Η αναζήτηση των αιτιών ή των γενεσιουργών παραγόντων των εγκλημάτων

Transcript

1 238 στην οικονομία της ελεύθερης αγοράς τα χαμηλότερα οικονομικά στρώματα θα ωφεληθούν λιγότερο από ό,τι τα υψηλότερα 144. Πάντως, είναι ενδιαφέρον ότι αξιόλογοι εγκληματολόγοι από την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη συμμετέχουν πλέον ενεργά σε εργασίες επί ποινικών θεμάτων του Συμβουλίου της Ευρώπης, στο οποίο τα κράτη τους έγιναν μέλη. Από την άλλη πλευρά, στην Ευρώπη των 25, και σε θέματα του πυλώνα «Δικαιοσύνη και Ασφάλεια» γίνεται φανερή η επιστημονική και ερευνητική κινητικότητα των αναδυόμενων εγκληματολόγων, στους οποίους προέχει κατά κανόνα ο δυτικός θεωρητικός προσανατολισμός Κριτική αποτίμηση Τα έργα των πρώτων μαρξιστών εγκληματολόγων ακολουθούν την ιστορική ανάλυση, την επαγωγική μέθοδο και είναι περιγραφικά 145. Επίσης, συνήθως, δεν τεκμηριώνονται οι απόψεις τους με ερευνητικά δεδομένα. Στη δεκαετία του 1970 οι οπαδοί της «νέας εγκληματολογίας» προσπάθησαν να συνθέσουν μία ολοκληρωμένη κοινωνιολογική θεωρία της απόκλισης 146. Όμως, αφενός η αναγωγή του καπιταλιστικού συστήματος σε γενεσιουργό αίτιο του εγκληματικού φαινομένου, και αφετέρου η αδυναμία αιτιολόγησης των εγκλημάτων των ισχυρών είναι δύο μόνο δείγματα της κριτικής που ασκείται σε βάρος των εγκληματολόγων που θέτουν στο κέντρο των αναλύσεών τους για το έγκλημα και τον έλεγχό του, την κοινωνική διαστρωμάτωση, την εξουσία και το κράτος K. Aromaa, Trends in Criminality, σε: Council of Europe, Crime and Criminal Justice in Europe, ό.π., σ και ιδίως σ F. E. Hagan, ό.π., σ Σχετικά με την εγκληματολογία της σύγκρουσης ή νέα εγκληματολογία, βλ. παραπάνω Σχετικά με την κριτική της ριζοσπαστικής εγκληματολογίας, βλ. παραπάνω

2 Οι κοινωνιολογικές θεωρίες Εισαγωγικά: από τις δομικές θεωρίες στις θεωρίες κοινωνικών διαδικασιών Η στροφή προς τις κοινωνιολογικές προσεγγίσεις, προς το μακροκαι μικρο- κοινωνικό περιβάλλον ήταν αναπόφευκτη από τη χρονική περίοδο που διαπιστώθηκε ότι οι βιολογικές και οι συνδεόμενες με την ψυχολογία ή την ψυχιατρική ή την οικονομία ερμηνείες ή, εν πάση περιπτώσει, μόνο αυτές, δεν έλυναν τα αινίγματα που αφορούν την εγκληματογένεση και την εξάπλωση της εγκληματικότητας. Έτσι, βαθμιαία δημιουργήθηκαν διάφορα ρεύματα όλα επικεντρωμένα στο κοινωνικό στοιχείο. Στην κοινωνιολογική προσέγγιση, ε- κτός από τον Γάλλο Ε. Durkheim, κυριαρχούν οι αμερικανοί εγκληματολόγοι 148. Οι σημαντικές διαφορές που υφίστανται μεταξύ των κοινωνιολογικών προσεγγίσεων επιβάλλουν, για λόγους συστηματικούς, πρώτα-πρώτα τη διάκριση των προσεγγίσεων αυτών σε θεωρίες 149 που περιστρέφονται γύρω από την έννοια της δομής και σε θεωρίες που επικεντρώνονται σε κοινωνικές διαδικασίες ή της απόκτησης διαδοχικά των χαρακτηριστικών που συνθέτουν την έννοια του εγκληματία. Και κατά δεύτερο λόγο, ενδείκνυται η επιλεκτική παρουσίαση των επικρατέστερων μόνο θεωριών ή προσεγγίσεων Θεωρίες κοινωνικής δομής Ο Durkheim ο πατέρας της εγκληματολογίας Ο Γάλλος κοινωνιολόγος Ε. Durkeim ( ) έχει εισφέρει στην επιστήμη, τέσσερις βασικές έννοιες: τον καταμερισμό εργασίας, τη συλλογική συνείδηση, την ανομία και το έγκλημα ως φυσιολογικό, 148. Βλ., αντί άλλων σχετικά με την εγκληματολογία στις ΗΠΑ, H.-J. Schneider, Kriminologie, Berlin/New York 1987, σ Για τη χρήση του όρου θεωρία, βλ. παραπάνω

3 240 κανονικό φαινόμενο 150. Το μεγαλύτερο τμήμα της θεωρίας του προέρχεται από τη μελέτη του για την αυτοκτονία και όχι από καθαρά εγκληματολογικές έρευνες. Τα γραπτά του επηρεάζουν, ωστόσο, ακόμη και σήμερα τους εγκληματολόγους 151. Ο Durkheim βίωσε τη βιομηχανική επανάσταση και τις διαλυτικές κοινωνικές συνέπειες και γι αυτό ενδιαφέρθηκε για την κοινωνική συνοχή που υπήρχε στις παραδοσιακές, κάπως πρωτόγονες, κοινωνίες. Σε αυτές, κάθε κοινωνική ομάδα είναι απομονωμένη και λίγο-πολύ αυτάρκης. Όλοι επιτελούν τις ίδιες περίπου εργασίες, υπάρχει ομοιογένεια όχι μόνο στην εργασία, και τον τρόπο ζωής αλλά και στις αντιλήψεις, με συνέπεια, η συνεκτικότητα της κοινωνίας να είναι σχεδόν εγγενής, «μηχανική» και να δημιουργείται ένα σύνολο ομοιοτήτων: η «συλλογική συνείδηση», κατά τον Durkheim. Η υπάρχουσα συνεκτικότητα ενισχύεται και από τους νόμους, οι οποίοι τείνουν να εξασφαλίζουν την ομοιογένεια της ομάδας καταστέλλοντας κάθε απόκλιση από τους ισχύοντες κανόνες. Υπό αυτές τις συνθήκες η εγκληματικότητα είναι αναμενόμενη, «φυσιολογική». Αν δεν υπήρχε, θα ήταν σημείο παθολογίας της κοινωνίας, η οποία θα μαστιζόταν από υπερβολικό κοινωνικό έλεγχο. Στις σύγχρονες κοινωνίες, αντίθετα, η συνεκτικότητα είναι «οργανική», δηλαδή υπάρχει ανομοιογένεια, διαφορετικότητα των λειτουργιών των μερών της κοινωνίας στην οποία είναι απαραίτητος και υφίσταται ένας αναπτυγμένος καταμερισμός εργασίας με συνακόλουθη αλληλεξάρτηση των κοινωνών. Εδώ η εγκληματικότητα δεν είναι «φυσιολογική», αλλά ένδειξη παθογένειας της κοινωνίας, η οποία βρίσκεται σε μία κατάσταση ανομίας (anomie). (Είναι προφανές, αλλά αξίζει να τονιστεί, ότι ο Durkheim έπλασε τον όρο «ανομία» καταφεύγοντας στον πλούτο της ελληνικής γλώσσας). Ανομία υπάρχει όταν μία κοινωνία βρίσκεται σε μία κατάσταση κατάλυσης ή έλλειψης ρυθμιστικών κανόνων ή απορρύθμισης, η οποία αφήνει τους κοινωνούς χωρίς την κατάλληλη ηθική καθοδήγηση για τη συμπεριφορά τους, με αποτέλεσμα να μειώνεται η κοινωνική συ G. B. Vold et al., ό.π., σ. 124 επ Στο ίδιο σ. 123, καθώς και K. S. Williams, ό.π., σ. 224.

4 241 νεκτικότητα 152. Απλούστερα, η ανομία αμβλύνει τον κοινωνικό έλεγχο (βλ. Πίνακα 3.2). Ωστόσο, θα ήταν αφύσικο, για τον Durkheim, να υπάρξει μία κοινωνία χωρίς έγκλημα. Σε μία τέτοια κοινωνία θα υπήρχε τόση μεγάλη καταπίεση της συλλογικής συνείδησης και της διαφορετικότητας, ώστε να εκμηδενίζεται η πιθανότητα για πρόοδο και για κοινωνική αλλαγή. Συνεπώς, ο εγκληματίας δεν είναι ένα τελείως παρασιτικό στοιχείο, ένα παράξενο και ανεπίδεκτο αφομοίωσης σώμα. Έχει κάποια χρησιμότητα. Το έγκλημα, με άλλα λόγια, είναι το τίμημα που η κοινωνία πληρώνει για την ενδεχόμενη πρόοδο 153. Πίνακας 3.2. Παραλλαγές στη θεωρία της ανομίας Θεωρία Ανομίας Κύριες ιδέες ή έννοιες Βασικοί εκπρόσωποι - η ανομία αμβλύνει τον κοινωνικό έλεγχο Durkheim - η ανομία δημιουργεί απόκλιση με τη διάσταση στόχων και μέσων Merton - διαφοροποιούσα κοινωνική ευκαιρία Cloward / Ohlin - αντίδραση της κατώτερης τάξης στο αξιακό σύστημα της μεσαίας τάξης A. Cohen Πηγή: F. E. Hagan, Introduction to Criminology, 2 nd ed.,1991, σ. 165 (προσαρμοσμένο από την συγγραφέα) Park, Burgess, Shaw, McKay και συνεργάτες - Η Οικολογική Σχολή του Σικάγου 152. W. Morrison, λήμμα «anomie», σε: The Sage Dictionary of Criminology, ό.π., σ G. B. Vold et al., σ.129.

