ΜΕΡΟ B : ΙΠΠΟΛΟΓΙΑ. 5. Οι Ελληνικές Φυλές Ίππων

Transcript

1 ΜΕΡΟ B : ΙΠΠΟΛΟΓΙΑ 5. Οι Ελληνικές Φυλές Ίππων 1 Ίππνο Κξήηεο - Cretan horse 2 Ηππάξην νξεηλήο Ηιείαο - Elis mountain pony 3 Ίππνο πεδηλήο Ηιείαο - Elis valley horse 4 Ηππάξην θύξνπ - Skyros pony 5 Ίππνο Θεζζαιίαο - Thessalian horse 6 Ηππάξην Πίλδνπ (& Αίλνπ) - Pindos pony (incl. the Ainos ) 7 Ηππάξην Θξάθεο - Thracian pony 5.1 Γεωθπζηθή θαηαλνκή ειιεληθώλ θπιώλ ίππωλ & ηππαξίωλ Ζ γεσγξαθηθή ζέζε ηεο Διιάδνο ζην ζηαπξνδξφκη ηξηψλ επείξσλ, ε νξεηλή θχζε θαη ην θιίκα ππήξμαλ ηδεψδεηο ζπλζήθεο εμέιημεο πνιιψλ εηδψλ άγξησλ θαη νηθφζηησλ δψσλ, κεηαμχ ηνπο θαη νη ίππνη πνπ πξνζαξκφζηεθαλ ζε θάζε αλάγθε, απφ πνιεκηθή σο αζιεηηθή, πινηνκηθή θαη γεσξγηθή. Σν DNA ηνπο είλαη έλαο γελεηηθφο ζεζαπξφο πξνο δηάζσζε, γηαηί ε πξνζθνξά ηνπο απ ηα πξντζηνξηθά ρξφληα κέρξη ην Β Παγθ. Πφιεκν είλαη ηεξάζηηα θαη ζπλψλπκε κε ηελ ηζηνξία ηνπ πνιηηηζκνχ. ηε ζπκβίσζε Διιήλσλ θαη ίππσλ πνπ ίζσο μεπεξλά ηηο πέληε ρηιηεηίεο, νη γεγελείο θπιέο απφθηεζαλ γελεηηθή δνκή πνπ ηα έθαλε ιηηνδίαηηα, καθξφβηα θαη αλζεθηηθά ζηε ζθιεξή εξγαζία. Γελ ππάξρεη έζλνο ζηελ ηζηνξία πνπ έδσζε φλνκα αιφγνπ ζε πφιε πνπ ρηίζηεθε πξνο ηηκή ηνπ, φπσο ι.ρ. γηα ην Βνπθεθάια (324 πυδ). Σέινο δελ είλαη πνιινί νη ιανί κε ήξσεο ησλ νπνίσλ κφλε επηζπκία ήηαλ λα ηαθνχλ καδί κε η αγαπεκέλα ηνπο άινγα, φπσο ν Πάηξνθινο, ν παξηηάηεο Δπαγφξαο, ν Αζελαίνο Κίκσλ θαη, ίζσο, ν Φίιηππνο Β ν Μαθεδψλ... 1

2 Αηπρψο απν ηε δεθαεηία ηνπ 60 θπξίσο ιφγσ ηεο κεραληθήο γεσξγίαο, ηεο αλεμέιεγθηεο εηζαγσγήο μέλσλ θπιψλ γηα αζιεηηθνχο θ.α. ζθνπνχο, ηεο αδηαθνξίαο ησλ Τπ. Γεσξγίαο, Φηιίππνπ Δλψζεσο, Διιελ. Οκνζπ. Ηππαζίαο θαη άιισλ θνξέσλ, σο θαη ηεο αλππαξμίαο Studbook, νη ειιεληθέο θπιέο θηλδχλεπζαλ λα εμαθαληζηνχλ. απηφ βνήζεζε ε απαξάδεθηε εμαγσγή ρηιηάδσλ ηππνεηδψλ πξνο ζθαγή ζηελ Ηηαιία, πνπ απνηειεί εζληθή ληξνπή