ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΥ ΦΟΙΤΗΤΗ ΕΑΠ ΣΠΟΥ ΕΣ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟ ΟΞΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ

Transcript

1 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ Α. ΜΑΛΤΑΜΠΕ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΥ ΦΟΙΤΗΤΗ ΕΑΠ ΣΠΟΥ ΕΣ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟ ΟΞΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ «Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος, καὶ ὁ Λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν, καὶ Θεὸς ἦν ὁ Λόγος. 2 Οὗτος ἦν ἐν ἀρχῇ πρὸς τὸν Θεόν. 3 πάντα δι' αὐτοῦ ἐγένετο, καὶ χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἕν ὃ γέγονεν. 4 ἐν αὐτῷ ζωὴ ἦν, καὶ ἡ ζωὴ ἦν τὸ φῶς τῶν ἀνθρώπων. 5 καὶ τὸ φῶς ἐν τῇ σκοτίᾳ φαίνει, καὶ ἡ σκοτία αὐτὸ οὐ κατέλαβεν» (Ιω. 1, 1-5). «Ερµηνευτική ανάλυση του προοιµιακού ύµνου του κατά Ιωάννη Ευαγγελίου και η διαχρονική ενότητα της ερµηνείας και της Θεολογίας στην Ορθόδοξη παράδοση». 1

2 Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ: 1. Η διαχρονικότητα συνιστά κεντρικό στοιχείο στη δοµή και την ιστορική ανάπτυξη της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Μελετώντας την έννοια της διαχρονικότητας στην Ορθοδοξία, κατανοούµε ότι ως δυναµικό µέγεθος εξακτινώνεται στις περισσότερες αρθρώσεις της οργάνωσης της εκκλησίας και της ιστορικής πορείας της προς τα έσχατα, στους τρόπους ερµηνείας και κατανόησης των αληθειών της πίστεως, στις µεθόδους συγκρότησης και διατύπωσης των εν λόγω αληθειών καθώς και στις ποικίλες µορφές της πολιτισµικής θεµελίωσης και έκφρασης των µελών της εκκλησίας. Παράδοσις, θεολογικά, είναι εσωτερική συνέχουσα δύναµις των τριών διαστάσεων του χρόνου. Είναι το ρεύµα της πίστεως που διατρέχει τους αιώνες απ άρχής της εµφανίσεως του Χριστού στην Ιστορία.Υπενθυµίζει την ουσία του κηρύγµατος, που είναι η αγάπη του θεού Πατρός, η χάρις του Χριστού και η κοινωνία του Πνεύµατος. 1 2.Ο Ύµνος του Λόγου, ο οποίος ως Πρό-Λογος εισάγει στο Κατά Ιωάννη, το ποιητικότερο των Ευαγγελίων µε τη δραµατική δοµή και εξέλιξη, αναγιγνώσκεται στην Ορθόδοξη Εκκλησία κατά την κορυφαία λατρευτική στιγµή του λατρευτικούευχαριστιακού της κύκλου, κατά τη Θεία Λειτουργία της Αγρυπνίας της Κυριακής τού Πάσχα για να βιωθεί ενεργά η καταλυτική δηµιουργική- ενεργειακή παρουσία της αυθεντικής ζωής και του φωτός που συγκλονίζουν εκείνον που γεννάται εκ του Θεού και κατακλύζεται από τα κύµατα της χάριτος. 3. Το κείµενο Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ λόγος καὶ ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν θεόν καὶ θεὸς ἦν ὁ λόγος. 1 Από τον Γ Τόµο των εγχειρίδιων του ΕΑΠ το κεφάλαιο 3: «Η Ερµηνευτική ιαχρονικότητα στην Ορθόδοξη Θεολογία», σελ

3 2 οὗτος ἦν ἐν ἀρχῇ πρὸς τὸν θεόν. 3πάντα δι αὐτοῦ ἐγένετο, καὶ χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἕν ὃ γέγονεν. 4Ἐν αὐτῷ ζωὴ ἦν, καὶ ἡ ζωὴ ἦν τὸ φῶς τῶν ἀνθρώπων 5Καὶ τὸ φῶς ἐν τῇ σκοτίᾳ φαίνει, καὶ ἡ σκοτία αὐτὸ οὐ κατέλαβεν. 