5 242 Στα 1920 ο δημοσιογράφος Robert Park και ο καθηγητής κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου Ernest Burgess, καθώς και άλλοι συνεργάτες της λεγόμενης «οικολογικής σχολής του Σικάγου» διερεύνησαν συστηματικά και εξονυχιστικά την ραγδαία αλλαγή στη μικρο-κοινωνία της συνοικίας στο πλαίσιο της «ανθρώπινης οικολογίας». Λίγα χρόνια πριν ο Durkheim είχε εστιάσει τις μελέτες του στην ραγδαία αλλαγή» στο ευρύτερο πλαίσιο της κοινωνίας, η ο- ποία αλλαγή συνήθως συνεπάγεται ρήξη και διάλυση του κοινωνικού ελέγχου. Έτσι, από τη μία μεριά, ο Durkheim αποτέλεσε τη θεωρητική υποδομή της Σχολής, και από την άλλη, οι παρατηρήσεις ενός Δανού οικολόγου σχετικά με μία ομάδα φυτών σε μία δεδομένη εδαφική περιοχή και τις ομοιότητες της ομάδας φυτών με τον ανθρώπινο οργανισμό, συνετέλεσαν στην ανάπτυξη μιας ερμηνείας του εγκληματικού φαινομένου στο κέντρο της πολυάνθρωπης πόλης του Σικάγου 154. Ο Park, βασιζόμενος στα προαναφερόμενα, διέκρινε ομαδοποιήσεις ατόμων και μία συμβιωτική σχέση μεταξύ ανθρώπων και εδαφικής περιοχής. Εντόπισε, λοιπόν, σε ορισμένες, συνοικίες, γνωστές και από αμερικανικές ταινίες, όπως η «Κινέζικη πόλη» (Chinatown), η «Μικρή Ιταλία» (Little Italy) ή η «Μαύρη ζώνη» (Black belt), άτομα μιας συγκεκριμένης οικονομικής ή επαγγελματικής κατάστασης. (Ενδεχομένως, μία έρευνα στο κέντρο της Αθήνας, θα μπορούσε να αναδείξει περιοχές πολιτιστικών δρώμενων, λιανικού εμπορίου, χονδρικού εμπορίου, ελευθέρων επαγγελματιών, κατοικίας υψηλών εισοδηματικών τάξεων κλπ., ακόμα και περιοχές κοινωνικής αποδιοργανώσης). Με τη θεωρία της «κοινωνικής αποδιοργάνωσης» ασχολήθηκαν ιδιαίτερα οι Shaw και McKay. Η βασική τους θέση, στις οικολογικές τους μελέτες στη δεκαετία του 1930, ήταν ότι η εγκληματικότητα οφείλεται περισσότερο στην κοινωνική αποδιοργάνωση που παρατηρείται σε παθολογικά περιβάλλοντα παρά σε άτομα με κάποια 154. Στο ίδιο, σ

6 243 ανωμαλία 155. Ο Park είχε προηγουμένως δανειστεί από την οικολογία των φυτών τη διαδικασία της «εισβολής, κυριαρχίας και διαδοχής» διαφόρων φυτών. Ο Burgess, εξάλλου, πρόσθεσε στις απόψεις αυτές την κυκλική, με ομόκεντρους κύκλους ή ζώνες, ακτινωτή ανάπτυξη των πόλεων από το κέντρο προς την περιφέρεια. Διαίρεσε, συνεπώς, την πόλη του Σικάγου, παρά το γεγονός ότι παρεμβαλλόταν η λίμνη Μίσιγκαν, σε πέντε νοητούς ομόκεντρους κύκλους ή ζώνες. Στη ζώνη Ι τοποθέτησε τη ζώνη του εμπορίου. Γύρω από αυτή έβαλε τη ζώνη ΙΙ, στην οποία βρίσκονταν κτίρια υπό κατάρρευση, τα οποία, ωστόσο, προσφέρονταν για εγκατάσταση των νεομεταναστών. Το εμπόριο και η βιομηχανία έτειναν να εξαπλωθούν προς τη ζώνη ΙΙ, σύμφωνα με τη διαδικασία της εισβολής, κυριαρχίας και διαδοχής, κ.ο.κ Ο επιμελητής δοκιμασίας (probation officer) και ταυτόχρονα ε- ρευνητής Clifford R. Shaw χρησιμοποίησε τις παραπάνω απόψεις για να μελετήσει το απειλητικό κύμα εγκληματικότητας και παραβατικότητας που μάστιζε το κέντρο του Σικάγου, ύστερα και από την ποτοαπαγόρευση. Η θέση του Shaw ήταν ότι η παραβατικότητα των ανηλίκων οφειλόταν στην αποκοπή των νέων από συμβατικές, παραδοσιακές ομάδες και όχι σε βιολογικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες. Αργότερα σε συνεργασία και με τον Henry McKay κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι οι δείκτες εγκληματικότητας δεν επηρεάζονταν από την πληθυσμιακή σύνθεση των κατοίκων (νέγροι, λευκοί, πρόσφατοι μετανάστες, παλαιοί μετανάστες κλπ.). Αντίθετα, η εδαφική ζώνη επηρέαζε τη συμπεριφορά των κατοίκων της. Με άλλη διατύπωση: κάθε ζώνη είχε το δικό της μέγεθος εγκληματικότητας και την εγκληματικότητα την όριζε η περιοχή και όχι οι κάτοικοί της. Η ζώνη ΙΙ που παρουσίαζε πολύ μεγάλη παραβατικότητα ήταν στην αρχή κατοικημένη από οικογενειάρχες Αφρικανο-Αμερικανούς, γεννημένους εκτός Αμερικής. Η ζώνη αυτή παρέμεινε με υψηλή εγκληματικότητα παρά τις πληθυσμιακές μεταβολές. Για παράδειγμα, γύρω στα τέλη του 19 ου αιώνα, το 90% των κατοίκων ήταν λευκοί από τη 155. F. E. Hagan, ό.π., σ G. B. Vold, ό.π., σ. 142.

7 244 Γερμανία, την Ιρλανδία, την Αγγλία, τη Σκοτία και τις Σκανδιναβικές χώρες. Στα μέσα περίπου του 20 ού αιώνα το 85% του πληθυσμού προερχόταν από την Τσεχία, την Ιταλία, την Πολωνία κλπ., ενώ οι περισσότεροι από τους πρώτους κατοίκους της ζώνης ΙΙ, είχαν βελτιώσει την οικονομική τους κατάσταση και είχαν απομακρυνθεί από τις αποδιοργανωμένες, τις λεγόμενες «μεταβατικές» ζώνες που πρόσφεραν ευκαιρίες για χειρωνακτική εργασία και φθηνά καταλύματα και όδευαν προς τη ζώνη ΙΙΙ ή και πιο μακριά από το κέντρο, δηλαδή προς ζώνες με ακριβότερα ενοίκια, με καλύτερη κοινωνική οργάνωση και μικρότερη εγκληματικότητα 157. Συνεπώς, η απόσταση από το κέντρο και οι δείκτες εγκληματικότητας είχαν αντίστροφη φορά. Όταν η απόσταση από το κέντρο ήταν μηδενική οι δείκτες παραβατικότητας ήταν πολύ υψηλοί και όσο απομακρυνόταν κανείς από το κέντρο και μεγάλωνε η απόσταση, τόσο μειώνονταν οι δείκτες παραβατικότητας. Ο πρακτικός προσανατολισμός του Shaw τον οδήγησε το 1932 στη δημιουργία ενός προγράμματος πρόληψης σε επίπεδο συνοικίας, το οποίο διήρκεσε είκοσι πέντε χρόνια, δηλαδή μέχρι το θάνατό του, το Δημιούργησε είκοσι δύο συνοικιακά κέντρα σε έξι περιοχές του Σικάγου και αξιοποιώντας τους κατοίκους της περιοχής με σκοπό (α) να συντονίσει την τοπική κοινωνία (σχολεία, εκκλησίες, εργατικές ενώσεις, επιχειρηματίες και (β) να επιχορηγήσει προγράμματα σε επίπεδο συνοικίας (ψυχαγωγικά, δημιουργικής απασχόλησης, θερινές κατασκηνώσεις, ομάδες συζήτησης κλπ.). Στόχοι του προγράμματος ήταν ιδίως: (α) να αναπτύξουν οι κάτοικοι ενδιαφέρον για την ποιότητα της ζωής τους, όπως θα λέγαμε σήμερα, (β) να δημιουργηθούν όργανα στελεχωμένα από πολίτες της περιοχής, δημοκρατικά εκλεγμένους, και (γ) στη συνέχεια, οι πολίτες αυτοί να ευαισθητοποιήσουν τους γείτονές τους ώστε να αντιληφθούν τα 157. Στο ίδιο, σ Ο Burgess παρατήρησε ότι στη ζώνη ΙΙ εισέβαλαν ε- βραίοι μετανάστες. Στη ζώνη ΙΙΙ βρίσκονταν τα σπίτια των εβραίων εργατών οι ο- ποίοι δέχονταν συνεχώς εισβολές από τη ζώνη ΙΙ, ενώ από την άλλη πλευρά έχαναν βαθμιαία κατοίκους, οι οποίοι προχωρούσαν σε ελκυστικότερες συνοικίες ε- βραίων στις ζώνες IV και V. (Στο ίδιο, σ. 143).

