Φιλιππίδου Τηλέμαχου, 1976, 'τα μικτά ορκωτά δικαστήρια' 2. Γραμμένος Κωνσταντίνος, 'Μεικτά Ορκωτά Δικαστήρια' 3

Transcript

1 1 Α. Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΚΑΙ Η ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΙΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ Εισαγωγικές παρατηρήσεις Ο θεσμός των ορκωτών δικαστηρίων επανεμφανίστηκε στο ιστορικό προσκήνιο μετά την Γαλλική Επανάσταση του 1789 και την ανανέωση των κοινωνικών, πολιτικών και πολιτιστικών ρευμάτων που αυτή επέφερε. Αποτέλεσε επίδραση του Διαφωτισμού, στηρίχθηκε από πλήθος επιστημόνων και παρά τις έντονες αντιδράσεις που προκάλεσε σε μερίδα εκπροσώπων της νομικής επιστήμης η καθιέρωσή του, ταυτίστηκε με την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας και τον εκδημοκρατισμό της δικαιοσύνης και δη της ποινικής. Ο Ροβεσπιέρος εν έτει 1790 δήλωνε ότι 'Θεωρώ αναμφισβήτητο γεγονός ότι οι ένορκοι αποτελούν την ουσιωδέστερη βάση της ελευθερίας. Χωρίς αυτόν τον θεσμό δεν μπορώ να πιστέψω ότι είμαι ελεύθερος, όσο ωραίο και να είναι το Σύνταγμά μας'. Ο αντίλογος ωστόσο αναπτύχθηκε σύντομα. Η κριτική που ασκήθηκε στο θεσμό ήδη από τότε, βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό στις απόψεις του ποινικολόγου Feuerbach, ο οποίος το 1813 εξέφρασε με σαφήνεια τα κατά την γνώμη του μειονεκτήματα του θεσμού, κυρίως όσα σχετίζονται με τον διαχωρισμό νομικών και πραγματικών ζητημάτων στο θέμα της ενοχής διαχωρισμός που διατηρήθηκε έως σχετικά πρόσφατα. Κατά τον Feuerbach, τα Δικαστήρια των ενόρκων είναι 'μέσα απάτης και όργανα αυθαιρέτου βίας'. 1 Η επιχειρηματολογία του επηρέασε τους σύγχρονούς του νομικούς επιστήμονες, με κυριότερο τον Mittermaier, ο οποίος το 1821 δημοσίευσε και σχετικό έργο για την απόδειξη στην ποινική δίκη (Mittermaier, Theorie des beweises im peinlichen Prozes). Εχθρός του ορκωτού συστήματος ήταν επίσης και ο Savigny, ο οποίος σθεναρά, ως Υπουργός Δικαιοσύνης, αντιτάχθηκε στην εισαγωγή του θεσμού στην Πρωσία. Στα επόμενα χρόνια, οι εκπρόσωποι της ιταλικής θετικής σχολής, με προεξάρχοντες τους Ferri και Garofalo, πήραν την σκυτάλη στον αγώνα κατά του θεσμού. 2 Ιστορική επισκόπηση του θεσμού Έως την Γαλλική Επανάσταση ο θεσμός επιβίωνε μόνο στην Αγγλία από τον 13ο αιώνα 3 και μετά, όπου η επίλυση κτηματικών διαφορών από τον βασιλιά με την βοήθεια τοπικών παραγόντων ήταν μία πάγια και διαμορφωμένη πρακτική. Σταδιακά η μορφή αυτή 1 Φιλιππίδου Τηλέμαχου, 1976, 'τα μικτά ορκωτά δικαστήρια' 2 Γραμμένος Κωνσταντίνος, 'Μεικτά Ορκωτά Δικαστήρια' 3 Μπάγιας Σωτήριος, 'ο θεσμός των ορκωτών λαϊκών δικαστών', Ποινικά

2 2 επίλυσης διαφορών με την συμμετοχή του λαϊκού στοιχείου καθιερώθηκε και διευρύνθηκε, μέχρι το 1825 που καθιερώθηκε ρητά. Την ίδια περίπου περίοδο και υπό την επίδραση των εξελίξεων στην Γαλλία ο θεσμός άρχισε να εμφανίζεται και στα υπόλοιπα ευρωπαϊκά κράτη. Στη Γαλλία συγκεκριμένα η ίδρυση του θεσμού ψηφίστηκε το 1790 από την συντακτική συνέλευση, υπό την προεδρία του Γάλλου πολιτικού Λεπελετιέ, ένθερμου υποστηρικτή του Μπεκαρία. 4 Τα ποινικά νομοθετήματα της επαναστατημένης Γαλλίας επικυρώθηκαν το 1791, ενώ ο θεσμός των ενόρκων εντάχθηκε στο Σύνταγμα του ιδίου έτους. Κριτική ασκήθηκε και σοβαρές αντιρρήσεις ακούστηκαν βέβαια και στην Γαλλία κατά του θεσμού, επίσης από αξιόλογη μερίδα των δικαστικών λειτουργών της. Εν τέλει, μετά και από πιέσεις του ίδιου του Ναπολέοντα, ο θεσμός επικράτησε ως είχε στην Γαλλία (μάλιστα το αμιγές ορκωτό σύστημα καταργήθηκε μόλις το 1942), επιβλήθηκε στα υπόλοιπα κατακτημένα από την Γαλλία κράτη και επηρέασε, όπως προαναφέρθηκε, το σύνολο των ευρωπαϊκών κρατών. Στην Αυστρία ήδη από το 1920 προβλεπόταν στο Σύνταγμά της το αμιγές ορκωτό δικαστήριο, ενώ μεικτό ορκωτό δικαστήριο από τις αρχές του 20ού αιώνα είχε καθιερωθεί στην Γερμανία (μάλιστα και για τα πλημμελήματα), την Ιταλία, την Ουγγαρία, την Βουλγαρία, την Πορτογαλία, το Λουξεμβούργο, το Βέλγιο, τη Νορβηγία και φυσικά την Αγγλία. Ο θεσμός ωστόσο δεν ήταν παντελώς άγνωστος έως την Γαλλική Επανάσταση. Ήδη στην αρχαία Αθήνα, οι πολίτες συμμετείχαν στην απονομή της δικαιοσύνης μέσω της Ηλιαίας, η οποία, κατά τον 5ο π.χ. αιώνα αποτελούσε ένα αμιγώς λαϊκό δικαστήριο της αθηναϊκής πολιτείας. Οι 'Ηλιασταί' αποτελούν τους πρώτους ιστορικά καταγεγραμμένους λαϊκούς δικαστές, ενώ η λειτουργία και η σύνθεσή τους αποτελεί υπόδειγμα συγκρότησης λαϊκού δικαστηρίου. Η Ηλιαία αποτελούνταν από 6000 δικαστές. Ο πολυπληθής χαρακτήρας της, σε συνδυασμό με την πολυπλοκότητα του συστήματος κλήρωσης και την διεξαγωγή της διαδικασίας (ρίψη ψήφου χωρίς να προηγηθεί συζήτηση), εξασφάλιζε αφενός ότι όλες οι τάξεις και φυλές θα συμμετείχαν στις συνεδριάσεις της και αφετέρου το αδιάβλητο της διαδικασίας. Αυτά τα στοιχεία της ήταν που προσέδωσαν κύρος και σεβασμό στις αποφάσεις της. Επιπλέον και στην Ρώμη, την περίοδο της δημοκρατίας, λειτούργησε ένα πρότυπο 4 Κουράκης Νέστωρ, 'Ποινική Καταστολή', τέταρτη έκδοση, σελ. 144.