θαη πνπ αηπρψο ζπλερίδεηαη ζε κηθξφ βαζκφ κέρξη ζήκεξα. πλέπεηα ησλ σο άλσ πξάμεσλ θαη παξαιείςεσλ ήηαλ λα κεησζνχλ κέζα ζε κηα γεληά ηα ηππνεηδή ηεο Διιάδνο απν πεξίπνπ ζε ιηγψηεξν απν άηνκα, εθ ησλ νπνίσλ κφλνλ είλαη ίππνη, ελψ ηα εκίνλνη θαη ηα φλνη (Πίλ. 5.I) Πίλαθαο 5.I: Πιεζπζκόο ηωλ ηππνεηδώλ ηεο Ειιάδνο ζηελ πεξίνδν Έηνο Ίππνη Ηκίνλνη Όλνη Παξαηεξήζεηο θαη ζρόιηα ηνπ ζπγγξαθέωο Ο ειιεληθφο ζηξαηφο εθπνίεζε ζηηο δεθαεηίεο ην ζχλνιν ησλ ίππσλ θαη εκηφλσλ πνπ δηέζεηε ζην Ηππηθφ-Σεζσξαθηζκέλα σο θαη ζε Σάγκαηα Πεδηθνχ πνπ δηαηεξνχζαλ ίππνπο καδί κε εκίνλνπο θφξηνπ γηα ηηο αλάγθεο ησλ ζπλνξηαθψλ θπιαθίσλ. Οη ίιεο ηεο βαζηιηθήο θξνπξάο εμέιηπαλ θαη απηέο ηειηθά. Ζ θαηαλνκή ησλ ζεκεξηλψλ πιεζπζκψλ ίππσλ θαίλεηαη ζηνλ Πίλαθα 5.II. Δίλαη πξνθαλέο φηη αξθεηνί δηαζψζεθαλ ζηηο νξεηλέο πεξηνρέο ηεο ρψξαο, φπνπ εθηξέθνληαη αηγνπξφβαηα θαη βννεηδή (ή γίλεηαη πινηφκεζε, θαπλνθαιιηέξγεηα, θ.α) θαη ιίγνη εθεί φπνπ δηαηεξήζεθε ε λενειιεληθή παξάδνζε (ι.ρ. ζηε Μαθεδνλία, Ζιεία, Λέζβν θ.α.) κεηά ηνπο αγψλεο ηνπ 1821, 1913, 1922 θαη Σν Τπ. Γεσξγίαο πνπ...αθππλίζζεθε ηε δεθαεηία ηνπ 1990 ράξε ζηα πξνγξάκκαηα ηεο ΔΔ -- ηδίσο κεηά απν πξσηνβνπιία ηνπ Σκήκαηνο Γεσπνλίαο Εσηθήο Παξαγσγήο ηνπ Α.Π.Θ -- πεξηέιαβε κε ηελ Τπ. Απφθαζε / ζρεηηθή ρξεκαηνδφηεζε ζην Δθαξκνζηηθό Πξόγξακκα Αλαβάζκηζεο, Γηάζσζεο-πληήξεζεο ηνπ Απηόρζνλνπ Γελεηηθνύ Τιηθνύ (Θ. Αιεθαθηψηεο 2000). Έηζη ηελ 4εηία , νη αμηφινγνη επηζηήκνλεο ηνπ Α.Π.Θ βνεζνχκελνη απ ην ΔΘΗΑΓΔ, Ηππηθνχο Οκίινπο θαη ην Διιεληθφ Πφλπ Κιακπ, θαηέγξαςαλ, ηαχηηζαλ γελεηηθψο θαη απνζήθεπζαλ ζε ηξάπεδεο δεδνκέλσλ θάπνπ γεγελή άινγα. Σα επφκελα βήκαηα είλαη ε δεκηνπξγία Studbook θη ε ρξήζε κνληέξλσλ κεζφδσλ (ι.