8 245 προβλήματα της περιοχής τους και στη διαδικασία ανεύρεσης τρόπων αντιμετώπισης των προβλημάτων αυτών. Το πρόγραμμα του Σικάγου, δυστυχώς, δεν αξιολογήθηκε. Ω- στόσο, ένα άλλο αδελφό πρόγραμμα που ανέπτυξε στη Βοστόνη ο Walter B. Miller, και το οποίο παρακολούθησε επί τρία χρόνια, με διάφορες μεθόδους και ιδίως με στατιστική μελέτη των περιστατικών που έφταναν στο δικαστήριο τόσο ατόμων που είχαν συμμετάσχει στο πρόγραμμα (πειραματική ομάδα), όσο και εκείνων που δεν είχαν (ομάδα ελέγχου) έδειξε ότι η επίδραση του προγράμματος στη μείωση της παραβατικότητας ήταν αμελητέα 158. Η αποτυχία αυτού του προγράμματος και άλλων παραπλήσιων, στη δεκαετία του 1990, οδήγησαν, αργότερα, τον Lundman στο συμπέρασμα, ότι μάλλον και το πρόγραμμα του Σικάγου δεν κατόρθωσε να μειώσει τον δείκτη παραβατικότητας των ανηλίκων Η εξέλιξη της Σχολής της Ανθρώπινης ή της Κοινωνικής Οικολογίας του Σικάγου Η Σχολή του Σικάγου δέχθηκε επικρίσεις, όχι μόνο γιατί δεν πέτυχε να μειώσει την παραβατικότητα της περιοχής, αλλά και γιατί οι ε- μπνευστές της δεν έλαβαν υπόψη τους την ελευθερία βουλήσεως ή επιλογής των κατοίκων. Επίσης, στηρίχθηκαν στους επίσημους δείκτες και ορισμούς εγκλημάτων, στοιχεία που θεώρησαν ότι αποτελούσαν αληθινή καταγραφή της πραγματικότητας. Επιπλέον, δεν αντέκρουσαν, με επαληθευμένα ερευνητικά στοιχεία, τα δεδομένα που αφορούσαν υψηλούς δείκτες εγκληματικότητας σε οργανωμένες περιοχές ή αντίθετα χαμηλούς δείκτες σε αποδιοργανωμένες Walter B. Miller, The impact of a «total-community» delinquency control project, σε: Social Problems, 1962, 10, σ Βλ. και παραπάνω R. Lundman, Prevention and Control of Juvenile Delinquency, 2 nd ed., Oxford/New York 1993, σ J. Muncie, λήμμα: «social ecology», σε: The Sage Dictionary of Criminology, ό.π., σ

9 246 Παρ όλα αυτά η προσέγγιση αυτή βρήκε συνεχιστές ιδίως στη Μεγάλη Βρετανία και στις ΗΠΑ. Άλλωστε από εκεί προήλθε και η «περιβαλλοντική εγκληματολογία» (βλ. παραπάνω 1.6.6). Μεταξύ των σχετικών ερευνητικών δεδομένων ή θεωρητικών μελετών αξίζει να αναφερθούν ορισμένες μελέτες, που δημιουργούν αντίστοιχους συνειρμούς σχετικά με την ελληνική πραγματικότητα. Για παράδειγμα, ο T. Morris σε έρευνα στο Δυτικό Λονδίνο διαπίστωσε υψηλούς δείκτες εγκληματικότητας επικεντρωμένους σε κρατικές, ετοιμόρροπες κατοικίες. Κατέληξε έτσι στο συμπέρασμα ότι υπήρχε κυβερνητική βούληση συγκέντρωσης ορισμένων ατόμων σε λιγότερο επιθυμητές κατοικίες και συνοικίες με αποτέλεσμα να δημιουργούνται «εγκληματικές περιοχές» 161. Ο Αμερικανός R. Stark προσπάθησε με μία σύνθετη θεωρητική πρόταση να απαντήσει στο ερώτημα «τί υπάρχει σε ορισμένες συνοικίες που τις συνδέει με υψηλούς δείκτες εγκληματικότητας;» Η απάντηση προέκυψε από τη συμπύκνωση της θεωρίας του σε πέντε δομικές όψεις της συνοικίας η οποία ανέδειξε: (α) την πληθυσμιακή πυκνότητα, (β) τη φτώχεια, (γ) την ύπαρξη διαφόρων χρήσεων γης στην ίδια περιοχή (εργοστάσια, κατοικίες, καταστήματα κλπ.), (δ) τη μετακίνηση των κατοίκων και (ε) τη φθορά των κτισμάτων. Αυτά τα πέντε χαρακτηριστικά, κατά τον Stark, αυξάνουν τον «ηθικό κυνισμό» των κατοίκων, προσφέρουν ευκαιρίες και αυξάνουν τα κίνητρα για την τέλεση εγκλημάτων, ενώ μειώνουν την άτυπη επιτήρηση από τους κατοίκους, δηλαδή, τον άτυπο κοινωνικό έλεγχο. Κατά συνέπεια, άτομα που είναι κινητοποιημένα για τη διάπραξη εγκλημάτων έλκονται προς την περιοχή αυτή, και αντιθέτως, νομοταγή άτομα την εγκαταλείπουν, αν έχουν τις δυνατότητες, με αποτέλεσμα να διαιωνίζονται οι υψηλοί δείκτες εγκληματικότητας στην εν λόγω περιοχή, παρά τις εκτεταμένες πληθυσμιακές μεταβολές T. Morris, The Criminal Area: A Study in Social Ecology, London Πρβλ. Και περιοχές Άνω Λιοσίων ή δυτικής Αττικής G. B. Vold et al., ό.π., σ

10 247 Ένας άλλος Αμερικανός, ο Sampson, βρήκε ότι μόνη η φτώχεια δεν συναρτάται με την εγκληματική συμπεριφορά. Η φτώχεια όμως συνδυαζόμενη με τη μεγάλη εδαφική κινητικότητα των ατόμων συναρτάται με εγκλήματα βίας. Η «κοινωνική αποδιοργάνωση» απασχόλησε επίσης τον Sampson που την όρισε ως την αδυναμία των κατοίκων μιας περιοχής να πραγματοποιήσουν τις κοινές τους αξίες. Λ.χ. οι κάτοικοι ενδέχεται να εναντιώνονται στη χρήση ναρκωτικών (κοινή αξία), αλλά δεν είναι σε θέση να διώξουν τους εμπόρους που λυμαίνονται την περιοχή τους. Εξάλλου, κατά τον Sampson, η φτώχεια, η διάλυση της οικογένειας και η κινητικότητα των κατοίκων οδηγούν σε ανωνυμία, αδύναμες σχέσεις γειτονίας και μικρή συμμετοχή των κατοίκων στην οργάνωση της συνοικίας τους. Συνεπώς, η γειτονιά ως θεσμός, και οι γείτονες δεν είναι σε θέση να ασκήσουν αποτελεσματικό έλεγχο σε δρόμους, πάρκα κλπ., και η περιοχή παραδίδεται στους εγκληματίες. Απόρροια των ερευνών και απόψεων του Sampson ήταν οι συστάσεις του για πολιτικές επικεντρωμένες στην «αλλαγή του χώρου και όχι του ανθρώπου» 163. Η οικολογική παράδοση φαίνεται να ενέπνευσε ορισμένους ε- γκληματολόγους της δεκαετίας του 1990, σαν τον C. Birkbeck, να προσεγγίσουν την «περιστασιακή ανάλυση του εγκλήματος». Με άλλα λόγια, να αναζητήσουν κανονικότητες στη σχέση συμπεριφορών και περιστάσεων 164. Μέσω των θεωριών της Σχολής του Σικάγου έρχονται επίσης στο προσκήνιο σύγχρονες, χρήσιμες έννοιες-εργαλεία, όπως η «περιστασιακή» προσέγγιση που συναρτάται και με την περιστασιακή πρόληψη των εγκλημάτων 165, την «ευκαιρία» και την «ορθολογική επιλογή». Η συνηθισμένη εγκληματική δραστηριότητα που παρουσιάζεται μετά από μία φυσική καταστροφή ή μία μαζική κινητο Στο ίδιο, σ C. Birkbeck / C. LaFree, The Situational Analysis of Crime and Deviance, σε: Annual Review of Sociology, 1993, (19), σ Βλ. σχετικά Κ. Δ. Σπινέλλη / Κ. Τσίνας, Συμβούλια Πρόληψης της Ε- γκληματικότητας και Τοπικές Κοινωνίες: Μία μορφή αποκεντρωμένης πρόληψης, «Ποινικός Λόγος», τεύχ. 1/2002, σ , ιδίως σ. 365.