3 3 ορκωτών δικαστηρίων, τα QUAESTIONES PERPETUAE. Σε αυτά ο δικαστής επεξεργαζόταν και εξέταζε το νομικό σκέλος της κατηγορίας και στην συνέχεια προχωρούσε σε κλήρωση, για το σχηματισμό του Δικαστηρίου. Στην κλήρωση συμμετείχαν απλοί πολίτες, το όνομα των οποίων συμπεριλαμβανόταν σε έναν κατάλογο που κατάρτιζε ο πραίτωρ. Οι αποφάσεις εκδίδονταν βάσει της απόλυτης πλειοψηφίας των ενόρκων. Καθιέρωση του θεσμού στην Ελλάδα Πρώτη φορά το ορκωτό σύστημα ψηφίστηκε στην Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας το 1827, ωστόσο δεν υπήρξε καμία κίνηση για την ένταξή του στα νομοθετικά κείμενα του νεοσύστατου κράτους και την εφαρμογή του στα επόμενα χρόνια. Μόλις το 1834, καθιερώνεται το πρώτον με τον νόμο της 21/01/1834 'περί Οργανισμού Δικαστηρίων' και το διάταγμα της 10/03/1834 περί Ποινικής Δικονομίας' 5. Για την πρόβλεψη μάλιστα αυτή, ο Μάουρερ ήταν αρνητικός, θεωρώντας ότι 'το ελληνικό έθνος δεν ήταν ακόμη σε κατάσταση να υποστηρίξει τόσο φιλελεύθερους θεσμούς'. 6 Καθιερώθηκε εν τέλει ως συνταγματικής περιωπής θεσμός με την ένταξή του στο Σύνταγμα του 1844 (άρθρο 92). Τα επόμενα Συντάγματα του ελληνικού κράτους του 1864, 1911, 1927, 1952 με ειδική πάντα συνταγματική διάταξη, διατηρούσαν το αμιγές ορκωτό σύστημα. Η πρώτη και μοναδική εξαίρεση στον θεσμό των αμιγώς ορκωτών δικαστηρίων, εισήχθη τον Νοέμβριο του 1935 οπότε και συγκροτήθηκαν με την Θ/ 1935 συντακτική πράξη Μεικτά Ορκωτά Δικαστήρια, με πλειοψηφία ενόρκων (ήτοι συγκρότηση από πέντε ένορκους και τρεις τακτικούς δικαστές), ειδικά για τα εγκλήματα του τύπου που αφορούσαν τον δημόσιο βίο προσώπων που ασκούν δημόσια λειτουργία. 7 Στη συνέχεια, το 1967 με την ΙΒ/67 συντακτική πράξη του δικτατορικού καθεστώτος, ήρθη η συνταγματική απαγόρευση του άρθρου 94 που Συντάγματος του 1952 και καθιερώθηκαν τα μεικτά ορκωτά δικαστήρια, συγκροτούμενα από 3 δικαστές και 5 ενόρκους, για την εκδίκαση κακουργημάτων, πολιτικών εγκλημάτων και εγκλημάτων τύπου που αφορούν τον δημόσιο βίο προσώπων. Το 1968, στο 'Σύνταγμα' του ιδίου έτους (άρθρο 111 παρ. 1), καταργήθηκε η πλειοψηφία των ενόρκων και καθιερώθηκε η πλειοψηφία τακτικών δικαστών. Το 1970 εκδόθηκε και το σχετικό υπ' αριθμόν 804/1970 Νομοθετικό Διάταγμα για την σύνθεση των δικαστηρίων αυτών από εφέτη ή πρόεδρο πρωτοδικών ως 5 Καμβύσης Δημήτριος, Εφέτης, 1971 'τα μεικτά ορκωτά Δικαστήρια' 6 Δημητριάδου Σπυρίδων, 1933 'τα Κακουργιοδικεία' 7 Κωνσταντόπουλος Ξενοφών, Εισαγγελέας Εφετών, 1953, 'περί ορκωτού συστήματος'

4 4 πρόεδρο του δικαστηρίου και τρεις πρωτοδίκες και τρεις ενόρκους ως μέλη αυτού. Η πρωτοβουλία αυτή αποτέλεσε και αποτελεί πρωτόγνωρο γεγονός στην ιστορία του θεσμού στο σύνολο των ευρωπαϊκών κρατών. Τα αμιγή ορκωτά δικαστήρια είχαν ανέκαθεν σφοδρούς πολέμιους και στην ελληνική έννομη τάξη, ιδίως από πλευράς εκπροσώπων της δικαστικής εξουσίας. Είναι ενδεικτικό ότι η ολομέλεια του Αρείου Πάγου ασχολήθηκε εκτεταμένως με το θεσμό και τάχθηκε πολλάκις κατά των αμιγώς ορκωτών δικαστηρίων. Συγκεκριμένα, εναντίον του θεσμού τάχθηκε σε αντίστοιχες συνεδριάσεις της το 1927, το 1937, το 1947 και το ιδίως δε πριν την κατάρτιση του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας, σε τρεις αλλεπάλληλες συνεδριάσεις της τάχθηκε κατά των αμιγών και υπέρ των μεικτών ορκωτών δικαστηρίων (αντίληψη που αποτυπώθηκε και στην σχετική Εισηγητική Έκθεση του ΚΠΔ, με αναφορά στην υφιστάμενη ακόμη ύπαρξη του συνταγματικού κωλύματος). Ενδεικτικό επίσης του αρνητικού κλίματος για τα αμιγή ορκωτά δικαστήρια και σε σημαντικό τμήμα της θεωρίας, είναι το άρθρο του Σπυρίδωνος Δημητριάδη 'Τα Κακουργιοδικεία', συνταχθέν το 1933, όπου αποτυπώνονται γλαφυρά οι δυσλειτουργίες και οι λανθάνουσες λειτουργίες του αμιγώς ορκωτού συστήματος. Τονιστέον δε, ότι στην συγκρότηση των δικαστηρίων αυτών συμμετείχαν 10 ένορκοι, οι οποίοι αποφαίνονταν περί του πραγματικού σκέλους της κατηγορίας και μόνο, ενώ η επιμέτρηση της ποινής ήταν ζήτημα του δικαστή. Β. ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ Τα μεικτά ορκωτά δικαστήρια είχαν εξαρχής πολλούς υποστηρικτές, όπως και πολέμιους. Θεσμός που εγείρει επιστημονικά ερωτήματα σε σχέση με την χρησιμότητά του, την θετική ή όχι επίδρασή του στην ποινική δικαιοσύνη και τους λόγους της διαχρονικότητάς του, πρέπει να ιδωθεί προσεκτικά ώστε να εκτιμηθεί ορθά η συμβολή του (ή η ανυπαρξία αυτής) στην σωστότερη απονομή δικαιοσύνης. Μία σταχυολόγηση των κυριότερων από τα επιχειρήματα εναντίον του, καταλήγει στα μειονεκτήματα του θεσμού που αναπτύσσονται κατωτέρω. Καταρχήν, το βασικότερο επιχείρημα εναντίον των ορκωτών δικαστηρίων, είναι η αδυναμία ενός απλού ανθρώπου, ενός τυχαίου πολίτη που αγνοεί παντελώς τον ποινικό νόμο, να αντιληφθεί τεχνικές νομικές έννοιες και όρους και να μπορέσει να αποδώσει δικαιοσύνη με έναν ορθό τρόπο, υπάγοντας τα πραγματικά περιστατικά στον σωστό κανόνα

5 5 δικαίου. Αποφασιστικό επιχείρημα κατά του ορκωτού συστήματος λοιπόν, αποτελεί η 'έλλειψη κάθε ειδικότητας του λαϊκού δικαστή, ο οποίος, στερούμενος οποιαδήποτε δικαστική εμπειρία, καλείται πολλάκις για πρώτη φορά στην αίθουσα ενός ποινικού δικαστηρίου, εφοδιασμένος με απόλυτα δικαιώματα των οποίων τη χρήση δεν δύναται πάντοτε να πραγματοποιήσει επιτυχώς' 8. Σε κάθε περίπτωση, η αναγκαία αντίληψη για την ορθή απόδοση δικαιοσύνης δεν σχετίζεται μόνο με γνώσεις νομικές. Σχετίζεται ακόμη με γνώσεις σχετικά με την δικαστική ψυχολογία, την κοινωνιολογία, τον συναισθηματικό κόσμο, την εγκληματογένεση. Ο τακτικός δικαστής λοιπόν είναι εκπαιδευμένος διττά. Αφενός έχει εκπαιδευτεί ώστε να κατανοεί τους κανόνες του δικαίου, να ερμηνεύει νομικές έννοιες συχνά πολύπλοκες ή αόριστες και να δύναται να τις εφαρμόζει. Αφετέρου να χειρίζεται τα συναισθήματά του, να ελέγχει τις αντιδράσεις του, να κρίνει λογικά και ψύχραιμα, χωρίς να επηρεάζουν τα προσωπικά του βιώματα την κρίση του και να οδηγείται με τον τρόπο αυτόν σε εσφαλμένες και ίσως συναισθηματικές αποφάσεις. Περαιτέρω, οι γνώσεις και η εμπειρία του γύρω από το έγκλημα του δίνουν την δυνατότητα να κατανοεί καλύτερα την προσωπικότητα του εγκληματία και επομένως να εκτιμάει τα κίνητρά του, την συνειδητά σταθερή έκνομη συμπεριφορά του ή αντίθετα την περιστασιακή ή τυχαία εμπλοκή του με το έγκλημα. Δύναται να καταλήξει στην επικινδυνότητά του, στην ψυχολογία του και την τυχόν μεταμέλειά του. Ιδίως στις σημερινές συνθήκες, οι περιστάσεις και οι συνθήκες διάπραξης ενός εγκλήματος είναι συχνά πολυσύνθετες και η εκτίμηση των αποδεικτικών στοιχείων, όπως και η στάθμιση της συμπεριφοράς του δράστη, μπορούν να φανούν δύσκολο καθήκον ακόμη και για έναν τακτικό δικαστή. Ως αποτέλεσμα των ανωτέρω, έχει παρατηρηθεί συχνά το φαινόμενο έκδοσης διαφορετικών αποφάσεων για το ίδιο θέμα ή και για τον ίδιο κατηγορούμενο, ανάλογα με τις προσωπικές ανησυχίες, προκαταλήψεις και αντιλήψεις των λαϊκών δικαστών. Αναφέρεται χαρακτηριστικά από τον Μαργαρίτη 9 σε σχέση με την συγκεκριμένη δυσλειτουργία του ορκωτού συστήματος, η περίπτωση του έγχρωμου αθλητή J.O. Simpson στις ΗΠΑ, κατηγορούμενου για ανθρωποκτονία, όπου στην ποινική υπόθεση δικάστηκε από ενόρκους κατά πλειοψηφία έγχρωμους και αθωώθηκε, ενώ στην αστική διαφορά των ίδιων ακριβώς βιοτικών 8 Γάφος Ηλίας, 'Τα μικτά δικαστήρια και αι διατάξεις του Συντάγματος', Ποινικά Χρονικά Κ/81. Ο προβληματισμός βέβαια εδώ ετίθετο περισσότερο για τα αμιγή ορκωτά δικαστήρια, ωστόσο το επιχείρημα ισχύει κατ' αναλογίαν και για τα μικτά ορκωτά δικαστήρια, καθόσον την απόφαση την καθορίζουν οι λαϊκοί δικαστές, οι οποίοι αποτελούν την πλειοψηφία. 9 Μαργαρίτης Μιχαήλ, Αρεοπαγίτης ε.τ., 'Προβλήματα και απόψεις για τα μικτά ορκωτά δικαστήρια στην Ελλάδα', Ποινικά