4. Η µετάφραση ερµηνεία: κατά Παναγιώτη Τρεµπέλα: «Κατά την αρχή της δηµιουργίας υπήρχε ο Υιός του Θεού, που εγεννήθη από τον Πατέρα ως άπειρος και ζωντανός Λόγος από απειροτέλειον και πάνσοφον Νουν. Και ο Λόγος ως δεύτερον πρόσωπον της Θεότητος υπήρχεν αχώριστος από τον Θεόν και ήτο πάντοτε πλησιέστατα προς αυτόν. Και ήτο Θεός τέλειος ο Λόγος. Ούτος υπήρχεν κατά την αρχήν της δηµιουργίας ηνωµένος προς τον Θεόν. Όλα τα δηµιουργήµατα έγιναν διά της συνεργασίας του µε τον Πατέρα και άνευ αυτού δεν έγινεν ούτε το παραµικρόν από όσα έχουν γίνει. Είχε µέσα του ζωήν, και αυτός ως πηγή της ζωής εδηµιούργησε και συντηρεί κάθε ζωήν. ιά τους λογικούς δε ανθρώπους ήτο εξ αρχής και το πνευµατικόν και ηθικόν φως, που φωτίζει τον νουν τους και τους οδηγεί εις την αλήθειαν. Και το φως σκορπίζει την λάµψιν του και µεταξύ των σκοτισµένων από την αµαρτίαν και την πλάνην ανθρώπων, διά να φωτίση και αυτούς, αλλ οι σκοτισµένοι αυτοί άνθρωποι δεν το αντελήφθησαν και δεν το ενεκολπώθησαν, αλλά και δεν ηµπόρεσαν να το εξουδετερώσουν και να το κατανικήσουν» Η ανάλυση αρχική βάση του δόγµατος: Σύµφωνα µε τον Τρεµπέλα, η δοµή του Ύµνου είναι η εξής: Ι) Η προΰπαρξη του Λόγου (στ. 1-4), ΙΙ) ο Λόγος απωθούµενος υπό της απιστίας (στ. 5-11). Στον Πρόλογο του Ιω. περιγράφεται ταυτόχρονα η προΰπαρξη του Λόγου, η αναδηµιουργία, η χορηγία φωτός και ζωής. O συγγραφέας δηλώνει ότι ο Λόγος, ο οποίος εισάγεται έναρθρα ως «µέγεθος» υπήρχε κατά τη στιγµή της κτίσης τού χρόνου και του χώρου και µάλιστα όχι ως ένα κτιστό δηµιούργηµα, αλλά ως διακριτό Πρόσωπο το οποίο κοινωνεί µε τον Θεό αφού βρίσκεται προς Αυτόν. Αυτό το Πρόσωπο δεν κτίζεται, δεν χαρακτηρίζεται ως θείο και δεν συγχέεται µε τον Θεό παρότι είναι Θεός (στη φύση Του). Στη β στροφή ο Λόγος προβάλλεται ως ο ηµιουργός και µάλιστα των πάντων. Συνεπώς υποσηµαίνει τη διαρκή δηµιουργική δράση του Λόγου. O 2 Παν. Τρεµπέλα, Η Καινή ιαθήκη µετά συντόµου ερµηνείας, Αθήνα

4 Λόγος δεν είναι µόνον ηµιουργός της κτίσεως και του χρόνου αλλά και ο φωτουργός των ανθρώπων. Πραγµατοποιείται έτσι η µετάβαση από την κοσµολογία στην ανθρωπολογία 3. Ενώ το φως φαίνει, το σκότος ούτε κατανόησε ούτε κατέλαβε το φως, κάτι που υπογραµµίζει την ήττα του σκότους. Ο Λόγος ο οποίος ήταν κατά την αρχή της ηµιουργίας και της Γενέσεως προς τον Θεό, ως αέναη ζωοποιός υπόσταση ήταν και ταυτόχρονα στον Κόσµο, ο οποίος όµως παρότι κτίσµα-ποίηµά του δεν γνώρισε Αυτόν. Β. Η διαχρονική ενότητα της ερµηνείας και της Θεολογίας Οι απαρχές της διαχρονικότητας της Ορθόδοξης Εκκλησίας θεµελιώνονται κατά τη διάρκεια της ιστορικής πορείας του Ιησού Χριστού και ειδικότερα στην εκτύλιξη του ιστορικού γεγονότος, του Μυστικού και αποχαιρετηστήριου είπνου, του οποίου ο ίδιος προίστατο.ο Χριστός πριν το πάθος και την ανάστασή Του δεν προτρέπει απλώς τους µαθητές του σε µια στοιχειώδη και µονοσήµαντης διάστασης επανάληψη κάποιου θρησκευτικού καθήκοντος, είτε στην µορφή της ατοµικής προσευχής είτε στην προσέλευση σε έναν ιερό χώρο για την πραγµατοποίηση µιας τυπικής λατρευτικής πράξης.αντίθετα,ο ίδιος χρησιµοποιεί ένα κεντρικό γεγονός του καθηµερινού βίου της εποχής Του, αυτό της οµοτράπεζης σύναξης και ιδιαίτερα του δείπνου, και του προσδίδει έναν καθοριστικά καινόν χαρακτήρα. 4 1] Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΗΣ ΙΑΛΕΚΤΙΚΗΣ ΚΤΙΣΤΟΥ - ΑΚΤΙΣΤΟΥ 1. Οταν τό Εύαγγέλιο άρχισε νά διαδίδεται στους Έλληνες της αρχαιότητος καί ιδιαίτερα σε όσους από αυτούς είχαν κάποια φιλοσοφική παιδεία, τό πρώτο από τά σοβαρά προβλήµατα πού εµφανίστηκαν ήταν τό πρόβληµα της σχέσεως µεταξύ θεού καί κόσµου. Γιά τήν αρχαία ελληνική σκέψη στο σύνολό της, ο κόσµος ήταν αίώνιος. 'Ηταν αδύνατο να γίνει λόγος γιά κάποια αρχή του κόσµου στην απόλυτη έννοια του ορου, δηλαδή στήν έννοια πού θά σήµαινε ότι τό είναι του κόσµου, η οντολογική του υπόσταση ειχε κάποιο ξεκίνηµα, κάτι πού θά επέτρεπε να πούµε ότι ο κόσµος 3 Σωτήριος εσπότης, «Η λειτουργικότητα του προοιµιακού ύµνου του Κατά Ιωάννη», Επιστηµονική Επιθεώρηση του Μεταπτυχιακού Προγράµµατος «Σπουδές στην Ορθόδοξη θεολογία», τοµ. Α, Πάτρα: 2010, σελ Από τον Γ Τόµο των εγχειρίδιων του ΕΑΠ το κεφάλαιο 3: «Η Ερµηνευτική ιαχρονικότητα στην Ορθόδοξη Θεολογία», σελ