11 248 ποίηση εξηγείται με μία προσέγγιση που εστιάζεται στις περιστάσεις κάτω από τις οποίες άτομα που έχουν κίνητρο να διαπράξουν ε- γκλήματα βρίσκουν ότι τους δίνεται η ευκαιρία να εγκληματήσουν. Δηλαδή, σύμφωνα με τις «θεωρίες της ευκαιρίας» πολλά άτομα που, καλώς εχόντων των πραγμάτων, δεν θα τελούσαν ένα έγκλημα, δράττονται της ευκαιρίας, η οποία τους παρουσιάζεται στη συγκεκριμένη περίσταση και π.χ. προβαίνουν σε κλοπές. Το παράδειγμα αυτό σχετίζεται με την «περιστασιακή επιλογή», γιατί αφορά είδη περιστάσεων, τις οποίες επιλέγουν ενδεχόμενοι δράστες που έχουν κίνητρο να ακολουθήσουν εγκληματικές συμπεριφορές. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι ενδεχόμενοι δράστες υπολογίζουν την ευχέρεια να επιτύχουν το στόχο τους, τις πιθανότητες να γίνουν αντιληπτοί ή να συλληφθούν καθώς και το αναμενόμενο όφελος από αυτήν τους την επιλογή. Είναι προφανές ότι αυτή η προσέγγιση στηρίζεται στην παραδοχή ότι οι ενδεχόμενοι δράστες λαμβάνουν αποφάσεις με βάση τη λογική και γι αυτό συνδυάζονται με την ερμηνεία της εγκληματικής συμπεριφοράς που στηρίζεται στην «έλλογη επιλογή» 166. Τέλος, οι L. E. Cohen και M. Felson, διαφώνησαν με την άποψη ότι οι μεταβολές στους δείκτες εγκληματικότητας αντικατοπτρίζουν μεταβολές είτε στον αριθμό των δραστών που έχουν σχετικά κίνητρα είτε στην ένταση των κινήτρων τους. Δέχτηκαν όμως ότι οι μεταβολές αυτές μπορεί να εξηγηθούν από τη διαθεσιμότητα των στόχων αφενός και την απουσία ικανών επιτηρητών (λ.χ. αστυνομικών) αφετέρου. Στις σύγχρονες κοινωνίες μεταβάλλονται οι «συνηθισμένες καθημερινές δραστηριότητες» (ωράριο εργασίας, σχολείου, ψυχαγωγίας, πολύωρη απουσία από το σπίτι και την οικογένεια κλπ., - routine activities), με αποτέλεσμα να επηρεάζεται τόσο η διαθεσιμότητα των στόχων (αυτοκίνητα, φούρνοι μικροκυμάτων, κινητά τηλέφωνα, ψηφιακές φωτογραφικές μηχανές, συσκευές λήψεως βίντεο, φορητοί ηλεκτρονικοί υπολογιστές, κλπ.) όσο και η παρουσία επιτηρητών (η νοικοκυρά, ο γείτονας, ο αστυνομικός). Πριν από 167. Βλ. αντί άλλων: D. B. Cornish / R. V. G. Clarke (eds.,) The Reasoning Criminal: Rational Choice Perspectives on Offending, New York 1986.

12 249 την οικονομική ανάπτυξη των κοινωνιών, οι ιδιοκτήτες ήταν οι φυσικοί επιτηρητές των υλικών τους αγαθών, τα οποία ήταν, συνήθως, ακίνητα - λ.χ. εξωτερικός πέτρινος φούρνος, τζάκι, πηγάδι 167. Ω- στόσο, παρά τα αριθμητικά δεδομένα που προσφέρει η προσέγγιση της «συνηθισμένης καθημερινής δραστηριότητας» δεν φαίνεται να ερμηνεύει επαρκώς την εγκληματική συμπεριφορά. (Π.χ. οι έρευνες δεν τεκμηριώνουν τις ανθρωποκτονίες με τη βοήθεια της οικονομικής ανάπτυξης που αλλάζει την καθημερινότητά μας, ενώ αποδεικνύεται η σχέση καθημερινών δραστηριοτήτων και εγκλημάτων κατά της ιδιοκτησίας) O Merton και η θεωρία της έντασης Ο Durkheim δεν επηρέασε μόνο τους εμπνευστές, οπαδούς και επίγονους της οικολογικής σχολής του Σικάγου αλλά και μία σειρά α- μερικανών εγκληματολόγων, αρχίζοντας από τον κορυφαίο Robert Κ. Merton, και καταλήγοντας στον Albert Cohen και τους Cloward και Ohlin (βλ. Πίνακα 3.2). Ο Merton επαναπροσδιόρισε την έννοια της ανομίας. Θεώρησε ότι είναι μία κατάσταση που δημιουργείται, όταν υπάρχει διάσταση μεταξύ των στόχων που θέτει μία κοινωνία όπως η αμερικανική των παραμονών του Β' Παγκοσμίου πολέμου 169 και των διαθέσιμων νόμιμων μέσων για την πραγματοποίησή τους 170. Αυτή η διάσταση μεταξύ αφενός των στόχων για οικονομική επιτυχία, τους 167. Πρβλ. L. E. Cohen / M. Felson, Social Change and Crime Rate Trends: A Routine Activity Approach, σε: American Sociological Review, 1979, 44, σ G. B. Vold, ό.π., σ Ο Merton δημοσίευσε το κλασικό πλέον άρθρο του «Κοινωνική δομή και ανομία» το 1938 όταν δίδασκε στο Πανεπιστήμιο Harvard. Φαίνεται πως βίωσε τη διάσταση αυτή, αφού γεννήθηκε το 1910 σε φτωχογειτονιά της Νότιας Φιλαδέλφειας. Βλ. Α. Χάϊδου, Θετικιστική Εγκληματολογία, Αιτιολογικές προσεγγίσεις του ε- γκληματικού φαινομένου, Αθήνα 1996, σ Βλ. τα πασίγνωστα έργα: R. K. Merton, Social Structure and Anomie, σε: American Sociological Review, 1938, 3, σ και τον τόμο: Social Theory and Social Structure, revised edition, New York 1957 και 1968.

13 250 οποίους εμπνέει η Αμερικανική κοινωνία, και αφετέρου των νόμιμων μέσων (εκπαίδευση, καλά αμειβόμενη απασχόληση) που δεν παρέχει σε όλους, δημιουργεί σε αυτούς που υφίστανται την αδικία μία ματαίωση, μία ψυχική ένταση που μπορεί να ωθήσει προς το έ- γκλημα (θεωρία της έντασης - strain theory) 171. Η ένταση αυτή, δηλαδή, δημιουργείται, εφόσον το «Αμερικανικό όνειρο» θέτει πολιτισμικές αξίες για όλους, όπως είναι τα σύμβολα επιτυχίας (κατάκτηση υλικών αγαθών, κύρους, ή ισχύος) 172, ενώ η κοινωνική δομή περιορίζει ή και τελείως αποκλείει, σε ένα μεγάλο τμήμα του πληθυσμού, τα κοινωνικά αποδεκτά μέσα για την απόκτηση αυτών των συμβόλων 173. Επομένως, σύμφωνα με τη θεωρία της ανομίας του Μerton, η ίδια η κοινωνία παράγει την απόκλιση ή το έγκλημα, γιατί εντέλει δεν ενδιαφέρει πως επιτυγχάνεται ο στόχος, ενώ τα άτομα που αποκτούν τα ποθητά υλικά αγαθά με απαράδεκτα, αμφίβολα ή παράνομα μέσα αμείβονται με κύρος, ισχύ, κοινωνική θέση. Σε μία τέτοια κοινωνία οι ρυθμιστικοί κανόνες υπονομεύονται τόσο που πολλά άτομα αποσύρουν την υποστήριξή τους προς τους κανόνες και ενεργούν με γνώμονα τη σκοπιμότητα, χρησιμοποιώντας έστω και παράνομα μέσα για να πετύχουν τον πολιτισμικά καθιερωμένο στόχο 174. Αυτή η θεώρηση συνεπάγεται ότι η κοινωνική οργάνωση και αποδιοργάνωση δεν είναι καταστάσεις αλληλοαποκλειόμενες. Πολλές από τις πολιτισμικές αξίες που έχουν επιθυμητές συνέπειες (φανερές λειτουργίες) συχνά εμπεριέχουν ή παράγουν ανεπιθύμητες συνέπειες (λανθάνουσες λειτουργίες) 175. Απέναντι στο πρόβλημα της ανομίας ή της διάστασης μεταξύ πολιτισμικών στόχων και θεσμοθετημένων μέσων, ο Μerton διακρί R. Agnew, λήμμα: «strain theory», σε: The Sage Dictionary of Criminology, ό.π., σ Ν. Ε. Κουράκη, Δίκαιο Παραβατικών Ανηλίκων, Αθήνα-Κομοτηνή 2004, σ R. K. Merton, Social Structure and Anomie, όπως αναφέρεται από τον F. E. Hagan, ό.π., σ K. S. Williams, ό.π., σ Η διάκριση σε φανερές και λανθάνουσες λειτουργίες αποτελούν μία σημαντική συνεισφορά του Μerton στην κοινωνιολογία και την εγκληματολογία.

14 251 νει πέντε δυνατές προσαρμογές: τον κομφορμισμό ή συμβατισμό, την καινοτομία, την τυπολατρία, τον αναχωρητισμό, και την εξέγερση (βλ. Πίνακα 3.3). Ειδικότερα: - Το συμμορφούμενο άτομο είναι εκείνο που δέχεται τους στόχους επιτυχίας της κοινωνίας και τα κοινωνικά αποδεκτά μέσα για την κατάκτησή τους (σκληρή εργασία, εκπαίδευση, αναβολή ικανοποίησης αναγκών κλπ. Τα άτομα που ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία ακόμα και αν δεν επιτύχουν τους στόχους τους έχουν εμπιστοσύνη στο σύστημα και αρκούνται σε ό,τι κατόρθωσαν). - Το καινοτόμο άτομο αποδέχεται τους στόχους επιτυχίας αλλά είτε απλώς απορρίπτει τα θεμιτά μέσα είτε αναζητά εναλλακτικά αθέμιτα μέσα, όπως εγκληματικές δραστηριότητες. Η περισσότερη εγκληματικότητα παίρνει τη μορφή της καινοτομίας, η οποία συνίσταται σε νέες μεθόδους απόκτησης πλούτου (τα άτομα χαμηλών κοινωνικοοικονομικών στρωμάτων θα κλέψουν, θα ληστέψουν, θα εμπλακούν σε διακίνηση ναρκωτικών. Οι επιχειρηματίες θα τελέσουν εγκλήματα λευκού περιλαιμίου: φοροδιαφυγή, απάτη. Οι εργαζόμενοι θα κλέψουν από τον χώρο της εργασίας τους, κοκ). - Ο τυπολάτρης είναι εκείνος που αποδίδει, σαν τον γραφειοκράτη, τόση σημασία στους κανόνες και στα μέσα, ώστε ξεχνά ή δεν μπορεί να δώσει στους στόχους την πρέπουσα θέση. Ο τυπολάτρης, συνήθως, αρκείται στην τελετουργία στην οποία και αποδίδει ιδιαίτερη σημασία, χωρίς να έχει κανένα άλλο σκοπό (π.χ. παραδοσιακές γιορτές, επίσημη υποδοχή μέλους σε κάποια οργάνωση). - Ο αναχωρητής απορρίπτει τόσο τους στόχους όσο και τα θεμιτά μέσα. Για παράδειγμα, το εξαρτημένο από το οινόπνευμα ή άλλες ουσίες άτομο δεν ενδιαφέρεται για εργασία ή για επιτυχία. Στόχος του είναι η ουσία και μέσα είναι η επαιτεία, η κλοπή κλπ. Στην ίδια κατηγορία ανήκουν τα ψυχωτικά άτομα, οι χρόνιοι επαίτες, κλπ. - Το εξεγερμένο άτομο, τέλος, σαν τον αναχωρητή απορρίπτει τόσο τους στόχους όσο και τα μέσα, με τη διαφορά όμως ότι θέτει νέους, δικούς του, κοινωνικούς στόχους και νέα μέσα ή νέες μεθό-