6 6 συμβάντων, η οποία εκδικάστηκε μετά από σύντομο χρονικό διάστημα, από ενόρκους με πιο ανοιχτόχρωμη επιδερμίδα, το αποτέλεσμα ήταν ακριβώς το αντίθετο! Οι ανωτέρω σκέψεις, όσον αφορά την εκτίμηση της προσωπικότητας του κατηγορουμένου, εξελίχθηκαν ιδίως από την Ιταλική Θετική Σχολή, η οποία αντιμετώπισε απολύτως αρνητικά την συμμετοχή του λαϊκού στοιχείου στην δικαιοσύνη. Η ειδική πρόληψη, έννοια που η Σχολή αυτή συνεισέφερε στο ποινικό δίκαιο, απαιτεί την προσαρμογή της ποινής και των μέτρων ασφαλείας στην προσωπικότητα του εγκληματία. Επομένως απαιτείται ο ποινικός δικαστής να έχει ιδιαίτερη κατάρτιση, σοβαρή και εξειδικευμένη γνώση για το έγκλημα και τον εγκληματία, ώστε να εκτιμήσει την ατομική συμπεριφορά του δράστη και την επικινδυνότητά του, την παροδικότητα της ικανότητά του να εγκληματεί, την τυχόν εκ πάθους, εκ περιστάσεως, ή καθ' έξη ή κατ' επάγγελμα παράνομη συμπεριφορά του κατηγορουμένου. Μόνο με τον τρόπο αυτό θα μπορέσει ο δικαστής να κρίνει το έγκλημα ως πράξη του συγκεκριμένου δράστη και να προσαρμόσει την ποινή σε αυτόν, ως εκδήλωση ειδικής πρόληψης και όχι ως εργαλείο τιμώρησης και εκδίκησης της κοινωνίας για το έγκλημα ως νομικό φαινόμενο το οποίο πρέπει να παταχθεί. Αυτός ακριβώς είναι ο κίνδυνος με τους ενόρκους η έλλειψη στέρεων και επαρκών γνώσεων και εμπειρίας για το εγκληματικό φαινόμενο να τους εμποδίσει να κρίνουν ορθώς την προσωπικότητα του εγκληματία και να οδηγήσουν σε μία εργαλειοποίηση του κατηγορουμένου για την γενική και μόνο πρόληψη, ή ακόμη χειρότερα, για την απάντηση του οργανωμένου κοινωνικού συνόλου στον δράστη με όρους αντεκδίκησης. Επιπλέον, η έλλειψη εμπειρίας σε ζητήματα εγκληματικών συμπεριφορών και προτύπων, καθώς και γνώσης για το έγκλημα, υποχρεωτικά καθιστά επιρρεπείς σε ποικίλες επιρροές τους ενόρκους. Επηρεάζονται ιδιαίτερα εύκολα συναισθηματικά και ψυχολογικά, κρίνουν με το θυμικό τους και όχι ψύχραιμα και αυστηρά όπως θα έπρεπε. Η ψυχολογική πίεση της επιλογής για την ζωή ενός ανθρώπου, έστω και ενός κατηγορουμένου ή και ενόχου για βαριά εγκλήματα, είναι τεράστια και δεν δύνανται συχνά να την αντιμετωπίσουν. Ως εκ τούτου, επικλήσεις στην επιείκεια του δικαστηρίου, τυχόν αναφορές στην ερήμωση της οικογενειακής εστίας και στην εγκατάλειψη των τέκνων του κατηγορουμένου σε περίπτωση καταδίκης, δύνανται να βαρύνουν περισσότερο στην συνείδησή τους από ότι τα επιβαρυντικά στοιχεία. Εξίσου βαρύτερα δύνανται να επηρεάζουν την συνείδησή τους, μία έντονη και φορτισμένη εισαγγελική πρόταση ή

7 7 αγόρευση ενός συνηγόρου η 'επαγγελματική επιτηδειότητα ή και πονηρία των συνηγόρων', κατά τον Ανδρουλάκη 10. Περαιτέρω, λόγω ακριβώς της απειρίας τους, συχνά επιδρούν στις αποφάσεις τους οι αντιδράσεις της κοινής γνώμης και των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Ιδίως όταν πρόκεται να κρίνουν ζητήματα που αναδεικνύονται από την επικαιρότητα, όπως γνωστές στα ΜΜΕ περιπτώσεις βιασμών ή ανθρωποκτονιών, είναι πολύ πιθανό να κρίνουν ως θεατές ενός δράματος που προβλήθηκε με συγκεκριμένο τρόπο, παρά ως δικαστές με συγκεκριμένα στοιχεία, και επομένως να κρίνουν μεροληπτικά και με προκατάληψη. Η πίεση που νιώθουν από την κοινή γνώμη, από το κοινό περί δικαίου αίσθημα που όμως έχει διαμορφωθεί δυστυχώς από την ψυχολογία του κοινού και όχι από στοιχεία ενοχής, είναι παράγοντας αστάθμητος τον οποίο δεν μπορούν να χειριστούν διότι δεν είναι εφοδιασμένοι με την αντίστοιχη γνώση και εμπειρία. Άλλωστε, είναι πολύ δύσκολο, όταν ένας άνθρωπος έχει λοιδωρηθεί στον ημερήσιο τύπο και έχει προεξοφληθεί η ενοχή του, να βρουν το θάρρος και το σθένος οι λαϊκοί δικαστές να τον αθωώσουν. Φυσικά δεν υπάρχει εγγύηση a priori ότι και ο τακτικός δικαστής θα καταφέρει να απομονώσει την πίεση της κοινής γνώμης, ωστόσο αυτός έχει την κατάλληλη εκπαίδευση και άρα κάποια επιπλέον εχέγγυα ώστε να το καταφέρει. Όπως αναφέρει ο Ελβετός ψυχίατρος Ε. Claparele, ο οποίος είχε μεγάλη συμβολή στην Δικαστική Ψυχολογία, για το Δικαστήριο των ενόρκων: 'πρόκειται για ανώνυμο ετερογενές πλήθος, το οποίο αποτελείται από άτομα αναρμόδια ως προς τα νομικά ζητήματα και την δικαστική πρακτική'. 11 Και κατά τον καθηγητή Γαρδίκα όμως 'μικρός αριθμός ατόμων, όσος αυτός των ενόρκων, αποκτάει την ψυχολογία του όχλου. Το κριτικό πνεύμα του ατόμου μειώνεται και χάνεται, επικρατεί το συναίσθημα, οπότε το άτομο καθίσταται ευσυγκίνητο, εύπιστο, ευυπόβλητο'. 12 Είναι δυστυχώς αναμφισβήτητο ότι οι ένορκοι επηρεάζονται από την 'γενική κατακραυγή', η οποία υπερακοντίζει πληθώρα αποδεικτικών στοιχείων. 13 Η 'νοοτροπία αντικειμενικότητας και ανεξαρτησίας από επιρροές' των επαγγελματιών δικαστών 14, είναι μία ακόμη έλλειψη των ενόρκων, οι οποίοι βρίσκονται 10 Ανδρουλάκης Νικόλαος, 'Ποινικαί Μελέται', Κατά τον καθηγητή, οι αθώοι κατηγορούμενοι προτιμούν να δικάζονται από τακτικούς δικαστές, ενώ οι ένοχοι από τους ενόρκους! 11 Γραμμένος Κων/νος, ό.π. 12 Γαρδίκας Κ., 'Ο συνήγορος εν τη Ποινική Δίκη', Κατά τον Τηλ. Φιλλιπίδη, η γενική κατακραυγή λειτουργεί ως 'τρομερό αποδεικτικό μέσο', το οποίο οι τακτικοί δικαστές προσπαθούν πάση θυσία να αποφύγουν (Τ. Φιλλπίδου, 'Μαθήματα Δικαστικής Ψυχολογίας', Τεύχος Α, σελ. 39). 14 Σπινέλλης Διονύσιος, Ποινικά Χρονικά ΜΣΤ, σελ. 978 επ.

