6 ΕΚ C-18/95 (Terhoeve), C-370/90 (Singh) 7 ΕΚ C-143/87 (Staton) 10 ΕΚ C-369/90 (Micheletti)

Transcript

1 1. Εισαγωγή Αντικείµενο της παρούσας αποτελεί η συνοπτική παρουσίαση του ισχύοντος ικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης που αφορά την ελεύθερη κυκλοφορία των κοινοτικών εργαζοµένων στο εσωτερικό της Ένωσης. Η ελεύθερη κυκλοφορία των εργαζοµένων συνιστά για τους ίδιους και για τα µέλη της οικογένειάς τους θεµελιώδες δικαίωµα του Ευρωπαϊκού ικαίου και ένα από τα µέσα που προάγουν την κινητικότητα αυτών και τους εξασφαλίζουν τη δυνατότητα να βελτιώσουν τους όρους διαβιώσεως και εργασίας τους και να διευκολύνουν την κοινωνική τους προαγωγή, ενώ παράλληλα συµβάλλει στην ικανοποίηση των αναγκών της οικονοµίας των Κρατών Μελών. Περιλαµβάνει το δικαίωµα των εργαζοµένων να διακινούνται ελεύθερα µεταξύ των Κρατών Μελών και να διαµένουν στο εσωτερικό της Κοινότητας για να ασκήσουν µισθωτή δραστηριότητα, χωρίς να υπόκεινται σε δυσµενέστερη µεταχείριση όσον αφορά στην απασχόληση, την αµοιβή και τους άλλους όρους εργασίας από τους υπόλοιπους εργαζοµένους, ηµεδαπούς ή αλλοδαπούς, που εργάζονται στο κράτος υποδοχής. Ενδεικτικά, ο κοινοτικός εργαζόµενος απολαµβάνει ίσης µεταχείρισης µε τον ηµεδαπό εργαζόµενο, η οποία αφορά τόσο σε θέµατα ατοµικού όσο και σε θέµατα συλλογικού εργατικού δικαίου. Έχει δικαίωµα συµµετοχής σε όλα τα προγράµµατα επαγγελµατικής κατάρτισης, επαγγελµατικού προσανατολισµού ή επαγγελµατικής επαναπροσαρµογής. Απολαµβάνει τα ίδια κοινωνικά και φορολογικά πλεονεκτήµατα µε τους ηµεδαπούς εργαζόµενους. Απολαµβάνει ίση µεταχείριση ως προς την άσκηση των συνδικαλιστικών του δικαιωµάτων, συµπεριλαµβανοµένου του δικαιώµατος ψήφου και της πρόσβασης σε διοικητικές ή διευθυντικές θέσεις µιας συνδικαλιστικής οργάνωσης, πλην της άσκησης λειτουργήµατος δηµοσίου δικαίου και της συµµετοχής στη διοίκηση οργανισµών δηµοσίου δικαίου, δικαιώµατα από τα οποία είναι δυνατόν να αποκλεισθεί υπό προϋποθέσεις. Τέλος, απολαµβάνει το δικαίωµα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι στα όργανα εκπροσώπησης των εργαζοµένων στην επιχείρηση και όταν αυτά δεν είναι συνδικαλιστικές οργανώσεις της µορφής του σωµατείου (π.χ. συµβούλια εργαζοµένων). 1.1 Ιστορικά Προκύπτει ευθέως από τις τέσσερις βασικές ελευθερίες που κατοχυρώνει η πρώην Συνθήκη Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων και νυν Συνθήκη Ευρωπαϊκής Ένωσης (ελευθερία κυκλοφορίας προσώπων, αγαθών, υπηρεσιών, κεφαλαίων) και κατοχυρώνεται ρητά σε αυτήν 1. Αποτελεί βασικό και απαραίτητο µέσο για τη δηµιουργία µιας ενιαίας εσωτερικής αγοράς µεταξύ των διαφόρων Κρατών Μελών («Κοινή Αγορά»), η οποία αποτέλεσε ιστορικά τον πρώτο στόχο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Άλλωστε αυτή ιδρύθηκε ως προεχόντως οικονοµική ένωση (Ευρωπαϊκή Οικονοµική Κοινότητα ΕΟΚ). Αποτελεί επίσης, σε µακροπρόθεσµο επίπεδο µέσο για τη δηµιουργία και εµπέδωση συνείδησης «Ευρωπαίου Πολίτη» και «Ευρωπαϊκής 1 ΣυνθΕΕ άρθρο 45 επ. πρώην ΣυνθΕΚ 39 επ., ΣυνθΕΕ άρθρο 49 πρώην ΣυνθΕΚ 43 για ελεύθερη εγκατάσταση.

2 2 Ιθαγένειας» στους πολίτες των Κρατών Μελών της Ένωσης 2 και αποτελεί ιδιαίτερο κοινωνικό και πολιτικό παράγοντα για την ευρωπαϊκή ενοποίηση. Σχετίζεται άµεσα µε την αρχή της ίσης µεταχείρισης µεταξύ των πολιτών των Κρατών Μελών της Ένωσης και την αρχή της απαγόρευσης κάθε διάκρισης στο εσωτερικό της Ένωσης που στηρίζεται στην ιθαγένεια των εργαζοµένων των Κρατών Μελών 3. Η εξασφάλιση και διευκόλυνση του δικαιώµατος ελεύθερης κυκλοφορίας και διαµονής των εργαζοµένων αποτέλεσε πρωταρχικό στόχο της Ένωσης και έχουν εκδοθεί για το σκοπό αυτό οι ακόλουθες νοµοθετικές πράξεις: α) οι κανονισµοί: 15/61/ΕΟΚ, 38/64/ΕΟΚ του Συµβουλίου, 1612/68/ΕΟΚ του Συµβουλίου, όπως τροποποιήθηκε από τον κανονισµό 2434/92/ΕΟΚ και β) οι οδηγίες 68/360/ΕΟΚ του Συµβουλίου, 73/148/ΕΟΚ, 90/364/ΕΟΚ και 90/365/ΕΟΚ. 1.2 Ισχύον Νοµικό Πλαίσιο Το ισχύον σήµερα νοµικό πλαίσιο αποτελείται αφενός όσον αφορά στο πρωτογενές δίκαιο κυρίως από τα άρθρα 45 επ. ΣυνθΕΕ και συµπληρωµατικά από τα άρθρα 4 παρ. 2, 5 παρ. 2, 9, 10, 18 και 20 παρ. 2, 21, 26 ΣυνθΕΕ, αφετέρου όσον αφορά στο παράγωγο δίκαιο από τον Κανονισµό 1612/68 του Συµβουλίου και την πρόσφατη Οδηγία 2004/38/ΕΚ της , η οποία τροποποίησε τον Κανονισµό και κατήργησε τις ανωτέρω αναφερόµενες οδηγίες, προσαρµόζοντας και ενοποιώντας τις ρυθµίσεις τους. Η Οδηγία αυτή ενσωµατώθηκε στο εθνικό δίκαιο µε το Π 106/2007 (ΦΕΚ Β 135/ ). 2. Πεδίο Εφαρµογής 2.1 Εδαφικό και Προσωπικό Πεδίο Εφαρµογής Όσον αφορά στο εδαφικό πεδίο εφαρµογής της ελεύθερης κυκλοφορίας των εργαζοµένων, καταρχήν, όπως είναι αναµενόµενο, ταυτίζεται µε το πεδίο εφαρµογής του δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δηλαδή στα κράτη µέλη της Ένωσης (Ευρώπη των 27). Παρόλα αυτά, ορισµένα προβλήµατα δηµιουργήθηκαν µε την πρόσφατη διεύρυνση της Ένωσης το και το Με µεταβατικές ρυθµίσεις που προβλέφθηκαν στις συνθήκες προσχώρησης των νέων µελών στην Ένωση µερικά κράτη µέλη περιόρισαν την πρόσβαση εργαζοµένων από τα νέα µέλη στις αγορές των εργασίας των παλαιών, εµφανίζοντας έτσι κάποια ρωγµή στην απεριόριστη πίστη στις δυνατότητες της ενιαίας ελεύθερης αγοράς και στις πρακτικές του οικονοµικού φιλελευθερισµού και µια κάποια διστακτικότητα πλήρους αποδοχής της διεύρυνσης. Σε κάθε περίπτωση πάντως, οι τελευταίοι τέτοιοι περιορισµοί έληξαν στις ΣυνθΕΕ άρθρο 20, βλ και προοίµιο ΣυνθΕΕ (Συνθήκη Λισσαβόνας). 3 ΣυνθΕΕ άρθρο 18 επ., 45 παρ. 2 4 Κύπρος, Τσεχία, Εσθονία, Σλοβακία, Λεττονία, Λιθουανία, Πολωνία, Ουγγαρία, Μάλτα, Σλοβενία 5 Βουλγαρία, Ρουµανία

3 3 Το ευρωπαϊκό δίκαιο σχετικά µε την ελεύθερη κυκλοφορία των εργαζοµένων εφαρµόζεται όταν ένας Ευρωπαίος πολίτης ασκεί το δικαίωµά του στην κινητικότητα, ακόµη και στην περίπτωση που επιστρέφει στο κράτος µέλος καταγωγής του αφού άσκησε το δικαίωµά του στην ελεύθερη κυκλοφορία των εργαζοµένων 6. Το προσωπικό πεδίο εφαρµογής της αρχής της ελεύθερης κυκλοφορίας εργαζοµένων και της συνακόλουθης αρχής της ίσης µεταχείρισης, µολονότι αρχικά κατά τις Συνθήκες αφορούσε κυρίως τα άτοµα που ασκούσαν πάσης φύσεως επαγγελµατική δραστηριότητα 7, σταδιακά επεκτάθηκε και σύµφωνα πλέον µε τις νεότερες τροποποιήσεις των Συνθηκών 8 και τη νεότερη Οδηγία 2004/38/ΕΚ, αφορά τους «πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης», δηλαδή τόσο τους µισθωτούς όσο και τους µη µισθωτούς εργαζοµένους και τα µέλη της οικογένειάς τους, όσο και άλλα µη απασχολούµενα άτοµα, περιλαµβάνοντας και τους σπουδαστές. Αξίζει να σηµειωθεί στο σηµείο αυτό ότι υπάρχει ειδικό κοινοτικό νοµοθετικό πλαίσιο για την ελευθερία εγκατάστασης και παροχής υπηρεσιών στο εσωτερικό της Ένωσης 9, το οποίο λειτουργεί και αυτό καταρχήν στο πλαίσιο της αρχής της µη διάκρισης µε βάση την ιθαγένεια. Η ευρωπαϊκή ιθαγένεια ταυτίζεται µε την έννοια της ιθαγένειας ενός οποιουδήποτε κράτους µέλους. Σε περιπτώσει πολυϊθαγένειας αρκεί το γεγονός ότι µία από αυτές είναι ιθαγένεια κράτους µέλους, ακόµα και αν δεν είναι εκείνη προς την οποία υπάρχει στενότερος πραγµατικός σύνδεσµος 10. Παρόλα αυτά η έννοια του εργαζοµένου εξακολουθεί να διατηρεί το ενδιαφέρον και τη σηµασία της, δεδοµένου ότι το δικαίωµα ίσης µεταχείρισης κατοχυρώνεται µε µεγαλύτερη σαφήνεια και θεµελιώνεται σε καταλληλότερες νοµικές βάσεις για τους ασκούντες οικονοµική δραστηριότητα απ ότι για τους υπόλοιπους πολίτες της Ένωσης 11, ενώ έχει διαπλασθεί σε σηµαντικό βαθµό ερµηνευτικά από το ικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Άλλωστε η ιδιότητα του ασκούντος µισθωτή εργασία αποτελεί και έναν από τους αυτοτελείς διαζευκτικά τιθέµενους λόγους κατ άρθρο 7 της Οδηγίας 2004/8/ΕΚ προκειµένου να χορηγηθεί σε Ευρωπαίο πολίτη δικαίωµα διαµονής µεγαλύτερο των τριών µηνών. 2.2 Έννοια του Εργαζοµένου Κατ άρθρο 45 παρ. 2 ΣυνθΕΕ «η ελεύθερη κυκλοφορία των εργαζοµένων συνεπάγεται την κατάργηση κάθε διακρίσεως λόγω ιθαγενείας µεταξύ των εργαζοµένων των κρατών µελών, όσον αφορά στην απασχόληση, την αµοιβή και τους άλλους όρους εργασίας. Η έννοια του «εργαζοµένου» αποτελεί αυτόνοµη έννοια του ευρωπαϊκού δικαίου, ανεξάρτητη από τους ορισµούς των εθνικών δικαίων των κρατών µελών. Κατά την ερµηνεία του ΕΚ καλύπτει κάθε άτοµο το οποίο 6 ΕΚ C-18/95 (Terhoeve), C-370/90 (Singh) 7 ΕΚ C-143/87 (Staton) 8 Βλ. και άρθρο 18 ΣυνθΕΕ 9 Άρθρα 49 ΣυνθΕΕ, πρώην 43 ΣυνθΕΚ και 56 ΣυνθΕΕ, πρώην 49 ΣυνθΕΚ, Οδηγία 2006/123/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συµβουλίου κ.α. 10 ΕΚ C-369/90 (Micheletti) 11 Ταγαράς, Η ελεύθερη κυκλοφορία εµπορευµάτων, προσώπων, υπηρεσιών, κεφαλαίων στην Ευρωπαϊκή Ένωση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, σ. 51