15 252 δους για να τους κατακτήσει. Παράδειγμα μιας τέτοιας προσαρμογής είναι ο επαναστάτης ή ο αναρχικός. Πίνακας 3.3. Τρόποι προσαρμογής στην ένταση κατά την τυπολογία του Merton Τρόποι προσαρμογής Πολιτισμική στόχοι Θεσμικά μέσα Κομφορμισμός + + Καινοτομία + - Τυπολατρία - + Αναχωρητισμός - - Εξέγερση Υπόμνημα: + σημαίνει «παραδοχή», - σημαίνει «απόρριψη» και -+ σημαίνει απόρριψη των κυρίαρχων αξιών και αντικατάστασή τους με νέες αξίες. Πηγή: G. B. Vold, et al., Theoretical Criminology, New York /Oxford 1998, σ Είναι φανερό ότι όλες οι προσαρμογές, εκτός από την πρώτη, που αφορά το συμβατισμό ή κομφορμισμό, είναι αποκλίνουσες συμπεριφορές και ότι δεν αποτελούν τύπους προσωπικότητας 176. Ε- πίσης οι προσαρμογές αυτές είναι εναλλακτικές αλλά μπορεί και να συνυπάρξουν (λ.χ. ο γραφειοκράτης (τυπολατρία) μπορεί να προβεί σε υπεξαίρεση (καινοτομία) ή και να κάνει περιστασιακά χρήση οινοπνεύματος (αναχωρητισμός). Δεν είναι απορίας άξιον, σημειώνει ο Siegel, γιατί στην πλήρη ανισοτήτων κοινωνία των ΗΠΑ υπάρχουν τόσο άτομα που αποκλίνουν και επιλέγουν την καινοτομία με κλοπές και εκβιάσεις ή αποσύρονται από την κοινωνία στον κόσμο των ουσιών ή συμμετέχουν σε ομάδες ανατολικών θρησκειών, σε φιλειρηνικές επαναστατικές ομάδες και άλλες οργανώσεις G. E. Vold, ό.π., σ L. J. Siegel, ό.π. σ. 202.

16 253 Οι θεωρίες της ανομίας και της έντασης προσφέρουν διαρκώς ερεθίσματα για τη δημιουργία ενός θεωρητικού πλαισίου κατανόησης της αποκλίνουσας και της εγκληματικής συμπεριφοράς 178. Η επίδραση, επομένως, της ανομίας στην εγκληματολογική θεωρία είναι αναμφισβήτητη. Το ίδιο όμως και η πρόκληση συζητήσεων και επικρίσεων του τύπου: ο Merton παραγνώρισε τον πλουραλισμό των αμερικανικών αξιών, ή εξηγεί «πάρα πολύ την εγκληματικότητα του προλεταριάτου και πολύ λίγο της αστικής τάξης» 179 ή «η θεωρία του δεν έχει εφαρμογή στα εγκλήματα βίας ή δεν επιβεβαιώνεται εμπειρικά» Ο Cohen και η θεωρία του «παραβατικού υποπολιτισμού» Η λέξη-κλειδί στη θεωρία του Albert Cohen και άλλων σύγχρονων με αυτόν εγκληματολόγων είναι ο «υποπολιτισμός», και το επίθετο «υποπολιτισμικός». Η έννοια αυτή, στην κοινωνιολογία, σημαίνει το σύνολο των ιδιαίτερων πολιτιστικών χαρακτηριστικών ενός τμήματος πληθυσμού ή μιας κοινωνικής ομάδα που διακρίνεται από τον γενικότερο πολιτισμό στον οποίο ανήκει [η εν λόγω ομάδα] ως προς τις αξίες, τους κοινωνικούς κανόνες, τη γλώσσα, την ενδυμασία κλπ. Η έννοια είναι αξιολογικά ουδέτερη και δεν πρέπει να συγχέεται με τη λέξη «υπόκοσμος». Ωστόσο, χρησιμοποιείται και για να δηλώσει αποκλίνουσα συμπεριφορά ως προς τον κυρίαρχο πολιτισμικά πληθυσμό μιας κοινωνικής ομάδας, συνήθως νεανικής, η οποία ξεφεύγει από τον καθιερωμένο κώδικα ομιλίας και ύφους ή η συμβατική ενδυμασία και έχει τις δικές της μουσικές προτιμήσεις, τρόπους ψυχαγωγίας κλπ C. Coleman / C. Norris, Introducing Criminology, Cullompton, UK 2000, σ I. Taylor et al., The New Criminology: For a Social Theory of Deviance, New York 1973, σ F. E. Hagan, ό.π., σ Με την τελευταία κριτική δεν συμφωνούν οι αναγνωρισμένοι εγκληματολόγοι Farnsworth και Lieber (στο ίδιο) Γ. Μπαμπινιώτη, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, λήμμα: «υποπολιτισμός και υποκουλτούρα», σ

17 254 Η διευκρίνιση αυτή ήταν απαραίτητη, γιατί ο A. Cohen, στο σημαντικότερο έργο του που δημοσίευσε το , αντιλαμβάνεται τις υποπολιτισμικές ομάδες ή συμμορίες ως μία συλλογική απάντηση στη ματαίωση που βιώνουν οι νέοι της εργατικής τάξης στο θεσμό του σχολείου που ακολουθεί τις αξίες της μεσαίας τάξης 183. Με άλλη διατύπωση, πρόκειται για μία αντίδραση των ανηλίκων αυτών στις αξίες της μεσαίας αστικής τάξης, οι οποίες φαίνεται ότι αποτελούν εμπόδιο στην επίτευξη καλών επιδόσεων στο σχολείο, και κατ επέκταση, αυτοεκτίμησης και κοινωνικού status 184. Η ένταξη στην υποπολιτισμική ομάδα συνδυάζεται με την τέλεση εγκλημάτων. Το γεγονός αυτό είναι δυνατό να εξηγηθεί με βάση τις υποπολιτισμικές αξίες της ομάδας των συνομηλίκων, οι οποίες αξίες είναι τελείως αντίθετες από εκείνες της αστικής τάξης. Η αναστροφή των αξιών γίνεται επειδή οι ανήλικοι των χαμηλότερων κοινωνικοοικονομικών στρωμάτων ούτε έχουν κοινωνικοποιηθεί με τις αστικές αξίες ούτε μπορούν να ανταποκριθούν στις υποχρεώσεις που συνεπάγεται αυτό το αξιακό σύστημα. Έτσι, στη θέση των ευγενών φιλοδοξιών μπαίνει η αδιαφορία για το μέλλον, στη θέση της υπευθυνότητας, η έλλειψη ευθύνης για ο,τιδήποτε πράττουν ή συμβαίνει γύρω τους, στη θέση των επιδόσεων στα μαθήματα, το σκασιαρχείο, στη θέση της αναβολής της ικανοποίησης και ευχαρίστησης, η άμεση εκπλήρωση κάθε επιθυμίας με οποιοδήποτε μέσο, στη θέση του ορθολογισμού, η ενστικτώδης αντίδραση, στη θέση της ευγένειας, η βωμολοχία, στη θέση της ικανότητας ελέγχου της επιθετικότητας, η αλόγιστη και υπέρμετρη χρήση βίας, στη θέση της εποικοδομητικής χρησιμοποίησης του χρόνου, το χάζεμα στα στέκια και στη θέση του σεβασμού προς την ιδιοκτησία, οι κλοπές τσαντών, αυτοκινήτων κλπ A. K. Cohen, Delinquent Boys, The culture of the gang, Chicago C. Coleman/C. Norris, ό.π., σ Ν. Ε. Κουράκη, Δίκαιο παραβατικών ανηλίκων, ό.π., σ Πρβλ. A. K. Cohen, ό.π., σ , όπως αναφέρεται από τους G. B. Vold et al., ό.π., σ. 166.