8 8 συχνά συνδεδεμένοι με ποικίλα συμφέροντα, η υποστήριξη των οποίων δύναται να επηρεάσει την κρίση τους, καθώς το λειτούργημά τους το ασκούν συγκυριακά και οι αναστολές τους πιθανόν να είναι πιο μειωμένες ή λιγότερο σταθερές από αυτές ενός τακτικού δικαστή, ο οποίος είναι ταγμένος συνειδητά στην υπεράσπιση και προώθηση της δικαιοσύνης. Συγκεκριμένα, οι ένορκοι είναι πιο πιθανόν να εξαγοραστούν, να απειληθούν ή να εκβιαστούν κομματικά. Ιδίως σε μικρές πόλεις, όπου ο κοινωνικός περίγυρος είναι μικρός, οι ένορκοι είναι έκθετοι σε κάθε είδους πιέσεις, απέναντι στις οποίες δεν είναι θωρακισμένοι, όπως οι τακτικοί δικαστές. 15 Περαιτέρω, η σύνθεση των ορκωτών δικαστηρίων στην πράξη, λόγω φόρτου εργασίας των ελευθέρων επαγγελματιών ή των εργατών και αγροτών, η οποία καταλήγει σε απροθυμία απώλειας του ημερομισθίου και συνακόλουθα σε παρακλήσεις εξαίρεσης προς τον Εισαγγελέα ή τους συνηγόρους των διαδίκων, καταλήγει να μην είναι καθόλου αντιπροσωπευτική και να παραβιάζει την αρχή του φυσικού δικαστή. Διότι εν τέλει, είτε δικάζουν κυρίως τα άτομα που περιγράφονται στο άρθρο 379 παρ. 2 ΚΠΔ, ήτοι υπάλληλοι τραπεζών, Ν.Π.Δ.Δ. και επιχειρήσεων κοινής ωφέλειας, καθώς και δημόσιοι, κοινοτικοί ή δημοτικοί υπάλληλοι, είτε δικάζουν και εκπρόσωποι των υπολοίπων κατηγοριών πολιτών, αλλά απρόθυμα και πιθανόν βαριεστημένα. Αυτά εμφαίνονται περισσότερο εάν συνυπολογισθεί η γενικότερη απαξίωση των πολιτών προς τους θεσμούς που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια. Η απόδοση δικαιοσύνης ωστόσο είναι αδύνατον να επιτευχθεί, εάν αντιμετωπίζεται απλά ως πάρεργο το οποίο πρέπει το συντομότερο να ολοκληρωθεί ώστε ο ένορκος να απαλλαγεί γρήγορα και να συνεχίσει την προσωπική του εργασία. Είναι επίσης αδύνατο να επιτευχθεί, όταν η σύνθεση των μελών του ορκωτού δικαστηρίου είναι μη αντιπροσωπευτική και περιορίζει εν τοις πράγμασι τους λαϊκούς δικαστές σε συγκεκριμένα επαγγέλματα είναι βέβαια ασύμβατη με την έννοια του φυσικού δικαστή η εκδίκαση περιπτώσεων ληστείας σε τράπεζα, από ενόρκους οι οποίοι είναι στην πλειοψηφία τους υπάλληλοι τράπεζας! Σε κάθε περίπτωση, η τυχαία συγκρότηση του δικαστηρίου των ενόρκων με κλήρωση, ενέχει τον κίνδυνο να κληρωθούν πρόσωπα κοινωνικά άπειρα, ηθικά εύπλαστα, ευήθη ή ψυχολογικά ασταθή. Οι λόγοι ανικανότητας είναι συγκεκριμένοι και δεν καλύπτουν, ούτε μπορούν να καλύψουν, αυτές τις περιπτώσεις. Επομένως, υπάρχει μεγάλη 15 Ανδρουλάκης Νικόλαος, 'Θεμελιώδεις Έννοιες της Ποινικής Δίκης', 1994.

9 9 πιθανότητα να επέλθει σοβαρό πλήγμα στην δικαιοσύνη, εάν στην απόφαση που θα εκδοθεί έχει συμπράξει ένα άτομο κοινωνικά ανώριμο ή προβληματικά ενταγμένο στο κοινωνικό σύνολο. Ας σημειωθεί επίσης, ότι τους ενόρκους με εμφανώς πιο συγκροτημένη σκέψη, οι οποίοι εμφανίζουν εχέγγυα ορθής κρίσης (όπως ένας δικηγόρος που γνωρίζει μάλιστα και τον νόμο), ένας ένοχος κατηγορούμενος θα φροντίζει να τους εξαιρεί, και θα επιλέγει τους πιο ασταθείς ψυχολογικά, ευήθεις και κοινωνικά απομορφωμένους, ώστε να έχει περισσότερες πιθανότητες να τους μπερδέψει και να τους επηρεάσει προς μία ευνοϊκή προς αυτόν μεταχείριση. Αλλά και ο λειτουργικός σκοπός του θεσμού των ορκωτών δικαστηρίων έχει ατονήσει. Η καθιέρωσή τους ήταν αναγκαία και επιβλήθηκε ιστορικά, λόγω της δικαιολογημένης δυσπιστίας του λαού στην δικαστική εξουσία εν όλω, καθώς και στους δικαστές που την αποτελούσαν, διότι ήταν πειθήνια όργανα του μονάρχη και εργαλεία επιβολής της παντοκρατορίας του. Η συμμετοχή λοιπόν του λαϊκού παράγοντα στην απονομή της δικαιοσύνης, είχε τον επιπλέον σκοπό να εμπνεύσει στους πολίτες εμπιστοσύνη στην δικαστική εξουσία και σεβασμό στις αποφάσεις της. Ο σκοπός αυτός στις σύγχρονες δημοκρατικές κοινωνίες, οι οποίες έχουν εξασφαλίσει εγγυήσεις λειτουργικής ανεξαρτησίας στους τακτικούς δικαστές και έχουν καταστήσει όλους τους πολίτες κοινωνούς του δικαίου, το οποίο δεν είναι πλέον μία έξωθεν επιβολή παράλογης εξουσίας, έχει εκπληρωθεί: oι πολίτες έχουν εμπιστοσύνη στις αποφάσεις και στους εκπροσώπους της δικαιοσύνης. Επομένως, μπορεί να υποστηριχθεί ότι ο ιστορικός ρόλος του θεσμού έχει πλέον επιτευχθεί. Περαιτέρω, είναι αδύνατον να παγιωθεί μία νομολογιακή εκτίμηση με δικαστήρια ενόρκων γεγονός που προκαλεί ανασφάλεια δικαίου. Το ίδιο έγκλημα, τελεσμένο υπό όμοιες ή παρεμφερείς συνθήκες, μπορεί να κριθεί εντελώς διαφορετικά. Κατά τον Γάλλο R. Floriot 'εάν η ίδια ποινική δίκη επαναλαμβανόταν πολλές φορές με τους ίδιους δικαστές, εισαγγελείς και δικηγόρους, και με το ίδιο αποδεικτικό υλικό, αλλά με διαφορετικούς ενόρκους, οι αποφάσεις θα ήταν κάθε φορά εντελώς διαφορετικές'. 16 Η δήλωση αυτή είναι χαρακτηριστική για το απρόβλεπτο και ασταθές της κρίσης των ενόρκων. Ανάλογα με το έγκλημα που δικάζεται ενώπιόν τους και κυρίως το κατά πόσον 'πλησίον' τους αισθάνονται την απειλή αυτού, επηρεάζεται και η αυστηρότητα της κρίσης τους. Στην παιδοκτονία, 16 Γραμμένος Κων/νος, ό. π.

10 10 βάσει των ανωτέρω, πιθανόν να φανούν οι ένορκοι πιο επιεικείς από ότι σε εγκλήματα κατά της περιουσίας ή της ιδιοκτησίας, τα οποία είναι πολύ πιο πιθανό να αντιμετωπίσουν και οι ίδιοι σε κάποια στιγμή της ζωής τους. Αυτή η δυσλειτουργία του συστήματος των ορκωτών δικαστών, αποδυναμώνει την απονομή της δικαιοσύνης στο βαθμό που την καθιστά αβέβαιη και ίσως αυθαίρετη. Επιπλέον οι ένορκοι δύσκολα λαμβάνουν υπόψη τους το σύνολο του αποδεικτικού υλικού, ιδίως σε μεγάλες δίκες με πολυσέλιδες δικογραφίες, ενώ και να καταφέρουν να το μελετήσουν, σπανίως αντιλαμβάνονται την σημασία όλων αυτών των εγγράφων με τρόπο που να μπορούν να τα ιεραρχήσουν όσον αφορά την σπουδαιότητά τους. Αυτό οδηγεί στην εκ μέρους των ενόρκων υποτίμηση ή αγνόηση σημαντικών στοιχείων, και αντίστοιχα στην απόδοση έμφασης σε στοιχεία πιθανόν άσχετα ή ασήμαντα για την υπό κρίση υπόθεση. Η άγνοια του ανακριτικού υλικού συχνά οδηγεί σε de facto καθοδήγηση των ενόρκων από τους τακτικούς δικαστές οι οποίοι γνωρίζουν την δικογραφία και υποδεικνύουν τα σημαντικά κατά την κρίση τους έγγραφα. Τέλος, η διάκριση ιδιαίτερα δύσκολων νομικών εννοιών, όπως είναι ο ενδεχόμενος δόλος ή η ενσυνείδητη αμέλεια, η έναρξη της απόπειρας και η διάκρισή της από τις απλές προπαρασκευαστικές πράξεις, η απλή και η άμεση συνέργεια, είναι ζητήματα που ταλανίζουν ακόμη και άρτια εκπαιδευμένους νομικούς και οδηγούν σε αντίθετες αποφάσεις των ελληνικών δικαστηρίων, αλλά και σε έριδες μεταξύ των εκπροσώπων της νομικής επιστήμης. Είναι παντελώς αδύνατο να διακρίνει ένας πολίτης, μη νομικός, την σημασία των εννοιών αυτών, να τις οριοθετήσει εννοιολογικά και νομικά (να ορίσει, έτι περαιτέρω, αόριστες νομικές έννοιες του ποινικού νόμου) και να αποδώσει βάσει αυτών των διακρίσεων και οριοθετήσεων, δικαιοσύνη. Γ. ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΥΠΕΡ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ Τα ανωτέρω επιχειρήματα έχουν βέβαια και τον αντίλογό τους. Τα αμιγή και στην συνέχεια τα μεικτά ορκωτά δικαστήρια θεσμοθετήθηκαν και επιβίωσαν όλες αυτές τις δεκαετίες ως θεσμός, ακριβώς επειδή συνδέθηκαν με την δημοκρατική αρχή, την δημοκρατική νομιμοποίηση της ποινικής δικαιοσύνης και εν τέλει την ίδια τη λαϊκή κυριαρχία. Οι λανθάνουσες λειτουργίες του θεσμού δεν είναι αρκετές για να απαξιώσουν την συμβολή του στην απονομή της δικαιοσύνης και στην πραγμάτωση και εμπέδωση της

