Α. Εισαγωγή. δεν αποτελεί δηλαδή αν τικείμενο της εργασίας η λεπτομερής αν αφορά στην ιστορία της

Transcript

1 Α. Εισαγωγή Αντικείμενο της εργασίας εί ναι η πόλη της Χα λκ ίδας. Επιλέχθηκε η συγκεκριμένη πόλη τόσο γιατί αποτελεί μια ιδιαίτερη περίπτωση, καθώς αναπτύσσεται εκατέρωθεν του πορθμού του Ευρίπου, όσο και γιατί πρόκειται για την πόλη από την οποία κατάγομαι. Προσπάθησα, λοιπόν, να συνδυάσω στη μελέτη μου την οπτική του πολίτη και κατοίκου της Χα λκ ίδας, με αυτήν της φοιτήτριας Αρχιτεκ τονικ ής. Στόχος της εργασίας είναι η μελέτη του θαλάσσιου μετώπου της Χαλκ ίδας, κυρίως του τμήματος που συγκεντρώνει τις δραστηριότητες αναψυχής, και η διερεύνηση του ρόλου του στην πορεία εξέλιξης της πόλης. Έτσι, στο πρώτο μέρος της εργασίας γί νεται αναφορά στην πολεοδομική και ιστορική εξέλιξη της πόλης, στο βαθμό που είναι αναγκαία για την κατανόηση του ρόλου και της λειτουργίας του θαλάσσιου μετώπου 1. Ακολουθεί η αναφορά στη σημερινή πόλη της Χα λκ ίδας και η μελέτη του παραλιακού μετώπου, η ιστορία του, η σημασία του, οι τάσεις εξέλιξης. Κατά την επεξεργασία των επί μέρους κεφαλαίων της εργασίας χρησιμοποιήθηκαν διαφορετικές μέθοδοι και πηγές: Βιβλιογραφική διερεύνηση και αναζήτηση πληροφοριών στο διαδίκτυο. Μελέτη αεροφωτογραφιών της πόλης από το 1945 έως σήμερα και σύγκριση αυτών με το σημερινό χάρτη. Αποτύπωση σε χάρτες πληροφοριών από διάφορες πηγές και εξαγωγή συμπερασμάτων από τη μελέτη αυτών. Επί τόπου αποτύπωση και συστηματική παρατήρηση. Συμπλήρωση ερωτηματολογίων από πενήντα άτομα που συχνάζουν στο τμήμα του θαλάσσιου μετώπου που συγκεντρώνει τις δραστηριότητες αναψυχής. Συστηματική καταγραφή της προσωπικής μου εμπειρίας ως κατοίκου. Βασικές πηγές πληροφοριών ήταν η βιβλιοθήκη του Δήμου Χαλκ ιδέων και οι ιστοσελίδες επίσημη ιστοσελίδα του Δήμου Χαλκ ιδέων, και ηλεκτρονικό περιοδικό του νομού Ευβοίας. Εικ.1. Το παραλιακό μέτωπο της Χα λκίδας το Διακρίν εται το μέγαρο Κότσικα (το κτίριο με τους δύο τρούλους), το σημερινό δημαρχ είο, σήμα κατατεθέν της πόλης και στο βάθος το Κρηπίδωμα. Πηγή: athens voice, τεύχος δεν αποτελεί δηλαδή αν τικείμενο της εργασίας η λεπτομερής αν αφορά στην ιστορία της 1

2 Η συνδυαστική χρήση στοιχείων από τις αεροφωτογραφίες, τις γραπτές και προφορικές πηγές, αλλά και την προσωπική παρατήρηση του αστικού ιστού όπως αυτός διαμορφώνεται σήμερα, οδήγησε σε μια προσπάθεια να καταγραφεί σε χάρτες η εξέλιξη της πόλης, καθώς μάλιστα δεν υπήρξε δυνατή η εύρεση παλαιότερων χαρτών. Στη μελέτη του θαλάσσιου μετώπου ήταν σημαντική η προσωπική εμπειρία για την εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με τις επιμέρους ενότητες στις οποίες «διαιρείται», τους πόλους συγκέντρωσης και το «κοινό» στο οποίο απευθύνονται, ενώ οι απαντήσεις στα ερωτηματολόγια επιβεβαίωσαν τις σκέψεις μου ή, ακόμα, επισήμαναν θέματα στα οποία ίσως δεν είχε δοθεί η ανάλογη βαρύτητα. Β. Για τη Χαλκίδα Η Χαλκ ίδα, όπως είναι γνωστό, εί ναι πρωτεύουσα του νομού Ευβοίας, ανήκει στην περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας και βρίσκεται 80 χλμ βόρεια της Αθήνας (εικ.2). Σύμφωνα με την απογραφή του 2001 έχει κατοίκους, ενώ ανεπίσημα ο πληθυσμός της ανέρχεται στις Είναι κτισμένη στις δύο πλευρές του πορθμού του Ευρίπου, με το ένα τμήμα της να βρίσκεται στην Εύβοια και το άλλο στην Στερεά Ελλάδα. Σήμα κατατεθέν της πόλης και σημαντικός πόλος έλξης επισκεπτών εί ναι το παλιρροϊκό φαινόμενο του πορθμού του Ευρίπου, τα «τρελά νερά» όπως χαρακτηριστικά αποκαλούνται. Στην μακραίωνη ιστορία της πόλης, πολλά ονόματα της δόθηκαν κατά τις διάφορες περιόδους 2. Σύμφωνα με μια εκδοχή ονομάστηκε «Χαλκ ίς» από το φοινικικό όνομα «Χάλκ η, Κάλχη», την πορφύρα, θαλασσινό όστρακο που το αλίευαν στις Ευβοϊκές ακτές. Δεν θεωρείται όμως αληθινή, αφού επικρατέστερη θεωρείται η εκ δοχή ότι την ονομασία «Χαλκ ίς» την πήρε μετά την ανακάλυψη κοιτασμάτων χαλκού στην περιοχή της. Στους Βυζαντινούς χρόνους ονομάστηκε Εύριπος. Το τοπωνύμιο «Εύριπος» παραπέμπει στη ν ορμητική φορά (εύ + ριπή) την οποία εμφανίζει στο σημείο αυτό, όπως ήδη αναφέρθηκε, η παλίρροια. Συνα ντάται δε και στη Εικ.2. Η θέση της Χαλκίδας σε σχέση τόσο με την Αθήν α όσο και με τον υπόλοιπο νομό Ευβοίας. Πηγή: G oogle Earth Εικ.3. Σήμα κατατεθέν της πόλης είν αι η παλαιά γέφυρα και το φαιν όμενο της παλίρροιας. 2 «Ευβοϊκή εγκυκλοπαίδεια», τόμος Γ, λήμμα «Χαλκίδα» 2

3 διεθνή βιβλιογραφία με την ονομασία euripus για να περιγράψει κάθε φυσικό αλλά και τεχνητό πορθμό ή στένωμα που παρουσιάζει ισχυρά παλιρροϊκά ρεύματα. Από τους Ενετούς ονομάστηκε «Έγριπος», «Νέγριπος» και «Νεγρεπόντε», από τους Άραβες «Χα πός», ενώ από τους Τούρκους «Έγριμπος» και «Γριμπός». Μετά την τουρκοκρατία πήρε πάλι το αρχαίο όνομα «Χαλκ ίς», στα πλαίσια μιας ευρύτερης προσπάθειας αποποίησης όσων θύμιζαν την περίοδο αυτή. Το φαιν όμενο της παλίρροιας Γεν ικά έχ ει παρατηρηθεί, κυρίως σε στενά περάσματα θαλασσών, ισθμούς, πορθμούς, αλλά και στην αν οικτή θάλασσα η στάθμη των νερών για 6 ώρες συνέχεια να αν εβαίν ει και ύστερα πάλι για 6 ώρες να κατεβαίνει. Δηλαδή κάθε 24ωρο παρατηρούνται δύο αν υψώσεις και δύο ταπεινώσεις. Η άν οδος της στάθμης του νερού ον ομάζεται πλημμυρίδα, η δε κάθοδος άμπωτη. Και τα δύο φαιν όμεν α μαζί αποτελούν το φαινόμεν ο της παλίρροιας. Το φαιν όμεν ο της παλίρροιας προκαλείται κυρίως από τη Σελήνη και οφείλεται στην έλξη που ασκεί το ουράν ιο αυτό σώμα στην Γη και συγκεκριμένα στην υδάτινη επ ιφάν εια της. Στον πορθμό του Ευρίπου παρουσιάζεται το εξής περίεργο φαιν όμεν ο: τα νερά του κινούνται συνεχώς, εν ώ ταυτόχρονα αλλάζουν φορά κινήσεως. Άλλοτε κατευθύνονται προς τον Βόρειο και άλλοτε προς τον Νότιο Ευβοϊκό. Η ταχύτητα του ρεύματος είν αι κανονική και αν έρχεται σε 5-6 μίλια την ώρα, εν ώ μερικές φορές μπ ορεί να αν έρχ εται και στα 9 μίλια την ώρα. Όταν δε το ρεύμα εν ισχ ύεται από τους ισχ υρούς βορείους αν έμους, που πνέουν κατά καιρούς στην περιοχή, η ταχύτητά του προς το Νότιο Ευβοϊκό γίν εται ακόμη μεγαλύτερη. Λέ γεται, ότι στην περίπτωση αυτή θα δυσκολευόταν και έν ας καρχαρίας να κολυμπήσει κατά την αντίθετη φορά. Σήμερα δεχ όμαστε την ακόλουθη εξήγηση για το φαιν όμενο αυτό. Το κύμα της παλίρροιας έρχ εται κυρίως από τη Μεσόγειο στην Εύβοια και μπ αίν ει στο Νότιο και Βόρειο Ευβοϊκό με κατεύθυνση προς τον Εύριπο. Επ ειδή υπάρχ ει διαφορά στο μήκος διαδρομής από βορρά προς νότο, το κύμα που έρχ εται απ ό το νότο φθάν ει στον Εύριπο 1 ώρα και 15 λεπτά ν ωρίτερα από το κύμα που φθάν ει απ ό το βορρά. Έτσι, οι περισσότεροι υδάτινοι όγκοι φθάν ουν από τα νότια ν ωρίτερα, με αποτέλεσμα να αν εβάζουν τη στάθμη στο μέρος εκείν ο κατά 30 ως 40 εκ., οπότε δημιουργείται το ρεύμα από τα νότια προς τα βόρεια. Μετά 6 ώρες αν τιστρέφονται οι συν θήκες και έτσι η άμπωτη διαδέχ εται την πλημμυρίδα, γιατί τότε στο βόρειο τμήμα έχ ουν συσσωρευτεί περισσότερα νερά. Το πρόβλημα της παλίρροιας του Ευρίπου ερεύν ησαν πολλοί αρχ αίοι και νέοι επ ιστήμον ες, όπως ο Αριστοτέλης, ο Πλίν ιος, ο Μάνσελ και ο Μιαού λης. Την τελική εξήγηση έδωσε ο καθηγητής Δ. Αιγιν ήτης, που στηρίχ θηκε σε πλούσιο υλικό παρατηρήσεων. 3 Η γεφύρωση του πορθμού είναι άμεσα συ νδεδεμένη με την ιστορία της πόλης (εικ.4,5,6). Η ιστορία της ξεκινά το 410 π.χ. όταν, σύμφωνα με το Εικ.4. Η γέφυρα στη δεκαετία του 1880, πριν αρχ ίσει η κατεδάφιση των ενετικών οχυρώσεων. Πηγή: vitoros.gr Εικ.5. Η σιδερένια γέφυρα στις αρχ ές του 20ου αιών α, στο βάθος ο λόφος του Καράμπαμπα (Κάν ηθος), χωρίς πράσινο και με αραιή δόμηση. Πηγή: vitoros.gr Εικ , οι εργασίες για τη νέα συρταρωτή γέφυρα έχ ουν αρχ ίσει. Πηγή: vitoros.gr 3 3