4 4 παρέχει υπηρεσίες προς ένα άλλο πρόσωπο υπό τη διεύθυνση αυτού, κατόπιν αµοιβής 12. Η συγκεκριµένη ονοµασία και ο νοµικός χαρακτηρισµός της εργασιακής σχέσης είναι αδιάφορος. Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι επικρατεί στο ΕΚ η µη περιοριστική ερµηνεία ως προς την έννοια του εργαζοµένου 13 και συγκεκριµένα έχει κριθεί ότι καλύπτει και τις περιπτώσεις µερικής απασχόλησης και γενικότερα εργασίας που αποφέρει ιδιαιτέρως χαµηλές αµοιβές, τους ασκούµενους 14, καθώς και εκείνους που παρακολουθούν συγκεκριµένη επαγγελµατική εκπαίδευση, στο βαθµό όµως που παρέχεται αµοιβή και µάλιστα όχι συµβολικού χαρακτήρα 15, ακόµα και τα πρόσωπα που συνδέονται µε συγγενική σχέση µε το διευθυντή και µοναδικό ιδιοκτήτη της εταιρείας για την οποία εργάζονται τα πρόσωπα αυτά 16, Πάντως ο ίδιος ο διευθυντής και µοναδικός κύριος των εταιρικών µεριδίων µιας εταιρείας δεν υπάγεται στην έννοια του εργαζοµένου 17. Έχει κριθεί επίσης ότι υπάγονται και όλες εκείνες οι δραστηριότητες οι οποίες δεν εντάσσονται στην οικονοµία µε τη στενή του όρου έννοια όπως για παράδειγµα η δραστηριότητα του επαγγελµατία αθλητή (βλ. µεταξύ άλλων υπόθεση Bosman ΕΚ C-415/93) καθώς επίσης και η κατ επάγγελµα άσκηση της πορνείας 18. Επίσης περιλαµβάνονται οι µεθοριακοί εργαζόµενοι, δηλαδή «το πρόσωπο που ασκεί µισθωτή ή µη µισθωτή δραστηριότητα σε ένα κράτος µέλος και κατοικεί σε άλλο κράτος µέλος, όπου επιστρέφει, κατά κανόνα, κάθε ηµέρα, ή τουλάχιστον µια φορά την εβδοµάδα» 19. Κατά γενικό κανόνα απολαµβάνουν όλων των παροχών που χορηγούνται στους διακινούµενους εργαζοµένους στο κράτος µέλος απασχόλησης ωστόσο υφίστανται ορισµένες εξαιρέσεις, κυρίως σε ότι αφορά την υγειονοµική κάλυψή αυτών και των οικογενειών τους 20. Οι εργαζόµενοι του δηµόσιου τοµέα είναι εργαζόµενοι κατά την έννοια του άρθρου 45 ΣυνθΕΕ και επωφελούνται γενικά από τους κανόνες σχετικά µε την ελεύθερη κυκλοφορία των εργαζοµένων, µε τις εξαιρέσεις που θα αναπτυχθούν παρακάτω και οι οποίες αφορούν κυρίως την άσκηση δηµόσιας εξουσίας και την ευθύνη της διασφάλισης των γενικών συµφερόντων του κράτους µέλους. 2.3 Μέλη της Οικογένειας του Εργαζοµένου Ως µέλη της οικογένειας του εργαζοµένου που ασκεί το δικαίωµα ελεύθερης κυκλοφορίας ορίζονται στο άρθρο 2 της Οδηγίας 2004/38/ΕΚ ανεξαρτήτως ιθαγένειας: α) η σύζυγος του εργαζόµενου ή ο σύντροφος µε τον οποίο έχει σχέση καταχωρηµένης συµβίωσης, βάσει της νοµοθεσίας κράτους µέλους, εφόσον η 12 ΕΚ C-66/85 (Lawrie-Blum), Ταγαράς, ό.π. σ ΕΚ C-53/81 (Levin) 14 ΕΚ C-27/91 (Le Manoir) 15 ΕΚ C-3/90 (Bernini), ονάτος-παπαγιάννης: «Εισαγωγή στο Ευρωπαϊκό ίκαιο». 16 ΕΚ C-337/97 (Meeusen) 17 ΕΚ C-107/94 (Asscher), Ταγαράς, ό.π. σ ΕΚ C-115, 116/81 (Adoui, Cornuaille) 19 Άρθρο 1 περ. στ Κανονισµού 883/ Άρθρα 12-16, 28 Κανονισµού 883/2004

5 5 νοµοθεσία του κράτους µέλους υποδοχής αναγνωρίζει τη σχέση συµβίωσης ως ισοδύναµη µε το γάµο 21 β) οι απευθείας κατιόντες κάτω των 21 ετών, ή οι άνω των 21 ετών συντηρούµενοι, είτε κοινοί, είτε οι κατιόντες µόνο του εργαζοµένου ή του µόνο του συζύγου/συντρόφου του γ) οι συντηρούµενοι απευθείας ανιόντες του εργαζοµένου και του συζύγου/ συντρόφου του/της Τα µέλη της οικογένειας υπηκόου της Ένωσης που άσκησε το δικαίωµά του για ελεύθερη κυκλοφορία έχουν το δικαίωµα να διαµένουν και να εργάζονται στο κράτος µέλος όπου απασχολείται ο διακινούµενος εργαζόµενος. Επίσης, κατ άρθρο 3 της Οδηγίας 2004/38/ΕΚ το κράτος µέλος οφείλει, σύµφωνα µε την ισχύουσα νοµοθεσία του, να εξετάζει κατά προτεραιότητα, να προβαίνει σε ενδελεχή έλεγχο της προσωπικής του κατάστασης, να διευκολύνει - και σε περίπτωση άρνησης να αιτιολογεί κάθε σχετική άρνηση - την είσοδο και διαµονή κάθε άλλου µέλους της οικογένειας του εργαζοµένου, εφόσον συντηρείται από αυτόν ή ζει υπό τη στέγη του στη χώρα προέλευσης, ή εφόσον σοβαροί λόγοι υγείας καθιστούν απολύτως αναγκαία την προσωπική φροντίδα αυτού από τον εργαζόµενο, καθώς και του συντρόφου µε τον οποίο ο εργαζόµενος έχει σταθερή σχέση, προσηκόντως αποδεδειγµένη. 3. Επιµέρους ικαιώµατα 3.1 ικαίωµα ιαµονής Βασικότερη πράξη του παράγωγου δικαίου στη σηµερινή κοινοτική έννοµη τάξη αποτελεί η Οδηγία 2004/38, στην οποία εξειδικεύονται οι προϋποθέσεις για τα δικαιώµατα διέλευσης των συνόρων, διαµονής και µόνιµης διαµονής εγκατάστασης πολιτών της Ένωσης (µισθωτών και µη) και των µελών της οικογένειάς τους. 22 Ειδικότερα, όσον αφορά το δικαίωµα διακίνησης/διέλευσης των συνόρων, το οποίο αποτελεί βασική συνιστώσα στην ελεύθερη κυκλοφορία και έχει χαρακτηριστεί ως δικαίωµα ελεύθερης κυκλοφορίας εν στενή έννοια, θα πρέπει να αναφερθεί ότι αυτό εµπεριέχεται στο δικαίωµα άσκησης οικονοµικών δραστηριοτήτων καθώς αποτελεί απαραίτητο προαπαιτούµενο για την άσκηση τέτοιων δραστηριοτήτων εντός της επικράτειας άλλου κράτους- µέλους. Αν και η άσκηση του δικαιώµατος της διέλευσης των συνόρων και της διαµονής ή εγκατάστασης δεν αποσκοπούν πάντα στην άσκηση οικονοµικών δραστηριοτήτων, µεγάλο είναι το ποσοστό των περιπτώσεων που αποβλέπει ακριβώς στο σκοπό αυτό. Εκ των ανωτέρω, λοιπόν, συνάγεται ότι ο περιορισµός στα δικαιώµατα διέλευσης, διαµονής και 21 Ο εσωτερικός νοµοθέτης στο Π 106/2007 που ενσωµάτωσε την Οδηγία δεν αναφέρει το σύντροφο µε σχέση καταχωρηµένης συµβίωσης, καθώς κατά το χρονικό διάστηµα εκείνο στην Ελλάδα η ελεύθερη συµβίωση δεν ήταν νοµοθετικά κατοχυρωµένη, παρόλα αυτά µετά το Ν. 3719/2008, θα πρέπει ερµηνευτικά να γίνει δεκτό ότι το άρθρο 2 του Π 106/2007 περιλαµβάνει και τον σχετικό σύντροφο µε σχέση καταχωρηµένης συµβίωσης του ασκούντος το δικαίωµα ελεύθερης κυκλοφορίας εργαζοµένου 22 Το δικαίωµα ης ελεύθερη κυκλοφορίας στο εσωτερικό της Κοινότητας αφορά επίσης και άλλες κατηγορίες προσώπων όπως οι σπουδαστές και οι συνταξιούχοι ΕΚ C-184/99, GrzelczykC-85/96, Martinez-Sala