18 255 Η αναστροφή αξιών που κυριαρχεί στην υποπολιτισμική ομάδα βολεύει τους ανηλίκους αυτούς, οι οποίοι πλέον μέσα στην ομάδα παύουν να αισθάνονται ενοχή, ντροπή, απώλεια αυτοεκτίμησης, συναισθήματα απόρριψης, ματαίωση. Φυσικά αυτή η κατάσταση υποθάλπει παραβατικές συμπεριφορές αρνητικές, άχρηστες, μη ωφελιμιστικές και μοχθηρές, όπως οι βανδαλισμοί ή η κλοπή ενός κιβωτίου μήλων που στη συνέχεια ποδοπατούνται Ο Miller και τα «εστιακά ενδιαφέροντα» Το μείζον κοινωνικό πρόβλημα της εγκληματικότητας και ιδιαίτερα της νεανικής παραβατικότητας στις ΗΠΑ, συνετέλεσε στην άνθηση και εντέλει επικράτηση των αμερικανικών εγκληματολογικών θεωριών. Την παράδοση αυτή συνεχίζει ο Walter Miller με τον εντοπισμό ορισμένων αξιών και αντιλήψεων που μεταβιβάζονται δια μέσου της διαδικασίας της εκμάθησης στην υποπολιτισμική ομάδα των χαμηλών εισοδηματικών τάξεων. Τα μεταβιβαζόμενα με αυτόν τον τρόπο στοιχεία ο W. Miller τα εντόπισε, τα κατέγραψε και τα ο- νόμασε «εστιακά ενδιαφέροντα» των νέων που προέρχονται από αυτές τις διαστρωματώσεις 187. Ως «εστιακά ενδιαφέροντα» χαρακτηρίζει: - «το μπλέξιμο», δηλαδή την ταραχώδη συμπεριφορά που καταλήγει σε σύγκρουση με την αστυνομία ή άλλες μορφές εξουσίας (trouble) αυτή η συμπεριφορά προσδίδει γόητρο και είναι μέσο προσέλκυσης προσοχής, - τη «σκληρότητα ή παλλικαριά», δηλαδή τις συμπεριφορές που δείχνουν εγκαρτέρηση και αντοχή στον προσωπικό, σωματικό πόνο αλλά και αναισθησία στην επιβολή πόνου ή στη δημιουργία συμφορών σε τρίτους, κάτι σαν την επίδειξη «μαγκιάς και ανδρισμού» (toughness) αυτή η συμπεριφορά εκτιμάται ιδιαίτερα στις χαμηλές εισοδηματικές διαστρωματώσεις, 186. K. S. Williams, ό.π., σ Ν. Ε. Κουράκη, Δίκαιο Παραβατικών Ανηλίκων, ό.π., σ

19 256 - την «πανουργία», δηλαδή τα τεχνάσματα που είναι σε θέση να μετέρχεται ένα άτομο για να βγαίνει συνεχώς νικητής σε όλα και να πιάνει τους άλλους «κορόιδο» (smartness), - τη «ριψοκίνδυνη συμπεριφορά που χαρακτηρίζεται από την αναζήτηση έντονων συγκινήσεων, περιπέτειας, αλλαγής (excitement), - τη «μοιρολατρία», δηλαδή τη στάση ζωής σύμφωνα με την οποία αποδίδονται όσα συμβαίνουν στην τύχη (fate), με συνέπεια να αντιμετωπίζεται το μέλλον χωρίς στόχους και προγραμματισμό, αφού δεν ελέγχεται και αφού όλα οφείλονται στην «καλή ή κακή» τύχη, έτσι εξηγείται και η εμμονή της εργατικής τάξης με τα παράνομα τυχερά παιχνίδια, και - την «αυτονομία», δηλαδή την επιδίωξη οικονομικής ανεξαρτησίας η οποία δύσκολα επιτυγχάνεται χωρίς επαγγελματικά προσόντα και ευκαιρίες αλλά και ανεξαρτησίας από εξωτερικούς καταναγκασμούς (autonomy). Η θεωρία του W. Miller, όπως άλλωστε και του A. Cohen, επικεντρώνεται στην ερμηνεία της παραβατικότητας των ανηλίκων της εργατικής τάξης. Ως εκ τούτου, έχει επικριθεί γιατί δεν εξηγεί την α- ντίστοιχη συμπεριφορά ανηλίκων που ανήκουν στη μεσαία ή ανώτερη εισοδηματική τάξη ή εκείνων που δεν συμμετέχουν σε μία συμμορία ή ακόμη περισσότερο των ισχυρών (λ.χ. των οικονομικών και πολιτικών παραγόντων). Επίσης, η θεωρία του W. Miller στηρίζεται στην παραδοχή ότι υφίσταται ένα ξεχωριστό σύστημα αξιών στα χαμηλά εισοδηματικά στρώματα, γεγονός που αμφισβητείται δεδομένου του πολιτισμικού πλουραλισμού στην αμερικανική κοινωνία F. E. Hagan, ό.π., σ

20 Ο Cloward και ο Ohlin - η θεωρία της «διαφοροποιούσας ευκαιρίας» Η θεωρία της έντασης του Merton επηρέασε καταλυτικά τις κοινωνιολογικές, αιτιολογικές θεωρίες της εγκληματικότητας. Ενώ ο Durkheim θεώρησε την ανομία απότοκο της ύπαρξης σε ένα άτομο απεριόριστων επιθυμιών τις οποίες δεν μπορεί να ικανοποιήσει διάσταση μεταξύ επιθυμιών και δυνατοτήτων ο Merton καθόρισε την ανομία ως αποτέλεσμα της ψυχικής έντασης, της ματαίωσης που αισθάνεται το άτομο που δεν είναι σε θέση να πετύχει αυτό που η κοινωνία τού θέτει ως στόχο, καθώς η ίδια κοινωνία τού στερεί τα μέσα για να επιτύχει αυτό το στόχο. Οι Richard Cloward και Lloyd Ohlin στο βιβλίο τους «Παραβατικότητα και Ευκαιρία: Μία θεωρία παραβατικών συμμοριών» 189, για να εξηγήσουν τη συμμετοχή ανηλίκων της εργατικής τάξης σε συμμορίες, χρησιμοποίησαν στοιχεία από τη θεωρία του Merton αλλά και άλλων εγκληματολόγων (Sutherland, Cohen) 190. Αυτοί οι ανήλικοι, λοιπόν, ωθούνται προς την παραβατική υποπολιτισμική ομάδα από τη διάσταση ανάμεσα στις επιθυμίες που τους εμπνέει το νεανικό πολιτισμικό περιβάλλον των χαμηλών κοινωνικοοικονομικών διαστρωματώσεων (απόκτηση μηχανής μεγάλου κυβισμού, αυτοκινήτου, ρολογιού και κοσμημάτων, ακριβών ενδυμάτων κλπ.) και τα (μη) διαθέσιμα μέσα να πραγματοποιήσουν αυτές τις επιθυμίες προσφεύγοντας σε νόμιμες διαδικασίες. Έτσι, οι νέοι της εργατικής τάξης, στην ανομική κατάσταση που βρίσκονται, θα γίνουν μέλη συμμορίας και μάλιστα θα επιλέξουν το είδος της συμμορίας ανάλογα με τις δομές παράνομων ευκαιριών που βρίσκονται στη συνοικία τους 191. Ειδικότερα, κατά τη θεωρία της «διαφοροποιούσας ευκαιρίας», οι νέοι θα επιλέξουν το είδος παραβατικής υποπολιτισμικής προσαρμογής (συμμορία), σύμφωνα με τις ευκαιρίες για παράνομες 189. R. Cloward / L. Ohlin, Delinquency and Opportunity: A theory of delinquent gangs, New York L. J. Siegel, ό.π., σ F. E. Hagan ό.π., σ. 171.

21 258 δραστηριότητες στη γειτονιά τους, οι οποίες, φυσικά, θα είναι περισσότερες από τις νόμιμες. Επίσης, και μεταξύ των παράνομων ευκαιριών, πάλι κάποιες ευκαιρίες θα υπερτερούν στη συνοικία τους. Έτσι, η συμμετοχή σε συμμορία χρηστών ναρκωτικών ή σε συμμορία εγκλημάτων κατά της ιδιοκτησίας επιλέγεται, αν υπάρχουν αντίστοιχες παράνομες ευκαιρίες στην περιοχή. Οι Cloward και Ohlin επομένως, εντόπισαν με τις έρευνές τους τρία είδη παράνομων υποπολιτισμικών ομάδων 192 : - Τις «εγκληματικές συμμορίες» που ανθούν όπου υπάρχει μία εγκληματική υποδομή. Εκεί δημιουργούνται διασυνδέσεις μεταξύ ανηλίκων, νεαρών ενήλικων και ενήλικων και με αυτόν τον τρόπο οι ανήλικοι προωθούνται στην εγκληματική ιεραρχία Τις «συγκρουσιακές συμμορίες» που δημιουργούνται σε συνοικίες, όπου δεν προσφέρονται παράνομες αλλά ούτε και νόμιμες ευκαιρίες - πρόκειται για ιδιαίτερα κοινωνικά αποδιοργανωμένες περιοχές με διαρκώς μετακινούμενους και εναλλασσόμενους πληθυσμούς. - Τις «αναχωρητικές συμμορίες» στις οποίες συμμετέχουν άτομα που έχουν διπλά αποτύχει, δηλαδή δεν κατόρθωσαν να γίνουν αποδεκτά ούτε σε «εγκληματικές συμμορίες», ούτε σε «συμμορίες σύγκρουσης», λόγω φόβου, αδυναμίας ή άλλων προβλημάτων 194. Η θεωρία της «διαφοροποιούσας ευκαιρίας» είναι ενδιαφέρουσα από πολλές απόψεις. Προσφέρει τρόπους παρέμβασης για πρόληψη ή και αντιμετώπιση. Υποδηλώνει ότι ορισμένοι ανήλικοι ασπάζονται τις αξίες της μεσαίας τάξης, γεγονός που διευκολύνει την ένταξή τους στον κοινωνικό ιστό, εφόσον τους παρασχεθούν οι ευκαιρίες που επιθυμούν, χωρίς να απαιτείται αλλαγή της προσωπικότητάς τους, των αντιλήψεων και αξιών τους. Βέβαια, υπήρξαν και επικρίσεις για τη θεωρία, λ.χ. (α) ως προς τα τρία και όχι περισ Πρβλ. και Ν. Ε. Κουράκη, Δίκαιο παραβατικών ανηλίκων, ό.π., σ R. Cloward / L. Ohlin, Delinquency and Opportunity, New York 1960, σ. 171, όπως αναφέρεται από L. J. Siegel, ό.π., σ L. J. Siegel, ό.π., σ