11 11 αρχής της λαϊκής κυριαρχίας. Το κυριότερο επιχείρημα υπέρ των λαϊκών δικαστών, είναι η εισαγωγή στην ποινική δίκη της κοινής αντίληψης περί το δίκαιο και το άδικο. Είναι λοιπόν οι μόνοι που μπορούν να κρίνουν την πλάνη περί του άδικου χαρακτήρα της πράξης (31 παρ. 2 ΠΚ), προστατεύοντας τους κατηγορούμενους συμπολίτες τους από δυσνόητους αλλά και άδικους, ανελεύθερους και απομακρυσμένους από το λαϊκό αίσθημα νόμους. Το ιδεώδες του Διαφωτισμού, η 'απόλυτη σαφήνεια και καθαρότητα των ποινικών νόμων', κατά τον Ανδρουλάκη, 17 με τρόπο που αυτοί να είναι κατανοητοί και εφαρμόσιμοι από όλους, βρίσκει στον θεσμό των ορκωτών δικαστηρίων την πλήρη πραγμάτωσή του. Η ποινική δικαιοσύνη οφείλει να αποδίδεται από αυτόν, στο όνομα του οποίου ασκείται το λαό. Οτιδήποτε άλλο θα νόθευε την λαϊκή κυριαρχία και θα οδηγούσε σε ανέλεγκτη από τον λαό, και επομένως αυθαίρετη, δικαιοδοτική κρίση. Δεν είναι συμπτωματικό το ότι η μόνη κυβέρνηση που κατάργησε στην ουσία τα ορκωτά δικαστήρια, με την σταδιακή αποδυνάμωσή τους και εν τέλει την κατάργησή τους, εφόσον οι τακτικοί δικαστές αποτελούσαν την πλειοψηφία, ήταν η χουντική διακυβέρνηση της επταετίας , η οποία αποστραγγίζοντας συνολικά τα δημοκρατικά δικαιώματα του λαού, δεν μπορούσε βέβαια να αφήσει ανέπαφη την από αυτόν απονομή της δικαιοσύνης. Όφειλε να ελέγξει και αυτήν. Η 'σκιώδης', κατά τον Γάφο, παρουσία των ενόρκων με το 'Σύνταγμα' του 1968, είχε μία απλή 'χορογραφική' λειτουργία 18. Άλλωστε, και ιστορικά, η επιλογή των αδικημάτων τα οποία ενέπεσαν στην αρμοδιότητα των ενόρκων, αποδεικνύει τον πραγματικό χαρακτήρα του θεσμού. Πρώτα εντάχθηκαν τα του τύπου αδικήματα που αφορούσαν τον δημόσια βίο, και στην συνέχεια τα πολιτικά αδικήματα. Ήτοι, εγκλήματα που σχετίζονταν είτε με την θεμελιώδη για τα δημοκρατικά πολιτεύματα ελευθερία του τύπου, της κριτικής και αμφισβήτησης που ασκούσε, είτε με την υπεράσπιση του πολιτικού εγκληματία, ο οποίος μεταχειρίζεται 'αντικανονικά, βίαια και αθέμιτα μέσα για την εξουδετέρωση της αντίδρασης' 19. Περαιτέρω, μόνο προώθηση της ουσιαστικής δικαιοσύνης μπορεί να επιφέρει η έλλειψη της στυγνής επαγγελματικής νοοτροπίας και του στείρου επαγγελματισμού που συνήθως διακατέχει τους τακτικούς δικαστές. Οι λαϊκοί δικαστές, απλοί πολίτες με διάφορη 17 Ανδρουλάκης Νικόλαος, 'Ποινικαί Μελέται', Ανδρουλάκης Νικόλαος, ό.π. 19 Τσουκαλάς Κων/νος, 'Τα ορκωτά Δικαστήρια', 1931.

12 12 δραστηριότητα μεταξύ τους και απλούστερη σκέψη από ότι οι τακτικοί δικαστές, έχουν την ικανότητα να βλέπουν πιο καθαρά και με μεγαλύτερη ευρύτητα από ότι άνθρωποι οι οποίοι καθημερινά και επί σειρά ετών, συγχρωτίζονται με πολίτες που έχουν επιδείξει εγκληματική, παραβατική συμπεριφορά και έχουν κοινό οπτικό πεδίο και παρόμοιες γνώσεις και εμπειρίες. Ο συνεχής αυτός συγχρωτισμός, η συνεχής και σκληρή τριβή με το έγκλημα και τις συνέπειές του, έχει ως αποτέλεσμα αφενός να διακρίνονται οι τακτικοί δικαστές από κάποια προκατάληψη όταν αντιμετωπίζουν τους κατηγορουμένους στο ακροατήριο και αφετέρου να σκέφτονται για αυτούς πιο απαιτητικά από ότι ένας ένορκος. Οι δικαστικές συνήθειες ('επαγγελματικές παραμορφώσεις', κατά τον Τσουκαλά), υπαγορεύουν στον τακτικό δικαστή να παρατηρεί τον κατηγορούμενο, και όλους τους κατηγορούμενους, από την ίδια πάντα πλευρά, ενώ τα δικά τους 'μέτρα και σταθμά', είναι πιο υψηλά από ότι του μέσου πολίτη - κοινωνού του δικαίου. Ιδίως στην αναγνώριση ελαφρυντικών περιστάσεων, η νομολογία που διαμορφώνεται εκ μέρους των τακτικών δικαστών, είναι σταθερά αυστηρότατη για τον κατηγορούμενο. Ο τακτικός δικαστής είναι προσηλωμένος στην λεπτομέρεια, στην τεχνική γνώση και την άρτια νομική εκπαίδευσή του, και αδυνατεί να αντιληφθεί τις πραγματικές συνέπειες του εγκλεισμού και του ατιμωτικού στιγματισμού του παραβάτη. Θεωρεί υποκριτική την διαμαρτυρία ή την απόγνωση του κατηγορουμένου και εμφανίζεται συχνά κοινωνικά περιχαρακωμένος, αναγνωρίζοντας μόνο τα φαινόμενα και τις συμπεριφορές που του επιτρέπει η επιστήμη του να γνωρίσει. Άλλωστε, οι τακτικοί δικαστές είναι ήδη εις γνώση της δικογραφίας και του προδικαστικού υλικού, με αποτέλεσμα, έστω και ασυνείδητα, να επηρεάζονται από όσα έχουν ήδη μελετήσει και να διαπνέονται ούτως ή άλλως από μία προκατάληψη. Στη σκέψη τους έχει ήδη διαμορφωθεί μία αντίληψη για το βιοτικό συμβάν που θα δικάσουν. Πρώτος ο Τσουκαλάς εντοπίζει το άτοπο, και σε μία αναλυτικότατη μελέτη του για τα ορκωτά δικαστήρια 20, επιχειρηματολογεί για την αναγκαία αμεροληψία του ποινικού δικαστή, η οποία καταστρατηγείται, εφόσον ο τακτικός δικαστής δεν μπορεί να αποστεί από τις εντυπώσεις που η δικογραφία και το παραπεμπτικό βούλευμα, ήδη από την μελέτη τους, του έχουν αφήσει. Αντίθετα ο λαϊκός δικαστής, δεν διαπνέεται από καμία προκατάληψη κρίνει βάσει των στοιχείων που θα προκύψουν από την ακροαματική διαδικασία. Η 20 Τσουκαλάς Κων/νος, 'Τα ορκωτά Δικαστήρια', 1931.