4 Διόδωρο, κατασκευάστηκε ξύλινη γέφυρα στον πορθμό και δύο πύργοι, ένας στη βοιωτική και ένας στη ν ευβοϊκή πλευρά. Το 540 μ.χ. επί Ιουστινιανού κατασκευάστηκε συρταρωτή γέφυρα, ενώ στη ν Τουρκοκρατία ήταν ξύ λινη και σταθερή. Το 1858 κατασκευάστηκε μία περιαιρετή γέφυρα η οποία αντικαταστάθηκε από μία περιστροφική το Το 1962 κατασκευάστηκε η σύγχρονη συρταρωτή γέφυρα με ξύλι νη επιφάνεια. Το 1996 έγινε ο εκσυγχρονισμός του ηλεκτρολογικού, μηχανολο γικού και υδραυλικού εξοπλισμού της γέφυρας. Το μόνο που απέμεινε από την κατασκευή του 1962 είναι ο σκελετός της γέφυρας 4. Από το 1993 λειτουργεί και η νέα, κρεμαστή, γέφυρα (εικ.7), που διευκολύνει την πρόσβαση στην νότια και στη βορεια Εύβοια, ενώ ταυτόχρονα αποφόρτισε κυκλοφοριακά το κέντρο της πόλης. Γ. Ιστορική και πολεοδομική εξέλιξη της πόλης Εικ.7. Η νέα γέφυρα, στο βάθος η Χαλκίδα Γ1. Από την αρχαιότητα μέχρι την Τουρκοκρατία Η Χα λκ ίδα εμφανίζεται στο ιστορικό προσκήνιο κατά τη γεωμετρική εποχή. Τότε παρατηρείται στροφή προς τη θάλασσα και τη ναυτιλία. Οι μικρές κώμες που προϋπήρχαν στη ν περιοχή από τη νεολιθική εποχή, συσπειρώνο νται και δημιουργούν μία μόνο οικιστική μονάδα στο μυχό του Αγίου Στεφάνου, το σημερινό νότιο άκρο της πόλης. Η συνένωση των κωμών γέννησε την πρώτη πόλη της Χα λκ ίδας. Είχε δύο λιμάνια, το κύριο, στον σημερι νό Άγιο Στέφανο, για τους καταπλέο ντες από το Νότιο Ευβοϊκό και το δεύτερο, στο σημερινό Βούρκο, για τους καταπλέο ντες από το Βόρειο 5. Η αρχαία Χαλκ ίδα υπήρξε μία από τις πιο δραστήριες πόλεις της αρχαίας Ελλάδας. Δημιούργησε αποικίες από τη Θράκη ως την Ιταλία και Σικελία. Υπήρξε μία πάρα πολύ εύπορη πόλη γι' αυτό και έγινε στόχος των Πελοποννήσιων, των Αθηναίων, των Θηβαίων και των Μακεδόνων κατά Εικ.8. Η Χαλκίδα από ψηλά. Σε πρώτο πλάνο η συνοικίες Σαλεμή και Φάρος, με τις διαδοχ ικές πλαζ. Πηγή: vitoros.gr 4 itoros.gr 5 «Ευβοϊκή εγκυκλοπαίδεια», τόμος Γ, λήμμα «Χαλκίδα» 4

5 καιρούς. 6 Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, η αρχαία πόλη ιδρύθηκε το 900 π.χ. περίπου και έζησε μέχρι το 600 μ.χ. οπότε εγκαταλείφθηκε. Οι κάτοικοι, τότε, μεταφέρθηκαν κοντά στο πέρασμα του Ευρίπου, τόσο δε η νέα πόλη, όσο και ο πορθμός και το θαλάσσιο μέτωπο, οχυρώθηκαν, για να μπορούν να αμυνθούν κατά των βαρβαρικών πειρατικών επιδρομών. Η οχύρωση της Χα λκ ίδας ήταν στα πλαίσια ενός γενικού σχεδίου για την άμυνα της βυζαντινής αυτοκρατορίας και έλεγχε άμεσα το θαλάσσιο πέρασμα του Ευρίπου προς τον Βόρειο και Νότιο Ευβοϊκό. Τα τείχη του κάστρου του Ευρίπου οικοδομήθηκαν από υλικό από τα αρχαία τείχη και τα αρχαία μνημεία. Το λιμάνι του Αγίου Στέφανου εγκαταλείφθηκε και μεταφέρθηκαν οι λιμενικές εγκαταστάσεις στον όρμο του Βούρκου. Η πόλη είχε στραμμένη την πλάτη της στη θάλασσα, το θαλάσσιο μέτωπο ήταν προσβάσιμο μόνο από το λιμάνι. Με την εμφάνιση των Αράβων στο τέλος του 7 ου αιώνα, εξαιτίας των οποίων το Βυζάντιο έχασε προσωρινά την κυριαρχία της θάλασσας, οι κάτοικοι των παράλιων οικισμών εγκατέλειψαν τις ακτές και μετοίκησαν στα μεσόγεια. Στα παράλια παρέμειναν οι οχυρές πόλεις λιμάνια, όπως η Χα λκ ίδα και η Κάρυστος, που αντιστάθηκαν κατά των επιδρομέων. Η Εύβοια στα χρόνια της βυζαντινής αυτοκρατορίας άνηκε στο θέμα Ελλάς. Η Χαλκ ίδα, μητρόπολη του νησιού, εξαιτίας της δεσπόζουσας θέσης της ήταν το κλειδί της ναυσιπλοΐας και του εμπορίου. Είχε δε μεγά λη στρατηγική σπουδαιότητα για την άμυνα της αυτοκρατορίας. Ήταν ισχυρή πολεμική βάση, δεσπόζοντας στην ανατολική Στερεά Ελλάδα με τα ισχυρά φρούρια της και από τις δυο πλευρές του στενού του Ευρίπου, δηλαδή τον Κάνηθο (Καράμπαμπα) και το φρούριο (ή κάστρο) της Χαλκ ίδας, που έκλειναν τη δίοδο των πλοίων και από τους δύο κόλπους του Ευβοϊκού. Επειδή βρισκόταν μακριά από τα σύνορα και τα θέατρα των πολέμων, η Χα λκ ίδα ζούσε βίο ήσυχο και ασφαλή, σημειώνο ντας πρόοδο στη βιομηχανία, στο εμπόριο και τις τέχνες. Ήταν η μ εγαλύτερη και σπουδαιότερη πόλη της Εύβοιας και μία από τις πλουσιότερες στην Ελλάδα. Μέχρι σήμερα μάλιστα σώζεται ο ναός της Αγίας Παρασκευής που ανήγειρε ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός. Εικ.9. Τοπογραφικός χάρτης της ευρύτερης περιοχής της αρχ αίας Χαλκίδας. Πηγή: Ευβοϊκή Εγκυκλοπαί δει α, λήμμα Χαλκί δα Εικ.10. Ο ναός της Αγ.Παρασκευής, πολιούχου της πόλης. Ξυλόστεγη βασιλική που αν εγέρθηκε τον 5 ο αιών α μ.χ