5 δηµιουργήθηκε εξ ουκ όντων. Αποτέλεσµα αυτών των προϋποθέσεων της αρχαίας ελληνικής σκέψεως ήταν ένας οργανικός καί αδιάσπαστος σύνδεσµος Θεού καί κόσµου. Για να φθάσεις στό Θεό έπρεπε νά περάσεις άπό τήν παρατήρηση του κόσµου, όπως για να φθάσεις στό Καλόν έπρεπε νά περάσεις οπωσδήποτε από την παρατήρηση της αισθητής οµορφιάς. Όλα τα συνήχε ο "λόγος" πού ήταν ταυτόχρονα θεία καί κοσµολογική αρχή. Σε µια τέτοια θεώρηση των πραγµάτων οι έννοιες "κτιστό" καί "άκτιστο" όχι µόνο δέν µπορούν νά θεωρηθούν διαλεκτικά, άλλά καί χάνουν εντελώς τό νόηµά τους. Πράγµατι, άλλο "κόσµος" καί άλλο "κτίση". Η κτίση είναι έννοια που απαντούµε γιά πρώτη φορά στή χριστιανική γραµµατεία στόν Απόστολο Παύλο, καί πού σαφώς προϋποθέτει µιά άντολογικά απόλυτη αρχή, κάτι σάν ένα γεγονός, πού σ υ µ β α ί ν ε ι γιά πρώτη φορά. "Κόσµος" χωρίς θεό, παύει νά είναι "κόσµος" καί γίνεται "άκοσµος". Ο "κόσµος" προϋποθέτει την αναγκαστική σύνδεσή του µε το θεό, την παρουσία του θεού µέσα του, για να είναι κόσµος, ενώ η "κτίση" προϋποθέτει µια πράξη του Θεού που έφερε στην ύπαρξη κάτι άλλο, κάτι εκτός του εαυτού Του, κάποιο "κτίσµα" πού βρίσκεται όχι "µέσα Του", άλλά απέναντί Του. 2. Η ΥΠΕΡΒΑΣΗ ΤΗΣ ΙΑΛΕΚΤΙΚΗΣ ΚΤΙΣΤΟΥ-ΑΚΤΙΣΤΟΥ: Η ΛΥΣΗ ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΟΛΟΓΙΑΣ 1. Η διδασκαλία της ' Οικουµενικής Συνόδου για το πρόσωπο του Ιησού Χριστού, οπως καί ολόκληρη η πατερική Χριστολογία, δεν σηµαίνει τίποτε χωρίς αναφορά στο πρόβληµα του κτιστού και της υπερβάσεως του θανάτου. Η Σύνοδος της Χαλκηδόνος χρησιµοποιεί δύο επιρρήµατα που φαίνονται αντιφατικά και που δε σηµαίνουν τίποτε αν δεν τεθούν στο φως της διαλεκτικής κτιστού-ακτίστου. Τα επιρρήµατα αυτά είναι από το ένα µέρος το "αδιαιρέτως" και από το άλλο το "ασυγχύτως". ηλαδή, στο πρόσωπο του Χριστού το κτιστό και το άκτιστο ενώθηκαν "αδιαιρέτως", µε ένα τρόπο που δεν επιδέχεται διαίρεση, αλλά και "ασυγχύτως", δηλαδή χωρίς να χάσουν την ετερότητά τους, την ξεχωριστή και ιδιαίτερη ταυτότητά τους. 2. Το "αδιαιρέτως", σηµαίνει ότι ανάµεσα στο κτιστό και στο άκτιστο δεν πρέπει να υπάρχει καµιά απόσταση, κανένας χωρισµός. Ο Θάνατος δε µπορεί να νικηθεί αν δεν πραγµατωθεί αυτό το "αδιαιρέτως". Το κτιστό, για να ζήσει, πρέπει να βρίσκεται σε διαρκή και αδιάκοπη σχέση µε κάτι το άκτιστο. Κάθε κτιστό ον που δεν βγαίνει από τον εαυτό του και δεν ενώνεται αδιαίρετα µε κάτι άλλο, πεθαίνει. 3. Γι' αυτό η αγάπη, που είναι ακριβώς η έξοδος των όντων από τον εαυτό τους για να υπερβούν την κτιστότητα και το θάνατο, είναι ουσιαστικό στοιχείο της λύσεως του 5