13 13 προσωρινότητα του λειτουργήματός του και η πλήρης άγνοια του κατηγορουμένου και της υπόθεσης, διασφαλίζουν την απροκατάληπτη κρίση του. Επιπλέον, το σύνολο της προπαρασκευαστικής διαδικασίας ελέγχεται από τακτικούς δικαστές και από εισαγγελείς. Αυτοί επεξεργάζονται τις κατηγορίες, αποφαίνονται επί των προσφυγών, συλλέγουν το αποδεικτικό υλικό και καθοδηγούν την έρευνα. Ο δε εισαγγελέας, επιτηρεί την νομιμότητα της διαδικασίας και ορίζει όλες τις αναγκαίες πράξεις της, ενώ προτείνει πριν από κάθε απόφαση του δικαστηρίου. Η δικαστική εξουσία λοιπόν, δεν αφήνεται σε τυχηρά γεγονότα, ούτε στην κρίση αποκλειστικά των ενόρκων. Η κρίση αυτή έχει στηριχθεί σε στοιχεία που η δικαστική εξουσία, δια μέσου των εκπροσώπων της, έχει συγκεντρώσει, ελέγξει, αναπτύξει και επεξεργαστεί με περίσκεψη. Η προπαρασκευή της υπόθεσης από τον τακτικό δικαστή, καθοδηγεί ουσιαστικά την υπόθεση μέχρι την περάτωσή της. Ως αντίλογος δε στις επικρίσεις της Ιταλικής Θετικής Σχολής, τονίζεται ότι και για τους υποστηρικτές του θεσμού, είναι όντως το ζητούμενο ο δράστης και όχι η πράξη. Πρέπει επομένως πράγματι να μελετηθεί η προσωπικότητα, το κοινωνικό και οικογενειακό περιβάλλον, ο ψυχικός κόσμος του δράστη, ώστε να κριθεί εάν είναι δράστης καθ' έξη ή τυχαίως και εάν δύναται να βελτιωθεί και να επανενταχθεί στην κοινωνία. Για την μελέτη όμως αυτών των χαρακτηριστικών του δράστη, δεν απαιτείται τόσο η ειδική επιστημονική γνώση και ο επαγγελματισμός του τακτικού δικαστή, όσο ο ανθρωπισμός και η γνώση των κοινωνικών συνθηκών του μέσου ανθρώπου. Ο ένορκος είναι ο μέσος άνθρωπος - μπορεί να παρακολουθήσει την πορεία ενός ανθρώπου στο έγκλημα, να την κατανοήσει και να αποδώσει δικαιοσύνη, χωρίς άτεγκτα κριτήρια και στεγανοποιήσεις σκέψεων, κριτηρίων, δυνατοτήτων. Επιπλέον, ο λαϊκός δικαστής, ως ο μέσος κοινωνικός άνθρωπος, είναι ο κατεξοχήν αρμόδιος να κρίνει την καταρχήν δυνατότητα 'άλλως πράττειν' του κατηγορουμένου 21. Αντιλαμβάνεται ότι η κοινωνία είναι το κεντρικό σημείο γύρω από το οποίο κινείται ο νόμος σε αντίθεση με τον τακτικό δικαστή που θεωρεί ότι ο νόμος είναι ο άξονας γύρω από τον οποίο κινείται η κοινωνία. 22 Ο τακτικός δικαστής καταλήγει σε μία άρτια νομικά απόφαση, η οποία ανταποκρίνεται στις θεωρίες που έχει μελετήσει, στις αφηρημένες έννοιες του ποινικού νομοθέτη και στους σχολαστικούς συλλογισμούς του. Ωστόσο, για να μπορεί μία τέτοια απόφαση να αποδίδει το δίκαιο, χρειάζεται την 21 Ανδρουλάκης Νικόλαος, ό.π. 22 Τσουκαλάς Κων/νος, ό.π.

14 14 αλληλεπίδραση με την κοινωνική γνώση και εμπειρία του λαϊκού δικαστή. Αυτός δύναται να γνωρίζει εάν μία πράξη στην συνείδησή του είναι επιτρεπτή ή απαγορευμένη, αν οι συνθήκες την προκάλεσαν ή η εγκληματογόνος διάθεση του δράστη, αν δύναται η πράξη να μείνει ατιμώρητη και αν υπάρχουν περιθώρια για την κοινωνική επανένταξη του δράστη. Τελικώς, η κοινωνική συνείδηση θα κρίνει την ισχύ και την δικαιότητα ενός νόμου. Κατά τον ορισμό του Τσουκαλά 'ο νόμος δεν είναι αποκάλυψη ενός ανθρώπου, αλλά πηγάζει από το δημιουργικό ένστικτο του πλήθους και αποσαφηνίζεται στην κοινωνική συνείδηση. Η δικαστική απόφαση τότε μόνο ανταποκρίνεται στην δικαιοσύνη, όταν συνδυάζει τις προσταγές του νομοθέτη με την ελεύθερη πράξη της ανθρώπινης συνείδησης'. Άλλωστε, ο ίδιος ο σκοπός της επιβολής της ποινής, κατά το μέρος της γενικής πρόληψης, σχετίζεται άμεσα με την κοινωνία. Η γενική πρόληψη, αφορά το σύνολο της κοινωνίας, το οποίο πλήττεται από το έγκλημα, στρέφεται κατά των κοινωνών και πρωτίστως αυτοί έχουν το δικαίωμα να αμυνθούν στο αδίκημα του δράστη. Ο νόμος είναι το όργανο του σκοπού εν προκειμένω και οι πολίτες οφείλουν να τον εφαρμόσουν, δικάζοντας σύμφωνα με την συνείδησή τους και την αντίληψή τους για το άδικο. Θα ήταν παράλογο να δικάζονται τα πλέον σοβαρά αδικήματα στο όνομα του κοινωνικού συνόλου εν τη απουσία του. Το κοινωνικό σύνολο άλλωστε είναι εμφανές ακόμη και στο ίδιο το έγκλημα - μέσω των οικογενειακών συνθηκών, των κινήτρων, των εμπειριών, της ψυχολογίας του δράστη, όπως αυτά έχουν διαμορφωθεί υπό την επίδραση κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών παραγόντων και εξελίξεων. Με την λαϊκή συμμετοχή λοιπόν στο δικαστήριο, λαμβάνει και ο δράστης την απάντηση που του αρμόζει, διότι δεν μπορεί να επικαλεστεί ότι δεν έβλαψε κανέναν η πράξη του. Οι ίδιοι οι συμπολίτες του, του δείχνουν με την ετυμηγορία τους ότι τους έβλαψε. Στον βαθμό που συμβαίνει αυτό, εξυπηρετούνται και οι σκοποί της ειδικής πρόληψης ο δράστης πρέπει να αισθανθεί την ποινή ως ιδιαίτερη αποδοκιμασία για την πράξη του και αυτό συμβαίνει ότι την ποινή την επιβάλλουν οι συμπολίτες του και όχι επαγγελματίες δικαστές, των οποίων ο θεσμικός ρόλος είναι να αποδοκιμάζουν! Να σημειωθεί, ότι οι μεγαλύτερες επικρίσεις στο ορκωτό σύστημα εκδηλώνονται από τους τακτικούς δικαστές. Αυτό ακριβώς αποτυπώνει την διάσταση μεταξύ αυτών και της κοινωνίας αδυνατούν να κατανοήσουν τα αίτια για τα οποία ο λαός δεν τους εμπιστεύτηκε και προτίμησε να αποδίδει ο ίδιος δικαιοσύνη. Για τους τακτικούς δικαστές,

15 15 το έγκλημα είναι απλά η παραβίαση ενός ορθώς (ή μη) καταστρωμένου κανόνα δικαίου, η οποία επιφέρει τις έννομες συνέπειες που ορίζονται και εφαρμόζονται απαρέγκλιτα. Βεβαίως η κριτική από εκπροσώπους της δικαστικής εξουσίας ότι έχουν εκδοθεί από ενόρκους μεροληπτικές απαλλακτικές αποφάσεις, βασίζεται σε πραγματικά στοιχεία, τα οποία όμως συνιστούν εξαιρέσεις και όχι τον κανόνα. Η λανθάνουσα αυτή λειτουργία του θεσμού δεν δύναται να τον καταργήσει, όπως και η υπερβολική σκληρότητα ή αυστηρότητα των τακτικών δικαστών δεν δύναται να καταργήσει την δικαστική εξουσία. Περαιτέρω, η τυχαία κλήρωση των λαϊκών δικαστών από έναν κατάλογο, στον οποίο συμμετέχουν πολίτες από όλες τις τάξεις και τα κοινωνικά στρώματα, χωρίς μορφωτικούς ή κοινωνικούς περιορισμούς, εξασφαλίζει αφενός την απροκατάληπτη και ανεπηρέαστη κρίση τους και αφετέρου την συμμετοχή με όρους ισότητας, οποιουδήποτε μέλους της κοινωνίας. Αυτό είναι που εμπνέει την μέγιστη εμπιστοσύνη στους πολίτες. Ότι καθένας από αυτούς, δύναται να συμμετάσχει στην διαδικασία και να καθορίσει με την ψήφο του την απόφαση που θα εκδοθεί. Ιδίως σε περιόδους κοινωνικά και πολιτικά φορτισμένες, ή σε περιόδους γενικευμένης κρίσης και ανασφάλειας των θεσμών, η εμπιστοσύνη των πολιτών στο σημαντικότερο αγαθό της δημοκρατίας, την δικαιοσύνη, είναι ο ακρογωνιαίος λίθος του πολιτεύματος. Και αυτή ακριβώς η εμπιστοσύνη επιτυγχάνεται, όταν μπορούν πράγματι οι πολίτες να συμμετάσχουν στην απονομή της δικαιοσύνης. Άλλωστε, στις περιπτώσεις της τυχαίας κλήρωσης των δικαστών από το κοινωνικό σύνολο, και ο ίδιος ο κατηγορούμενος έχει μεγαλύτερη εμπιστοσύνη σε αυτούς και ως αποτέλεσμα, η ποινή που τυχόν του επιβληθεί, είναι πιο νομιμοποιημένη στην συνείδησή του. Δεν δύναται να ισχυριστεί ότι οι δικαστές είναι μία κλειστή 'κάστα' που δεν τον κατανοεί, δεν αντιλαμβάνεται τα προβλήματά του και βρίσκεται εκεί απλά για να τιμωρεί. Επιπλέον, η τυχαία αυτή κλήρωση, καθιστά το γεγονός της συμμετοχής στο δικαστήριο, ξεχωριστό και μοναδικό στην ζωή του ενόρκου, ο οποίος είναι απόλυτα προσηλωμένος στην δίκη και έχει τεταμένη την προσοχή του ώστε να κατανοεί και να παρατηρεί όλα όσα συμβαίνουν εντός της δικαστικής αίθουσας. Αντίθετα ο τακτικός δικαστής, συνηθισμένος όπως είναι στις δίκες, έχει υποσυνείδητα την τάση να γενικεύει και επομένως μπορεί να μην προσέξει κάποια σημαντική λεπτομέρεια και ιδιοτυπία της περίπτωσης. Τέλος, οι λαϊκ15οί δικαστές είναι εσωτερικά και εξωτερικά ανεξάρτητοι από την πολιτική εξουσία - δεν αποβλέπουν σε ευδόκιμη σταδιοδρομία στην Δικαιοσύνη και