ρ. θαηεςπγκέλν ζπέξκα θαη έκβξπα) γηα ηε δηάζσζε φισλ ησλ γεγελψλ θπιψλ ηεο ρψξαο καο. Πίλαθαο 5.II: Γεωγξαθηθή θαηαλνκή γεγελώλ ίππωλ αλά πεξηνρή θαη πιεζπζκό Πεξηνρή Ίππνη Ννκόο κέγηζηνπ πιεζπζκνύ Πιεζπζκόο Μαθεδνλία εξξψλ Πεινπόλλεζνο Ζιείαο ηεξεά & Εύβνηα Αηησιναθαξλαλίαο Νεζηά Αηγαίνπ Λέζβνπ Θεζζαιία Μαγλεζίαο Ηπεηξνο Ησαλλίλσλ Θξάθε Ρνδφπεο 679 Νεζηά Ινλίνπ 978 Κέξθπξαο 426 Κξήηε 203 Ζξαθιείνπ 98 Ζ γεσθπζηθή θαηαλνκή ηεο παξαγσγήο γεγελψλ ίππσλ θαίλεηαη θαη ζηελ Εηθ 5.1, φπνπ ε αξίζκεζε (1-7) είλαη ζπκβαηηθή θαη δελ αληηζηνηρεί ζηε ρξνληθή ή ηε θπινγελεηηθή εκθάληζε ηνπο ζηελ επεηξσηηθή ή λεζηψηηθε Διιάδα. Αλαιχνληαη φιεο νη απηφρζνλεο θπιέο, ε πξνέιεπζε θαη νη πηζαλνί ηχπνη πνπ ήηαλ απνηέιεζκα πνιιαπιψλ επηκημηψλ 2

3 ζηε δηάξθεηα ησλ ηειεπηαίσλ αηψλσλ. Σνλίδεηαη γηα ην ζαζξφ επηρείξεκα φηη ηα ειιεληθά άινγα είλαη αθαηάιιεια γηα ζπνξ πνπ νδήγεζε δπζηπρψο ζηελ αζξφα εηζαγσγή ίππσλ μέλσλ θπιψλ, πσο δελ ππάξρνπλ αθαηάιιεια άινγα, αιιά κφλνλ αθαηάιιεινη ηππείο. ιεο νη ειιεληθέο θπιέο ίππσλ είλαη ηθαλέο πξνο άζιεζε, θη εμ ίζνπ ηθαλέο γηα θάζε κνξθή αγξνηηθήο, κεηαθνξηθήο θαη πινηνκηθήο εξγαζίεο. Σνχην γηαηί ζρεδφλ φιεο έρνπλ νξεηλή πξνέιεπζε, είλαη δει. νξέζζαπινη (φξνο πνπ ζεκαίλεη απιίδνληαη ή ζηαπιίδνληαη ζηα βνπλά), πξάγκα πνπ ηηο θαηέζηεζε εμαηξεηηθά αλζεθηηθέο θαηά ην πέξαζκα ησλ ρηιηεηηψλ ηεο εμέιημεο ηνπο. Σέινο ε αλάιπζε ησλ επηά ειιεληθψλ θπιψλ γίλεηαη ζε αληίζηξνθε ζεηξά κε ηελ αξίζκεζε: αξρίδεη κε ηε θπιή ηεο Θξάθεο, ε νπνία θαηα ηεθκήξην είλαη ε αξραηφηεξε, αθνχ ε Θξάθε είλαη ζην κεηαίρκην Δπξψπεο θαη Αζίαο, επείξνπ πξνέιεπζεο ηνπ Equus caballus. Ο ίππνο ηεο Θξάθεο Thracian horse 5.2 Επηβήηωξ & θνξάδα Θξάθηθήο θπιήο 5.3 Ίππνη ζην Κνπδνύκπα ηεο Ρνδόπεο, 2010 Ο φξνο ίππος της Θράκης πξνηηκάηαη απν ηνλ αδνθηκν άινγν ηεο Ρνδφπεο, ηφζν γηα ηζηνξηθνχο ιφγνπο φζν θαη γηαηί άηνκα ηεο θπιήο ππάξρνπλ ζε φιε ηελ έθηαζε ηεο θη φρη κφλν ζηε Ρνδφπε. Άιισζηε αλ ηζρχεη ε ζεσξία πσο ην άινγν εηζήιζε ζηελ Διιάδα απ ηελ Αζία ηε 2 ε ή 3 ε ρηιηεηία πυδ, ηνηε αλαγθαζηηθά πέξαζε πξψηα απ ηε Θξάθε. Σεθκήξηα ηεο ζεσξίαο αθζνλνχλ ζηε κπζνινγία καο (ι.