6 Από το 1205 έως και το 1470 η Εύβοια βρισκόταν υπό την κατοχή των Φράγκων. Από το 1205 έως το 1300 κυρίαρχοι είναι οι Λομβαρδοί βαρόνοι και ο βάιλος της Βενετίας, που είχε την έδρα του στον Έγριπο και σταδιακά έγι νε πανίσχυρος, αυτός κυβερνούσε την Εύβοια σύμφωνα με τις προτιμήσεις της Βενετίας. Από το 1300 έως το 1372 διοικούν οι Ενετοί και βαθμιαία αποκτούν τον έλεγχο του νησιού, και τέλος από το 1372 έως το 1470 οι Ενετοί γίνο νται απόλυτοι κυρίαρχοι. Πρώτη φροντίδα των σταυροφόρων που εγκαταστάθηκαν στη Χα λκ ίδα ήταν η ανακατασκευή του φρουρίου του Ευρίπου. 7 Υπό τους Ενετούς η πόλη υπέφερε λιγότερο από ό,τι επί Λομβαρδών. Οι Χα λκ ιδέοι ζούσαν μία σχετικά άνετη ζωή διατηρώντας τα έθιμά τους και απολαμβάνοντας στοιχειώδη αυτοδιοίκηση ενώ παράλληλα μια σημαντική και αρμονική κοινωνία ευ γενών της Δύσης άκμαζε στην πόλη του «Νεγρεπόντε», σε αντίθεση με τους Εβραίους που, αποκλεισμένοι στο γκέτο τους, τη σημερινή συνοικία «Εβραϊκ ά», είχαν τα μεγα λύτερα φορολογικά βάρη. 8 Η Χα λκ ίδα τα χρόνια αυτά βρισκόταν σε ανθηρή οικονομική κατάσταση, είχε πυκνή συγκοινωνία και ακμαίο εμπόριο και ήταν μετά την Κρήτη, αξιόλο γο διαμετακομιστικό κέντρο. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, η Χα λκ ίδα έγινε η πιο σπουδαία πόλη των ενετικών κτήσεων. Ο βάιλος δαπανούσε πολλά χρήματα για την ίδια και το κάστρο της, που απέκτησε την τελική μορφή του επί ενετοκρατίας, το 1304, χτισμένο πάνω σε βάσεις του βυζαντινού κάστρου. Στις 12 Ιουλίου 1470 η Εύβοια, μαζί και η Χα λκ ίδα, πέρασε στα χέρια των Τούρκων. Ονομάστηκε Εγριμπός ή Γριμπός και μοιράστηκε σε δυο πασαλίκια (σατραπείες): της Χα λκ ίδας και της Καρύστου. Για να αυξήσουν τον πληθυσμό της πόλης που σφάχτηκε, οι Τούρκοι έπαιρναν γυ ναίκες Ελλη νίδες και τις εκτούρκιζαν με τη βία. Υποχρέωνα ν δε με διάφορα πιεστικά μέσα το τούρκεμα των χριστιανών. Επίσης μετάφεραν στη Χα λκ ίδα και στην Κάρυστο από άλλα μέρη Τούρκους ή εξισλαμισμένους Έλληνες, με Εικ.11. Η Εβραϊκή Συναγωγή στην οδό Κώτσου. Εικ.12. Η Χαλκίδα το Απεικονίζονται τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πόλης. Το τείχος, η τάφρος, το κάστρο του Ευρίπου, καθώς και οι τρεις πύλες που τη συνδέουν με τις γύρω περιοχές. Πηγή: vitoros.gr 7 «Ευβοϊκή εγκυκλοπαίδεια», τόμος Γ, λήμμα «Χαλκίδα» 8 itoros.gr 6

7 αποτέλεσμα κατά την απελευθέρωση να υπερτερούν οι Τούρκοι από τους Χριστιανούς. Η Χαλκ ίδα, χάρη στα οχυρά κάστρα της, ορίστηκε έδρα του νομού Ευβοίας (σαντζάκι Εγριμπός ή Εγρίπου) και περιελάμβανε τους καζάδες των Θηβών, των Αθηνών, της Λιβαδειάς, των Σαλώνων και της Αταλά ντης. Στη Χα λκ ίδα έμενε ο πασάς, πολιτικός και στρατιωτικός διοικητής της Εύβοιας, και ο ναύαρχος που επιτηρούσε το Αι γαίο πέλα γος. Οι Τούρκοι της πόλης υπολογίζονταν σε 1000 οικογένειες. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας, μετά τον 16 ο αιώνα, χωρίς να είναι γνωστό το πότε ακριβώς, η πόλη ξεπέρασε τα παλαιότερα της όρια και, χωρίς βέβαια να καταστραφεί το υπάρχον φρούριο, επεκτάθηκε έξω από αυτό σε ένα προάστιο το οποίο προστατευόταν από ένα αρκετά πρόχειρο τούρκικο περιτείχισμα και σταδιακά αναπτύχθηκε και έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της. Τον πολεοδομικό ιστό του φρουρίου διαρθρώνουν δύο βασικοί άξονες, που συνεχίζουν στο προάστιο και αποτελούν τους δυο κύριους δρόμους που οδηγούν από τον Εύριπο προς το εσωτερικό του νησιού. Πρόκειται για τους άξονες που ξεκινούν από την πύλη του πορθμού και καταλήγουν αντίστοιχα στην Άνω και στην Κάτω Πύλη. Εγκάρσια σε αυτούς, (κατά τη διεύθυνση Β-Ν), υπάρχει τρίτος άξονας που ξεκινάει επίσης από την Πύλη του Πορθμού και καταλήγει στο άκρο του φρουρίου. 9 Οι τρεις αυτοί άξονες εξακολουθούν να υπάρχουν μέχρι σήμερα στο ν ιστό της πόλης. Πρόκειται, αντίστοιχα για τις οδούς Κώτσου και Αγγελή Γοβιού ενώ ο τρίτος δεν είναι τόσο σαφής, πιθανόν ταυτίζεται με τις σημερινές οδούς Παίδων και Σταμάτη, ή με την οδό Παύλου. Μαρτυρίες περιηγητών που πέρασαν απ ό τη Χαλκίδα για την πόλη Εικ.13. Η Χαλκίδα το Απεικόνιση απ ό τα νότια, την περιοχή του Αγ.Στεφάν ου. Πηγή: vitoros.gr Εικ.14. Η Χα λκίδα το Δεξιά είν αι η συνοικία του κάστρου στην ευβοϊκη ακτή. Πηγή: vitoros.gr Ο Ross, που πέρασε από τη Χαλκίδα, στις αρχ ές του 18ου αιών α, σημειώνει για το φρούριο ότι στα περισσότερα τμήματά του είν αι έργο του φράγκικου και βενετσιάνικου μεσαίων α, προσθέτον τας πως το λιοντάρι του Αγ. Μάρκου και οικόσημα ιταλικών οικογεν ειών, βρίσκονται εντοιχ ισμέν α πάνω σε πύλες και πόρτες. Για μερικά οικοδομήματα του κάστρου αν αφέρει την φραγκοβενετσιάνικη προέλευσή τους και επισημαίν ει ιδιαίτερα μια εκκλησιά (προφανώς την Αγία Παρασκευή) και ένα χάλασμα απ έν αντί της, απ ομειν άρι απ ό το νοσοκομείο των ναϊτών. 9 Μαμαλούκος Στ., «Χαλκίδα. Τα νεοκλασικά σπίτια», Αθήνα 1981, σ.17 7

8 Ο Bronzetti γράφει στις αν αμνήσεις του για την πόλη πως βρίσκεται στο στεν ό της θάλασσας Εύριπος που έχ ει πλάτος 100 ποδών. Στη μέση του πορθμού υπ άρχ ει έν α φρούριο για να υπερασπίζει τη γέφυρα που έφτιαξε ο Μαχ μούτ-πασάς στα 1642 και που εν ών ει το νησί με την Βοιωτία. Η στενή με πολλά τόξα αυτή γέφυρα εν ών ει τη στεριά με το φρούριο της γέφυρας κι απ ό κει άλλη ξύλιν η σε κακή κατάσταση γέφυρα οδηγεί στην πόλη (κάστρο). Ο Girard δίν οντας μας στοιχεία για όλη την πόλη τονίζει πως έχ ει το σχ ήμα τριγώνου: η κορυφή του καταλήγει στη γέφυρα και τις δυο πλευρές του προστατεύει η θάλασσα. Απ ό την τρίτη πλευρά το τείχος περιτριγυρίζεται από την τάφρο που την περνάς με δύο γέφυρες για να φτάσεις σε δύο πύλες. Ο Stephani για το κάστρο αν αφέρει πως τα τείχη του είν αι πολύ ισχ υρά και επισημαίν ει ότι οι αν αρίθμητοι μεσαιων ικοί πύργοι και οι πολεμίστρες αποτελούν αρνητικό θέλγητρο. Για το εσωτερικό του κάστρου γράφει ότι τα σπίτια είν αι πολύ κοντά το έν α στο άλλο και χωρίζονται με στενούς χ ωματόδρομους. Είν αι τούρκικου ρυθμού και αποτελούν ται από δυο πτέρυγες εκ των οποίων η μια είν αι για τις γυν αίκες και η άλλη για τον αφέντη, τους φίλους του και τους υπηρέτες του. Οι περιηγητές του ευβοϊκού χώρου, κατά τη διάρκεια του πρώτου μισού του 19ου αιών α, δίν ουν πολλές πληροφορίες για έν α σημαντικό αριθμό τζαμιών στο κάστρο και στο προάστιο, αν και όχ ι πάντοτε ακριβείς και απαλλαγμέν ες συγχύσεων. Παράδειγμα αποτελεί ο Τούρκος περιηγητής Εβλιά Τσελεμπή, που δίν ει πληροφορίες για τον αριθμό τους. Λέει πως υπήρχ αν έντεκα τουρκικοί μαχ αλάδες στο κάστρο και περίπου άλλοι τόσοι στο Ξώχ ωρο-προάστιο, πέντε χ ριστιαν ικοί και έν ας εβραϊκός, με κέντρα τους τα θρησκευτικά κτίρια. 10 Κατά την Ελλη νική Επανάσταση, η Χα λκ ίδα, με τα δύο φρούριά της (Χα λκ ίδας και Καράμπαμπα), αποτελούσε απόρθητη πόλη. Στα τέλη Μαΐου και στις αρχές Ιουνίου του 1821, η πόλη πολιορκήθηκε από τους Έλληνες χωρίς επιτυχία. Τον Νοέμβριο του 1823 νέα πολιορκία της Χαλκ ίδας από τον Οδυσσέα Ανδρούτσο, με τη βοήθεια Ψαριανών πλοίων, περιορίζει τους Τούρκους στο φρούριο αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Έτσι η Χαλκ ίδα αλλά και όλη η Εύβοια παρέμεινε στα χέρια των Τούρκων ακόμη και μετά την άφιξη του Καποδίστρια και μόνο μετά από συνθήκη, στις , παρεδόθη στην Ελλάδα. 11 Εικ.15. Το πρώτο σχ έδιο για τη Χαλκίδα, Περιλαμβάνει μόν ο την π εριτειχ ισμέν η συνοικία του Κάστρου. Κάτω δεξιά διακρίν εται η γέφυρα του Ευρίπου. Ο άξον ας που τη συν δέει με την Άν ω Πύλη (στο κέντρο πάνω) είν αι η σημερινή οδός Κώτσου Πηγή: Κ. Καυκούλα, Ν. Παπαμίχος, Β. Χαστάογλου,«Σχέδι α πόλεων στην Ελλάδα του 19 ου αι.», σ.66 Εικ.16. Έν α απ ό τα λίγα εν απομείν αντα τμήματα του κάστρου της Χαλκίδας, κοντά στην Αγία Παρασκευή. Στεγάζει σήμερα το λαογραφικό μουσείο της πόλης itoros.gr, «Βυζαντιν ά και μεταβυζαντιν ά μν ημεία στην ευρύτερη περιοχή της Χαλκίδας», εργασία από το Γυμν άσιο Καν ήθου, Δεκέμβριος