6 6 εγκατάστασης δεν ασκεί άµεση επίδραση µόνο προς τα συγκεκριµένα δικαιώµατα αυτά κάθε αυτά, αλλά συνιστά περιορισµό και του δικαιώµατος άσκησης οικονοµικής δραστηριότητας των διακινούµενων εργαζοµένων. 23 Το δικαίωµα διακίνησης το οποίο θεσπίζεται µε τις ρητές διατάξεις 39.3βδ για τους εργαζόµενους και 43 για την εγκατάσταση αποτελούν έρεισµα για την επίτευξη εισόδου στην επικράτεια κράτους µέλους, του οποίου το εσωτερικό δίκαιο επιβάλλει περιορισµούς στη διαδικασία αυτή. Παρά την γενικότητα,όµως, των παραπάνω διατάξεων της Συνθήκης για τα επιµέρους δικαιώµατα της ελεύθερης κυκλοφορίας και εγκατάστασης των εργαζοµένων, θα πρέπει να συναχθεί ότι το δικαίωµα διέλευσης αφορά τόσο την είσοδο στην επικράτεια του κράτους-µέλους υποδοχής, όσο και την έξοδο από την επικράτεια του κράτους µέλους προέλευσης, γεγονός το οποίο φαίνεται ξεκάθαρα στις διατάξεις της Οδηγίας 2004/38/ΕΚ και συγκεκριµένα στα άρθρα 4 και 5. Σύµφωνα µε τα παραπάνω άρθρα κάθε πολίτης της Ένωσης, ο οποίος φέρει ισχύον δελτίο ταυτότητας ή διαβατήριο καθώς και τα µέλη της οικογενείας του, που δεν είναι υπήκοοι κράτους µέλους, φέρουν όµως ισχύον διαβατήριο, έχουν το δικαίωµα να εγκαταλείπουν το έδαφος κράτους µέλους προκειµένου να µεταβούν σε άλλο κράτος µέλος χωρίς καµία θεώρηση εξόδου ή άλλη ισοδύναµη διατύπωση (εκτός αυτών που αφορούν ταξιδιωτικά έγγραφα που ισχύουν για τους εθνικούς συνοριακούς ελέγχους). Με τις ίδιες προϋποθέσεις αντίστοιχα και χωρίς καµία θεώρηση ή άλλη διατύπωση επιτρέπεται σε κάθε πολίτη της Ένωσης και στα µέλη της οικογένειας που δεν είναι υπήκοοι κράτους µέλους η είσοδος στην επικράτειά κράτους µέλους. Τα κράτη µέλη, βάσει του εσωτερικού του δίκαιου έχουν την υποχρέωση να, εκδίδουν ή ανανεώνουν στους υπηκόους τους τα δελτία ταυτότητας και τα διαβατήριο από τα οποία αποδεικνύεται η ιθαγένειά τους. Προβλέπεται επίσης ότι διαβατήριο πρέπει να ισχύει τουλάχιστον για όλα τα κράτη µέλη και για τις χώρες δια µέσου των οποίων πρέπει να διέλθει ο κάτοχος όταν ταξιδεύει µεταξύ κρατών µελών και ότι αν το δίκαιο κράτους µέλους δεν προβλέπει τη χορήγηση δελτίου ταυτότητας, η διάρκεια ισχύος του διαβατηρίου που εκδίδεται ή ανανεώνεται δεν µπορεί να είναι µικρότερη των πέντε ετών. Περαιτέρω στην παραπάνω Οδηγία και για τη διευκόλυνση της ελεύθερης κυκλοφορία των µελών της οικογένειας του πολίτη της Ένωσης που δεν είναι υπήκοοι κράτους µέλους, τα οποία έχουν όµως ήδη λάβει δελτίο διαµονής ορίζεται ότι θα πρέπει να απαλλάσσονται από την υποχρέωση θεώρησης εισόδου κατά την έννοια του κανονισµού (ΕΚ) αριθ. 539/2001 του Συµβουλίου, της 15ης Μαρτίου 2001, περί του καταλόγου τρίτων χωρών οι υπήκοοι των οποίων υπόκεινται στην υποχρέωση θεώρησης για τη διέλευση των εξωτερικών συνόρων των κρατών µελών, και του καταλόγου των τρίτων χωρών οι υπήκοοι των οποίων απαλλάσσονται από την υποχρέωση αυτή ή, ενδεχοµένως, βάσει του εθνικού δικαίου. Επιπροσθέτως, ως συνέχεια της παραπάνω ευµενούς µεταχείρισης, όσον αφορά τα µέλη της οικογένειας του πολίτη της Ένωσης που δεν είναι υπήκοοι κράτους µέλους, προβλέπεται ότι µε την προσκόµιση του δελτίου διαµονής τους δεν είναι απαραίτητη η επίθεση σφραγίδας εισόδου ή εξόδου επί του διαβατηρίου. 23 Ταγαράς,ό.π. σελ

7 7 Αξιοσηµείωτο είναι το γεγονός ότι το δικαίωµα εισόδου και εξόδου απονέµεται ανεξαιρέτως σε κάθε πολίτη της Ένωσης, ανεξαρτήτως της ιδιότητάς του, ως µισθωτού, ελεύθερου επαγγελµατία, σπουδαστή ή απλού ταξιδιώτη, όπως και στα µέλη της οικογένειάς του ακόµα και αν αυτά δεν φέρουν ιθαγένεια κράτους µέλους. Πρόκειται για ένα θεµελιώδες δικαίωµα, το οποίο ασκείται στα πλαίσια ελευθερίας, αξιοπρέπειας και σεβασµού του θεσµού της οικογένειας. Βάσει της Οδηγίας τα κράτη µέλη υποχρεούνται να παρέχουν στα πρόσωπα στα οποία αναφέρθηκαν παραπάνω κάθε διευκόλυνση, ώστε να αποκτήσουν τις προβλεπόµενες θεωρήσεις και να καλύψουν τυχόν ελλείψεις σε αναγκαία εγγράφα τα οποία επιβεβαιώνουν ή αποδεικνύουν ότι καλύπτονται από το δικαίωµα της ελεύθερης κυκλοφορίας και διαµονής.τα εν λόγω έγγραφα πρέπει εκδίδονται ατελώς, το συντοµότερο δυνατόν και βάσει ταχείας διαδικασίας. Τέλος, µοναδικός περιορισµός στον οποίο µπορεί να προβεί το κράτος µέλος υποδοχής κατά την άσκηση του δικαιώµατος εισόδου, είναι να απαιτήσει από τον διακινούµενο πολίτη να γνωστοποιήσει την παρουσία του εντός της επικράτειάς του εντός εύλογης προθεσµίας, η οποία όµως δεν θα οδηγεί σε διακριτική µεταχείρισή του. Το µεγίστης σηµασίας και προσωποπαγές δικαίωµα διαµονής µε σκοπό την αναζήτηση εργασίας προκύπτει άµεσα από τη Συνθήκη. Η Οδηγία 2004/38/ΕΚ δηλαδή δεν έχει συστατική ενέργεια παρά µόνο εξυπηρετεί στην απόδειξη του δικαιώµατος και εξειδικεύει το πεδίο και τις προϋποθέσεις (διαδικαστικές και ουσιαστικές) εφαρµογής του εν λόγω δικαιώµατος. 24 Αρχικά, το δικαίωµα της διαµονής στην επικράτεια άλλου κράτους µέλους για χρονικό διάστηµα έως τρεις µήνες απονέµεται από τον Κοινοτικό Νοµοθέτη, χωρίς κανένα όρο ή διατύπωση πέραν της απαίτησης κατοχής ισχύοντος δελτίου ταυτότητας ή διαβατηρίου, 25 ανεξαιρέτως σε κάθε πολίτη της Ένωσης και τα µέλη της οικογένειάς του (που δεν είναι υπήκοοι κράτους µέλους) που τον συνοδεύουν ή έχουν µεταβεί στη χώρα υποδοχής προκειµένου να τον συναντήσουν. 26 Προνοµιακή µεταχείριση προβλέπει η Οδηγία για τους πολίτες της Ένωσης, οι οποίοι µετακινούνται εντός των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης προκειµένου να εργαστούν είτε ως µισθωτοί µε σχέσεις εξαρτηµένης εργασίας είτε ως ανεξάρτητοι επαγγελµατίες στη χώρα υποδοχής όσο και για τις οικογένειές τους. Το γεγονός αυτό αποδεικνύεται από το άρθρο 7 παρ.1 εδ. α και δ και 7 παρ. 2 της Οδηγίας στο οποίο ορίζεται ότι δικαίωµα διαµονής στην επικράτεια άλλου κράτους µέλους για χρονικό διάστηµα µεγαλύτερο των τριών µηνών απονέµεται στον πολίτη της Ένωσης, εφόσον αυτός παρέχει µισθωτή εργασία ή έχει εγκαταστήσει την προσωπική του επιχείρηση στο κράτος µέλος υποδοχής αλλά και στα µέλη της οικογένειάς του ανεξαρτήτως αν αυτά έχουν ιθαγένεια κράτους µέλους ή τρίτου κράτους Σκουρής, Ερµηνεία Συνθηκών για την Ευρωπαϊκή Ένωση και την Ευρωπαϊκή Κοινότητα Εκδ. Αντ. Σάκκουλα 2003 σελ ΕΚ C-127/08 26 Οδηγία 2004/38/ΕΚ αρθ Επιτρέπεται επίσης σε περίπτωση που οι διακινούµενοι πολίτες της Ένωσης διαθέτουν επαρκείς πόρους για τον εαυτό τους και τα µέλη των οικογενειών τους και πλήρη ασφαλιστική κάλυψη ασθενείας ώστε να µην επιβαρύνουν το σύστηµα κοινωνικής πρόνοιας του κράτους µέλους και σε περίπτωση όπου λαµβάνουν µέρος σε προγράµµατα σπουδών ή µαθηµάτων

8 8 Η εφαρµογή όµως της ρύθµισης που αφορά τους εργαζόµενους και τους διευκολύνει ως προς την άσκηση του δικαιώµατος της διαµονής επεκτείνει τη διάρκειά της και σε κάποιες περιπτώσεις όπου οι εργαζόµενοι έχουν χάσει αυτή τους την ιδιότητα. Αυτό συµβαίνει όταν ο εργαζόµενος κατέστη προσωρινά ανίκανος προς εργασία εξαιτίας ασθενείας ή ατυχήµατος, έχει καταγραφεί δεόντως ως ακουσίως άνεργος και ως πρόσωπο το οποίο αναζητεί εργασία στην αρµόδια υπηρεσία απασχόλησης, αφού όµως είχε προηγηθεί άσκηση επαγγελµατικής δραστηριότητας άνω του ενός έτους είτε όταν παρακολουθεί µαθήµατα επαγγελµατικής κατάρτισης. Ισχύει επίσης και στις περιπτώσεις όπου ο ενδιαφερόµενος έχει καταγραφεί δεόντως ως ακουσίως άνεργος µετά τη λήξη ισχύος της σύµβασης εργασίας ορισµένου χρόνου µε διάρκεια µικρότερη του ενός έτους 28 ή αφού κατέστη ακουσίως άνεργος κατά τη διάρκεια των πρώτων δώδεκα µηνών και έχει καταγραφεί στην αρµόδια υπηρεσία απασχόλησης ως πρόσωπο το οποίο αναζητεί εργασία. Για την παραµονή των πολιτών της Ένωσης εντός της επικράτειας του κράτους υποδοχής που υπερβαίνει τους τρεις µήνες, είναι δυνατόν να ζητηθεί η εγγραφή τους στα αρχεία των αρµόδιων αρχών του εν λόγω κράτους µε την παράλληλη χορήγηση σε αυτούς βεβαίωσης εγγραφής, η οποία φέρει τα στοιχεία του εγγραφέντος και την ηµεροµηνία εγγραφής τους. 29 Η προθεσµία για την εγγραφή δεν µπορεί αν είναι µικρότερη των τριών µηνών από την ηµεροµηνία της άφιξης του πολίτη και η µη συµµόρφωση προς τις προπεριγραφόµενες διαδικασίες είναι δυνατόν να επισύρουν διοικητικές κυρώσεις. Απαραίτητη προϋπόθεση για την χορήγηση της βεβαίωσης αυτής στους εργαζόµενους πολίτες της Ένωσης είναι η προσκόµιση σωρευτικά ισχύοντος δελτίου ταυτότητας ή διαβατηρίου, βεβαίωσης πρόσληψης ή πιστοποιητικού απασχόλησης από τον εργοδότη, αν πρόκειται για µισθωτούς και ισχύοντος δελτίου ταυτότητας ή διαβατηρίου και αποδεικτικού εγγράφου ότι είναι µη µισθωτοί, αν πρόκειται για ελεύθερους επαγγελµατίες. 30 Για τη χορήγηση της βεβαίωσης εγγραφής στα µέλη της οικογένειας του εργαζοµένου που είναι επίσης πολίτες της Ένωσης απαιτούνται επιπλέον, εκτός από ισχύον δελτίο ταυτότητας ή διαβατήριο, και έγγραφα τα οποία πιστοποιούν την ύπαρξη δεσµού συγγένειας ή καταχωρισµένης συµβίωσης και κατά περίπτωση, τη βεβαίωση εγγραφής του πολίτη της Ένωσης που συνοδεύουν ή πηγαίνουν να συναντήσουν. Εξαιρετικές είναι οι περιπτώσεις ύπαρξης απευθείας κατιόντων του πολίτη ή του (της συζύγου) ηλικίας κάτω των 21 ετών, απευθείας ανιόντων µε ανάγκη προς συντήρηση, ύπαρξης σταθερής και αποδεδειγµένης σχέσης µε τον πολίτη της Ένωσης, όπως επίσης ύπαρξης και άλλου µέλους της οικογένειας το οποίο είτε ζει υπό τη στέγη του πολίτη της Ένωσης στη χώρα προέλευσης, είτε σοβαροί λόγοι υγείας καθιστούν απολύτως αναγκαία την προσωπική φροντίδα του εν λόγω µέλους της οικογένειας από τον πολίτη. Στις περιπτώσεις αυτές απαραίτητη είναι η προσκόµιση εγγράφων και επαγγελµατικής κατάρτισης και διαθέτουν επίσης πλήρη ασφαλιστική κάλυψη ασθενείας και επαρκείς πόρους. 28 ΕΚ C-344/95 (Επιτροπή κατά Βελγίου) 29 ΕΚ C-48/75 (Royer) 30 Οδηγία 2004/38/ΕΚ αρθ. 8