22 259 σότερα είδη υποπολιτισμικών συμμοριών και την εξειδίκευσή τους, (β) ως προς την αδυναμία εξήγησης από τη θεωρία των συμμοριών μεσαίας κοινωνικής τάξης, και (γ) ως προς τις αξίες των ανηλίκων της κατώτερης τάξης (άλλη έρευνα έδειξε ότι οι παραβάτες που α- νήκουν στα χαμηλά εισοδηματικά στρώματα αισθάνονται σκληροί, δυνατοί, ατρόμητοι, ριψοκίνδυνοι, ενώ οι παραβάτες από τη μεσαία τάξη προσλαμβάνουν τους εαυτούς τους περισσότερο έξυπνους, πιστούς, ήπιους και κακούς 195 ). Παρά τις όποιες επικρίσεις ή αδυναμίες, η θεωρία της «διαφοροποιούσας ευκαιρίας» μπορεί να χρησιμεύσει σαν υπόδειγμα για τη μελέτη των υποπολιτισμικών ομάδων που παρουσιάζονται τα τελευταία χρόνια και στη χώρα μας Αντί συμπεράσματος: Οι επιδράσεις των δομικών θεωριών και ιδίως της θεωρίας της έντασης Ο Πίνακας που ακολουθεί περιέχει τα κεντρικά σημεία των δομικών θεωριών προκειμένου να γίνει κατανοητή η επίδρασή τους στις η- μέρες μας (Πίνακας 3.4). Οι επικρίσεις που προαναφέρθηκαν είχαν ως αποτέλεσμα να δημιουργηθούν στη δεκαετία του 1980 δύο ρεύματα αντικρουόμενων απόψεων: ένα αρνητικό, που ακολουθούσε τις θέσεις της Kornhauser 197 και ένα θετικό που κυλούσε στα ίχνη του Merton με πρόθεση επέκτασης ή τελειοποίησης της θεωρίας του L. Fannin / M. Clinard, Differences in the conception of self as a male among lower and middle class delinquents, σε: «Social Problems», 1965, 13, σ Ν. Ε. Κουράκης / Π. Ζαγούρα / Ν. Γαλανού, Συμμορίες ανηλίκων στην Ελλάδα: Πορίσματα από αποφάσεις του Δικαστηρίου Ανηλίκων Αθηνών, σε: «Ποινικός Λόγος» 2003 (5), σ , και των ίδιων: Έρευνα για την ομαδική παραβατικότητα μαθητών Λυκείου σε σχολεία των Αθηνών, σε: Ποινικός Λόγος», 2004 (1) σ R. Rosner Kornhauseer, Social sources of Delinquency, Chicago Κύρια πηγή για την παρουσίαση αυτού του κρίσιμου τμήματος αποτέλεσε ο τόμος των G. B.Vold et al., σ Όπου ήταν δυνατόν χρησιμοποιήθηκαν και πρωτογενείς πηγές.

23 260 ΠΙΝΑΚΑΣ 3.4. Συνοπτική παρουσίαση των κυριότερων θεωριών κοινωνικής δομής Θεωρία / κυριότεροι εκπρόσωποι Κοινωνική αποδιοργάνωση. Οικολογική θεωρία (Shaw / McKay) Θεωρία της έντασης (Merton) Θεωρία της σχετικής αποστέρησης (Blau) Η θεωρία της πολιτισμικής σύγκρουσης (Sellin) Κεντρική ιδέα / Βασικές έννοιες Η εγκληματικότητα είναι πρόβλημα των μεταβατικών συνοικιών που παρουσιάζουν κοιν. αποδιοργάνωση & σύγκρουση αξιών Άτομα που υιοθετούν τους στόχους της κοινωνίας αλλά δεν διαθέτουν τα μέσα για να τους πετύχουν αναζητούν εναλλακτικούς τρόπους επιτυχίας, όπως το έγκλημα Το έγκλημα γεννιέται όταν πλούσιοι και φτωχοί ζουν πολύ κοντά και οι φτωχοί αντιλαμβάνονται έτσι την εισοδηματική ανισότητα, κατάσταση που γεννά θυμό και ματαίωση και τελικά παραβατικότητα Όσοι υπακούουν στους κανόνες της «κατώτερης τάξης» συγκρούονται με τους κανόνες της κυρίαρχης πολιτισμικής ομάδας Προσφορά Απαντά στο ερώτημα των υψηλών δεικτών εγκληματικότητας στις φτωχογειτονιές του Σικάγου Υποδηλώνει ότι το έ- γκλημα μπορεί να αποδοθεί σε κοινωνικές συνθήκες και όχι στην προσωπικότητα. Μπορεί τελικά να ερμηνεύσει και την εγκληματικότητα της μεσαίας και ανώτερης τάξης Εξηγεί τους υψηλούς δείκτες εγκληματικότητας σε υπό κατάρρευση περιοχές του κέντρου των πόλεων που βρίσκονται κοντά σε εύπορες συνοικίες Εντοπίζει τις πτυχές της ζωής της «κατώτερης τάξης», οι οποίες παράγουν την εγκληματικότητα των δρόμων. Ε- μπλουτίζει την ανάλυση των Shaw / McKay

24 261 Η θεωρία των εστιακών ενδιαφερόντων (Miller) Θεωρία της παραβατικής υποπολιτισμικής ομάδας / συμμοριών (Cohen) Θεωρία της διαφοροποιούσας ευκαιρίας (Cloward / Ohlin) Άτομα που υπακούουν στους κανόνες των «κατώτερων τάξεων» (εστιακά ενδιαφέροντα) έρχονται σε σύγκρουση με τους κανόνες της κυρίαρχης πολιτισμικής ομάδας Η αδυναμία των ανηλίκων «κατώτερων τάξεων» να τα βγάλουν πέρα στο σχολείο με τις αξίες της «μεσαίας τάξης» και τα συναισθήματα ματαίωσης ωθούν τους ανήλικους προς στις συμμορίες Οι φραγμοί που υπάρχουν για τους νέους των «κατώτερων τάξεων» προκαλούν την ένταξή τους σε συμμορίες εγκληματικές, σύγκρουσης και αναχωρητικές Εντοπίζει τον πυρήνα των αξιών των «κατώτερων τάξεων» και υποδεικνύει τη διασύνδεσή τους με το έγκλημα Υποδηλώνει τη σχέση της ζωής των «κατώτερων τάξεων» με το έ- γκλημα. Εξηγεί τη βία. Εντοπίζει τη σύγκρουση μεταξύ των «κατώτερων και μεσαίων τάξεων» Υποδηλώνει ότι ακόμη και οι παράνομες ευκαιρίες παρουσιάζουν κοινωνική δομή. Απαντά στο ερώτημα, γιατί ορισμένα άτομα εμπλέκονται με ορισμένο είδος συμμοριών. Έχει πρακτική εφαρμογή σε προγράμματα πρόληψης Πηγή: L. J. Siegel, ό.π., σ. 215 (Ο Πίνακας παρατίθεται με μετατροπές της Κ. Δ. Σπινέλλη). Βασική θέση της Kornhauser είναι ότι η διάσταση μεταξύ των προσδοκιών των εγκληματιών και των αναμενόμενων γεγονότων ή καταστάσεων (δηλαδή η πηγή της έντασης ή της ματαίωσης που οδηγεί στο έγκλημα), είναι διάσπαρτη σε όλα τα κοινωνικά στρώματα και όχι μόνο στους οικονομικά αδύναμους. Εξάλλου έρευνες μεταξύ «παραβατών» και «μη παραβατών» είχαν δείξει ότι η ένταση αυτή υπάρχει και στις δύο ομάδες 199. Η κατάρρευση της θεωρίας 199. Στο ίδιο, σ. 171.

25 262 της έντασης προωθήθηκε και από την αποτυχία των ομοσπονδιακών προγραμμάτων καταπολέμησης της εγκληματικότητας και της φτώχειας που στηρίζονταν στη θεωρία αυτή 200. Η αναβίωση της θεωρίας της έντασης παρατηρήθηκε στις ΗΠΑ στη δεκαετία του , ιδίως με τον Bernard 201 που αξιολόγησε τη θεωρητική και εμπειρική επάρκεια της θεωρίας αυτής, απαντώντας στις αρνητικές κριτικές της Kornhauser. Τόνισε ότι η ένταση δεν είναι διάχυτη σε όλη την κοινωνία, αλλά επικεντρώνεται μάλλον στις χαμηλότερες κοινωνικοοικονομικές ομάδες. Επιπρόσθετα, η θεωρία αυτή δεν πρέπει να προσεγγίζεται ως πολιτισμική θεωρία αξιών αλλά ως δομική. Αυτό το τελευταίο είχε ιδιαίτερη σημασία δεδομένου ότι αργότερα ο Bernard στη μελέτη του στην οποία επιχείρησε να απαντήσει στο ερώτημα: «Ήταν οι Cloward και Ohlin θεωρητικοί της έντασης;» 202 διέκρινε δύο δυνατές προσεγγίσεις στην «ένταση»: Μία στο επίπεδο της κοινωνίας που αφορά στην κατάσταση που δημιουργείται, όταν οι κοινωνικές δομές αποτυγχάνουν να παράσχουν τα νόμιμα μέσα για την εκπλήρωση των στόχων που το πολιτισμικό περιβάλλον υπολογίζει. Και μία δεύτερη, στο ατομικό επίπεδο που α- ναφέρεται στα συναισθήματα και τη συγκινησιακή αντίδραση έντασης, ματαίωσης, θυμού, άγχους ή και κατάθλιψης που βιώνουν τα αποτυχημένα άτομα εξαιτίας της «δομικής έντασης», και εντέλει παρουσιάζουν μία υψηλότερη εγκληματική δραστηριότητα. Επάνω στο ατομικό επίπεδο, το 1992, ο Agnew 203 οικοδόμησε και πρότεινε τη «γενική θεωρία της έντασης» που εστιάζεται στις αρνητικές διαπροσωπικές σχέσεις. Οι σχέσεις αυτές αποτρέπουν ένα άτομο να εκπληρώσει ένα επιδιωκόμενο στόχο ή αφαιρούν από 200. Στο ίδιο, σ και T. J. Bernard, Control Critisicisms of Strain Theories: An Assessment of Theoretical and Empirical Adequacy, σε: Journal of Research in Crime and Delinquency, 1984, 21 (4), σ , όπως αναφέρεται από G. B. Vold et al., σ F. T. Cullen, Were Cloward and Ohlin Strain Theorisits? σε: Journal of Research in Crime and Delinquency, 1988, 25 (3) σ R. Agnew, Foundation for a General Strain Theory of Crime and Delinquency, σε: Criminology, 1992, 30, σ