9 Γ2. Τα σημαντικότερα οχυρωματικά έργα της πόλης Δύο είναι τα σημαντικότερα οχυρωματικά έργα, το Κάστρο της Χαλκ ίδας και ο Καράμπαμπας. Η πόλη της Χα λκ ίδας περιβαλλόταν από ισχυρό και δυσπόρθητο κάστρο, που, όπως αναφέρθηκε, ολοκληρώθηκε από τους Ενετούς, το 1304, πάνω στις βάσεις του βυζαντινού. Στο υπέρθυρο των πυλών του βρισκόταν σκαλισμένο σε μάρμαρο το λιοντάρι του Αγίου Μάρκου της Βενετίας. Χωριζόταν από την υπόλοιπη πόλη με οχυρωματική τάφρο που ένωνε το Βόρειο Ευβοϊκό με το Βούρκο. Η επικοινωνία της Έσω και της Έξω πόλης γινότα ν μόνο με τρεις πύ λες, την Άνω Πύλη ή Πόρτα του Χριστού, την Κάτω Πύλη και την Πύλη του Ναού. Η Άνω Πύλη ήταν στη διασταύρωση των σημερινών οδών Φαβιέρου και Παπαναστασίου, η Κάτω Πύλη βρισκόταν στο Στρογγυλό και η τρίτη, η Πύλη του Ναού ήταν κοντά στην Αγία Παρασκευή, εκ εί που σήμερα βρίσκεται το στρατιωτικό μαγειρείο της Σχολής Πεζικού (χάρτης 1). Κατά τον 16 ο και 17 ο αιώνα οι Έλλη νες δημιούργησαν νέα πόλη έξω από το Κάστρο της Χαλκ ίδας 12. Στο εσωτερικό του Κάστρου βρίσκονται τα σπίτια και τα μαγαζιά της πόλης, που είχε κατοίκους Έλλη νες, Εβραίους και Τούρκους κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Έξω από την περιτειχισμένη πόλη με τα στενά δρομάκια, βρισκόταν το προάστιο, που, για τους περιηγητές, είχε τον ίδιο με την τειχισμένη πόλη ή και ακόμη καλύτερο χαρακτήρα. Τον 19ο αι. στο προάστιο βρίσκονταν το λιμάνι, η αγορά, όλη η εμπορική κίνηση και τα ομορφότερα σπίτια της πόλης. 13 Στο Κάστρο έμεναν μόνο οι Τούρκοι, έξω στο προάστιο, έμεναν οι Χριστιανοί, που ασχολούνταν με το εμπόριο. Μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους, η άθλια κατάσταση στην οποία περιήλθαν τα τείχη και το ψυχολογικό κλίμα που υπήρχε στους πολίτες, οδήγησαν στη ν κατεδάφιση των τειχών. «...Το δεύτερο ζήτημα που απασχολεί εί ναι η κατεδάφιση του σάπιου και άχρηστου φρουρίου που πολλοί εύχονται την πραγματοποίησή της» (από την εφημερίδα «Εύριπος», 12 «Ευβοϊκή εγκυκλοπαίδεια», τόμος Γ, λήμμα «Χαλκίδα» 13 itoros.gr, «Βυζαντιν ά και μεταβυζαντιν ά μν ημεία στην ευρύτερη περιοχή της Χαλκίδας», εργασία από το Γυμν άσιο Καν ήθου, Δεκέμβριος 1999 Εικ.17. Η Χαλκίδα το 1880 περίπου. Φαίν εται, η συνοικία του Κάστρου εντός των τειχών και το αν απ τυσσόμενο Προάστιο εκτός. Το θαλάσσιο μέτωπο παραμένει ακόμα ανεκμετάλλευτο. Πηγή: vitoros.gr κάστρο προάστιο Χάρτης 1. Η Χα λκίδα μετά την απελευθέρωση. Εντός των τειχών (κόκκινη γραμμή) είν αι η συνοικία του Κάστρου και βόρεια το Προάστιο. Πηγές: ιδία επεξεργασία (ως υπ όβ α θρ ο χρησι μοποι ήθηκε οδι κός χάρτης, έκδοση του Δήμου Χαλκι δέων, ενώ οι πληροφορίες γι α την έκταση της πόλης προέρχονται από το βι βλί ο του Μαμαλούκου, «Χαλκί δα. Τα νεοκλασι κά σπί τια») 9

10 1898).Τελικά την κατεδάφιση υποσχέθηκε στο δήμαρχο Χαλκ ιδέων Ηρακλή Γαζέπη ο πρωθυπουργός Χ. Τρικούπης κατά την επίσκεψή του στην πόλη το Το γκρέμισμα άρχισε το 1885 και συνεχίστηκε στα αμέσως επόμενα χρόνια, για να εξαφανιστεί σι γά σιγά τελείως κάθε σημάδι απ' το πολυτάραχο παρελθόν της Χα λκ ίδας. Συγχρό νως με το γκρέμισμα του φρουρίου άρχισε και η κάλυψη της τάφρου που από το 1840 ήταν ξερή. Η ολοκληρωτική όμως κάλυψη δεν είχε τελειώσει ακόμα στα 1896, αφού έως τότε είχε γκρεμιστεί μόλις η βορειοανατολική πλευρά των τειχών. Η κατεδάφιση των τειχών ικανοποίησε τους κατοίκους της Χαλκ ίδας, βρέθηκαν όμως κάποιοι που καταδίκασαν την απόφαση για το γκρέμισμα όλων των τειχών της πόλης. Μέχρι και ο βασιλιάς Γεώργιος Α χαρακτήρισε το γκρέμισμα ως πράξη βάρβαρη, ιδιαίτερα αυτό των πύργων με τον λέο ντα της Βενετικής Δημοκ ρατίας που ακόμα και οι Τούρκοι σεβάστηκαν. 14 Σήμερα σώζονται μόνο λίγα λείψανα του: οι υπόγειες αποθήκες κάτω από την πλατεία Τζαμιού, ένα κτίριο στους στρατώνες, το κτίριο που στεγάζει σήμερα το Λαογραφικ ό μουσείο (εικ.16) και ένα τμήμα που ανασκάφηκε το 1973 στην οδό Μαρδοχαίου Φριζή. Στο ύψωμα της Κανήθου, ορθώνεται το κάστρο του Καράμπαμπα (εικ.18,19), το οποίο έχτισαν οι Τούρκοι, προκειμένου να κρατήσουν τους Ενετούς μακριά από τη Χαλκ ίδα κατά τη διάρκεια του δεκαπεντάχρονου ενετοτουρκικού πολέμου που ξέσπασε το Ο λόφος πιθανότατα οχυρώθηκε για πρώτη φορά κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, αλλά εί ναι βέβαιο ότι δεν είχε οχύρωση στους Βυζαντινούς χρόνους, κατά τη διάρκεια της Ενετοκρατίας και τους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας. Η θέση του είναι στρατηγική, καθώς ελέγχει τα στενά του Ευρίπου και την πόλη της Χα λκ ίδας. Το κάστρο του Καράμπαμπα σχεδίασε ο Ενετός Γερόλυμος Γκαλόπο, ο οποίος εξαιτίας της κακομεταχειρίσεώς του στο ενετικό στρατόπεδο, εγκατέλειψε τη σημαία του Αγίου Μάρκου, κάτω από την οποία είχε Εικ.18. Ο λόφος του Καράμπαμπα με το κάστρο και ο σιδηροδρομικός σταθμός , εκδ.μάτσας Εικ.19. Η κύρια είσοδος του κάστρου σήμερα. Τους θεριν ούς μήν ες φιλοξεν ούνται πολιτιστικές εκδηλώσεις του Δήμου Χαλκιδέων. Πηγή: da.gr 14 itoros.gr 15 «Ευβοϊκή εγκυκλοπαίδεια», τόμος Γ, λήμμα «Χαλκίδα» 10