16 16 ουδέποτε θα συνέδεαν το αποτέλεσμα μίας δίκης με την επαγγελματική τους ανέλιξη. Όπως εμφαίνεται από τον Καρρά, 'ο ρόλος της Διοίκησης της Δικαιοσύνης, που ανήκει στην εκτελεστική εξουσία, αποκτά ιδιάζουσα σπουδαιότητα, σε όσες περιπτώσεις μπορεί να επηρεάζει, έστω και έμμεσα, την προσωπική κατάσταση των δικαστών (π.χ. εκπαιδευτικές άδειες, διορισμός σε συμβούλια ή επιτροπές)' 23. Δ. ΑΡΙΘΜΟΣ ΛΑΪΚΩΝ ΚΑΙ ΤΑΚΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΣΤΩΝ Από τους επικριτές αλλά και τους υποστηρικτές του θεσμού, έχουν κατατεθεί σκέψεις και επιχειρήματα για την ορθή αναλογία μεταξύ των τακτικών και των λαϊκών δικαστών σε ένα μεικτό ορκωτό σύστημα απονομής της δικαιοσύνης. Οι επικριτές του θεσμού, συνήθως αρκούνται (ή ίσως 'ανέχονται') σε μία οριακή πλειοψηφία των ενόρκων, ώστε να υπάρχει μία έστω και τυπική συμφωνία με την δημοκρατική αρχή, ενώ έχουν υπάρξει και απόψεις περί της πλειοψηφίας των τακτικών δικαστών 24, οι οποίες στην χώρα μας υλοποιήθηκαν στην επταετία Οι υποστηρικτές αυτής της άποψης, τονίζουν ότι μόνο με την πλειοψηφία των τακτικών δικαστών υπάρχει η εγγύηση της σωστής απονομής της δικαιοσύνης και της ορθής ποινικής αξιολόγησης του δράστη. Η συμμετοχή των ενόρκων, μεταφέρει στο δικαστήριο την αντίληψη της κοινής γνώμης, χωρίς τον κίνδυνο δικαστικών στρεβλώσεων και λανθασμένων για την κοινωνία αποφάσεων. Οι υποστηρικτές του θεσμού, αντίθετα, θεωρούν ότι η συμμετοχή των ενόρκων πρέπει να είναι και αριθμητικά ουσιώδης, και φυσικά πλειοψηφική ώστε να υπάρχει πραγματική συμφωνία με την συνταγματική και δημοκρατική αρχή 25. Σε αντίθετη περίπτωση, υποστηρίζουν ότι αλλοιώνεται η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας εντός του δικαστηρίου 26. Κατά δε τον Ανδρουλάκη, μόνο σε περίπτωση που οι σύνεδροι είναι λιγότεροι των ενόρκων, μπορούμε να αναφερόμαστε σε ορκωτό δικαστήριο, διότι για την ύπαρξη ορκωτού δικαστηρίου απαιτείται οι λαϊκοί δικαστές να είναι περισσότεροι των ενόρκων, ώστε ο κατηγορούμενος, ασκώντας το δικαίωμα εξαίρεσης, να μπορέσει να ασκήσει ουσιώδη επιρροή στη συγκρότηση του δικαστηρίου και κατ' επέκταση στην δίκη. Η δυνατότητα να ισχυρισθεί η έννομη τάξη ότι ο κατηγορούμενος πράγματι δικάσθηκε από 23 Καρράς Αργύριος, 'Ποινικό Δικονομικό Δίκαιο', Καμβύσης Δημήτριος, ό.π. 25 Μαργαρίτης Μιχαήλ, ό.π. 26 Μπάγιας Σωτήριος, ό.π.

17 17 το κοινωνικό σύνολο, υπάρχει μόνο όταν η καταδίκη του μπορεί να αποδοθεί στους ενόρκους, όταν αυτοί ομοφωνούν, όχι όμως και στους τακτικούς δικαστές. Αν τυχόν οι τακτικοί δικαστές είχαν την δυνατότητα να εκδώσουν απόφαση μόνοι τους, τότε ο ρόλος των ενόρκων δεν θα είχε κανένα νόημα, θα ήταν διακοσμητικός και άνευ ουσίας. Όλα τα ανωτέρω περιγραφόμενα προτερήματα των λαϊκών δικαστών θα ακυρώνονταν, διότι ουσιώδης και καθοριστική για την τύχη του κατηγορουμένου θα ήταν η ψήφος των τακτικών δικαστών και όχι των εκπροσώπων του κοινωνικού συνόλου. Το τεκμήριο της λαϊκής συνείδησης 27 κλονίζεται λοιπόν ανεπανόρθωτα. Η υπέρτερη συμμετοχή των ενόρκων, αντισταθμίζει επιπλέον το κύρος και την αυθεντία των τακτικών δικαστών, και επομένως εξασφαλίζει την επιρροή του λαϊκού στοιχείου στην δίκη. Είναι πράγματι ορθό ότι οι τακτικοί δικαστές δύνανται να ασκήσουν μεγάλη επιρροή στους λαϊκούς δικαστές, με αποτέλεσμα η συμμετοχή των τελευταίων στην απόφαση να περιορίζεται και να αποδυναμώνεται 28. Λόγω των ανωτέρω αναφερόμενων μειονεκτημάτων που έχει το ορκωτό σύστημα, είναι ευνόητο ότι υπάρχει αυτή η επιρροή οι ένορκοι δεν γνωρίζουν τον νόμο ούτε καλούνται τακτικά να τον εφαρμόσουν, αισθάνονται ανασφάλεια να στηρίξουν ή να επιμείνουν στην προσωπική τους άποψη και προσχωρούν στις αντιλήψεις των τακτικών δικαστών. Το πρόβλημα αυτό αντιμετωπίζεται όταν η αναλογία μεταξύ τους είναι τέτοια, ώστε να μην ποδηγετούνται από τους τακτικούς δικαστές οι ένορκοι επομένως ο αριθμός των ενόρκων πρέπει να είναι μεγαλύτερος, και μάλιστα αρκετά, από τον αριθμό των τακτικών δικαστών. Μόνο ο μεταξύ τους συσχετισμός δύναμης, και συγκεκριμένα η πλειοψηφία των λαϊκών δικαστών, δύναται να ανασχέσει την αναμφισβήτητη επίδραση των επαγγελματιών δικαστών στις κρίσεις των ενόρκων. Προς την κατεύθυνση αυτή, το Γ' Διεθνές Συνέδριο Ποινικού Δικαίου το 1933, είχε προτείνει τουλάχιστον διπλάσιο αριθμό ενόρκων, ώστε η ποιοτική υπεροχή των τακτικών δικαστών να εξουδετερώνεται από την ποσοτική υπεροχή των ενόρκων 29. Το ερώτημα αυτό έχει απασχολήσει τις έννομες τάξεις και των υπόλοιπων ευρωπαϊκών κρατών, οι οποίες σταθερά τίθενται υπέρ της πλειοψηφίας των λαϊκών δικαστών και μάλιστα με μεγάλη αριθμητικά διαφορά των μεν από τους δε. Ενδεικτικά, η Ιταλία ήδη από το 1935 είχε μεικτό ορκωτό δικαστήριο που αποτελούνταν από 2 τακτικούς 27 Γάφος Ηλίας, ό.π. 28 Ζησιάδης Ιωάννης, Ποινική Δικονομία, Καρράς Αργύριος, ό.π.