9 9 δικαιολογητικών, αποδεικτικών των παραπάνω σχέσεων δεσµών προς τον πολίτη της Ένωσης. 31 Όσον αφορά δικαίωµα διαµονής των µελών της οικογένειας πολίτη της Ένωσης τα οποία δεν είναι υπήκοοι κράτους µέλους, αυτό πιστοποιείται µε την έκδοση από τις αρχές του κράτους-µέλους υποδοχής εγγράφου, το οποίο ονοµάζεται δελτίο διαµονής και εκδίδεται κατόπιν υποβολής αιτήσεως από τον ενδιαφερόµενο, εντός εξαµήνου το αργότερο από την υποβολή της εν λόγω αιτήσεως. Ο ενδιαφερόµενος οφείλει να υποβάλλει την αίτηση για χορήγηση δελτίου διαµονής εντός τριών µηνών τουλάχιστον από την ηµεροµηνία της άφιξής του. Η διάρκεια του δελτίου διαµονής είναι πέντε έτη ή ταυτίζεται µε τη διάρκεια µε την περίοδο παραµονής του εργαζόµενου πολίτη της Ευρώπης στην οικογένεια του οποίου εντάσσεται ο ενδιαφερόµενος. 32 Προϋποθέσεις για την απόκτηση του δελτίου διαµονής είναι η προσκόµιση ισχύοντος διαβατηρίου, πιστοποιητικό για την ύπαρξη συγγενικού δεσµού προς τον πολίτη της Ένωσης και τη βεβαίωση εγγραφής του ίδιου στο κράτος-µέλος υποδοχής. Για τις εξαιρετικές περιπτώσεις που αναφέρθηκαν παραπάνω για τα µέλη της οικογένειας του πολίτη-εργαζοµένου που όµως έχουν ιθαγένεια κράτους-µέλους, εφόσον αυτές ισχύουν και για µέλη της οικογένειας που έχουν ιθαγένεια τρίτης χώρας, απαιτείται η προσκόµιση των ίδιων δικαιολογητικών εγγράφων προς απόδειξη της σχέσης των προσώπων αυτών προς τον πολίτη της Ένωσης. 33 Χαρακτηριστικό είναι ότι τα δικαιολογητικά έγγραφα για τη χορήγηση τόσο της βεβαίωσης εγγραφή όσο και του δελτίου διαµονής είναι εξαντλητικά απαριθµηµένα, ώστε να µην υπάρχει περιθώριο για ανισότητα ως προς τη µεταχείριση και παρεµπόδιση των δικαιούχων στην ελεύθερη κυκλοφορία στην άσκηση των παρεπόµενων δικαιωµάτων που απορρέουν από αυτή. Η συγκεκριµένη Οδηγία έχει, εκτός των άλλων, µεριµνήσει, ώστε να παράσχει νοµική προστασία στα µέλη της οικογένειας του εργαζοµένου και εν γένει του πολίτη σε περίπτωση θανάτου, διαζυγίου ή ακύρωσης του γάµου ή της συµβίωσης. Η προστασία αυτή επεκτείνεται στην οικογένεια και ιδίως στα τέκνα όσο ακόµα αυτά πραγµατοποιούν τις σπουδές τους, 34 ακόµα και σε περίπτωση αναχώρησης του πολίτη της Ένωσης από το κράτος υποδοχής. Σ αυτές τις περιπτώσεις τα δικαιώµατα τα οποία καρπώνονταν λόγω της σχέσης τους προς τον πολίτη της Ένωσης εργαζόµενο, µετατρέπονται σε αποκλειστικά προσωποπαγή δικαιώµατα. Πιο συγκεκριµένα, όσον αφορά τα µέλη της οικογένεια τα οποία δεν έχουν ιθαγένεια κράτους-µέλους, το δικαίωµα διαµονής τους δεν θίγεται σε περίπτωση του θανάτου του πολίτη της Ένωσης, εφόσον διέµεναν στο κράτος υποδοχής τουλάχιστον ένα χρόνο πριν το θάνατο του συγγενικού τους προσώπου. Πριν από την απόκτηση του δικαιώµατος µόνιµης διαµονής, το δικαίωµα διαµονής των ενδιαφεροµένων µπορεί να µεταφερθεί σε νέα 31 Οδηγία 2004/38/ΕΚ αρθ. 8 παρ.5, 2 παρ.2γ και 2δ και 3 παρ. 2α και 2β 32 Προσωρινές απουσίες µικρότερες των έξι µηνών ετησίως απουσίες µεγαλύτερης διάρκειας για την εκπλήρωση υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας ή από µία απουσία δώδεκα συναπτών µηνών κατ' για σοβαρούς λόγους, ιδίως λόγω εγκυµοσύνη και µητρότητα, σοβαρή ασθένεια, σπουδές ή επαγγελµατική κατάρτιση ή τοποθέτηση σε άλλο κράτος µέλος ή τρίτη χώρα δεν θίγουν την ισχύ του δελτίου διαµονής. 33 Οδηγία 2004/38/ΕΚ αρθ Οδηγία 2004/38/ΕΚ αρθ. 12 παρ. 3

10 10 προσωπική βάση σε περίπτωση που να αποδείξουν ότι είναι και οι ίδιοι µισθωτοί ή µη µισθωτοί κατά το διάστηµα αυτό στην χώρα υποδοχής. 35 Και στην περίπτωση όµως διαζυγίου, ακύρωσης του γάµου ή λήξης της καταχωρισµένης συµβίωσης, εκτός από τους λόγους που περιοριστικά απαριθµούνται για τη διατήρηση του δικαιώµατος της διαµονής από τα µέλη της οικογένειας που δεν έχουν ιθαγένεια κράτους µέλους, το δικαίωµα αυτό πριν την απόκτηση δικαιώµατος µόνιµης διαµονής βρίσκει έρεισµα αυτοτελώς αν τα µέλος της οικογένειας αποδείξει ότι απασχολείται στο κράτος υποδοχής είτε µε εξαρτηµένη σχέση εργασίας είτε ως ελεύθερος επαγγελµατίας. 36 Η οδηγία ρητά ορίζει στο άρθρο 14 ότι πολίτες της Ένωσης και τα µέλη της οικογένειάς τους διατηρούν το δικαίωµα διαµονής του για όσο χρόνο δεν αποτελούν υπέρµετρο βάρος για το σύστηµα κοινωνικής πρόνοιας του κράτους µέλους υποδοχής και συνεπώς δεν θα πρέπει αυτοµάτως να απευλαύνονται. Στην παράγραφο 4 του ιδίου άρθρου ορίζεται ειδικότερα ότι δεν θα πρέπει σε καµία περίπτωση και για κανένα λόγο να λαµβάνεται µέτρο απέλασης κατά πολιτών της Ένωσης ή µελών της οικογένειάς τους, εφόσον είναι µισθωτοί ή µη µισθωτοί, ή εισήλθαν στην επικράτεια του κράτους µέλους υποδοχής προκειµένου να αναζητήσουν εργασία. 37 Σε αυτή την περίπτωση, οι πολίτες της Ένωσης και τα µέλη των οικογενειών τους, δεν µπορούν να απελαθούν ενός είναι δυνατόν να παρασχεθούν αποδείξεις ότι η αναζήτηση εργασίας συνεχίζεται µε πραγµατικές πιθανότητες επίτευξης του σκοπού αυτού. Το δικαίωµα της µόνιµης διαµονής είναι ένα δικαίωµα το οποίο απονέµεται σε όλους τους πολίτες της Ένωσης και τα µέλη των οικογενειών τους ανεξαρτήτως ιθαγένειας µε την νόµιµη αδιάλειπτη διαµονή των δικαιούχων για διάστηµα πέντε ετών, χωρίς να θίγεται από προσωρινές απουσίες. Απώλεια του δικαιώµατος επέρχεται µόνο µε την συνεχή διετή απουσία από το κράτος- µέλος υποδοχής. Εξαιρετική περίπτωση στη οποία το δικαίωµα της µόνιµης διαµονής απονέµεται σε χρονικό διάστηµα µικρότερο των πέντε ετών είναι αυτή που αφορά τους εργαζοµένους, µισθωτούς ή µη. Αναλυτικότερα, ορίζεται ότι οι µισθωτοί ή οι µη µισθωτοί που έχουν διαµείνει στο κράτος µέλος υποδοχής συνεχώς για περισσότερα από τρία έτη, εργάσθηκαν στο εν λόγω κράτος µέλος τουλάχιστον τους προηγούµενους δώδεκα µήνες κατά το χρόνο παύσης της εργασίας τους, και έχουν φθάσει στην ηλικία που ορίζεται από το δίκαιο του κράτους µέλους υποδοχής για την απόκτηση δικαιωµάτων σε σύνταξη γήρατος, ή έχουν παύσει να ασκούν µισθωτή δραστηριότητα λόγω πρόωρης συνταξιοδότησης λαµβάνουν χωρίς άλλη διατύπωση το δικαίωµα της µόνιµης διαµονής. 38 Το ίδιο ισχύει αφενός και 35 Οδηγία 2004/38/ΕΚ αρθ. 12 παρ.2 36 ετήσια παραµονή στο κράτος υποδοχής κατά τη διάρκεια τριετούς γάµου, ανάθεση επιµέλειας τέκνου µε δικαστική απόφαση στο γονέα που δε φέρει ιθαγένειας της Ένωσης, περιπτώσεις οικογενειακής βίας, δικαίωµα επικοινωνίας γονέα που δε φέρει ιθαγένειας της Ένωσης µε ανήλικο τέκνο του βάσει δικαστικής απόφασης. Οδηγία 2004/38/ΕΚ αρθ. 13 παρ.2 37 Παρά µόνο για λόγους δηµόσιας υγείας τάξης ή ασφάλειας Οδηγία 2004/38/ΕΚ αρθ. 15 παρ.1 38 Αν το δίκαιο του κράτους µέλους υποδοχής δεν αναγνωρίζει δικαίωµα σε σύνταξη γήρατος σε ορισµένες κατηγορίες µη µισθωτών, λογίζεται ότι η προϋπόθεση ηλικίας πληρούται όταν ο ενδιαφερόµενος συµπληρώσει την ηλικία των 60 ετών Οδηγία 2004/38/ΕΚ αρθ. 17 παρ. 1 α εδ. β