11 πολεμήσει στο Ναύπλιο, και πέρασε στις τάξεις των Τούρκων 16. Το φρούριο πολιορκήθηκε ανεπιτυχώς από τον Μοροζίνι το 1688 και οι Τούρκοι κατόρθωσαν να διατηρήσουν την κυριότητά του έως την απελευθέρωση της Ελλάδας, οπότε και το παρέδωσαν στο Ελλη νικό κράτος. Έχει στενόμακρο περίβολο, προσανατολισμένο Α-Δ, με προτείχισμα στη βόρεια πλευρά, τρεις προμαχώνες και έναν μ εγά λο πύργο. Το νότιο τμήμα του τοίχου διατηρείται σε κακή κατάσταση. Αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη έχουν εντοιχιστεί σε αρκετά σημεία του περιβόλου. Η μοναδική πύλη του φρουρίου βρίσκεται στη ΝΑ πλευρά του τείχους, ενώ γύρω της έχουν οικοδομηθεί κτήρια στρατιωτικού χαρακτήρα. Στον ανατολικό τοίχο του περιβόλου, μεταξύ της πύλης και του ανατολικού πύργου, βρίσκεται κωδωνοστάσιο, κτισμένο στη θέση όπου βρισκόταν η καμπάνα του συνα γερμού του φρουρίου. Το μόνο καλά σωζόμενο κτίσμα μέσα στον περίβολο είναι ναός αφιερωμένος στον Προφήτη Ηλία, που χρονολογείται το Εβραϊκή παροικία Η Χαλκίδα, σαν πολυπληθής και εμπορική πόλη, είχ ε μεγάλη εβραϊκή παροικία. Οι Εβραίοι της πόλης, δεν είν αι ίσως οι πρώτοι που εγκαταστάθηκαν σε Ελλην ικό έδαφος, η κοιν ότητά τους όμως είν αι η αρχ αιότερη της Ευρώπης και η μόν η που ζει στην ίδια πόλη, αδιάλειπτα, για περισσότερους από 20 αιών ες 18. Σύμφωνα με τον Εβραίο περιηγητή Βεν ιαμίν Ραββίν ο στα μέσα του 12 ου αιών α μ.χ. ζούσαν στη Χαλκίδα 200 Εβραίοι, εν ώ ο Εβραίος συγγραφέας Βεν ιαμίν Τοδάλα, για την ίδια περίοδο, αν αφέρει 1200 άτομα. Η εβραϊκή παροικία εξακολουθούσε να υπ άρχ ει με μια συν αγωγή στα νότια της πόλης και στα χρόνια της Εν ετοκρατίας υπό την προστασία της Βεν ετίας, για την ύπ αρξη της δε πλήρωνε υψηλό φόρο, μεγαλύτερο από αυτόν των Ελλήν ων. Επ ί τουρκοκρατίας, το 1570, οι Εβραίοι αποτελούσαν το 6,4% του πληθυσμού, εν ώ οι Χριστιαν οί το 56,3% και οι Μουσουλμάν οι το 37,3%, ποσοστό που ήταν το υψηλότερο αν άμεσα στις πόλεις που αποτελούσαν το σαντζάκι του Ευρίπου (Αθήν α, Σάλωνα, Θήβα, Λιβαδειά, Αταλάν τη). Τον Οκτώβριο του 1940 η κοινότητα αριθμούσε 325 άτομα 19. Σήμερα η κοινότητα, αν και μικρή, 170 άτομα σύμφωνα με εργασία του Καρύδης Δ, «Συγκρότηση και εξέλιξη των ελλην ικών πόλεων, 15 ος -19 ος αιών ας», Αθήνα 1988, σ.31 Χάρτης 2.Η Χαλκίδα τη δεκαετία του 1890, πριν την κατεδάφιση των τειχών, που φαίνονται με κόκκινη γραμμή στην ευβοϊκή ακτή. Στην βοιωτική ακτή με κόκκινη γραμμή συμβολίζεται το κάστρο του Καράμπαμπα. Φαίν εται, επ ίσης, η έκταση της πόλης, το Κάστρο εντός των τειχών και το Προάστειο εκτός, σε σχ έση με το κύριο οδικό δίκτυο σήμερα. Πηγή: ιδία επεξεργασία (ως υπόβαθρο χρησι μοποι ήθηκε οδι κός χάρτης, έκδοση του Δήμου Χαλκι δέων, ενώ οι πληροφορί ες γι α την έκταση της πόλης προέρχονται από το βιβλίο του Μαμαλούκου, «Χαλκί δα. Τα νεοκλασι κά σπί τια») 11

12 Γυμν ασίου Καν ήθου, είν αι δραστήρια και πλήρως εν σωματωμέν η στην οικονομική και κοιν ων ική ζωή του τόπου, με δική της Συν αγωγή (εικ.11) και Νεκροταφείο. Η ιστορική συν αγωγή της αν οικοδομήθηκε μετά την πυρκαγιά του 1846, η οπ οία κατέστρεψε το παλαιό κτίσμα και τη μεγάλη βιβλιοθήκη του, εν ώ το νεκροταφείο της περιέχει επ ιτάφιες επιγραφές που χρον ολογούν ται απ ό τον 15o αιών α π.χ. 20 Γ3. Μετά την απελευθέρωση και έως το 1933 Μετά την απελευθέρωση ο πληθυσμός της Χαλκ ίδας ήταν 7174 κάτοικοι. Το 1850 κυκλοφόρησε η εφημερίδα «ΕΛΛΗΝ», η πρώτη εφημερίδα της Εύβοιας. Η τακτική της κυκλοφορία φανερώνει πως η Εύβοια είχε εισέλθει σε περίοδο κοινωνικής και πολιτιστικής αναδημιουργίας. Ωστόσο η Χαλκ ίδα διατηρούσε τον ανατολίτικο χαρακτήρα της. Τα τζαμιά της πόλης κατεδαφίστηκαν, εκτός από αυτό της Πλατείας Πεσόντων Οπλιτών, το Από την περίοδο της Τουρκοκρατίας, η Χαλκ ίδα ήταν εξαγωγικό κέντρο της Εύβοιας με σημαντική γεωρ γική αλλά και βιοτεχνική παραγωγή, ενώ είχε λιμάνι με έντονη εμπορική κίνηση. Η ίδια κατάσταση διατηρείται και την πρώτη περίοδο ( ) που ακολουθεί την απελευθέρωση και κατά την οποία, μέσα από ανακατατάξεις των κατοίκων, διαμορφώνεται σταδιακά η κοινωνία της πόλης. Τη δεύτερη περίοδο ( ), η σύνθεση του πληθυσμού έχει αποκρυσταλλωθεί. Αναπτύσσεται ιδιαίτερα ο βιοτεχνικός τομέας (κεραμοποιία, ποτοποιία) καθώς και το εμπόριο. Στη θέση της μέχρι τότε κυρίαρχης αγροτικής τάξης, εμφανίζεται η αστική, γεγο νός που έχει αντίκτυπο και στην αρχιτεκτονική εξέλιξη της πόλης. Η πορεία που ακολουθεί είναι παράλληλη με αυτή της Αθήνας σε μικρότερη κλίμακα, ενώ καθοριστική ήταν και η σύνδεση των δύο πόλεων με το τρένο το 1904, που διευκόλυνε σημαντικά την ανταλλαγή υλικών και πνευματικών αγαθών. Η Χα λκ ίδα, πριν ακόμα την προσάρτηση της στο ελλη νικό κράτος, παρουσιάζει την εικόνα μιας μεσαιωνικής πόλης και αποτελείται από την περιτειχισμένη περιοχή του Κάστρου, και από το Προάστιο (εκ τός των Χάρτης 3. Η Χα λκίδα στις αρχ ές της δεκαετίας του Φαίν εται ο βασικός κορμός της πόλης και οι πυρήνες των κυριότερων προσφυγικών συνοικισμών, σε σχ έση με το κύριο οδικό δίκτυο σήμερα. Πηγή: ιδία επεξεργασία (ως υπόβαθρο χρησιμοποι ήθηκε οδι κός χάρτης, έκδοση του Δήμου Χαλκι δέων, ενώ οι πληροφορί ες γι α την έκταση της πόλης προέρχονται από βιβλιογραφικές αναφορές και προφορι κές μαρτυρίες.) Βραν όπουλος Επ, «Ιστορία της Εύβοιας», Αθήνα 1995, σ

13 τειχών) με ίση σχεδόν έκταση. Η ίδια κατάσταση διατηρείται και μετά την απελευθέρωση 22. Το 1836 εγκρίνεται το πολεοδομικό σχέδιο της Χαλκ ίδας (εικ.15) που, όπως και τα περισσότερα σχέδια της εποχής (Αγρίνιο-1838, Ναύπακτος-1838, Μεσολόγγι-1845 κλπ.) περιλαμβάνει κυρίως μικρές τακτοποιήσεις οικοπέδων, παρακολουθώντας την υπάρχουσα οικοδομική κατάσταση και μορφή ιδιοκτησίας χωρίς να εξειδικεύεται ως προς τις ιδιαίτερες τοπικές συνθήκες. 23 Εκτός όμως από τη διάνοιξη των κυριότερων δρόμων, το σχέδιο καθυστερεί να εφαρμοστεί λόγω των αντιδράσεων των κατοίκων. Αρ χικ ά, και με την αποχώρηση των Τούρκων, η έκταση της πόλης δεν αλλάζει αφού οι νέοι κάτοικοι εγκαθίστανται στα κενά που προκύπτουν. Με την πάροδο του χρόνου και την αύξηση του πληθυσμού, αρχίζει η εφαρμογή του σχεδίου και η πόλη επεκτείνεται βόρεια και ανατολικά (χάρτης 2). Τις τελευταίες δεκαετίες του 19 ου αιώνα η κατάσταση έχει αποκρυσταλλωθεί. Κατά μήκος της παραλίας στον βόρειο ευβοϊκό και εκτός των τειχών, εί ναι οι καλύτερες συνοικίες όπου κατοικούν οι μεγα λοαστοί και βρίσκονται τα δημόσια κτίρια (γεγο νός που ισχύει ακόμα και σήμερα). Πίσω από αυτές τις γειτονιές, δηλαδή κατά μήκος των σημερινών οδών Κακαρά και Αβάντων, κατοικούν οι μεσοαστοί, μικροαστοί και έμποροι, ενώ μέσα στο Κάστρο και προς τα νότια είναι οι φτωχογειτονιές και οι εργατικές συνοικίες. 24 Σημείο σταθμός στην εξέλιξη της πόλης υπήρξε το 1922 (χάρτης 3). Μεγά λος αριθμός προσφύγων έφτασε στην Χα λκ ίδα, 5000 άτομα σύμφωνα με τον Βρανόπουλο, που άλλαξε την όψη της. Εμφανίστηκαν στις πλατείες παράγκες και άρχισε η ανέγερση των προσφυγικών συνοικισμών. Στο κτήμα Βουδούρη κτίστηκε η Νέα Αρτάκη, στον Κοπανά η Νέα Λάμψακος, ενώ μέσα στη Χα λκ ίδα εγκαταστάθηκαν κυρίως στις συνοικίες Νεάπολη, Καναπίτσα, Καράμπαμπας, «Τούρκικα Μνήματα». Συνο λικά πρόσφυγες ήρθαν στην Εύβοια, ενώ το 1924 ήρθαν άλλοι 4000 τουρκόφωνοι Έλληνες πρόσφυγες από τα βάθη της Μ.Ασίας 25. Εικ.20. Το Κόκκιν ο Σπίτι (1884) και στο βάθος ο λόφος του Καράμπαμπα. Πηγή: da.gr Εικ.21. Το Δημαρχ είο Μέγαρο Κότσικα (1906) 22 Παλόγου Σ, «Χαλκίδα. Νεοκλασική αρχ ιτεκτονική», εργασία για το μάθημα Ιστορία-Θεωρία 7, Καυκούλα Κ, Παπαμίχος Ν, Χαστάογλου Β,«Σχέδια πόλεων στην Ελλάδα του 19 ου αι.», σ Παλόγου Σ, «Χαλκίδα. Νεοκλασική αρχ ιτεκτονική», εργασία για το μάθημα Ιστορία-Θεωρία 7, Βραν όπουλος Επ, «Ιστορία της Εύβοιας», Αθήνα 1995, σ και Ιωαννίδης Ελ., «Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Εύβοια», Χαλκίδα