6 προβλήµατος τής κτιστότητας. Όποιος δεν αγαπά, δηλαδή δεν ενώνεται "αδιαιρέτως" µε κάτι εκτός του εαυτού του, πεθαίνει. Αλλά µόνο η αγάπη, δηλαδή η ένωση "άδιαιρέτως" µε τον άκτιστο Θεό, εξασφαλίζει αθανασία, αφού όλα τα κτιστά υπόκεινται στο θάνατο. Ο Χριστός ενσαρκώνει ακριβώς αυτή την ελεύθερη ένωση κτιστού και ακτίστου ως τον τρόπο της υπερβάσεως του θανάτου. 4. Ο Χριστός µε το να ενώσει κτιστό και άκτιστο ασυγχύτως και αδιαιρέτως νίκησε το Θάνατο µε µια νίκη που δεν είναι ένα αναγκαστικό για την ύπαρξη γεγονός, αλλά µια δυνατότητα που κερδίζεται µόνο µε την ελευθερία και την αγάπη. Και η Ανάσταση του Χριστού έγινε δυνατή χάρη στην ένωση "αδιαιρέτως" και "ασυγχύτως" του κτιστού µε το άκτιστο, δηλαδή χάρη στήν αγάπη, που κάνει το κτιστό και το άκτιστο να υπερβαίνουν τα όριά τους και να ενώνονται "αδιαιρέτως", και χάρη στην ελευθερία, που κάνει το κτιστό και το άκτιστο να µη χάνουν την ετερότητά τους µε την υπέρβαση των ορίων τους στην ένωση αυτή, αλλά αντίθετα, να εξασφαλίζουν την ετερότητα αυτή, διατηρώντας έτσι τη διαλεκτική σχέση τους. 5. Στην εκκλησιολογική του όµως σηµασία το δόγµα αυτό είναι πια ένας τρόπος υπάρξεως. Η Εκκλησία, όταν µάλιστα συγκροτείται ευχαριστιακά, αποκαλύπτει το µεγάλο χριστολογικό παράδοξο: το κτιστό και το άκτιστο ενώνονται τέλεια, χωρίς να καταργείται η ετερότητά τους. Ακριβώς όπως κάθε µέλος της Εκκλησίας, ελευθερωµένο από την αναγκαιότητα της βιολογικης του υποστάσεως, ενώνεται µε τα άλλα µέλη σε µια σχέση αδιαρρήκτου κοινωνίας, από την οποία εκπηγάζει η ετερότητα κάθε προσώπου, δηλαδή η αληθινή του ταυτότητα. Η ελευθερία και η αγάπη γίνονται έτσι µια ενιαία εµπειρία. Κάθε αντίφαση µεταξύ του "άδιαιρέτως" και του "ασυγχύτως" αίρεται. Το δόγµα γίνεται πια "κατανοητό" στη γλώσσα της υπάρξεως, αν και παραµένει υπέρ λόγον και έννοια στη γλώσσα της λογικής. Για να αποφευχθεί αυτή η "µοίρα" του κτιστού, χρειάζεται µια νέα γέννηση, δηλαδή ένας νέος τρόπος υπάρξεως, µια καινούρια υπόσταση. Η Χριστολογία της Χαλκηδόνος δεν επιµένει χωρίς λόγο στη διδασκαλία ότι η υπόσταση του Χριστού είναι ο αιώνιος Υϊός της Αγίας Τριάδος, δηλαδή ο άκτιστος Θεός και όχι µια υπόσταοη ανθρώπινη, δηλαδή κτιστή. Αν η υπόσταση του Χριστού ήταν κτιστή, τότε ο θάνατος θα ήταν µοιραίος και γι' Αύτόν και συνεπώς η σωτηρία από το θάνατο αδύνατη. Το ίδιο ισχύει και για κάθε άνθρωπο. Μόνο αν αποκτήσουµε µια νέα υπόσταση, αv δηλαδή η προσωπική µας ταυτότητα, αυτό που µας κάνει να είµαστε ιδιαίτερα πρόσωπα, πηγάζει από σχέσεις αγάπης που είναι ελευθερία και από σχέσεις ελευθερίας που είναι αγάπη, µόνον τότε η κτιστή µας φύση ενωµένη αδιαιρέτως και ασυγχύτως µε 6

7 τον άκτιστο Θεό θα λυτρωθεί από τη µοίρα του Θανάτου. Η Εκκλησία µε το Βάπτισµα και στη συνέχεια µε την Ευχαριστία µας προσφέρει αυτή τη δυνατότητα, γιατί µας δίνει µια νέα ταυτότητα που πηγάζει από ένα πλέγµα σχέσεων, όχι ανάγκης, όπως αυτές που δηµιουργεί η οικογένεια και η κοινωνία, αλλά ελευθερίας. Για να ζήσει ο κόσµος και ο καθένας µας ως πρόσωπο µοναδικό και ανεπανάληπτο, πρέπει η αγάπη και η ελευθερία, το "αδιαιρέτως" και το "ασυγχύτως" της Χριστολογίας, να ταυτισθούν. Αυτό στη δική µας ύπαρξη σηµαίνει να "εκκλησιοποιηθούν", να γίνουν γεύση της νέας και αληθινής ζωής στο σώµα της Εκκλησίας, στο σώµα της Ευχαριστίας, όπου η αγάπη πηγάζει από την ελευθερία και η ελευθερία εκφράζεται ως αγάπη. 