26 263 αυτό κάτι που εκτιμά και κατέχει ή και επιβάλλουν σε αυτό μία ανεπιθύμητη συμπεριφορά. Λ.χ. η ανεπιθύμητη συμπεριφορά μπορεί να είναι, για έναν έφηβο, η φοίτηση στο σχολείο ή η παραμονή στο οικογενειακό περιβάλλον - γεγονότα που δημιουργούν ένταση και ως εκ τούτου «σκασιαρχείο» και φυγή από την οικογενειακή εστία. Αυτή η διέξοδος, όπως έδειξαν ερευνητικά δεδομένα, ανακουφίζει κάπως τους ανήλικους, ενώ οι νομοταγείς ανήλικοι διακατέχονται περισσότερο από αρνητικά συναισθήματα 204. Επάνω στο επίπεδο της κοινωνίας, εξάλλου, και στη θεωρία της ανομίας του Merton ανέπτυξαν τις απόψεις τους οι Messner και Rosenfeld 205. Οι απόψεις αυτές περιείχαν ενδιαφέρουσες διαστάσεις εγκληματοπροληπτικής πολιτικής. Οι μελετητές αυτοί αποδίδουν τη μεγάλη εγκληματικότητα στις ΗΠΑ, στο «αμερικανικό όνειρο» που το περιγράφουν ως ένα πολιτισμικό έθος που επιβάλλει τη δέσμευση για την εκπλήρωση του στόχου τις οικονομικής επιτυχίας για όλους τους πολίτες σε συνθήκες ανοικτού ανταγωνισμού, σε ε- πίπεδο ατόμων. Οι συστάσεις για την αντιμετώπισης της εγκληματικότητας, κατά συνέπεια, στρέφονται προς την αποδυνάμωση των επιδράσεων του οικονομικού στοιχείου στους κοινωνούς και την ε- νίσχυση αντίστοιχα, των θεσμών της οικογένειας και της εκπαίδευσης. Π.χ. συνιστούν να απαλλαγούν οι οικογένειες από τις οικονομικές ανησυχίες για απόκτηση ολοένα και περισσότερων αγαθών ανησυχίες που αφαιρούν χρόνο από την οικογένεια, η οποία, έτσι, αδυνατεί να επηρεάσει τη συμπεριφορά των μελών της. Προτείνουν ακόμη πολιτικές για οικογενειακές άδειες, για ελαστικό ωράριο, για μοίρασμα των φροντίδων του νοικοκυριού μεταξύ των συζύγων, και για παροχή από τον εργοδότη στο χώρο της εργασίας παιδικών σταθμών για να ενδυναμώσουν το θεσμό της οικογένειας. Παράλληλες πολιτικές πρέπει να αναπτυχθούν σχετικά με την εκπαίδευση που πρέπει να αποσυνδεθεί από την απόκτηση τίτλων σπουδών. Στο σχολείο και στο Πανεπιστήμιο πρέπει να φοιτούν όσοι επιθυ G. B. Vold et al., ό.π., σ S. F. Messner / R. Rosenfeld, Crime and the American Dream, Belmont, California 1994.

27 264 μούν τη μόρφωση και όχι όσοι επιδιώκουν προσόντα για εξεύρεση εργασίας. Η πολιτική πρέπει και αυτή να αποσυνδεθεί από το άρμα της οικονομίας και να δημιουργήσει λ.χ. ένα «εθνικό σώμα παροχής υπηρεσιών» στελεχωμένο από νεαρά άτομα που θα απασχολούνται με συλλογικούς στόχους σε επίπεδο κοινότητας και όχι με οικονομικές, υλικές επιδιώξεις. Γενικά, οι κοινωνίες μας πρέπει να θέσουν σε πρώτη μοίρα το να είσαι γονιός, το να είσαι δάσκαλος, το να υπηρετείς το κοινωνικό σύνολο και όχι το να εξυπηρετείς ατομικά συμφέροντα και να διεκδικείς προνόμια. Αυτά όλα φαίνονται ιδανικά αλλά δύσκολα πραγματοποιήσιμα. Μήπως και ουτοπικά; Και όμως θα αποτελούσαν τη μόνη λύση για μία ειρηνική συμβίωση μεταξύ των πολιτών όλου του κόσμου, όπως και μεταξύ των πολιτών και του περιβάλλοντος Θεωρίες της κοινωνικής διαδικασίας Οι θεωρίες που ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό τη διαδικασία τη κοινωνικοποίησης που συντελείται μέσα από διαπροσωπικές σχέσεις στην οικογένεια, στο σχολείο, στον κύκλο των συνομηλίκων. Γενικά, οι θεωρίες αυτές δέχονται ότι όλα τα άτομα μπορεί να γίνουν παραβάτες ή εγκληματίες ανεξάρτητα από την φυλή, το φύλο ή την εισοδηματική τάξη στην οποία ανήκουν και κυρίαρχο ρόλο διαδραματίζει η διαδικασία κοινωνικοποίησης. Ωστόσο, πιο ευάλωτα είναι τα άτομα των κατωτέρων εισοδηματικών διαστρωματώσεων λόγω της φτώχειας, του ρατσισμού, της ανεπαρκούς εκπαίδευσης και των ασταθών οικογενειακών δεσμών Ανάμεσα στα κυριότερα ρεύματα των θεωριών που αναφέρονται στις κοινωνικές διαδικασίες αξίζει να αναφερθούν οι θεωρίες της κοινωνικής εκμάθησης (με γεννήτορα τον Γάλλο Gabriel Tarde και κύριο εκπρόσωπο τον αμερικανό Sutherland), του κοινωνικού ελέγχου (με κύριο εκπρόσωπο τον επίσης Αμερικανό Hirschi) και των θεωριών της συμβολικής διάδρασης ή ετικέτας (με κύριο εκπρόσω-

28 265 πο τον Αμερικανό Lemert) Ο Sutherland και η θεωρία της «διαφοροποιούσας συναναστροφής» Επειδή η διαδικασία της εκμάθησης βρίσκεται στον πυρήνα της θεωρίας της «διαφοροποιούσας συναναστροφής» 207 η θεωρία του Ε. Η. Sutherland συγκαταλέγεται μεταξύ των θεωριών εκμάθησης, δηλαδή, θεωριών που επικεντρώνονται στη διαδικασία μάθησης αντιλήψεων και συμπεριφορών που υποστηρίζουν και ενθαρρύνουν την παράβαση των νόμων. Ειδικότερα: Λίγο πριν από τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο ο Sutherland ( ) ερευνώντας τον «εξ επαγγέλματος κλέφτη» παρατήρησε ότι η διαδικασία της κλοπής απαιτούσε ιδιάζουσες τεχνικές, κώδικες, οργάνωση, στοιχεία που οι εγκληματίες δανείζονταν από άλλα επαγγέλματα, τα οποία μιμούνταν. Αρχικά με τον όρο «διαφοροποιούσα συναναστροφή» ο Sutherland εννοούσε τα πρότυπα διάδρασης που χρησιμοποιούν οι κλέφτες κατά τη μεταξύ τους επικοινωνία - έννοια που πλησιάζει προς την εγκληματική υποπολιτισμική ομάδα. Το 1939 ο Sutherland χρησιμοποίησε μία αναθεωρημένη έννοια της «διαφοροποιούσας συναναστροφής». Σύμφωνα με αυτή: - η εγκληματική συμπεριφορά μαθαίνεται, όπως οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα, άρα δεν κληρονομείται, ούτε κάποιος επινοεί την εγκληματική συμπεριφορά, όπως ένας μηχανικός δεν συλλαμβάνει μία μηχανική εφεύρεση, αν δεν έχει κάποιες γνώσεις μηχανικής, - η εγκληματική συμπεριφορά μαθαίνεται με τη συναναστροφή, τη διάδραση με άλλα άτομα με τα οποία επικοινωνεί, - η βασική εκμάθηση της εγκληματικής συμπεριφοράς απαιτεί στενές, προσωπικές σχέσεις - άρα ο κινηματογράφος, οι εφημερίδες 206. L. J. Siegel, ό.π., σ Ο Ανδρουλάκης αποδίδει τον όρο ως «διαφοροποιούσα κοινωνική ένταξη», βλ. Ν. Κ. Ανδρουλάκη, Έχει ανάγκη και δύναται να εμπλουτισθεί το «ποινικόν δόγμα» δι εγκληματολογικών δεδομένων; σε: Ποινικαί Μελέται (του ίδιου), Αθήναι 1972, σ. 44.