14 Αεροφωτογραφία 1. Η Χαλκίδα το 1945 Πηγή: Γεωγραφι κή Υπηρεσί α Στρατού Χάρτης 4. Η Χα λκίδα το Η πόλη έχ ει επ εκταθεί κυρίως προς τα νότια. Στον χάρτη αυτό, καθώς και σε όσους ακολουθούν, απ οτυπ ών εται ο βασικός κορμός της πόλης, όπ ως αυτός φαίν εται στις αεροφωτογραφίες του παραρτήματος. Πηγή: ιδία επεξεργασία (ως υπόβαθρο χρησιμοποι ήθηκε οδι κός χάρ της, έκδοση του Δήμου Χαλκι δέων, ενώ οι πληροφορί ες για την έκταση της πόλης προέρχονται από τη ΓΥΣ.) 14

15 Αεροφωτογραφία 2. Η Χαλκίδα το 1960 Πηγή: Γεωγραφι κή Υπηρεσί α Στρατού Χάρτης 5. Η Χαλκίδα το Η πόλη έχ ει επ εκταθεί κυρίως προς τα νότια. Πηγή: ιδία επεξεργασία (ως υπόβαθρο χρησι μοποι ήθηκε οδι κός χάρτης, έκδοση του Δήμου Χαλκι δέων, ενώ οι πληροφορί ες για την έκταση της πόλης προέρχονται από τη ΓΥΣ.) 15

16 Από τις πηγές της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας, επιβεβαιώνο νται τα παραπάνω στοιχεία. Το 1920 ο πληθυσμός του Δήμου Χαλκ ιδέων ήταν άτομα, ενώ το 1928 έφτασε τα Αντίστοιχα, τα νούμερα για τη Νέα Αρτάκη είναι 192 άτομα το 1920 και άτομα το 1928, ενώ για τη Νέα Λάμψακο το 1920 ο πληθυσμός είναι μηδενικός και το 1928 φτάνει τα 678 άτομα 26 (πίνακας 1). Το 1926, στα πλαίσια της συνεχώς αυξα νόμενης ζήτησης τσιμέντου στην Ελλάδα, ιδρύεται η εταιρία «ΤΣΙΜΕΝΤΑ ΧΑΛΚΙΔΟΣ Α.Ε.» στη βοιωτική ακτή, εκεί που σήμερα καταλήγει η νέα γέφυρα. Το 2001 συ γχωνεύεται με την Ανωνύμη Γενική Εταιρία Τσιμέντων "ΗΡΑΚΛΗΣ", και σήμερα πλέον έχει συ γχωνευτεί με την LAFARGE BETON 27. Από την ίδρυση της μέχρι και σήμερα, η τσιμεντοβιομηχανία αποτελεί σημαντικό έρεισμα της οικονομίας της πόλης. Το 1933 έγινε σχέδιο για την Χα λκ ίδα για το οποίο δεν υπάρχουν περισσότερες πληροφορίες, παρά μόνο ότι με βάση αυτό έγινε το σχέδιο του Γ4. Από το 1945 έως και το 1985 Η αναγνώριση της εξέλιξης της πόλης μετά το 1945 έγινε με συ γκριτική μελέτη των αεροφωτογραφιών, των γραπτών και προφορικών πηγών και των ιχνών στον αστικό ιστό σήμερα. Σημεία-κλειδιά που εντοπίζονται στις αεροφωτογραφίες είναι οι βασικοί οδικοί άξονες, Αβάντων, Ληλα ντίων, Προαστείου, Αρεθούσης και Χαϊνά, που υπάρχουν μέχρι και σήμερα, καθώς και μεγάλα αστικά κενά (Εβραϊκό Νεκροταφείο, γήπεδο κλπ.) και σημαντικά κτίρια (Δημοτικ ή Αγορά, Δικ αστήρια κλπ.). Τελικός στόχος είναι να εντοπιστούν, κατά προσέγγιση, τα όρια του πυκ νού αστικού ιστού (αφού δεν εί ναι δυνατόν η πόλη να έχει σαφή και αυστηρά όρια), ώστε να αποτυπωθούν στους χάρτες. Το 1945 η έκ ταση της Χαλκ ίδας περιορίζεται σε αυτήν που σήμερα θεωρείται κέντρο της πόλης (χάρτης 3). Φαίνεται στην αεροφωτογραφία η ΝΟΜΟΣ ΕΥΒΟΙΑΣ ΔΗΜΟΣ ΧΑ ΛΚΙΔΕΩΝ Δ.Δ ΝΕΑΣ ΛΑΜΨΑΚΟΥ ΔΗΜΟΣ ΝΕΑΣ ΑΡΤΑΚΗΣ Πίνακας 1. Πληθυσμιακή εξέλιξη. Το δημοτικό διαμέρισμα Ν.Λαμψάκου και ο Δήμος Ν.Αρτάκης είναι οι περιοχές που μαζί με το Δήμο Χαλκιδέων δέχτηκαν το μεγαλύτερο ποσοστό προσφύγων το 1922, όπ ως αν αφέρεται και στο κείμενο. Παρατηρούμε επίσης ότι αν και από το 1961 έως το 1971 ο πληθυσμός του νομού Ευβοίας παρέμεινε σχ εδόν σταθερός, ο πληθυσμός του Δήμου Χαλκιδέων αυξήθηκε κατά οκτώ χιλιάδες κατοίκους, στοιχ είο που επιβεβαιών ει το έν τονο κύμα μετανάστευσης εντός του νομού, από τις αγροτικές περιοχές στα αστικά κέντρα. Πηγή: στοι χεία από την Εθνική Στατι στι κή Υπηρεσί α δημοσι ευμένα στο vitoros.gr 26 Εθν ική Στατιστική Υπηρεσία (ΕΣΥ Ε)

17 βιομηχανία τσιμέντων εκεί που σήμερα καταλήγει η νέα γέφυρα. Στη βοιωτική ακτή υπάρχουν ελάχιστα κτίρια, πρόκειται μάλλο ν για τον προσφυγικό συνοικισμό που δημιουργήθηκε εκ εί. Όπως μάλιστα αναφέρει και ο Ελευθέριος Ιωαννίδης 28, οι πρώτες κατοικίες και καταστήματα στην Κάνηθο εμφανίζονται «από τις αρχές του 20 ου αιώνα και συγκεκριμένα μετά την κατασκευή της νέας τότε περιστροφικής γέφυρας (1896) και τη δημιουργία του σιδηροδρομικού σταθμού της γραμμής Αθήνα-Χα λκ ίδα», ενώ «γύρω στο ιδρύεται ένας θαυμάσιος προσφυγικός συνοικισμός 25 περίπου διπλοκατοικιών στην περιοχή». Δεκαπέντε χρόνια αργότερα, το 1960, η πόλη έχει επεκταθεί περιμετρικά, φαίνονται και τα πρώτα διάσπαρτα κτίρια στην περιοχή της Αγίας Μαρίνας (προς την νέα γέφυρα), ενώ εμφανής είναι και η επέκταση της στην βοιωτική ακτή (χάρτης 5). Επτά χρόνια αργότερα συντάσσεται από το δήμο γενικό σχέδιο για την πόλη, στο οποίο περιλαμβάνεται μόνο το τμήμα της Χαλκ ίδας στην ευβοϊκή ακτή και μέχρι τη συνοικία Σαλεμή (χάρτης 6). Το 1971 η πόλη επεκτείνεται κατά κύριο λόγο, στη βοιωτική ακτή, κατά μήκος του οδικού άξονα που την συνδέει με τη βόρειο Εύβοια και στην περιοχή της Αγίας Μαρί νας (χάρτης 7). Το 1973 εκπονείται από την ομάδα αρχιτεκτονικών και πολεοδομικών μελετών D.N.A. ρυθμιστικό και πολεοδομικό ρυμοτομικό σχέδιο με εντολή του τμήματος Χωροταξίας του Υπουργείου Εσωτερικών. Αντικείμενο του είναι η μελέτη της περιοχής επιρροής της Χαλκ ίδας, η αναγνώριση των σημαντικότερων προβλημάτων της, οι δυνατότητες ανάπτυξης και τελικά η διατύπωση των παραπάνω σχεδίων και των απαραίτητων νομοθετικών μέτρων για την εφαρμογή τους. 29 Το 1986 η εικόνα της πόλης προσεγγίζει τη σημερινή κατάσταση. Στην Αγία Μαρίνα έχουν χτιστεί και οι εργατικές κατοικίες, το βόρειο τμήμα της πόλης επεκτείνεται εσωτερικά του οδικού άξονα που την συνδέει με τη βόρειο Εύβοια, με έντονο ρυθμό επεκτείνεται η πόλη στη βοιωτική ακτή, ενώ με αργό ρυθμό προς το Ληλάντιο Πεδίο (χάρτης 8). Ένα χρόνο πριν, το 1985, εγκρίθηκε το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο της Χα λκ ίδας (ΦΕΚ Εικ.22. Γενικό Πολεοδομικό Σχ έδιο Ο διαχ ωρισμός της πόλης σε συνοικίες, τονίζονται τα κέντρα κάθε συνοικίας. Μέχ ρι σήμερα ελάχ ιστες είναι οι επ εμβάσεις που προβλέπονταν στο ΓΠΣ και έχ ουν υλοποιηθεί. Σε σχ έση με το θαλάσσιο μέτωπο το ΓΠΣ πρότεινε την διαμόρφωση του σε χώρο πρασίνου και πολιτισμού. Πηγή: ιδία επεξεργασία με υπόβαθρο από το ΦΕΚ 137.Δ.25/02/1987 γι α εργασία στο μάθημα Ει δι κά Θέματα Πολεοδομί ας 9 28 Ιωαννίδης Ελ., «Ιστορία του Δήμου Χαλκιδέων», Χαλκίδα 2002, σ D.N.A., Χαλκίς-Ρυθμιστικόν και ρυμοτομικόν σχέδιον, Γ Φάσις 17