3. Ο λόγος του Θεού και η θεολογία του ενανθρωπήσαντος Λόγου στην Ορθόδοξη Παράδοση 1. Ο Λόγος του Ιωάννη είναι προσωπικός και έρχεται στον κόσµο, δίχως να ανήκει στον κόσµο, όχι για να τον ερµηνεύσει αλλά για να τον σώσει µέσα από την ιστορία της σωτηρίας µε επίκεντρο την ενανθρώπηση του θεού. Ο Ιησούς είναι θεός κατά τρόπο οντολογικό. Η δήλωση της θεότητας σε σχέση µε την ιστορία συντίθεται αρµονικά µε µία οντολογική προσέγγιση. Στην ίδια γραµµή, ο Χριστός είναι ο ενανθρωπήσας Λόγος του θεού, ο οποίος ως σοφία αντανακλάται στη δηµιουργία, µίλησε στο παρελθόν µε τους προφήτες και έγινε τώρα γραπτός λόγος και διδασκαλία στην Παράδοση και στην Αγία Γραφή της Εκκλησίας Ο Θεος Λόγος που γίνεται άνθρωπος είναι η πλήρης και ολοκληρωµένη φανέρωση της παρουσίας του Θεού στον κόσµο. Η πρόσληψη της οντολογίας από το βιβλικό πνεύµα οδήγησε και στη συσχέτιση του Λόγου µε την κοσµολογία. Η θεολογία του Παύλου και του Ιωάννη ερµηνεύουν διά του Λόγου τήν δηµιουργία του κόσµου και του ανθρώπου. Αλλωστε, κατά τον Ιωάννη «πάντα δι αυτού εγένετο...». Στην προοπτική αυτή είναι αποφασιστικής σηµασίας η σύνδεση Λόγου και ζωής. Στον Ιωάννη ανατρέπεται τόσο η απρόσωπη κοσµολογική έννοια του λόγου όσο και 5 Eduard Lohse, Επίτοµη Θεολογία της Καινής ιαθήκης, Αθήνα: Άρτος Ζωής, 2002, σελ Παναγόπουλος, Ι., Η Ερµηνεία της Αγίας Γραφής στην Εκκλησία των Πατέρων, τοµ. Α, (Αθήνα: Εκδόσεις Ακρίτας, 1991). 7

8 η ανθρωποκεντρική θεώρησή του. Η σοφία, η αλήθεια και η ζωή δεν συνιστούν αυτόνοµες κατηγορίες αλλά πηγάζουν από τον Λόγο του Θεού, καθ όσον «Θεός ην ο Λόγος» καί «ο Λόγος σάρξ έγένετο». Εάν ο Λόγος είναι ο Λόγος της ζωής, αυτό συµβαίνει διότι είναι ο Χριστός. 3. Αργότερα, οι Απολογητές θα εκφράσουν µε την θεωρία του σπερµατικού λόγου ότι η αποκάλυψη του Θεού δόθηκε εν σπέρµατι και στους προ Χριστού σοφούς, οι οποίοι έβλεπαν τα σηµάδια του Θεού Λόγου στην κτίση και στην ιστορία. Κατά τόν Κλήµεντα, ο ίδιος Λόγος ενέπνευσε τους φιλοσόφους και ενανθρώπησε εν Χριστώ. Ο Ωριγένης αναπτύσσει µία ολόκληρη θεολογία περί Λόγου, η οποία διαπερνάται καίρια από την κοσµολογία και την ψυχολογία του Μέσου Πλατωνισµού. Ο νοητός κόσµος, οι λόγοι των µελλοντικών κτισµάτων και οι «νόες-ψυχές» περιβάλλουν τον Λόγο ως σχεδόν συναιώνια και προϋπάρχοντα όντα. Ο Μ. Αθανάσιος και οι Καππαδόκες Πατέρες, πιστοί στην βιβλική Παράδοση, θα ταυτίσουν τον Λόγο του Θεού µε τον Αγγελο της µεγάλης βουλής του Θεού και Πατρός, µέ τον Κύριο της δόξης στην Παλαιά ιαθήκη. Ο Αγγελος του Θεού που εµφανίσθηκε στους προφήτες δεν είναι κάποιος κτιστος άγγελος, αλλά ο Λόγος του Θεού, ο Χριστός. Με τις θεοφάνειες του άσαρκου Λόγου στην Παλαιά ιαθήκη ο Θεος εµφανίζεται να ενεργεί στην κτίση και στην ιστορία. Η γνώση των λόγων των οντων οδηγεί στη γνώση του θείου θελήµατος. Ο κόσµος γίνεται ο τόπος του διαπροσωπικού διαλόγου µεταξύ Θεού και ανθρώπου. Ο δρόµος που οδηγεί στον θεό περνά από τη δηµιουργία και από το σώµα. Οποιαδήποτε απόδραση από τον κόσµο συνιστά άρνηση της ενανθρώπησης. ιά του ανθρώπου ο κόσµος ανυψώνεται στον θεό. 4. Η έννοια του «λόγου» δεν εκφράζει απλώς µία ιδιότητα του όντος, αλλά την ίδια την προσωπική υπόσταση και του θεού και του ανθρώπου, καθ όσον ο λόγος αποτελεί πάντοτε βασικό γνώρισµα του «προσώπου». Λόγος απρόσωπος δεν υπάρχει, όπως δεν υπάρχει και πρόσωπο άλογο. εν µπορεί να υπάρξει συνάντηση και κοινωνία προσώπων δίχως τον λόγο ως διάλογο 6. Ο λόγος ως ζωή σηµαίνει το νόηµα του όντος, την κατάφαση στο είναι. Ό Ιωάννης, ο Παΰλος, οί Έλληνες Πατέρες της εκκλησίας εναλλάσσουν την ζωήν και το φώς µετά του Λόγου του Θεού στη ζωή µέσα στην Εκκλησία και στη σκέψη στην Θεολογία και ενώνουν αυτά σε αδιάσπαστο σύνολο. 6 Σταύρου Γιαγκάζογλου, ΣΥΜΒΟΥΛΟΥ ΤΟΥ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ, ΠΡΟΣΩΠΟ ΚΑΙ ΕΤΕΡΟΤΗΤΑ οκίµιο για µία θεολογία της ετερότητας. 8