11 11 στις περιπτώσεις όπου οι εργαζόµενοι διέµεναν συνεχώς για περισσότερα από δύο έτη στο κράτος µέλος υποδοχής και έπαυσαν να εργάζονται εκεί εξαιτίας µόνιµης ανικανότητας προς εργασία και αφετέρου σε περιπτώσεις εργαζοµένων οι οποίοι, µετά τη συµπλήρωση τριών ετών συνεχούς απασχόλησης 39 και διαµονής στο κράτος µέλος υποδοχής, ασκούν µισθωτή ή µη µισθωτή δραστηριότητα σε άλλο κράτος µέλος, διατηρώντας τον τόπο διαµονής τους στο κράτος µέλος υποδοχής, στο οποίο και επιστρέφουν, καθηµερινώς ή τουλάχιστον µία φορά την εβδοµάδα. 40 Το δικαίωµα µόνιµης διαµονής που αποκτήθηκε από τον εργαζόµενο πολίτη της Ένωσης εκτείνεται αυτοδικαίως και στα µέλη της οικογένειάς του ανεξαρτήτως της ιθαγένειάς τους. Αν όµως αυτός απεβίωσε πριν την απόκτηση του δικαιώµατος αυτού ενώ ακόµα εργαζόταν στο κράτος-µέλος υποδοχής, καθίσταται δυνατή για τα µέλη της οικογένειας του η απόκτηση του εν λόγω δικαιώµατος εφόσον αυτός είχε διαµείνει κατά τον χρόνο του θανάτου του, συνεχώς επί δύο έτη στην επικράτεια του εν λόγω κράτους µέλους, ο θάνατός του οφειλόταν σε εργατικό ατύχηµα ή επαγγελµατική ασθένεια, είτε ο (η) επιζών(-ώσα) σύζυγος έχει απολέσει την ιθαγένεια του εν λόγω κράτους µέλους λόγω του γάµου του (της) µε τον µισθωτό ή τον µη µισθωτό 41. Το δικαίωµα διαµονής και µόνιµης διαµονής που αποκτούν τα µέλη της οικογένειας του πολίτη της Ένωσης θεµελιώνουν δικαίωµα µισθωτής εργασίας είτε άσκησης ελεύθερου επαγγέλµατος σε καθένα από αυτά ικαίωµα Εγκατάστασης Εκτός από τις ως άνω προβλέψεις για την ελεύθερη κυκλοφορία και διαµονή των απασχολούµενων µε εξαρτηµένη εργασία στο άρθρο 43 στο οποίο ορίζεται ότι οι πολίτες της Ένωσης µπορούν ελεύθερα και χωρίς περιορισµό να εγκαθίστανται στην επικράτεια οποιουδήποτε άλλου κράτους- µέλους για την άσκηση µιας οικονοµικής δραστηριότητας µέσω σταθερής οργάνωσης για αόριστο χρόνο. Στην έννοια του αορίστου χρόνου θα πρέπει να συνυπολογιστεί εκτός από τη διάρκεια της παροχής, η συχνότητα, η περιοδικότητα και η συνέχειά της. Η διάρκεια αυτή της παροχής διαφοροποιεί το δικαίωµα της εγκατάστασης από το δικαίωµα παροχής υπηρεσιών όπου η διάρκεια της δραστηριότητας είναι κατά κανόνα περιορισµένη. Τα ο παραπάνω άρθρο εφαρµόζεται µόνο σε περιπτώσεις οικονοµικής / κερδοσκοπικής δραστηριότητας, η οποία είναι σταθερά οργανωµένη και ανεξάρτητη, χωρίς να υπόκειται σε κανενός είδους εντολή ή έλεγχο, εκτός από των έλεγχο καθαρά τυπικών προϋποθέσεων από το κράτος υποδοχής ως προς την ικανότητα της άσκησης ενός συγκεκριµένου ελεύθερου επαγγέλµατος. Η ελευθερία εγκαταστάσεως περιλαµβάνει ανάληψη και 39 Ως περίοδοι απασχόλησης λογίζονται οι περίοδοι ακουσίας ανεργίας, οι οποίες έχουν καταγραφεί δεόντως από την αρµόδια υπηρεσία απασχόλησης, οι περίοδοι διακοπής δραστηριότητας που δεν οφείλονται στη βούληση του ενδιαφεροµένου και οι απουσίες από την εργασία ή η διακοπή δραστηριότητας λόγω ασθενείας ή ατυχήµατος. Το ίδιο ισχύει και για περιόδους απασχόλησης στο κράτος µέλος όπου εργάζεται ο ενδιαφερόµενος. 40 ΕΚ C-18/95 (Terhoeve) 41 Οδηγία 2004/38/ΕΚ αρθ. 17 παρ Οδηγία 2004/38/ΕΚ αρθ.23

12 12 άσκηση ανεξάρτητων επιχειρήσεων, σύσταση και ίδρυση επιχειρήσεων και εταιριών και πρακτορείων, υποκαταστηµάτων ή θυγατρικών εταιριών. Πεδίο εφαρµογής της συγκεκριµένης ελευθερίας αφορά τόσο τα φυσικά πρόσωπα που έχουν ιθαγένεια κράτους-µέλους, ανεξάρτητα από τον τόπο κατοικίας τους όσο και τις εταιρίες, υπό την προϋπόθεση η εταιρία αυτή να ιδρύθηκε σύµφωνα µε το δίκαιο κράτους -µέλους και να έχει την καταστατική της έδρα, την κεντρική διοίκηση ή τη κύρια εγκατάστασή της εντός της Κοινότητας 43. Παρά όµως την ένταξη τόσο των φυσικών όσο και των νοµικών προσώπων στο πεδίο εφαρµογής της ελεύθερης κυκλοφορίας, υπάρχει µια ουσιώδης διαφορά ανάµεσα στο δικαίωµα ελεύθερης κυκλοφορίας των εργαζοµένων και το δικαίωµα της εγκατάστασης. Για λόγους γενικού συµφέροντος και πολιτικής τα κράτη- µέλη υποδοχής υποβάλλουν τους µη µισθωτούς σε περισσότερες διατυπώσεις και συνοδευτικά µέτρα, προκειµένου να τους επιτραπεί η εγκατάσταση αυτών και των επιχειρήσεών τους εντός της επικράτειάς τους. Αυτό συµβαίνει διότι, ενώ στην περίπτωση των µισθωτών πολλοί επικείµενοι κίνδυνοι µπορεί να αποφευχθούν λόγω ελέγχου του ήθους, της επάρκειας και των προσόντων των εργαζοµένων, εκτός από το κράτος υποδοχής και από τους ίδιους εργοδότες, οι οποίοι φέρουν και την ευθύνη σε περίπτωση ζηµίας, στην περίπτωση των ανεξάρτητων επαγγελµατιών ο έλεγχος πρέπει να διενεργηθεί διεξοδικά µόνο από τις αρµόδιες εθνικές αρχές του κράτους υποδοχής, το οποίο θα φέρει και την ευθύνη για πιθανή ανισότητα στον ελεύθερο ανταγωνισµό και για εξαπάτηση των καταναλωτών 44. Σκόπιµο, σ αυτό το σηµείο, είναι να αναφερθεί ότι οι παραπάνω διατάξεις έχουν άµεση εφαρµογή στην έννοµη τάξη κάθε κράτους-µέλους.τα κράτη-µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, λόγω της αυξηµένης τυπικής ισχύος του Κοινοτικού ικαίου υποχρεούνται να σέβονται, να εφαρµόζουν και θέτουν εγγυήσεις ως προς τις ελευθερίες που θεσπίζονται σε διατάξεις του πρωτογενούς δικαίου. Έχουν επίσης άµεσο αποτέλεσµα τόσο ως προς τις σχέσεις ιδιωτών προς τις δηµόσιες αρχές όσο και ως προς τις σχέσεις ιδιωτών προς εργοδότες µε δηµόσιες ή κρατικές αρχές. Επίσης οι προαναφερθείσες διατάξεις δεν αναγνωρίζουν δικαιώµατα σε εργαζόµενους υπηκόους κράτους µέλους όταν απασχολούνται στο κράτος µέλος προέλευσής τους σε πλήρως δηλαδή εσωτερικές σχέσεις που δεν φέρουν κανένα διασυνοριακό στοιχείο ικαίωµα Εργασίας και Ίση Μεταχείριση Εργαζοµένων Έννοια, Νοµική Βάση & Πεδίο Εφαρµογής Σύµφωνα µε το άρ. 18 ΣυνθΕΕ (πρώην άρ. 12 ΣυνθΕΚ), «Εντός του πεδίου εφαρµογής της παρούσας Συνθήκης και µε την επιφύλαξη των ειδικών διατάξεών της, απαγορέυεται κάθε διάκριση λόγω ιθαγένειας». Πρόκειται για 43 ΕΚ C-55/94 (Gebhard), C-81/87 (Daily Mail), C-2/74 (Reyners), Καρύδης Γ., Ευρωπαϊκό ίκαιο Επιχειρήσεων και Ανταγωνισµού, σελ Ταγαράς, ό.π. σελ ΕΚ C-415/93 (Bosman),C-36/74 (Walrave and Koch), Κοτσίρης Λ., Ευρωπαϊκο Εµπορικό ίκαιο I, Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα Θεσσαλονίκη 2003 σελ. 223

13 13 τη διάταξη που θεσπίζει τη θεµελιώδη κοινοτική αρχή της απαγόρευσης των διακρίσεων λόγω ιθαγένειας, η οποία συνιστά αναγκαίο παρακολούθηµα της ελεύθερης κυκλοφορίας των προσώπων και χωρίς την οποία η τελευταία καθίσταται πρακτικώς άνευ σηµασίας. Για το λόγο αυτό άλλωστε αποτελεί και αντικείµενο ad hoc διατάξεων στα επιµέρους κεφάλαια για την ελεύθερη κυκλοφορία των εργαζοµένων και το δικαίωµα εγκατάστασης για τα ελεύθερα επαγγέλµατα, µε τις οποίες ρυθµίσεις και συγκεκριµενοποιείται (άρ. 45 επ. ΣυνθΕΕ, πρώην άρ. 39 επ. ΣυνθΕΚ και άρ. 49 επ. ΣυνθΕΕ, πρώην άρ. 43 επ. ΣυνθΕΚ (και στα οποία η νοµολογία έχει αναγνωρίσει άµεση ισχύ, ανάγοντας την εγγυώµενη σ αυτά κοινοτική ελευθερία διακίνησης σε ατοµικό δικαίωµα των κοινοτικών εργαζοµένων έναντι των κρατών-µελών) 46. Έχοντας υπόψη αυτές τις διατάξεις, και συγκεκριµένα τα άρ. 46 και 50 ΣυνθΕΕ (πρώην άρ. 40 και 44 ΣυνθΕΚ), το Συµβούλιο εξέδωσε την Οδηγία 2004/38 στο άρ. 26 της οποίας ρυθµίζεται της ίσης µεταχείρισης ηµεδαπών και κοινοτικών αλλοδαπών. Παράλληλα, εξακολουθεί να ισχύει τροποποιηµένος από την ανωτέρω Οδηγία ο κανονισµός 1612/1968 του Συµβουλίου, όπου µε τα άρ. 7 επ. εξειδικεύεται το δικαίωµα της ισότιµης µεταχείρισης στη εργασία. Με βάση τα ανωτέρω συµπεραίνουµε ότι η διαπίστωση αντίθεσης των εθνικών ή κοινοτικών διατάξεων προς την εν λόγω αρχή, γεγονός που έχει ως αποτέλεσµα αυτές να καθίστανται ανίσχυρες, θεµελιώνεται στις ειδικές διατάξεις περί απαγόρευσης διακρίσεων, τόσο του πρωτογενούς όσο και του δευτερογενούς δικαίου, σε συνδυασµό ίσως µε το άρ. 18ΣυνθΕΕ και όχι αποκλειστικά στο τελευταίο αυτό άρθρο. Επίσης, η θεµελιώδης αυτή αρχή δεν είναι απαλλαγµένη περιορισµών, καθώς δεν εφαρµόζεται σε διακρίσεις λόγω ιθαγένειας που αφορούν όµως δραστηριότητες εκτός του υλικού πεδίου εφαρµογής της Συνθήκης και οι οποίες επιβιώνουν νοµικά. Για παράδειγµα, η ρύθµιση του ιδ.δ.δ. περί υπαγωγής των συνεπειών του διαζυγίου στο δίκαιο της ιθαγένειας των συζύγων δεν συνιστά απαγορευµένη λόγω ιθαγένειας διάκριση 47. Ως προς την επιµέρους ρύθµιση του δικαιώµατος στην ελεύθερη κυκλοφορία των εργαζοµένων, το δικαίωµα της ίσης µεταχείρισης αποτελεί ειδικότερη πτυχή του ως άνω δικαιώµατος 48. ιασφαλίζει την ίση µεταχείριση 49 τόσο ως προς την πρόσβαση όσο και ως προς την άσκηση της απασχόλησης (προσταγή µεταχείρισης ηµεδαπού) 50. Έτσι, σε ό,τι αφορά την πρόσβαση, αντίθετη στο άρ κρίθηκε η απαίτηση εθνικής ιθαγένειας ή κατοικίας στην εθνική επικράτεια για την πρόσληψη σε εταιρίες ιδιωτικής ασφάλειας 51 ή εθνική ρύθµιση που διαφυλάσει την πρόσβαση σε 46 Κ. Αγαθαγγελίδου: «Η εξέλιξη του Κοινοτικού Εργατικού ικαίου», σελ. 61, ΕΚ C-48/75 (Royer). Επειδή ακριβώς η εγγύηση των δικαιωµάτων αυτών πηγάζει άµεσα από τη Συνθήκη εποµένως δε µπορεί η εφαρµογή τους να εξαρτηθεί από έκδοση εθνικών µέτρων µετεγγραφής ή ακόµα έκδοσης άδειας παραµονής. Η άδεια αυτή δε µπορεί παρά να έχει δηλωτικό και όχι θεµελιωτικό χαρακτήρα. 47 ΕΚ C-122/99 (Johannes). 48 Το οποίο συναποτελούν επίσης το δικαίωµα διαµονής/εγκατάστασης και το δικαίωµα ανάληψης οικονοµικής δραστηριότητας-µισθωτής ή ελεύθερου επαγγέλµατος, όπως ανωτέρω αναλυτικώς εκτέθηκε. 49 Η αρχή ισχύει για όλα τα δικαιώµατα που προβλέπει το παράγωγο δίκαιο, ανεξαρτήτως αν αυτό αναφέρεται ρητά στις εν λόγω διατάξεις ή όχι. 50 ονάτος-παπαγιάννης: «Εισαγωγή στο Ευρωπαϊκό ίκαιο», σελ ΕΚ C-114/97 (Επιτροπή κατά Ισπανίας).