18 137.Δ.25/02/1987), που περιλαμβάνει την πολεοδομική οργάνωση της πόλης για πληθυσμιακό μέγεθος κατοίκων και την επέκταση των σχεδίων πόλης. Σύμφωνα με αυτό λοιπό ν διατηρείται η μορφή της γενικής κατοικίας σε όλη την έκταση της πόλης και το εμπορικό κέντρο αυτής. Η πόλη χωρίζεται σε επιμέρους πολεοδομικές ενότητες, τις συνοικίες, στις οποίες προτείνονται ένα ή περισσότερα κέντρα, και κάθε συνοικία διαιρείται σε γειτονιές (εικ.22). Σε επίπεδο συνοικίας γίνονται προτάσεις που αφορούν κυρίως τη δημιουργία κοινωνικών και πολιτιστικών υποδομών (όπως σχολεία), πεζοδρόμων, χώρων πρασίνου και στάθμευσης. Σε επίπεδο πόλης προτείνο νται κάποια έργα μεγα λύτερης κλίμακας όπως, μεταφορά του λιμανιού, του νεκροταφείου, του νοσοκομείου και των φυλακών, δημιουργία της υψηλής γέφυρας, δημιουργία ανισόπεδων κόμβων και βελτίωση των αστικών και υπεραστικών συγκοινωνιών, καθώς και η λήψη μέτρων για την προστασία του περιβάλλοντος. Τέλος προτείνονται έργα και μελέτες δικτύων υποδομής με βασικότερα τα δίκτυα μεταφορικής υποδομής και τα απαραίτητα δίκτυα ύδρευσης, αποχέτευσης. Καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της Χα λκ ίδας έπαιξε η ραγδαία οικιστική της ανάπτυξη τις δεκαετίες 1960, 1970 και 1980, όπως αναφέρει και ο Ελευθέριος Ιωαννίδης 30, όταν χιλιάδες νέοι κάτοικοι, από το εσωτερικό του νομού κυρίως, εγκαταστάθηκαν στην πόλη αναζητώντας εργασία στις βιομηχανίες της ευρύτερης περιοχής. Οι νέοι αυτοί κάτοικοι εγκαταστάθηκαν σε μεγά λο βαθμό σε περιοχές όπως τα Αλάτσατα, το Βαθροβούνι και η Λιανή Άμμος χτίζοντας «αυθαίρετα». Το παραπάνω γεγο νός ήταν και μια από τις αιτίες που χάθηκαν αξιόλογα δείγματα του αρχιτεκτονικού παρελθόντος και αλλοιώθηκε η εικόνα της πόλης στο βωμό της αντιπαροχής, σε συνδυασμό με την αδιαφορία και την έλλειψη παιδείας τόσο των πολιτών όσο και των τοπικών αρχών, τη στιγμή μάλιστα που, το 1958, το σημερινό κέντρο της Χαλκ ίδας είχε κηρυχθεί αρχαιολογικός χώρος από το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, και το 1971 η πόλη κηρύχθηκε χώρος ιστορικός και ιδιαίτερου φυσικού κάλλους από το τότε Υπουργείο Πολιτισμού και Επιστημών 31 (εικ.23). 30 Ιωαννίδης Ελ., «Ιστορία του Δήμου Χαλκιδέων», Χαλκίδα 2002, σ ΦΕΚ 117.Β. 25/04/1958 και ΦΕΚ 1003.Β.14/12/

19 Χάρτης 6. Σχ έδιο της Χα λκίδας,1967, περιλαμβάν εται το τμήμα της πόλης στην Ευβοϊκή ακτή. Σύμφωνα με το Δήμο αυτό είν αι το μόν ο διαθέσιμο σχ έδιο της πόλης! Πηγή: Δήμος Χαλκι δέων Εικ.23. Τα αποσπάσματα από τα ΦΕΚ όπου η Χα λκίδα κηρύσσεται αρχ αιολογικός χώρος και χώρος ιστορικός. Πηγή: ΓΑΚ νομού Ευβοί ας 19

20 Αεροφωτογραφία 3. Η Χαλκίδα το 1971 Πηγή: Γεωγραφι κή Υπηρεσί α Στρατού Χάρτης 7. Η Χα λκίδα το Η πόλη έχ ει επ εκταθεί προς όλες τις κατευθύνσεις, αρχ ίζουν να αν απ τύσσονται και οι πρώτοι πυρήνες εκτός της πόλης, καθώς οι νέοι κάτοικοι χτίζουν αυθαίρετα. Πηγή: ιδία επεξεργασία (ως υπόβαθρο χρησι μοποι ήθηκε οδι κός χάρτης, έκδοση του Δήμου Χαλκι δέων, ενώ οι πληροφορί ες για την έκταση της πόλης προέρχονται από τη ΓΥΣ.) 20

21 Αεροφωτογραφία 4. Η Χαλκίδα το 1986 Πηγή: Γεωγραφι κή Υπηρεσί α Στρατού Χάρτης 8. Η Χαλκίδα το Η πόλη προσεγγίζει τη σημερινή της έκταση. Εκτός του πυκν οδομημέν ου τμήματος που απεικονίζεται στο χάρτη, υπ άρχ ουν εκτός αυτού διάσπαρτα κτίσματα, όπως φαίν εται και στην αν τίστοιχ η αεροφωτογραφία. Πηγή: ιδία επεξεργασία (ως υπόβαθρο χρησι μοποι ήθηκε οδι κός χάρτης, έκδοση του Δήμου Χαλκι δέων, ενώ οι πληροφορί ες για την έκταση της πόλης προέρχονται από τη ΓΥΣ.) 21

22 Δ. Η πόλη σήμερα Η Χα λκ ίδα είναι μια πόλη που δεν εί ναι εύκολο να «διαβαστεί» όταν κανείς την περπατά. Στον πολεοδομικό ιστό έχουν αποτυπωθεί οι διαδοχικές ιστορικές φάσεις κυρίως μετά την Φραγκοκρατία (εικ.41,42). Η σημερινή εικόνα διαμορφώθηκε καθώς η πόλη αναπτυσσόταν χωρίς την αυστηρή εφαρμογή των σχεδίων, πολλές φορές χωρίς την ύπαρξη τους, ενώ ταυτόχρονα νέα κτίρια έπαιρναν τη θέση των παλαιών στον υπάρχοντα αστικό ιστό. Μελετώντας τον χάρτη της πόλης σήμερα, γί νεται σαφές ότι δεν υπήρξε εκ των προτέρων σχεδιασμός, ακόμα και στις περιπτώσεις των προσφυγικών συνοικιών, όπως αυτές της Κανήθου, του Αγίου Ιωάννη και της Νεάπολης, αλλά ούτε και συνολική αντιμετώπιση και πρόνοια για την εξέλιξη της. Όπως μάλιστα αναφέρει και ο Ελευθέριος Ιωαννίδης: «Μια άλλη συ γκεκριμένη επέκταση του οικιστικού χώρου της πόλεως, με την προσαρμογή εν συνεχεία του Σχεδίου Πόλεως, εί ναι αυτή που διενεργείται στις δεκαετίες του 1920 και 1930, με την ίδρυση των προσφυγικών συνοικισμών Νεαπόλεως, Καναπίτσας, Αγ. Ιωάννου, Τούρκικου Νεκροταφείου (ή Τουρκικών Μνημάτων) και Καράμπαμπα, κατόπιν απαλλοτριώσεως εκτάσεων ή διαθέσεως δημοσίων κτημάτων Το Σχέδιο Πόλεως, αντί να προηγείται, σ' αυτές τις περιπτώσεις έπεται πάντοτε της οικοδομήσεως και ανορθόδοξα συνήθως ακολουθεί τις χαράξεις των ιδιωτών, για να αποφύγει ρυμοτομίες και αποζημιώσεις. Έτσι, μέχρι το 1936 έχουμε στη Χαλκ ίδα 19 τουλάχιστον γνωστές τροποποιήσεις - εγκρίσεις και επεκτάσεις Σχεδίου Πόλεως κατά το 19ο αιώνα, και άλλες 13 μέσα στα 36 πρώτα χρόνια του αιώνα μας» 32 Η Χα λκ ίδα αναπτύσσεται σήμερα στις δύο πλευρές του πορθμού του Ευρίπου, με το κύριο και παλαιότερο τμήμα της να βρίσκεται στην Εύβοια. Οι βασικοί οδικοί άξονες είναι, όπως φαίνεται και στο χάρτη 9, οι λεωφόροι Βενιζέλου και Χαϊνά που οδηγούν, η πρώτη, στη νότια έξοδο της πόλης και, η δεύτερη, στη βόρεια, καθώς και οι οδοί Αβάντων, Νεοφύτου, Προαστείου και Ληλα ντίων εντός της Χαλκ ίδας. Η τελευταία συνδέει την πόλη με τις συνοικίες που βρίσκονται προς τα ανατολικά και το Ληλά ντιο Πεδίο. ΥΠΟΜΝΗΜΑ τοπόσημα ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ Χάρτης 9. Αν αγν ωριστικός χάρτης της Χαλκίδας. Φαίν εται το βασικό οδικό δίκτυο της πόλης, καθώς και οι υπ ερτοπ ικοί οδικοί άξον ες που συνδέουν την πόλη, τόσο με την πρωτεύουσα, όσο και με τη νότια και βόρεια Εύβοια. Επισημαίν ονται, επίσης, οι συνοικίες και τα τοπόσημα σημεία αν αφοράς. Πηγή: ιδία επεξεργασία (ως υπόβαθρο χρησι μοποι ήθηκε οδι κός χάρτης, έκδοση του Δήμου Χαλκι δέων.) 32 Ιωαννίδης Ελ., «Ιστορία του Δήμου Χαλκιδέων», Χαλκίδα 2002, σ.37 22