9 5. Η Αγία Γραφή είναι ο Λόγος του θεοΰ, σύµφωνα µε την µαρτυρία τής Εκκλησίας, γιά ό,τι συνέβη έν Χριστώ σε συγκεκριµένο τόπο καί χρόνο. ίχως την Παράδοση της Εκκλησίας η Γραφή θα παρέµενε µονοσήµαντα προσανατολισµένη στο παρελθόν. Αντίθετα, η Αγία Γραφή από την Γένεση µέχρι την Αποκάλυψη αφηγείται το σώµα µίας ενιαίας ιστορίας, όπου υπάρχει αρχή, αδιάκοπη πορεία και εξέλιξη. Και αυτή η ιστορία, που συνεχίζεται ακόµη στο σώµα της Εκκλησίας, δεν ιχνηλατεί απλώς τον διάλογο θεού και ανθρώπου, αλλά αποκαλύπτει συνάµα και την έσχατη αλήθεια για την ύπαρξη του ανθρώπου και του κόσµου. Με τήν Παράδοση, όπως αυτή εκφράζεται στα Μυστήρια, στην εν γένει λειτουργική ζωή, στή δοµή και οργάνωση και στην ορθοδοξία της πίστης, η Εκκλησία, µολονότι διαρκώς προσλαµβάνει τον κόσµο, ταυτόχρονα ανοίγεται προς τα έσχατα της Βασιλείας, προγεύεται εδώ και τώρα τον ίδιο τον Χριστό. 4. Η θεολογία του ενανθρωπήσαντος Λόγου 1. Στήν προοπτική της κατ εικόνα και οµοίωσιν πλάσης του ανθρώπου, η πατερική παράδοση διείδε δυναµικά την αρχετυπική σχέση του Λόγου του Θεού µε την ανθρώπινη ύπαρξη. Η παράδοση και η Γραφή της Παλαιας ιαθήκης µέσα στή σειρά τών δικαίων, αλλά και των γεγονότων που δίνουν νόηµα στην ιστορική πορεία του εκλεγµένου λαού, στις γενεαλογίες, στις τυπολογίες, στις νοµοθεσίες, στα θαύµατα, στις προρρήσεις των προφητών, αναγνώρισε τις αποκαλυπτικές θεοφάνειες του άσαρκου Λόγου, του Αγγελου της µεγάλης βουλής του Θεού και Πατρός, ο οποίος δρα µέσα από τη δύναµη και συµπαράσταση του Αγίου Πνεύµατος. Το πλήρωµα και η κορύφωση της αποκάλυψης του Θεού είναι η ενανθρώπηση του Ιησού Χριστού. 'Ο ασαρκος Λόγος και Υιος του Πατρος φανερώνεται ως ένσαρκος καί αληθώς ενανθρωπήσας, ανακεφαλαιώνοντας όλη την προηγούµενη ιστορία των σχέσεων του Θεού µε την ανθρωπότητα. Το 'Αγιο Πνεύµα είναι το µυστικό της ανθρωπότητας του Χριστού 7. Τη µαρτυρία του Πατρός και του Πνεύµατος για την υιότητα και θεότητα του Χριστού στον Ιορδάνη διαδέχεται η διδασκαλία του θεανθρώπου, που µαρτυρεί απαρχής µέχρι τέλους τον επουράνιο Πατέρα και το 7 Σταύρου Γιαγκάζογλου, ΣΥΜΒΟΥΛΟΥ ΤΟΥ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ, Ο λόγος του Θεού και η θεολογία του ενανθρωπήσαντος Λόγου στην Ορθόδοξη Παράδοση. 9

10 οµότιµο Πνεύµα. Η δύναµη της παρουσίας του Χριστού αυτενεργεί την ετοιµασία και αποδοχή της οµολογίας του αληθινού θεού. Μετά την Ανάληψη η ίδια δύναµη διενεργεί στους κόλπους της Εκκλησίας το µυστήριο της κοινωνίας µε τον ενανθρωπήσαντα Λόγο. 2. Ο σαρκωµένος Λόγος είναι αυτός που δηµιούργησε τα πάντα µε τη δύναµη του λόγου του. Ο ενανθρωπήσας Λόγος παρέχει ζωή και σώζει από τη φθορά. Ο Χριστός είναι καινός λόγος που έχει ζωήν αιώνιον. Ο ανθρώπινος λόγος, µετέχοντας στην ενέργεια του Λόγου του θεού, αναδεικνύεται σε γεγονός διαπροσωπικής κοινωνίας που εικονίζει την αγαπητική περιχώρηση των προσώπων της Αγίας Τριάδος. 3. Το γεγονός του Χριστού από τη σύλληψη ως την Ανάληψη και την Πεντηκοστή δεν µπορεί να αποµονωθεί από τό µυστήριο της υποστατικής ένωσης των δύο φύσεων και της θέωσης της άνθρώπινης. Η µεταµόρφωση στο θαβώρ αποκαλύπτει ότι ο Χριστός µετεµορφώθη, δίχως να προσλάβει τίποτε η να µεταβληθεί σε κάτι που δεν ήταν εξαρχής. Οι µαθητές του Χριστού µπόρεσαν µε την χάρη του Αγίου Πνεύµατος να δουν την άκτιστη λάµψη της θεότητας, όπως και αργότερα οι άγιοι στην Εκκλησία βλέπουν ως φως τον Χριστό και γίνονται προκαταβολικά µύστες και κοινωνοί των εσχάτων της Βασιλείας. Σύµφωνα µε την ' Οικουµενική