14 14 συγκεκριµένο επάγγελµα µόνο σε πρόσωπα που έχουν την εθνική ιθαγένεια. Εκτός αυτού, είναι αντίθετο προς το κοινοτικό δίκαιο να υποβάλλονται οι εργαζόµενοι των κρατών-µελών κατά την ιατρική ή επαγγελµατική εξέταση µε σκοπό την πρόσληψη σε κριτήρια διαφορετικά από αυτά που εφαρµόζονται στους υπηκόους του κράτους υποδοχής 52. Αναφορικά δε µε την άσκηση της εργασίας, ο αλλοδαπός εργαζόµενος έχει αξίωση ίσης µεταχείρισης µε τους ηµεδαπούς σε σχέση µε τους όρους απασχόλησης και εργασίας. Το δικαίωµα καταλαµβάνει το σύνολο των όρων εργασίας, την αµοιβή, (και τις οικειοθελώς καταβαλλόµενες παροχές του εργοδότη), την κατάρτιση, την καταγγελία, την επανένταξη και την επαναπρόσληψη στην εργασία, στην περίπτωση που ο εργαζόµενος κατέστη άνεργος. Ειδικά ως προς την αµοιβή, το άρ. 7 1 και 4 του Καν. 1612/68 έχει ως στόχο να προστατέψει όχι µόνο τους διακινούµενους εργαζόµενους κατά µιας πιθανής διάκρισης σε σχέση µε τους ηµεδαπούς, αλλά και τους τελευταίους από µια πίεση που θα ήταν δυνατό να ασκηθεί στους µισθούς τους µε τη δυνατότητα των εργοδοτών να προσφύγουν στην εργασία αλλοδαπών που αµείβεται χαµηλότερα. Επιπρόσθετα, απολαύει των ίδιων κοινωνικών και φορολογικών πλεονεκτηµάτων µε τους ηµεδαπούς εργαζοµένους, καθώς η επέκταση αυτών και στους κοινοτικούς αλλοδαπούς εµφανίζεται ικανή να διευκολύνει την κινητικότητά τους στο εσωτερικό της Κοινότητας (βλ. στη συνέχεια σελ. 20). ικαιούται εξίσου όπως και οι ηµαδαποί εργαζόµενοι να φοιτά στις επαγγελµατικές σχολές 53 και στα κέντρα επαναπροσαρµογής και επανεκπαίδευσης του κράτους υποδοχής καθώς επίσης και να έχει πρόσβαση υπό ίσους όρους σε υποτροφίες για τη συντήρηση και τα δίδακτρά του ως µαθητευόµενος 54. Αυτό το δικαίωµα περιλαµβάνει το δικαίωµα ισότιµης µεταχείρισης όσον αφορά τα επιδόµατα σπουδών. ικαιούται να απολαµβάνει της ίδιας προτεραιότητας για πρόσληψη στις διαθέσιµες θέσεις εργασίας (αρχή της κοινοτικής πρτεραιότητας) και λαµβάνει την ίδια βοήθεια που περέχουν τα γραφεία ευρέσεως εργασίας στους υπηκόους που αναζητούν εργασία. Επιπλέον, ίση µεταχείριση απολαµβάνει ο κοινοτικός εργαζόµενος ως προς τη συµµετοχή του σε συνδικαλιστικές οργανώσεις και την άσκηση των συνδικαλιστικών του δικαιωµάτων, συµπεριλαµβανοµένου και του δικαιώµατος ψήφου στις οργανώσεις αυτές, όπως επίσης και του δικαιώµατος να εκλέγεται στα όργανα εκπροσώπησης των εργαζοµένων στις επιχειρήσεις και στα επαγγελµατικά σωµατεία. Ισότητα µεταχείρισης απολαµβάνει τέλος ο κοινοτικός εργαζόµενος σε ό,τι αφορά τα πλεονεκτήµατα που παρέχονται στους ηµεδαπούς εργαζόµενους ως προς τη 52 Χ. Χριστοφοράτου: «Η από ελεύθερη κυκλοφορία µισθωτών µεταξύ των κρατών- µελων της Ε.Ο.Κ.», ΕΕργ 1988, σελ Η έννοια της επαγγελµατικής σχολής ερµηνεύεται στενά, ως παρέχουσας εκπαίδευση στενά συνδεδεµένης µε µια επαγγελµατική δραστηριότητα. Σύµφωνα µε την ερµηνεία αυτή τα πανεπιστήµια δεν καλύπτονται από τη ρύθµιση. ΕΚ C-39/86 σκ. 26 (Lair vs Universitat Hannover). 54 «Μολονότι οι προϋποθέσεις για την πρόσβαση στην επαγγελµατική εκπαίδευση,στην οποία περιλαµβάνονται γενικά και οι πανεπιστηµιακές σπουδές, εµπίπτουν στο πεδίο εφαρµογής της Συνθήκης κατά την έννοια του άρθρου 12 (νυν άρ. 18 ΣυνθΕΕ), εντούτοις οι υποτροφίες που χορηγούν τα κράτη µέλη στους υπηκόους τους για τις σπουδές αυτές δεν εµπίπτουν στο πεδίο αυτό, κατά το παρόν στάδιο της εξελίξεως του κοινοτικού δικαίου, παρά µόνο εφόσον σκοπός των υποτροφιών αυτών είναι η κάλυψη των τελών εγγραφής ή άλλων τελών, ιδίως δε των διδάκτρων, τα οποία απαιτούνται για την πρόσβαση στην εκπαίδευση» ΕΚ C-39/86.

15 15 στέγη, συµπεριλαµβανοµένης και της επαγγελµατικής, και του δικαιώµατος προς κτήση κυριότητας κατοικίας που έχει ανάγκη. Ως προς το προσωπικό πεδίο εφαρµογής του δικαιώµατος της ισότιµης µεταχείρισης, αυτό ταυτίζεται µε το γενικό πεδίο εφαρµογής του ενιαίου δικαιώµατος της ελεύθερης κυκλοφορίας 55, όπως αυτό εκτέθηκε ανωτέρω. Έτσι, το ευεργέτηµα της ίσης µεταχείρισης απολαύουν όλοι πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δηλαδή τόσο οι µισθωτοί όσο και οι µη µισθωτοί εργαζοµένοι (πλήρως-µερικώς απασχολούµενοι, ασκούµενοι, παρακολουθούντες επαγγελµατική εκπαίδευση, µεθοριακοι, εργαζόµενοι του δηµόσιου τοµέα) όπως επίσης και τα µέλη της οικογένειάς τους 56, ανεξαρτήτως ιθαγένειας, εφόσον έχουν δικαίωµα διαµονής ή µόνιµης διαµονής (άρ εδ. β Οδ. 2004/38). Ειδικά για τα παιδιά των διακινούµενων εργαζοµένων, όποια και αν είναι η ιθαγένειά τους, προβλέπεται δικαίωµα για εκπαίδευση στο κράτος-µέλος υποδοχής µε τους ίδιους όρους όπως και για τους υπηκόους τους. Επίσης, το δικαίωµα εκτείνεται εξίσου και σε άλλα, µη απασχολούµενα άτοµα, περιλαµβάνοντας και τους σπουδαστές. Τέλος, το δικαίωµα ίσης µεταχείρισης µπορεί να προβληθεί επίσης από εργοδότη προκειµένου να απασχολήσει, εντός του κράτους-µέλους που είναι εγκατεστηµένος, εργαζοµένους άλλου κράτους- µέλους. H απαγόρευση των διακρίσεων ως ατοµικό δικαίωµα δεν έχει ως αποδέκτη µόνο τα κράτη-µέλη αλλά σε έναν ορισµένο βαθµό και τους ιδιώτες και συγκεκριµένα τους εργοδότες και τα συνδικάτα, έναντι των οποίων αναπτύσσει τριτενέργεια. Η κατάργηση, µεταξύ των κρατών-µελών, των εµποδίων στην ελεύθερη κυκλοφορία θα µπορούσε να διακυβευθεί αν η κατάργηση των φραγµών κρατικής προέλευσης εξουδετερώνονταν από εµπόδια προερχόµενα από την άσκηση της νοµικής αυτονοµίας των ενώσεων. Έτσι, διατάξεις σε ατοµικές και συλλογικές συµβάσεις εργασίας που προβαίνουν σε ανεπίτρεπτες διακρίσεις είναι άκυρες (άρ. 7 4 Καν. 1612/68). Επίσης, η αρχή αυτή επεκτείνεται και στις έννοµες σχέσεις που συδέονται µε τρίτες χώρες, µε την προϋπόθεση όµως να υπάρχει ένας επαρκής σύνδεσµος µε την Κοινότητα 57. Υπάρχουν δύο εξαιρέσεις από την απόλυτη απαγόρευση διακρίσεων, οι οποίες εντοπίζονται στο στάδιο αναζήτησης της εργασίας: Συγκεκριµένα, κατά πρώτον οι εργοδότες, είτε στον ιδιωτικό είτε στο δηµόσιο τοµέα, µπορούν να απαιτήσουν από τον υποψήφιο να διαθέτει κάποιο επίπεδο γλωσσικής ικανότητας για µια θέση εργασίας που επιδιώκεται να καταληφθεί, η οποία απαίτηση όµως πρέπει να είναι εύλογη και αναγκαία για 55 ονάτος-παπαγιάννης: «Εισαγωγή στο Ευρωπαϊκό ίκαιο», σελ Ο σύζυγος του εργαζόµενου ή ο σύντροφος µε τον οποίο έχει σχέση καταχωρηµένης συµβίωσης, βάσει της νοµοθεσίας κράτους µέλους, εφόσον η νοµοθεσία του κράτους µέλους υποδοχής αναγνωρίζει τη σχέση συµβίωσης ως ισοδύναµη µε το γάµο, οι απευθείας κατιόντες κάτω των 21 ετών, ή οι άνω των 21 ετών συντηρούµενοι, είτε κοινοί, είτε οι κατιόντες µόνο του εργαζοµένου ή µόνο του συζύγου/συντρόφου του και οι συντηρούµενοι απευθείας ανιόντες του εργαζοµένου και του συζύγου/ συντρόφου του/της 57 ΕΚ C-214/94 (Boukhalfa): Βελγίδα υπήκοος η οποία εργαζόταν στη γερµανική πρεσβεία στο Αλγέρι, εφαρµόζονταν όροι εργασίας που ίσχυαν για τις αλγερινούς υπηκόους και οι οποίοι ήταν δυσµενέστεροι από αυτούς που η πρεσβεία εφάρµοζε στος γερµανούς.

