματα «Εις Ανδρέαν Κάλβον», «Ο Μιχαλιός», η «Η πεδιάς και το νεκροταφείον», καθώς και το «[Όταν κατέβουμε ]», τα οποία, μολονότι αισθητικά νομιμοποιημένα από την ανθολογία του Σοκόλη ήδη από τη δεκαετία του 80, μένουν εκτός των θυρών του σχολικού λογοτεχνικού κανόνα. Πού εδράζεται ωστόσο η επιφύλαξη της επίσημης εκπαιδευτικής πολιτικής να αποδεχθεί το καρυωτακικό έργο άνευ όρων και να εντάξει ανεπιφύλακτα στο σώμα της κείμενα που η κριτική και η ιστορία έχουν τοποθετήσει σε μια θέση περίοπτη; Το ερώτημα βρίσκει τις απαντήσεις του, αν διατρέξει κανείς τα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας και διαπιστώσει το βαθμό στον οποίο το μάθημα της λογοτεχνίας βρίσκεται δεμένο στο άρμα του έθνους και καλείται να συνδράμει στο σχηματισμό της εθνικής ταυτότητας (Κελεπούρη, 2006). Εμφανίζεται επομένως ως φυσικό παρεπόμενο ο αποκλεισμός κειμένων που αντιστρατεύονται τον εθνοκεντρισμό, που πηγαίνουν κόντρα στην οικοδόμηση ενός μεγαλειώδους εθνικού εαυτού και καυτηριάζουν τις αδιαμφισβήτητες εθνικές «αξίες» και πολιτικές συμπεριφορές της μεγαλοαστικής τάξης, ενώ διδάσκουν και την αμφισβήτηση στα παραδεδομένα και στα κακώς κείμενα προηγούμενων γενεών. Η επίλυση κατά συνέπεια του καρυωτακικού ζητήματος σε ό,τι αφορά την εκπαίδευση και τον κανόνα της δεν θεωρείται ότι έχει λήξει, εφόσον η ολοκληρωτική αποδοχή και ενσωμάτωση στο σχολικό κανόνα ακόμη εκκρεμεί. Η αποκατάσταση του έργου του στην εκπαίδευση θα συντελεστεί, μόνο όταν συντελεστεί η «αποσχολειοποίησή» του, μόνον όταν δηλαδή τα κριτήρια της επιλογής διδασκαλίας των κειμένων διαμορφωθούν μακριά από ψευδο-εθνικές αγκυλώσεις και κοινωνικές προκαταλήψεις και απαγκιστρωθούν από τη μέγγενη της αυθεντίας του ενός σχολικού ανθολογίου. Αυτό στην πράξη σημαίνει πως μπορεί να επιτευχθεί με τη διδασκαλία και των πολιτικών ποιημάτων του Καρυωτάκη από τις Σάτιρες ακόμη και στο Γυμνάσιο. Προς την κατεύθυνση αυτή θα βοηθούσε τόσο η κατάργηση της ιστορικής δόμησης 81

14 των ανθολογίων κυρίως στη Γ Γυμνασίου, καθώς η εξέταση του ποιητή θα γινόταν θεματικά, όσο και η διδασκαλία των ποιημάτων του βάσει διδακτικών πρακτικών που θα μετρίαζαν την εξάρτηση της διδασκαλίας από το μοναδικό σχολικό ανθολόγιο, όπως επί παραδείγματι η αξιοποίηση ποιητικών ανθολογιών και του διαδικτύου. Τα νέα Προγράμματα Σπουδών διδασκαλίας της Λογοτεχνίας για το Δημοτικό και το Γυμνάσιο, αλλά και ο «Οδηγός για τον Εκπαιδευτικό για το Δημοτικό και το Γυμνάσιο» που κατατέθηκαν τον Ιούνιο του και που εφαρμόζονται πιλοτικά κατά την τρέχουσα