23 Υπάρχει, τέλος, και ο περιφερειακός οδικός άξονας που, με αρχή την νέα γέφυρα, οδηγεί τόσο προς το νότιο τμήμα του νησιού, όσο και προς το βόρειο. Το κέντρο της πόλης σχετίζεται άμεσα με την παραλία και ορίζεται από τις οδούς Νεοφύτου και Βενιζέλου. Μέχρι πρόσφατα όλες οι δημόσιες υπηρεσίες βρίσκονταν εκεί, αλλά τα τελευταία χρόνια πολλές από αυτές έχουν απομακρυνθεί, κυρίως προς το βόρειο τμήμα της πόλης, κατά μήκος της οδού Χαϊνά, και στις συνοικίες Λιανή Άμμο και Αλάτσατα. Οι εμπορικές δραστηριότητες συγκεντρώνονται στο κέντρο, με την οδό Αβάντων (εικ.44) να αποτελεί τον βασικό εμπορικό άξονα της πόλης, με ταυτόχρονη όμως την ύπαρξη κατοικίας στους ορόφους. Γενικότερα, στο κέντρο της πόλης, συνυπάρχουν εμπορικές χρήσεις, υπηρεσίες, κατοικία και αναψυχή. Οι χρήσεις αναψυχής, βέβαια, εντοπίζονται κυρίως κατά μήκος του παραλιακού μετώπου, όπως θα αναλυθεί στη συνέχεια της εργασίας. Στις συνοικίες εκτός του κέντρου κυριαρχούν οι χρήσεις κατοικίας. Κατά μήκος, βέβαια, των κυριότερων οδικών αξόνων, τόσο στο ευβοϊκό τμήμα, όσο και στο βοιωτικό τμήμα, εμφανίζονται χρήσεις κυρίως εμπορικές, αλλά και υπηρεσίες, μικρότερης όμως κλίμακας. Σήμερα η πόλη επεκτείνεται κατά κύριο λόγο δυτικά, στη βοιωτική ακτή, όπου υπάρχουν ακόμη κενά στον αστικό ιστό, και βορειοανατολικά, στην ευβοϊκή ακτή, ανατολικά του οδικού άξονα που τη συνδέει με τη βόρειο Εύβοια, ιδιαίτερα στην περιοχή που λέγεται Μακεδονικά στο λόφο του Βαθροβουνίου (χάρτης 10). Βέβαια, πλέον, μεγά λος εί ναι ο αριθμός όσων εργάζο νται και δραστηριοποιούνται στη Χαλκ ίδα και κατοικούν στους γειτονικούς δήμους, ιδιαίτερα στο δήμο Ανθηδώνος, δυτικά της πόλης, στη βοιωτική ακτή, αλλά και στους δήμους Νέας Αρτάκ ης στο βορρά και Λη λα ντίων νοτιοανατολικά. Η ευρύτερη περιοχή της Χαλκ ίδας υπήρξε κατά τις δεκαετίες 1970,1980 σημαντικό βιομηχανικό κέντρο. Σήμερα πολλές από αυτές τις επιχειρήσεις δεν λειτουργούν. Παρόλα αυτά σημαντικό μέρος του πληθυσμού απασχολείται στις βιομηχανικές και βιοτεχνικές μονάδες που έχουν απομείνει, όπως η Shelman στο Δήμο Ληλα ντίων και η βιομηχανία τσιμέντου, αλλά και στις μονάδες στη βιομηχανική περιοχή των Οι νοφύτων. Χάρτης 10. Η Χα λκίδα σήμερα. Η πόλη επεκτείν εται στις κατευθύνσεις που δείχνουν τα βέλη. Πηγή: ιδία επεξεργασία (ως υπόβαθρο χρησι μοποι ήθηκε οδι κός χάρτης, έκδοση του Δήμου Χαλκι δέων, ενώ οι πληροφορί ες γι α την έκταση της πόλης προέρχονται από τη ΓΥΣ.) 23

24 Τα τελευταία χρόνια, με τη βελτίωση των δικτύων μεταφορών, αρκετοί κάτοικοι της πόλης εργάζονται στην Αττική, ιδιαίτερα στα βόρεια προάστια της πρωτεύουσας. Το ποσοστό αυτό συνεχώς αυξάνεται, και πρόκειται, σε μεγά λο βαθμό, για κατοίκους της Αθήνας που αναζητούν καλύτερες συνθήκες διαβίωσης. Σε συνδυασμό μάλιστα με όσους εγκαταλείπουν τις αγροτικές περιοχές του νομού για να εγκατασταθούν στη Χα λκ ίδα, δημιουργούν υψηλή ζήτηση για στέγη. Ως αποτέλεσμα παρατηρείται ιδιαίτερη έξαρση στη ν οικοδομική δραστηριότητα στην πόλη. Εκτός από την επέκταση της, όπως ήδη αναφέρθηκε, εντός αυτής η οικοδομική δραστηριότητα στηρίζεται στο σύστημα της αντιπαροχής, που σε συνδυασμό με τον υψηλό συντελεστή δόμησης έχει αλλάξει δραματικά την εικόνα ορισμένων συνοικιών, οι οποίες μέχρι πρόσφατα απαρτίζονταν από διώροφα και τριώροφα κτίσματα (εικ.43). Προκειμένου, λοιπόν, να καλυφθούν οι ανάγκες για στέγη, η Χα λκ ίδα αναπτύσσεται χωρίς έλεγχο και χωρίς σεβασμό στο περιβάλλον, αλλά και την αισθητική. Εικ.24. Η παραλία της Χαλκίδας,1920 περίπου. Στο βάθος φαίν εται το Κόκκινο Σπίτι, εν ώ σε πρώτο πλάνο το σημερινό Δημαρχ είο. Ε. Το παραλιακό μέτωπο Ε1. Εξέλιξη του παραλιακού μετώπου Όπως έγινε σαφές από την ιστορική αναδρομή, η θέση της Χαλκ ίδας υπήρξε καθοριστική για την εξέλιξη της. Βέβαια μέχρι και το τέλος του 19 ου αιώνα οι λό γοι που καθιστούσαν τη χωροθέτηση της πόλης και τη σχέση Εικ.25. Η Χα λκίδα και το παραλιακό μέτ ωπο, 1905 περίπου, σε καρτ ποστάλ της εποχής από τον λόφο του Καράμπαμπα. Δεν έχ ει ακόμα χτιστεί το μέγαρο Κότσικα (σημερινό Δημαρχ είο) που ολοκληρώθηκε το 1906, εν ώ δεξιά, σε πρώτο πλάνο, φαίν εται ο σιδηροδρομικός σταθμός (1904). Δεξιά, στο βάθος, φαίν εται ο ναός της Αγ.Παρασκευής. Εκδότ ης: Μάτσας - 24

25 της με τη θάλασσα σημαντική, ήταν λόγοι στρατηγικοί, πολιτικοί και εμπορικοί. Όποιος έλεγχε την πόλη, έλεγχε ταυτόχρονα το θαλάσσιο πέρασμα από το βόρειο στο νότιο ευβοϊκό και αντίστροφα, με ό,τι αυτό συνεπά γεται. Χαρακτηριστικό είναι μάλιστα ότι μέλημα όλων των κατακτητών της ήταν η οχύρωση της. Άλλωστε η πόλη είχε τείχη και μόνο μια πύλη προς τη θάλασσα, και η ζωή των κατοίκων εξελισσόταν στο εσωτερικό, χωρίς να σχετίζεται με το παραλιακό μέτωπο. Η Χα λκ ίδα, όπως και οι περισσότερες ελληνικές πόλεις, στρέφεται προς τη θάλασσα μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους, ιδιαίτερα μετά την κατεδάφιση των τειχών, που άρχισε το 1885, όπως φαίνεται και από τη σύντομη αναδρομή στην ιστορική εξέλιξή της. Αρχικ ά στην παραλιακή ζώνη συγκεντρώνονται βιομηχανικές δραστηριότητες που διατηρούνται και τις πρώτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα για να απομακρυνθούν οριστικά μετά τη δεκαετία του 1960, με τελευταίο το εργοστάσιο Αβένα που έκλεισε και κατεδαφίστηκε το Οι πρώτοι πυρήνες διασκέδασης ήταν η γέφυρα και η πλατεία του Αγίου Νικολάου. Το 1920 οι δραστηριότητες επεκτείνονται και στο Κρηπίδωμα, το τμήμα δηλαδή από την πλατεία του Αγίου Νικολάου και μέχρι το Κόκκινο Σπίτι. Φιλαρμο νική, μπάντες στό λου, διάφορα περιοδεύοντα σχήματα και Καραγκιόζης ήταν οι κύριες μορφές ψυχαγωγίας, ενώ το 1900 κάνει για πρώτη φορά την εμφάνιση του ο κινηματογράφος από πλανόδιους που περιοδεύουν από χώρο σε χώρο, στα κέντρα αναψυχής της εποχής. Σταδιακά ο κινηματογράφος εξελί σσεται στην κυριότερη μορφή διασκέδασης και εκτοπίζει τον Καραγκιόζη, όπως φαίνεται από αποσπάσματα του Ευβοϊκού Τύπου της εποχής ( ) (εικ.28). Οι αναφορές είναι πολύ συχνές, είτε πληροφορούν για τις παραστάσεις, είτε σχολιάζου ν την κοινωνική ζωή που σχετίζεται με αυτούς. Παρόλα αυτά η πρώτη κινηματογραφική αίθουσα, το «Κεντρικόν» κατασκευάζεται το 1930 επί της οδού Αβάντων. Μέχρι τότε οι προβολές γί νο νταν στα κέντρα αναψυχής όπου στήνονταν λευκά πανιά κατά τους θερινούς μήνες. Το 1928 τρεις κινηματογράφοι λειτουργούν από τη γέφυρα μέχρι το Κρηπίδωμα, ιδιαίτερα ενδιαφέρον καθώς σήμερα στην πόλη λειτουργεί μόνο μια κινηματογραφική αίθουσα. Εικ.26. Η παραλία, , εκδ. Μάτσας. Φαίν εται το μέγαρο Κότσικα, καθώς και η καμινάδα του Αβέν α. Εικ.27. Το ξεν οδοχείο Παλίρροια στις αρχ ές του 20 ου αιών α. Εκδ.Πάλλης-Κοτζι άς Εικ.28. Απ όσπ ασμα απ ό τον Ευβοικό Τύπο ( ). Πηγή: h.gr 25