16 16 την εν λόγω θέση και δεν πρέπει να χρησιµοποιείται ως δικαιολογία για να περιάγει σε µειονεκτικότερη θέση ή και να αποκλείσει εργαζόµενους από άλλα κράτη-µέλη (άρ. 3 1 υποπαρ. 2 Καν. 1612/1968) 58. Επίσης, δεν µπορούν να απαιτήσουν ως απόδειξη των εν λόγω γνώσεων αποκλειστικά και µόνο ένα συγκεκριµένο δίπλωµα 59 όπως επίσης και η απαίτηση να έχουν οι υποψήφιοι ως «µητρική τους γλώσσα» µια συγκεκριµένη γλώσσα δεν είναι αποδεκτή, ενώ δικαιολογείται η απαίτηση υψηλού επιπέδου γλωσσικών ικανοτήτων. Κατά δεύτερον είναι δυνατόν να αποκλειστεί κοινοτικός αλλοδαπός από κάποιες δραστηριότητες οι οποίες λόγω του ιδιαίτερου χαρακτήρα τους και του πλαισίου εντός του οποίου ασκούνται είναι επιτρεπτό να ανατίθενται µόνο σε ηµεδαπούς χωρίς η πρόβλεψη αυτή να συνιστά δυσµενή διάκριση λόγω ιθαγένειας 60. Η κατάργηση των διακρίσεων δεν αρκεί για να επιτευχθεί η απρόσκοπτη διακίνηση και εγκατάσταση στον κοινοτικό χώρο. Είναι γνωστό ότι οι διακινούµενοι εργαζόµενοι ενδέχεται να έχουν προβλήµατα όσον αφορά την αναγνώριση των εθνικών τίτλων σε άλλα κράτη-µέλη, καθώς τα πιστοποιητικά ικανότητας που προϋποθέτει η άσκηση του επαγγέλµατός τους στο κράτος υποδοχής διαφέρουν από τους τίτλους που απέκτησαν στη χώρα προέλευσής τους. Για το λόγο αυτό δηµιουργήθηκε ένα σύστηµα αµοιβαίας αναγνώρισης 61 των πτυχίων και των διπλωµάτων. Έτσι, ένας υπήκοος κάποιου κράτους µέλους που έχει όλα τα προσόντα για να ασκήσει ένα νοµοθετικά κατοχυρωµένο επάγγελµα 62 σε ένα κράτος-µέλος µπορεί να προβεί στην αναγνώριση των προσόντων του σε κάποιο άλλο κράτος µέλος 63. Οι υπηρεσίες του κράτους υποδοχής οφείλουν να ελέγξουν την ισοτιµία του διπλώµατος που αποκτήθηκε στο κράτος προέλευσης µε αυτό που απαιτείται για την πρόσβαση σε ορισµένη εργασία. Αν από τον έλεγχο προκύψει ουσιαστική ισοτιµία, το κράτος υποδοχής οφείλει να αναγνωρίσει το αλλοδαπό δίπλωµα 64. Στην περίπτωση που η κατάρτιση ή ο τοµέας δραστηριότητος του εν λόγω επαγγέλµατος είναι θεµελιωδώς διάφορετικός στο κράτος µέλος υποδοχής, µπορεί να ζητηθεί από τον ενδιαφερόµενο να υποβληθεί σε µια περίοδο προσαρµογής ή σε µια εξέταση καταλληλότητας. Αυτόµατη αναγνώριση των διπλωµάτων προβλέπεται µόνο για λίγα 58 ΕΚ 379/1989 (Groener): Η µόνιµη θέση καθηγητή µε πλήρες ωράριο στα δηµόσια ιδρύµατα επαγγελµατικής εκπαιδεύσεως αποτελεί θέση της οποίας η φύση µπορεί να δικαιολογήσει την απαίτηση γλωσσικών γνώσεων. 59 ΕΚ C-281/98 (Angonese): Απαγορεύεται στους εργοδότες να υποχρεώνουν τους υποψηφίους διαγωνισµού που διεξάγεται µε σκοπό την πρόσληψη προσωπικού να αποδεικνύουν τις γλωσσικές γνώσεις τους µε την προσκόµιση αποκλειστικά και µόνον ενός συγκεκριµένου διπλώµατος. 60 ΕΚ 13/1976: Αθλητές από άλλα κράτη µέλη αποκλείονται από την εθνική οµάδα του κράτους υποδοχής. 61 Το άρθρο 53 ΣυνθΕΕ (πρώην άρ ΣυνθΕΚ) προβλέπει την έκδοση οδηγιών για την αµοιβαία αναγνώριση των διπλωµάτων, πιστοποιητικών και άλλων τίτλων. 62 Η επαγγελµατική δραστηριότητα ή το σύνολο επαγγελµατικών δραστηριοτήτων των οποίων η ανάληψη, η άσκηση ή ένας από τους όρους άσκησης εξαρτάται άµεσα ή έµµεσα, δυνάµει νοµοθετικών, κανονιστικών ή διοικητικών διατάξεων, από την κατοχή καθορισµένων επαγγελµατικών προσόντων. 63 Άρ. 4 1 Οδ. 2005/36 σχετικά µε την αναγνώριση των επαγγελµατικών προσόντων, η οποία αντικατέστησε τις οδηγίες του Συµβουλίου 89/48/ΕΟΚ και 92/51/ΕΟΚ. 64 ΕΚ C-340/89 (Βλασσοπούλου).

17 17 επαγγέλµατα, κυρίως στον τοµέα των ιατρικών επαγγελµάτων (ιατρού, νοσοκόµου υπεύθυνου για γενική περίθαλψη, οδοντιάτρου, κτηνιάτρου, µαίας/µαιευτή, φαρµακοποιού) καθώς και στα επαγγέλµατα του δικηγόρου και αρχιτέκτονα) Άµεση Έµµεση ιάκριση ιθαγένειας Άµεση ή φανερή διάκριση συντρέχει στην περίπτωση που υπάρχει ανόµοια αντιµετώπιση καταστάσεων που διαφοροποιούνται µόνο ως προς την ιθαγένεια των µερών, η οποία αν δε δικαιολογείται από επιτακτικούς λόγους δηµοσίου συµφέροντος είναι ασυµβίβαστη µε το κοινοτικό δίκαιο 65. Κατά πάγια νοµολογία του ικαστηρίου, η αρχή της απαγόρευσης των διακρίσεων επιβάλει την εξάλειψη όλων των µέτρων βάσει των οποίων οι υπήκοοι άλλων κρατών υφίστανται αυστηρότερη µεταχείριση ή καθίσταται µειονεκτική η νοµική ή πραγµατική τους κατάσταση σε σχέση µε τους ηµεδαπούς που βρίσκονται στην ίδια κατάσταση. Στην απαγόρευση όµως περιλαµβάνονται και όλες οι διακρίσεις που, αν και δεν αναφέρονται άµεσα στην ιθαγένεια, πλήττουν κατά βάση τους εργαζόµενους που προέρχονται από άλλο κράτος-µέλος. Αυτή είναι η έµµεση ή συγκαλυµµένη διάκριση. Τέτοια περίπτωση έχουµε όταν η διάκριση δεν βασίζεται στην ιθαγένεια αλλά τυπικά σε άλλα κριτήρια, όπως την κατοικία του εργαζοµένου, τη διάρκεια της διαµονής στο κράτος-µέλος υποδοχής πριν την ανάληψη µιας δραστηριότητας, το αντικείµενο της εργασίας 66 ή τη χώρα λήψης του διπλώµατος 67. Για παράδειγµα έθνικός νόµος που παρέχει φορολογικές ελαφρύνσεις σε εργαζόµενους που έχουν µόνιµη και ιδιόκτητη κατοικία στο κράτος αυτό οδηγεί σε διάκριση αποβαίνουσα κατά κύριο λόγο εις βάρος εργαζοµένων από άλλη κοινοτική χώρα, αφού κατά κανόνα αυτοί δεν έχουν ιδιόκτητη κατοικία στη χώρα υποδοχής. Επίσης, η εµµονή ενός κράτους-µέλους στην απαίτηση ηµεδαπού πτυχίου χωρίς έλεγχο της ουσιαστικής ισοδυναµίας του αλλοδαπού διπλώµατος, θίγει τους κοινοτικούς αλλοδαπούς προδήλως εντονότερα από τους ηµεδαπούς 68. Η διαπίστωση ότι εθνική ρύθµιση περιέχει έµµεση διάκριση θεµελιώνεται στην απόδειξη ότι στην πλειονότητα των περιπτώσεων το συγκεκριµένο κριτήριο πληρούν ή δεν πληρούν πρόσωπα µε την ιθαγένεια της χώρας που θεσπίζει τη ρύθµιση. Η σχετική προϋπόθεση µπορεί να τίθεται ρητά, όπως συµβαίνει συνήθως στον τοµέα της κοινωνικής ασφάλισης ή σιωπηρά. Από την άλλη, η προϋπόθεση κατοικίας ή διαµονής µπορεί να αφορά πρόσωπο εξαρτώµενο από τον εργαζόµενο για το οποίο λαµβάνει οικογενειακό επίδοµα. Τέλος, έµµεση διάκριση δεν αποτελεί η εφαρµογή στους διακινούµενους των διατάξεων της χώρας υποδοχής οι οποίες είναι λιγότερο ευνοϊκές από τις αντίστοιχες της 65 Ταγαράς: «Η ελεύθερη κυκλοφορία εµπορευµάτων, προσώπων, υπηρεσιών, κεφαλαίων στην Ευρωπαϊκή Ένωση» σελ ΕΚ C-33/88 (Allue): Ιταλική νοµοθεσία επέβαλλε συµβάσεις εργασίας ορισµένου χρόνου στουε λέκτορες ξένων γλωσσών στα ιταλικά πανεπιστήµια, µεταξύ των οποίων µόνο το 25% είχε την ιταλική ιθαγένεια. 67 ΕΚ C-71/76 (Thieffry): ικηγορικός Σύλλογος Παρισίου αρνήθηκε να εγγράψει γάλλο απόφοιτο νοµικής σχολής Βελγίου που επέτυχε την αναγνώριση της ισοτιµίας του διπλώµατός του στη Γαλλία και είχε επιτύχει και στις εξετάσεις για το δικηγορικό επάγγελµα. 68 ΕΚ C-340/89 (Βλασσοπούλου).

18 18 χώρας προέλευσης, καθώς αυτές εφαρµόζονται σε κάθε περίπτωση και στους ηµεδαπούς. Υπάρχει και µια άλλη κατηγορία διακρίσεων, οι καλούµενες αντίστροφες διακρίσεις. Στην περίπτωση αυτή η προϋπόθεση της κατοικίας ή της διαµονής είναι αρνητική, δηλαδή το δικαίωµα αναγνωρίζεται µόνο σε πρόσωπα που δεν κατοικούν στην εθνική επικράτεια αλλά σε άλλη κοινοτική χώρα 69. Έτσι, του επιβάλλονται συνθήκες άσκησης µιας επαγγελµατικής δραστηριότητας λιγότερο ευνοϊκές από αυτές που απαιτούνται για έναν υπήκοο άλλου κράτους-µέλους που επιθυµεί να εγκατασταθεί σε αυτή τη χώρα. Σηµαντικά προβλήµατα θα µπορούσαν να δηµιουργηθούν αφού δε θα ήταν πλέον συµφέρον για τον υπήκοο ενός κράτους-µέλους να ασκήσει την επαγγελµατική του δραστηριότητα στην ίδια του τη χώρα. Και αυτή η κατηγορία διακρίσεων είναι ανεπίτρεπτη σύµφωνα µε το κοινοτικό δίκαιο 70 και σύµφωνα µε σαφή θέση του ΕΚ πάνω στο θέµα 71. Tέλος, η εφαρµογή των διατάξεων του κοινοτικού δικαίου στις καθαρά εσωτερικές υποθέσεις, σε εκείνες δηλαδή όπου απουσιάζει κάθε παράγοντας σύνδεσης µε µια κατάσταση που αντιµετωπίζεται από το δίκαιο της Ε.Ε. δεν είναι δυνατή. Ο εργαζόµενος πρέπει να κάνει συγκεκριµένα χρήση της ελευθερίας διακίνησης, οπότε περιπτώσεις που δεν παρουσιάζουν στοιχεία αλλοδαπότητας αλλά όλα τα στοιχεία τους εντοπίζονται στην ίδια έννοµη τάξη αυτόµατα αποκλείονται 72. Οι διατάξεις για την ελεύθερη κυκλοφορία εργαζοµένων εφαρµόζονται µόνο σε σχέσεις που εµπεριέχουν πράγµατι διέλευση συνόρων. Κατά συνέπεια σε µπορεί να γίνει επίκκληση των διατάξεων του Κανονισµου 1612/1968 για την οικογένεια του εργαζόµενου εφόσον ο ίδιος δεν έχει ασκήσει ποτέ δικαιώµατα ελεύθερης κυκλοφορίας. Η µη εφαρµογή στις εσωτερικές σχέσεις των διατάξεων για την ελεύθερη κυκλοφορία έδωσε αφορµή σε µερίδα της θεωρίας να κάνει λόγο για αντίστροφη διάκριση εις βάρος των ηµεδαπών. Όµως, οι καθαρά εσωτερικές σχέσεις εξ' ορισµού δεν είναι όµοιες µε τις σχέσεις που εµπεριέχουν διέλευση συνόρων και νοµιµοποιούνται για το λόγο αυτό τα κράτη να τους επιφυλάσσουν διαφορετική αντιµετώπιση, αυτή που προκύπτει από το εθνικό δίκαιο. Τέτοια διάκριση θα υπήρχε αν το κράτος επεφύλασσε σε πολίτη του διακρίνουσα µεταχείριση παρά το γεγονός ότι έχει κάνει ήδη χρήση των διατάξεων περί ελεύθερης κυκλοφορίας Κοινωνικά Φορολογικά Πλεονεκτήµατα Οι διακινούµενοι εργαζόµενοι έχουν δικαίωµα για τα ίδια φορολογικά και κοινωνικά 73 πλεονεκτήµατα µε αυτά των υπηκόων του κράτους-µέλους υποδοχής 74. Το ικαστήριο αποφάνθηκε ότι αυτό σηµαίνει όλα τα 69 ΕΚ C-337/1997 Βελγική νοµοθεσία χορηγούσε υποτροφία σε σπουδαστές που είχαν την ολλανδική ιθαγένεια ή ήταν κάτοικοι Ολλανδίας ενώ η ενάγουσα ήταν βελγικής ιθαγένειας και κάτοικος Βελγίου µε γονείς που εργάζονταν στην Ολλανδία. 70 Α. Βαλατσός: «Ελεύθερη κυκλοφορία εργαζοµένων στην Ευρωπαϊκή Ένωση µέσω των αποφάσεων του ΕΚ», Εεργ 1994 σελ ΕΚ C-115/78 (Knoors), ΕΚ C-136/78 (Auer). 72 Αγαθαγγελίδου Κ., Η εξέλιξη του κοινοτικού εργατικού δικαίου. Θέµατα εργατικού δικαίου, σελ Υπό την έννοια των κοινωνικών ωφεληµάτων µπορεί να νοηθεί κάθε παροχή η οποία δεν εντάσσεται στις παροχές κοινωνικής ασφάλειας του άρ. 4 του Κανονισµού 1408/ Άρ. 7 2 του Κανονισµού 1612/68.