σχολική χρονιά σε περιορισμένο αριθμό σχολικών μονάδων σε όλη την επικράτεια, αλλά και το περισσότερο νεόκοπο πρόγραμμα σπουδών της Α Λυκείου που δημοσιεύτηκε μόλις το Σεπτέμβρη που μας πέρασε, κινούνται προς αυτήν την κατεύθυνση και ευαγγελίζονται την αλλαγή που πραγματικά προβάλλεται αναγκαία: «τη διδασκαλία του μαθητή και όχι του κειμένου». Βιβλιογραφία Αθανασούλα, Ευδ. / Ουράνη, Ελ. / Κόττου, Λ. ( ). Νεοελληνικά Αναγνώσματα διά τους μαθητάς της Α τάξεως των Γυμνασίων και Ημιγυμνασίων, Αθήνα: Σιδέρης. Ακρίβος, Κώστας / Αρμάος, Δ. Πτολ. / Καραγεωργίου, Τασούλα/ Μπέλλα, Ζωή / Μπεχλικούδη, Δήμητρα (1999). Νεοελληνική Λογοτεχνία Γ Ενιαίου Λυκείου Θεωρητική κατεύθυνση Θετική κατεύθυνση, Αθήνα: ΟΕΔΒ. Αμπατζοπούλου, Φραγκίσκη (1987). Νίκος Εγγονόπουλος: η ποίηση στον καιρό του τραβήγματος της ψηλής σκάλας, Αθήνα: Στιγμή. Βαγενάς, Νάσος / Καγιαλής, Τάκης / Πόλκας, Λάμπρος / Ταραράς, Νίκος / Φράγκογλου, Γιώργος (1998). Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία Β Ενιαίου Λυκείου, Αθήνα: ΟΕΔΒ. Βαρελάς, Λάμπρος (2007). Η νεοελληνική και μεταφρασμένη λογοτεχνία στην ελλαδική δευτεροβάθμια εκπαίδευση ( ): συνοπτική ιστορική θεώρηση και αποδελτίωση των διδακτικών εγχειριδίων, Θεσσαλονίκη: Κ.Ε.Γ. Beaton, Roderick (1996). Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία, Αθήνα: Νεφέλη. Βρανούση, Λ. / Σφυρόερα, Β. / Καλαματιανού, Γ. / Ρωμαίου, Κ. / Παρρή, Π. ( ). Νεοελληνικά Αναγνώσματα Δ Γυμνασίου, Αθήνα: ΟΕΔΒ. 8 Βλέπε την ενότητα «Ψηφιακό Σχολείο της ιστοσελίδας του Υπουργείου Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων και ειδικότερα το link «Νέα Πιλοτικά Προγράμματα Σπουδών». ( Σε ό, τι αφορά το Πρόγραμμα Σπουδών για τη διδασκαλία της Λογοτεχνίας στην Α Λυκείου βλ. Φ.Ε.Κ, αρ. φύλλου 1562, τεύχος Β, 27 Ιουνίου 2011, σ

15 Γρηγοριάδης, Ν / Καρβέλης, Δ. / Μπαλάσκας, Κ / Παγανός (1979). Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ Γυμνασίου, Αθήνα: ΟΕΔΒ. Γρηγοριάδης, Ν. / Καρβέλης, Δ. / Μηλιώνης, Χ. / Μπαλάσκας, Κ. / Παγανός, Γ. / Παπακώστας, Γ. (1982). Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Β Λυκείου, Αθήνα: ΟΕΔΒ. Γρηγοριάδης, Ν. / Καρβέλης, Δ. / Μηλιώνης, Χ. / Μπαλάσκας, Κ. / Παγανός, Γ. / Παπακώστας, Γ. (1983). Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ Λυκείου, Αθήνα: ΟΕΔΒ. Γρηγοριάδης, Ν. / Καρβέλης, Δ. / Μηλιώνης, Χ. /Μπαλάσκας, Κ. /Παγανός, Γ. / Παπακώστας, Γ. (2001). Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Β Ενιαίου Λυκείου, τ. Β, Αθήνα: ΟΕΔΒ. (αναθεωρημένη έκδοση). Γεωργιάδου, Αγάθη / Κατσιαμπούρα, Ζωή / Κρούπη Κολώνα, Ελευθερία / Πατούνα, Αναστασία / Χατζηδημητρίου Παράσχου, Σοφία / Χατζηθεοχάρους, Παναγιώτα (2008). Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Α Γενικού Λυκείου βιβλίο καθηγητή, Αθήνα: ΟΕΔΒ. Δημαράς, Κ.Θ. ( ). Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας: από τις πρώτες ρίζες ως τις μέρες μας, Αθήνα: Γνώση. Εγγονόπουλος, Νίκος (1999). Οι άγγελοι στον Παράδεισο μιλούν ελληνικά. Συνεντεύξεις, σχόλια και γνώμες, Αθήνα: Υψιλον. Εμπειρίκος, Ανδρέας (1980). Οκτάνα, Αθήνα: Ίκαρος. Καγιαλής, Τάκης / Ντουνιά, Χριστίνα / Μέντη, Θεοδώρα (2006). Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ Γυμνασίου, Αθήνα: ΟΕΔΒ. Καγιαλής, Τάκης / Ντουνιά, Χριστίνα / Μέντη, Θεοδώρα (2006). Βιβλίο Εκπαιδευτικού Γ Γυμνασίου, Αθήνα: ΟΕΔΒ. Καλασαρίδου, Σωτηρία (2010). «Το σχολικό ανθολόγιο της Γ Γυμνασίου: ρήξη ή συνέχεια;», στο περ. Αντιτετράδια της Εκπαίδευσης, τ. 92 (Χειμώνας 2010), σ Καλασαρίδου, Σωτηρία (2011). Η διδασκαλία της ποίησης στο Γυμνάσιο: η ανταπόκριση των μαθητών και η ανάδυση της υποκειμενικότητάς τους, Θεσσαλονίκη: αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή Α.Π.Θ. Καρυωτάκης, Κ.Γ. (1992). Τα ποιήματα ( ), φιλ. επιμ. Γ.Π. Σαββίδης, Αθήνα: Νεφέλη. Κατσίκη Γκίβαλου, Άντα/ Παπαδάτος, Γιάννης. Σ. / Πάτσιου, Βίκυ / Πολίτης, Δημήτρης / Πυλαρινός, Θεοδόσης (2006). Ανθολόγιο Λογοτεχνικών Κειμένων Γ & Δ Δημοτικού: Στο σκολειό του κόσμου, Αθήνα: ΟΕΔΒ. Κελεπούρη, Μαρία (2006). Η διδασκαλία της Λογοτεχνίας και η συγκρότηση του εθνικού εαυτού στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση: η εθνική διάσταση της κοινωνικής λειτουργίας του λογοτεχνικού φαινομένου. Θεσσαλονίκη: αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή Α.Π.Θ. 83

16 Κόκορης, Δημήτρης (2006). Ποιητικός ρυθμός. Παραδοσιακή και νεωτερική έκφραση. Θεσσαλονίκη: Νησίδες. Κόκορης, Δημήτρης (2010). «Ο Κ. Γ. Καρυωτάκης ως πρόδρομος της ποιητικής νεωτερικότητας», στο περ. Το Δέντρο, τχ , (Καλοκαίρι) 2010, σ Κουντουρά, Λίνα (2006). Η Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας στα εγχειρίδια της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης: η πρόσληψη και η αναπλαισίωσή της στη διάρκεια ενός αιώνα, Θεσσαλονίκη: Κυριακίδης. Ντουνιά, Χριστίνα (2000). Κ. Γ Καρυωτάκης: η αντοχή μιας αδέσποτης τέχνης, Αθήνα: Καστανιώτης. Πολίτης, Λίνος (1968). Ιστορία της Νέας Ελληνικής Λογοτεχνίας, Συνοπτικό Διάγραμμα, Βιβλιογραφία, Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Πολίτης, Λίνος ( ). Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ Πολίτης, Λίνος ( ). Ποιητική Ανθολογία, Καβάφης, Σικελιανός και η ποίηση ως το 1930, Αθήνα: Δωδώνη. Στεργιόπουλος, Κώστας (1980). Η Ελληνική ποίηση. Ανθολογία Γραμματολογία, τόμ. Γ, Αθήνα: Σοκόλης. Τόγιας, Βασίλειος (1988). Το μάθημα των Νέων Ελληνικών στη Μέση Εκπαίδευση. Θεσσαλονίκη: Κυριακίδης. Vitti, Mario (1978). Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα: Οδυσσέας. Vitti, Mario, ( ). Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα: Οδυσσέας. Vitti, Mario (2003). Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα: Οδυσσέας. 84

17 Παράρτημα Πίνακας 1. Τα ποιήματα του Καρυωτάκη στα σχολικά βιβλία από το Σχολικό βιβλίο Χρονιά Τίτλος ποιήματος και ποιητική 1. Ευδοκ. Αθανασούλα /Ελένης Ουράνη / Λίζας Κόττου, Α Γυμνασίου, Νεοελληνικά Αναγνώσματα δια τους μαθητάς Αθήνα, Σιδέρης, Λ. Βρανούση / Β. Σφυρόερα / Γ. Καλαματιανού /Κ. Ρωμαίου / Π. Παρρή, Νεοελληνικά Αναγνώσματα Δ Γυμνασίου, Αθήνα, ΟΕΣΒ, Γρηγοριάδης / Καρβέλης / Μπαλάσκας / Παγανός, Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ Γυμνασίου, Αθήνα, ΟΕΔΒ, Γρηγοριάδης /Καρβέλης / Μηλιώνης / Μπαλάσκας / Παγανός, Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Β Λυκείου, Αθήνα, ΟΕΔΒ, Γρηγοριάδης / Καρβέλης / Μηλιώνης / Μπαλάσκας / Παγανός, Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ Λυκείου, Αθήνα, ΟΕΔΒ, Βαγενάς / Καγιαλής / Πόλκας / Ταραράς / Φράγκογλου, Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία Β Ενιαίου Λυκείου, Αθήνα, ΟΕΔΒ, Ακρίβος / Αρμάος / Καραγεωργίου / Μπέλλα / Μπεχλικούδη, Νεοελληνική Λογοτεχνία Γ Ενιαίου Λυκείου Θεωρητική κατεύθυνση Θετική κατεύθυνση, Αθήνα, ΟΕΔΒ, συλλογή που εντάσσεται το ποίημα Κανάρης, «Ελεγεία και Σάτιρες», Ηρωική τριλογία Τελευταίο Ταξίδι, «Ελεγεία και Σάτιρες», Ελεγεία: πρώτη σειρά Τελευταίο Ταξίδι, ό.π. Σάββατο βράδυ, «Ελεγεία και Σάτιρες», Ελεγεία: πρώτη σειρά Ένα σπιτάκι απόμερο, «Ελεγεία και Σάτιρες», Ελεγεία: πρώτη σειρά Μίσθια δουλειά, «Ελεγεία και Σάτιρες», Ελεγεία: πρώτη σειρά Μπαλάντα στους άδοξους ποιητές των αιώνων, «Νηπενθή» Στο άγαλμα της ελευθερίας που φωτίζει τον κόσμο, «Ελεγεία και Σάτιρες», Σάτιρες [Είμαστε κάτι], «Ελεγεία και Σάτιρες», Ελεγεία: δεύτερη σειρά Δικαίωσις, «Ελεγεία και Σάτιρες», Σάτιρες Μπαλάντα στους άδοξους ποιητές των αιώνων, ό.π. Δελφική εορτή, «Ελεγεία και Σάτιρες», Σάτιρες Μικρή ασυμφωνία σε Α Μείζον, «Ελεγεία και Σάτιρες», Σάτιρες Σταδιοδρομία, «Ελεγεία και Σάτιρες», Σάτιρες 85