Σύνοδο στην υπόσταση του Λόγου ενώθηκαν «ασυγχύτως, ατρέπτως, αχωρίστως και αδιαιρέτως» η θεία φύση µε την ανθρώπινη. Όπως διευκρίνισε ακολούθως η ΣΤ' Οικουµενική Σύνοδος, οι ενέργειες και των δύο αυτών φύσεων αλληλοπεριχωρούνται εξαιτίας της υποστατικής τους ένωσης. Αυτό σηµαίνει πως άµεση υπαρξιακή συνέπεια υπήρξε η πραγµατική θέωση της ανθρωπότητας του Χριστού. Η Χριστολογία αποκαλύπτει τη δυνατότητα του κατ εικόνα θεού- άνθρώπου να επανεύρει και να στερεώσει τη σχέση του µε τον ηµιουργό, ακόµη κα να ενωθεί καθ ύπόστασιν µαζί του καί νά συνδιαιωνίζει κατ αυτό τον τρόπο την κτιστή του ύπαρξη. Γ. ΕΠΙΛΟΓΟΣ- ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: 1. Στην Ορθόδοξη Εκκλησία η ερµηνεία και η ανάπτυξη της θεολογικής διδασκαλίας νοούνται µόνον εντός της ευχαριστιακής κοινότητας και κυρίως στη σύνδεση της µε την προσπάθεια της Εκκλησίας για τον αγιασµό του ανθρώπου και της κτίσεως. Η ερµηνεία και η θεολογική διδασκαλία είναι πρωτίστως καρπός της βίωσης του γεγονότος της παρουσίας του Κυρίου, της εµπειρίας της µετοχής στα µυστήρια της Εκκλησίας και ιδιαίτερα στη Θεια Ευχαριστία. Η Ορθόδοξη Εκκλησία αναβιβάζει λοιπόν τον υλικό κόσµο της ηµιουργίας σε τέτοιο βαθµό, ώστε να χρησιµοποιεί 10

11 προιόντα του, που είναι αποτέλεσµα του ανθρώπινου µόχθου, σε κορυφαίες στιγµές των λατρευτικών τελετών της όπως για παράδειγµα τον άρτο και τον οίνο στο µυστήριο της Θείας Ευχαριστίας Πρωταρχική πτυχή στη θεολογική διαχρονικότητα της Ορθοδοξίας αποτελεί ο τρόπος ερµηνείας και κατανόησης των αληθειών της χριστιανικής πίστεως και κυρίως των πτυχών του µηνύµατος του Ιησού Χριστού. Ειδικότερα, στην ευρύτερη γραµµατεία της Εκκλησίας ένας από τους πρωταρχικούς κανόνες που διέπουν την λειτουργία της είναι ότι<<οι Πατέρες συνδέουν οργανικά την Αγ.Γραφή µε το πρόσωπο και το έργο του Ιησού Χριστού. Στη χριστιανική κοινότητα, µέσω της συµµετοχής και της κοινωνίας στην ευχαριστιακή τράπεζα, βιώνεται η οργανική ενότητα των πιστών, ζώντων και τεθνεώτων, εγγύς και µακράν, και συγκροτείται ό,τι αποτελεί την παράδοση της Εκκλησίας για τις επερχόµενες γενεές. 3. Μία από τις λειτουργίες του περίφηµου ιωάννειου Προλόγου είναι η τεκµηρίωση της πίστης-αξιοπιστίας όσων πρόκειται να ακολουθήσουν στην αφήγηση και αποτελούν προϊόν της µοναδικής εξήγησης-αποκάλυψης που παρέχει ο Ι. Χριστός ως µονογενής Θεός που βρίσκεται στον κόλπο του Πατρός. Η πρόσκληση απευθύνεται προς τους πάντες και οδηγεί στην υπαρξιακή πίστη του Ιησού ως Χριστού και Υιού του Θεού και συνεπάγεται την αναγέννηση εκ του Θεού, την ιδιότητα του τέκνου Του και τη ζωή την αιώνια. Επίσης στον Πρόλογο του Ιω. συµπυκνώνονται όλα τα θέµατα «ζωής και θανάτου» που πρόκειται ν αναπτυχθούν στο Ευαγγέλιο. Ιδιαιτέρως η κατακλείδα του ποιητικού κειµένου προκαλεί στον ακροατή την απορία και το ενδιαφέρον να ακούσει το περιεχόµενο της µοναδικής εξήγησης-αποκάλυψης που προσφέρει ο δηµιουργός, συντηρητής και φωτουργός των ανθρώπων Λόγος και είναι ασυγκρίτως ανώτερη του Μωυσέως αφού προσφέρει Χάρη, Αλήθεια και Ζωή. Μέσω της διακειµενικότητας ιδίως µε τα βιβλία της Γενέσεως και της Εξόδου ο ακροατής προσκαλείται να βιώσει διά της πίστεως στον Ιησού ως Μονογενή Θεό µία αναδηµιουργία και µία ύψωση από τον κόσµο της φθοράς και του θανάτου 9. 8 Από τον Γ Τόµο των εγχειρίδιων του ΕΑΠ το κεφάλαιο 3: «Η Ερµηνευτική ιαχρονικότητα στην Ορθόδοξη Θεολογία», σελ Σωτήριος εσπότης, «Η λειτουργικότητα του προοιµιακού ύµνου του Κατά Ιωάννη», Επιστηµονική Επιθεώρηση του Μεταπτυχιακού Προγράµµατος «Σπουδές στην Ορθόδοξη θεολογία», τοµ. Α, Πάτρα: 2010, σελ