19 19 πλεονεκτήµατα τα οποία είτε συνδέονται µε µια σύµβαση εργασίας είτε όχι, τα οποία παρέχονται γενικά σε ηµεδαπούς εργαζοµένους λόγω κυρίως της αντικειµενικής ιδιότητάς τους ως εργαζοµένων ή λόγω του ότι έχουν απλά την κατοικία τους στο εθνικό έδαφος και των οποίων η επέκταση στους διακινούµενους εργαζοµένους εµφανίζεται ικανή να διευκολύνει την κινητικότητά τους στο εσωτερικό της Κοινότητας 75. Η διάταξη αυτή του Κανονισµού ερµηνεύθηκε διασταλτικά, µε αποτέλεσµα να καταλαµβάνει όχι µόνο πληθώρα δικαιωµάτων οικονοµικού περιεχοµένου, για παράδειγµα τη µείωση των εισιτηρίων στις δηµόσιες µεταφορές για τις πολυµελείς οικογένειες 76, τα επιδόµατα ανατροφής παιδιών, τα επιδόµατα σπουδών, τα επιδόµατα κηδείας και τα επιδόµατα ελάχιστης διαβίωσης, αλλά και άλλα δικαιώµατα, άυλα, που έχουν να κάνουν µε την ενσωµάτωση του εργαζοµένου στη χώρα υποδοχής, λόγου χάρη τη δυνατότητα χρησιµοποίησης της µητρικής γλώσσας σε διαδικασίες ενώπιον των δικαστηρίων της χώρας υποδοχής, εφόσον και οι ηµεδαποί διάδικοι έχουν το ίδιο δικαίωµα 77, ή το δικαίωµα διαµονής στη χώρα του συντρόφου σε µη έγγαµη συµβίωση του διακινούµενου, εφόσον αυτό το δικαίωµα παρέχεται και στους ηµεδαπούς. Η ευρύτατη αυτή ερµηνευτική προσέγγιση της έννοιας των κονωνικών ωφεληµάτων εκφράζει την αντίληψη ότι οι ρυθµίσεις του κοινοτικού δικαίου δεν επιτρέπεται να αντιµετωπίζουν τους εργαζόµενους ως οικονοµικούς συντελεστές αλλά πρωτίστως ως προσωπικότητες καθώς και την τάση απεγκλωβισµού των ρυθµίσεων για την ελεύθερη διακίνηση από την οικονοµική της αφετηρία και την ανεξαρτητοποίησή της σε σηµαντικό βαθµό από αυτήν. Αντιθέτως, στην έννοια του κοινωνικού πλεονεκτήµατος δεν εµπίπτει η συνέχιση της καταβολής από τον εργοδότη ασφαλιστικών εισφορών κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής θητείας του εργαζόµενου στη χώρα προέλευσής του, όταν αυτές του επιστρέφονται από το Υπουργείο Αµύνης, διότι ένα τέτοιο πλεονέκτηµα συνδέεται ουσιαστικά µε την εκπλήρωση της στρατιωτικής θητείας 78. Τέλος, τα κοινωνικά πλεονεκτήµατα των ηµεδαπών απολαύουν οι κοινοτικοί αλλοδαποί που ήδη εργάζονται ή έχουν εργαστεί, όχι αυτοί που αναζητούν για πρώτη φορά εργασία στο κράτος υποδοχής. Αυτοί έχουν αξίωση ίσης µεταχείρισης µόνο ως προς την πρόσβαση στην εργασία. Το άρ. 7 2 του Κανονισµού 1612/68 δεν επιτρέπει ούτε φορολογικές διακρίσεις εις βάρος κοινοτικών αλλοδαπών. Παρά το γεγονός ότι ο τοµέας των άµεσων φόρων δεν υπάγεται στην αρµοδιότητα της Κοινότητας, τα κράτη- µέλη δε µπορούν κατά την άσκηση των σχετικών αρµοδιοτήτων τους να αγνοήσουν το κοινοτικό δίκαιο 79. Έτσι, το ικαστήριο έκρινε ότι η περίπτωση εκείνη της εθνικής νοµοθεσίας που προέβλεπε ότι το υπερβάλλον από παρακράτηση φόρου επιστρέφεται στους πολίτες άλλων κρατών µόνο εφόσον απασχολήθηκαν στην εθνική επικράτεια για διάστηµα µεγαλύτερο των εννέα µηνών, παραβιάζει τη διάταξη του Κανονισµού 80. Επίσης, όταν η εθνική νοµοθεσία επιτρέπει τη µείωση των φόρων σε σχέση µε τις εισφορές 75 ΕΚ C-85/96 (Martinez Sala). 76 ΕΚ C-32/75 (Cristini). 77 εκ C-137/84 (Mutsch). 78 ΕΚ C-315/94 (De Vos). 79 αγτόγλου Π.., Η ελευθερία κυκλοφορίας προσώπων, υπηρεσιών και κεφαλαίων στο Ευρωπαϊκό Κοινοτικό ίκαιο, σελ ΕΚ C-151/94 (Επιτροπή κατά Λουξεµβούργου).

20 20 επαγγελµατικής σύνταξης και ιδιωτικής ασφάλειας ασθένειας και αναπηρίας, αποτελεί δυσµενή διάκριση να µην επιτρέπονται οι ισοδύναµες µειώσεις όσον αφορά τις εισφορές που καταβάλλονται στο κράτος-µέλος καταγωγής του διακινούµενου εργαζόµενου 81. Βέβαια, εθνική νοµοθεσία µπορεί να αποκλείσει από φορολογικά πλεονεκτήµατα, χωρίς αυτό να συνιστά δυσµενή διάκριση, κάτοικο άλλου κράτους-µέλους ο οποίος πραγµατοποιεί στο κράτος προέλευσης µικρό µόνο µέρος των συνολικών εισοδηµάτων του, εφόσον αυτά τα πλεονεκτήµατα θα του αναγνωριστούν στο κράτος υποδοχής όπου έχει και την κύρια φορολογική του υποχρέωση Κοινωνική Ασφάλιση Η κοινοτική νοµοθεσία για την κοινωνική ασφάλιση είναι εκ των ων ουκ άνευ για την άσκηση του δικαιώµατος της ελεύθερης κυκλοφορίας των εργαζοµένων. Βέβαια, η κοινωνική ασφάλιση διέπεται από κανόνες δηµόσιας τάξης και στηρίζεται στην αρχή της εδαφικότητας (άρ. 151 επ. ΣυνθΕΕ - πρώην άρ. 136 επ. ΣυνθΕΚ). Η εδαφικότητα αυτή κάµπτεται από το κοινοτικό δίκαιο που διασφαλίζει τη συνέχεια της ασφαλιστικής σχέσης στο χώρο και το χρόνο 82. εν µπορεί να δηµιουργηθεί Κοινή Αγορά χωρίς συνεχή κοινωνικοασφαλιστική προστασία των εργαζοµένων. Για το λόγο αυτό, το Συµβούλιο υιοθέτησε, βάσει της αρµοδιότητας που του αναγνωρίζει το άρ. 48 ΣυνθΕΕ και άρ. 52 ΣυνθΕΕ (πρώην άρ. 42 ΣυνθΕΚ και άρ. 46 ΣυνθΕΚ), τον Κανονισµό 1408/1971, ο οποίος εφαρµόζεται ενιαία τόσο στους µισθωτούς και τους ελεύθερους επαγγελµατίες, όσο και στους σπουδαστές, τους συνταξιούχους και τους δηµόσιους υπαλλήλους, εφόσον είναι ασφαλισµένοι µε βάση τη νοµοθεσία ενός από αυτά τα κράτη 83. Επίσης, και στα µέλη της οικογένειας των παραπάνω ατόµων, µόνο όµως ως προς τα δικαιώµατα που έλκουν από αυτά (παράγωγα) 84. Η κοινοτική νοµοθεσία προβλέπει το συντονισµό αλλά όχι την εναρµόνιση των εθνικών νοµοθεσιών και δεν αφαιρεί εξουσίες από τα µέρη όσον αφορά την οργάνωση των συστηµάτων τους κοινωνικής ασφάλισης. Θεσπίζονται έτσι ορισµένοι κοινοι κανόνες και αρχές, χωρίς να καθιερώνεται ενιαίο σύστηµα κοινωνικής ασφάλισης. Ο µηχανισµός αυτός βασίζεται στις ακόλουθες αρχές 85 : i.η αρχή της αποκλειστικής εφαρµογής µιας εθνικής νοµοθεσίας Κατ αρχήν εφαρµόζεται µόνο µία νοµοθεσία κοινωνικής ασφάλισης σε κάθε δεδοµένη στιγµή (άρ Καν. 1408/71). Έτσι ένα άτοµο µπορεί να απολαύει της κατάλληλης κάλυψης κοινωνικής ασφάλισης χωρίς να υπόκειται στη νοµοθεσία δύο κρατών-µελών ταυτόχρονα και να πρέπει να πληρώνει δύο εισφορές ή να κινδυνεύει να στερηθεί την κοινωνική προστασία, ελλείψει εφαρµογής µιας εθνικής νοµοθεσίας. Καθιερώνεται οµοιόµορφος κανόνας 81 ΕΚ C-204/90 (Bachmann). 82 Μαυρίδης Π., Ελεύθερη κυκλοφορία προσώπων, εργαζοµένων, υπηρεσιών ως βασική αρχή της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Η απασχόλησή τους και η κοινωνική ασφάλιση, Ε ΚΑ 2004, σελ Σκουρής Β., Ερµηνεία Συνθηκών για την Ευρωπαϊκή Ένωση και την Ευρωπαϊκή Κοινότητα, σελ. 540 επ. 84 Ο Κανονισµός εφαρµόζεται πλέον από και στους υπηκόους τρίτων χωρών. 85 Χριστοφοράτος Χ, Παροχές ανεργίας-οικογενειακά επιδόµατα των διακινούµενων µισθωτών, Ε ΚΑ 1988, σελ. 428.