18 8. Γρηγοριάδης / Καρβέλης /Μηλιώνης / Μπαλάσκας / Παγανός / Παπακώστας, ΚΝΛ Β Ενιαίου Λυκείου, τ. Β, Αθήνα, ΟΕΔΒ, Καγιαλής / Ντουνιά / Μέντη, Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ Γυμνασίου, Αθήνα, ΟΕΔΒ, Καγιαλής / Ντουνιά / Μέντη, Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ Γυμνασίου βιβλίο εκπαιδευτικού, Αθήνα, ΟΕΔΒ, Κατσίκη-Γκίβαλου /Παπαδάτος /Πάτσιου /Πολίτης / Πυλαρινός, Ανθολόγιο Λογοτεχνικών Κειμένων Γ & Δ Δημοτικού-Στο σκολειό του κόσμου, Αθήνα, ΟΕΔΒ, Γεωργιάδου/ Κατσιαμπούρα/ Κρούπη-Κολώνα/ Πατούνα/ Χατζηδημητρίου-Παράσχου / Χατζηθεοχάρους, Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Α τ. Α Γενικού Λυκείου - βιβλίο καθηγητή, Αθήνα, ΟΕΔΒ, 2008 Συνολικός αριθμός βιβλίων: 12 [Είμαστε κάτι], ό.π. Στο άγαλμα της ελευθερίας που φωτίζει τον κόσμο, ό.π. Μπαλάντα στους άδοξους ποιητές των αιώνων, ό.π. Σαν δέσμη από τριαντάφυλλα, «Ελεγεία και Σάτιρες», Ελεγεία: δεύτερη σειρά Βράδυ, «Ελεγεία και Σάτιρες», Ελεγεία: πρώτη σειρά Διάκος, Ελεγεία και Σάτιρες», Ηρωική τριλογία Χαρά, «Νηπενθή» Πρέβεζα (δεν ανθολογείται μόνο προτείνεται) [Τα τελευταία ποιήματα] Επιστροφή, «Ελεγεία και Σάτιρες», Ελεγεία: πρώτη σειρά Τελευταίο ταξίδι, ό.π. Στροφές, 10, «Νηπενθή» Διάκος, ό.π. Δον Κιχώτες, «Νηπενθή» [Είμαστε κάτι], ό.π. Μίσθια δουλειά, ό.π. Συνολικός αριθμός ποιημάτων που ανθολογήθηκαν: 29 φορές 86

19 Πίνακας 2. Τα ποιήματα του Καρυωτάκη που έχουν ανθολογηθεί ή προτείνονται για διδασκαλία από το και οι ποιητικές ανθολογίες ή οι ιστορίες της λογοτεχνίας όπου τα ενσωματώνουν Τίτλος ποιήματος Ποιητική ανθολογία ή ιστορία της λογοτεχνίας όπου ενσωματώνεται το ποίημα 1. Κανάρης 2. Τελευταίο Ταξίδι 3. Σάββατο Βράδυ 4. Ένα σπιτάκι απόμερο 5. Μίσθια δουλειά Λίνος Πολίτης, Ποιητική Ανθολογία: Καβάφης, Σικελιανός και η ποίηση ως το 1930, τ. Ζ, Δωδώνη, Μπαλάντα στους άδοξους ποιητές των αιώνων 7. Στο άγαλμα της ελευθερίας που φωτίζει τον κόσμο Η ελληνική ποίηση. Ανθολογία Γραμματολογία, επιμ. Κώστα Στεργιόπουλου, Σοκόλη, τ. Γ, 1980 Η ελληνική ποίηση, ό.π., [Είμαστε κάτι] Λίνος Πολίτης, όπ., 1977 Η ελληνική ποίηση, ό.π., Δικαίωσις 10. Δελφική εορτή Κ. Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας: από τις πρώτες ρίζες ως τις μέρες μας, Γνώση, Μικρή ασυμφωνία σε Α μείζον 12. Σταδιοδρομία Λίνος Πολίτης, ό.π., Σαν δέσμη από Λίνος Πολίτης, ό.π., 1977 τριαντάφυλλα Η ελληνική ποίηση, ό.π Βράδυ Mario Vitti, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Οδυσσέας, Διάκος 16. Χαρά 17. Πρέβεζα Λίνος Πολίτης, ό.π., 1977 Η ελληνική ποίηση, ό.π., Επιστροφή Λίνος Πολίτης, ό.π., Στροφές, Δον Κιχώτες Λίνος Πολίτης, ό.π. 87

20 88