12 4. Στον Υµνο προς τον Λόγο ο Ιησούς εµφανίζεται ως ο ηµιουργός, η ζωή και το φώς του κόσµου αφενός και αφετέρου ο σαρκωθείς Σωτήρας και δηµιουργός της νέας οικογένειας του Θεού µε βάση όχι το Νόµο αλλά τη θεία χάρη και την αλήθεια. Ό,τι υπάρχει είναι δηµιούργηµα του Λόγου και τίποτα από τα υπαρκτά δεν είναι η αιτία του εαυτού του. Το στραβοπάτηµα ή η έκπτωση του δηµιουργηθέντος κόσµου φαίνεται, στην περίπτωση του ύµνου περί του Λόγου, στο ότι ο κόσµος και οι άνθρωποι τον απέκρουσαν ως τη ζωική εκείνη ποιότητα που φωτίζει τον άνθρωπο 10. Με αυτή την ιδιότητα δεν τον γνώρισε ο κόσµος. Αυτό ιδιαίτερα φάνηκε όταν ήλθε εις τα ίδια, όταν, ακόµα και τότε, λίγοι τον δέχθηκαν και µε αυτούς τους λίγους εκπληρώθηκε ο σκοπός της δηµιουργίας. 5. Ο Λόγος δεν ταυτίζεται µε τον Πατέρα, είναι ανεξάρτητο πρόσωπο. Στο <<εν αρχή >> είναι ότι ο Λόγος δεν ανήκει στο δηµιουργηµένο από τον Θεό κόσµο. Η αιώνια σχέση των προσώπων του Θεού και του Λόγου αποτελούν την αδιάσειστη βάση ηµιουργίας και Αποκάλυψης. Ο σαρκωθείς Λόγος του Θεού είναι ο ίδιος που δηµιούργησε τον κόσµο. Το ενδιαφέρον του Λόγου για τον κόσµο δεν αρχίζει µε την ένσαρκη οικονοµία της σωτηρίας, αρχίζει µε τη δηµιουργία του κόσµου και του ανθρώπου, τη δωρεά της ζωής και του φωτισµού προς αυτούς. Απαρχής µέχρι τέλους ο ύµνος προς τον Λόγο είναι µια έκθεση της αιώνιας µέριµνας του Λόγου για τους ανθρώπους και τον κόσµο. Αυτό που έκανε επ εσχάτων των καιρών µε την ενσάρκωση είναι µια τελική πράξη, που την αρχή της έχει από την ηµιουργία του κόσµου, ο οποίος είναι ένα είδος ιδιόκτητης δικαιοδοσίας του Λόγου, αµφισβητούµενη όµως από τη σκοτία. 10 Σάββας Αγουρίδης, Το κατ Ιωάννην ευαγγέλιο Α, κεφ.1-12, Θεσσαλονίκη: Πουρνάρας,

13 Βιβλιογραφία Από τον Γ Τόµο των εγχειρίδιων του ΕΑΠ το κεφάλαιο 3: «Η Ερµηνευτική ιαχρονικότητα στην Ορθόδοξη Θεολογία», σελ Από τον Α Τόµο των εγχειριδίων του ΕΑΠ το κεφάλαιο 2: «Περί Κόσµου, Ανθρώπου και Ιστορίας», σελ Σάββας Αγουρίδης, Το κατ Ιωάννην ευαγγέλιο Α, κεφ.1-12, Θεσσαλονίκη: Πουρνάρας, Σάββας Αγουρίδης, Η Ερµηνευτική των Ιερών Κειµένων, Αθήνα: Άρτος Ζωής, , σελ Χαράλαµπος Ατµατζίδης, Από τη Βιβλική Έρευνα στην Πίστη της Εκκλησίας. Συνοπτική Θεολογία της Καινής ιαθήκης, τοµ. Α, Θεσσαλονίκη: Πουρνάρας, 2010, σελ Σωτήριος εσπότης, «Η λειτουργικότητα του προοιµιακού ύµνου του Κατά Ιωάννη», Επιστηµονική Επιθεώρηση του Μεταπτυχιακού Προγράµµατος «Σπουδές στην Ορθόδοξη θεολογία», τοµ. Α, Πάτρα: 2010, σελ Ζηζιούλας, Ι., «Χριστολογία και Ύπαρξη», Σύναξη 6, (1983), σελ Eduard Lohse, Επίτοµη Θεολογία της Καινής ιαθήκης, Αθήνα: Άρτος Ζωής, 2002, σελ Παναγόπουλος, Ι., Η Ερµηνεία της Αγίας Γραφής στην Εκκλησία των Πατέρων, τοµ. Α, (Αθήνα: Εκδόσεις Ακρίτας, 1991). π. Κωνσταντίνος Παπαθανασίου, Το γεγονός της Σωτηρίας στην Ιωάννεια Θεολογία (Ευαγγέλιο- Επιστολές- Αποκάλυψη), Θεσσαλονίκη: Πουρνάρας, Τα άρθρα του τόµου 7/2007 του ελτίου Βιβλικών Μελετών, Αθήνα: Άρτος Ζωής. Σταύρου Γιαγκάζογλου, ΣΥΜΒΟΥΛΟΥ ΤΟΥ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ, ΠΡΟΣΩΠΟ ΚΑΙ ΕΤΕΡΟΤΗΤΑ οκίµιο για µία θεολογία της ετερότητας. Σταύρου Γιαγκάζογλου, ΣΥΜΒΟΥΛΟΥ ΤΟΥ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ, Ο λόγος του Θεού και η θεολογία του ενανθρωπήσαντος Λόγου στην Ορθόδοξη Παράδοση. 13