18 18 δικαστές και 6 ενόρκους, ενώ και στα μεικτά ορκωτά δικαστήρια της Γερμανίας οι ένορκοι είναι 6 και οι τακτικοί δικαστές 3 (ας σημειωθεί ότι μέχρι την εισαγωγή του μεικτού ορκωτού συστήματος στην Γερμανία το 1924, οι ένορκοι στο αμιγές ορκωτό δικαστήριο ήταν 12). Στο μεικτό ορκωτό δικαστήριο της Γαλλίας οι ένορκοι είναι 9 και οι τακτικοί δικαστές 3, ενώ στης Ελβετίας οι ένορκοι είναι 7 και οι τακτικοί δικαστές 3. Το αγγλοσαξωνικό δικαστικό σύστημα είναι τελείως διαφορετικό, καθώς σε αυτό υπάρχει το αμιγές ορκωτό δικαστήριο, αποτελούμενο από 12 ενόρκους, επιφυλάσσει όμως σημαντικό ρόλο στον τακτικό δικαστή, ο οποίος στο τέλος της διαδικασίας ανακεφαλαιώνει ('summing-up') τα σημαντικά στοιχεία της ακροαματικής διαδικασίας, βάσει των οποίων αποφασίζουν οι ένορκοι. Ε. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Ζητήματα που άπτονται της ορθής απονομής της δικαιοσύνης, δεν είναι δυνατόν να απαντώνται με έναν απόλυτο τρόπο. Όλα τα ανωτέρω επιχειρήματα, υπέρ και κατά του θεσμού, ερείδονται στην πραγματικότητα. Υπάρχουν όντως δυσλειτουργίες στην δικαιοσύνη, είτε σε αυτήν υπάρχουν μόνο ένορκοι, είτε μόνο τακτικοί δικαστές, είτε και τα δύο. Μάλιστα, ακόμη υποστηρίζεται η συγκρότηση εκ νέου αμιγών ορκωτών δικαστηρίων, ώστε να ξεπεραστούν τα προβλήματα που δημιουργούνται με την αιτιολόγηση των αποφάσεων 30. Οι λανθάνουσες λειτουργίες ωστόσο ενός συστήματος, δεν είναι δυνατόν να το καταργήσουν. Πρέπει με περίσκεψη να κριθεί το σύστημα που προωθεί και προάγει την απονομή δικαιοσύνης αλλά και την κοινωνική ειρήνη. Το αδιαφιλονίκητο επιχείρημα εν προκειμένω, είναι η δημοκρατική αρχή, την οποία πραγματώνουν τα μεικτά ορκωτά δικαστήρια. Η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, βάσει της οποίας όλες οι εξουσίες πηγάζουν από το λαό, συνιστά θεμελιώδες αξίωμα κάθε σύγχρονου δημοκρατικού κράτους και απαιτεί, όπως η εκτελεστική και νομοθετική εξουσία ασκείται από αντιπροσώπους του λαού, με τον ίδιο τρόπο και η δικαστική εξουσία να ασκείται από εκπροσώπους του, τουλάχιστον για 30 Η άποψη αυτή υποστηρίζεται από τον Καρρά, για να αποφευχθεί το άτοπο, οι αιτιολογίες των αποφάσεων να συντάσσονται από τους τακτικούς δικαστές, οι οποίοι όμως ενδέχεται να έχουν μειοψηφήσει, και επομένως γράφουν μία αιτιολογία την οποία αφενός στην πραγματικότητα δεν πιστεύουν και επομένως αυτό έχει αντίκτυπο στην πληρότητά της, και αφετέρου τους δημιουργεί συνειδησιακό πρόβλημα. Δεν είναι όμως δυνατόν να γίνει δεκτή, διότι η αιτιολογία των αποφάσεων, όσο σημαντική κι αν είναι, δεν μπορεί να υποσκελίσει τα ελαττώματα των αποφάσεων στις οποίες δεν συμμετέχουν οι κατεξοχήν γνώστες και εφαρμοστές του ποινικού νόμου, ήτοι οι τακτικοί δικαστές.

19 19 αδικήματα που επιφέρουν σοβαρότατες κυρώσεις. Σε αυτήν την περίπτωση επιτυγχάνεται και η κοινωνική ειρήνη διότι ο λαός αισθάνεται πως η δικαιοσύνη δεν είναι κάτι αλλότριο και απομακρυσμένο από αυτόν. Φυσικά, η ιστορική συγκυρία δεν είναι η ίδια με την συγκυρία που καθιέρωσε τον θεσμό - αντίθετα έχει υπάρξει τεράστια πρόοδος στα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα. Ωστόσο, η αναγκαιότητα για εμπιστοσύνη των πολιτών στην δικαιοσύνη, υπάρχει πάντοτε. Χωρίς δικαιοσύνη δεν μπορεί να υπάρξει ούτε δημοκρατία και επομένως χωρίς σεβασμό και εμπιστοσύνη στην δικαιοσύνη, δεν μπορεί να υπάρξει σεβασμός και εμπιστοσύνη ούτε στην δημοκρατία. Ο μόνος βέβαιος τρόπος να υπάρχουν τα ανωτέρω, είναι η απονομή της δικαιοσύνης να γίνεται με την συμμετοχή του κοινωνικού συνόλου. Το κοινωνικό σύνολο δικαιούται να αποδώσει την μομφή της ποινής για το αδίκημα, διότι κατά του κοινωνικού συνόλου στρέφεται. Και όταν το κοινωνικό σύνολο κρίνει ότι δεν επλήγη από το αδίκημα ή ότι ο καταλογισμός του αδικήματος στο δράστη θα το πλήξει περισσότερο από ότι το ίδιο το έγκλημα, τότε πρέπει να έχει την δυνατότητα να απαλλάσσει από την ποινή τον κατηγορούμενο. Αυτός είναι και ο λόγος που - ορθώς - την πλειοψηφία των μεικτών ορκωτών δικαστηρίων την έχουν οι λαϊκοί δικαστές. Διότι χωρίς την δυνατότητα να καθορίζουν την απόφαση οι ένορκοι, δεν υπάρχει η δυνατότητα να αποδώσει ο λαός δικαιοσύνη. Επομένως όλα τα θετικά στοιχεία της συμβολής των λαϊκών δικαστών ακυρώνονται. Μάλιστα, επειδή όντως οι τακτικοί δικαστές ασκούν μεγάλη επιρροή στους λαϊκούς δικαστές, η αύξηση του αριθμού των ενόρκων θα μπορούσε να αποτελέσει μία ενδιαφέρουσα λύση στην ενδυνάμωση της λαϊκής κυριαρχίας και στην καλύτερη τεκμηρίωση εκ μέρους των λαϊκών δικαστών της κρίσης τους. Αυτή η επιλογή θα ερχόταν άλλωστε σε απόλυτη συμφωνία με τις επιλογές και των υπόλοιπων ευρωπαϊκών κρατών, όπου οι λαϊκοί δικαστές είναι ουσιωδώς περισσότεροι από τους τακτικούς δικαστές 31. Ένα δικαστήριο με έξι ενόρκους και τρεις τακτικούς δικαστές, θα συνέβαλε στην ακόμη πιο δημιουργική ζύμωση μεταξύ των μελών του δικαστηρίου και στην έκδοση 'μεικτών' αποφάσεων, ιδίως αν προβλεπόταν πλειοψηφία 6 δικαστών για την έκδοση απόφασης, κατά τα πρότυπα συστημάτων που έχουν εφαρμοστεί στο γερμανικό δίκαιο. Ήδη, βάσει μίας σχετικά μικρής προσωπικής έρευνας του Μαργαρίτη 32, στην οποία χρησιμοποίησε 31 Ο Καρράς (Υπεράσπιση 1991/1057) υποστηρίζει την αύξηση των ενόρκων από τέσσερις σε πέντε. 32 Μαργαρίτης Μιχαήλ, ό.π.

20 20 δευτερογενή στοιχεία και συγκεκριμένα έρευνα ήδη δημοσιευμένων αποφάσεων, προκύπτει ότι δεν υπάρχει τεράστια διαφορά μεταξύ λαϊκών και τακτικών δικαστών αντίθετα οι περισσότερες αποφάσεις ήταν μεικτές είτε ομόφωνες. Η ενδυνάμωση του θεσμού με την αύξηση των ενόρκων και την διεύρυνση του αντικειμένου του, το οποίο σταδιακά συρρικνώνεται, είναι ο μόνος τρόπος να παύσει και η απροθυμία που κάποιες φορές παρουσιάζεται στους ενόρκους. Η καταβολή αμοιβής, είναι μία λύση ανάγκης, η οποία απαξιώνει τον θεσμό ακόμη περισσότερο στην λαϊκή συνείδηση και συνιστά ένα αμελητέο μέγεθος μπροστά σε μία υποβάθμιση του θεσμού αλλά και της δικαιοσύνης συνολικά ενώπιον του κοινωνικού συνόλου. Αν ένας λαϊκός δικαστής αδιαφορεί ή δεν επιθυμεί να συμμετάσχει, η καταβολή συμβολικής αμοιβής σε αυτόν δεν θα τον μετατρέψει αίφνης σε ευαισθητοποιημένο υπερασπιστή της δικαιοσύνης, αντίθετα θα οξύνει το πρόβλημα, εάν υποθέσουμε ότι θα δέχονται να συμμετέχουν μόνο αυτοί που έχουν ένα μικρό όφελος. Αντίθετα, η διευρυμένη συμμετοχή θα ανακόψει την αδιαφορία και απροθυμία των πολιτών να συμμετάσχουν στην απονομή δικαιοσύνης, επαναφέροντας την εμπιστοσύνη των κοινωνών στο δίκαιο και τους θεσμούς του. Θα καταστήσει σαφές ότι η συμμετοχή λαϊκών δικαστών δεν είναι ένα τυπικό στοιχείο το οποίο λόγω της συνταγματικής πρόβλεψης, τηρείται ακόμη, αλλά ότι είναι το πραγματικό, ουσιώδες ζητούμενο για την δικαιοσύνη και το κράτος. Περισσότερη λαϊκή συμμετοχή στην δικαιοσύνη συνεπάγεται πιο νομιμοποιημένη στην κοινωνία δικαιοσύνη. Και περισσότερο νομιμοποιημένη στην κοινωνία δικαιοσύνη, ιδίως σε συγκυρίες όπου αυτή πλήττεται θεσμικά και απαξιώνεται με ρυθμίσεις όπως η έκδοση βαρύτατων ποινών πολυετών καθείρξεων από μονομελή δικαστήρια κακουργημάτων, εξασφαλίζει τον σεβασμό στις αποφάσεις της, το κύρος στα μέλη της και την κοινωνική ειρήνη στο λαό.