ρ. νη αλζξσπνθάγεο θνξάδεο ηνπ Γηνκήδε, ή ηα αξκαηνδξνκηθά άινγα ηνπ Ρήζνπ, 2 ε ρηιεηία πυδ) αιια θαη ζε θιαζζηθά θείκελα, φπσο απηφ ηνπ Αλαθξενληα, πνηεηε ηνπ 5 νπ αη. πυδ, Θξείθηα Ίππνο, πνπ κεηαθξαζηεθε ζε πνιιέο γιψζζεο. Σν ππέξνρν πνίεκα ζην πξσηφηππν θαη κεηάθξαζε ζη αγγιηθά, ζα έθαλε θάζε αξραίν θαη ζχγρξνλν Θξάθα ηππνηξφθν εμαηξεηηθά ππεξήθαλν: 3

4 ΑΝΑΚΡΔΩΝ (π ΥΔ) Transl. Walter Headlam ( ) ΠΧΛΔ ΘΡΖΗΚΗΖ ΣΗ ΓΖ ΜΔ Ah tell me why you turn and fly, ΛΟΞΟΝ ΟΜΜΑΗ ΒΛΔΠΟΤΑ My little Thracian filly shy? ΝΖΛΔΧ ΦΔΤΓΔΗ, ΓΟΚΔΗ ΓΔ Why turn askance that cruel glance, Μ ΟΤΓΔΝ ΔΗΓΔΝΑΗ ΟΦΟΝ; And think that such a dunce am I? ΗΘΗ ΣΗ, ΚΑΛΧ ΜΔΝ ΑΝ ΣΟΗ O I am blest with ample wit ΣΟΝ ΥΑΛΗΝΟΝ ΔΜΒΑΛΟΗΜΗ To fix the bridle and the bit, ΖΝΗΑ Γ ΔΥΧΝ ΣΡΔΦΟΗΜΗ And make thee bend each turning-end ΑΜΦΗ ΣΔΡΜΑΣΑ ΓΡΟΜΟΤ. In harness all the course of it. ΝΤΝ ΓΔ ΛΔΗΜΧΝΑ ΣΔ ΒΟΚΔΑΗ But now tis yet the meadow free ΚΟΤΦΑ ΣΔ ΚΗΡΣΧΑ ΠΑΗΕΔΗ, And frisking it with merry glee; ΓΔΞΗΟΝ ΓΑΡ ΗΠΠΟΠΔΗΡΧΝ The master yet has not been met ΟΤΚ ΔΥΔΗ ΔΠΔΜΒΑΣΧΝ. To mount the car and manage thee. Σνπιάρηζηνλ 15 ζπζηαζηηθνί ηππνη θαη 4 λεθξηθέο άκαμεο ηνπ 2 νπ αη. ΥΔ έρνπλ βξεζεί ζε ηχκβν ηεο Μηθξήο Γνμηπάξαο ηνπ Έβξνπ, πνπ δελ έρνπλ ζρεζε κε ηε Ρνδφπε, φπσο θαη νη πνιεκηθνί ίππνη πνπ εθηξέθνληαλ απν Αζελαίνπο αμησκαηνπρνπο ζηε Υεξζφλεζν θαηά ηελ θιαζζηθή πεξίνδν. Μέρξη ζεκεξα, ν κεγαιχηεξνο πιεζπζκφο ίππσλ εθηξέθεηαη θαη θπθινθνξεί απν ηε Θεζζαιία σο ηε Μνιδαβία ράξε ζε πιάλεηεο αξαθαηζάλνπο θαη Βιάρνπο πνπ ηππνηξνθνχλ ζηε Βνπιγαξία, φπνπ έρνπλ αλαζθαθεη αλαζεκαηηθέο ζηήιεο αθηεξσκέλεο ζηνλ Θξάθα Ήξσα - Ηππέα. Σέινο σο γλσζηφλ, ν 8 νο άζινο ηνπ Ζξαθιή ήηαλ λα θέξεη ζην βαζηιηά ηνπ Άξγνπο Δπξπζζέα ηηο θνξάδεο ηνπ Θξάθα βαζηιηά Γηνκήδε κε ηα πεξίεξγα...αξζεληθά νλφκαηα (Γεηλόο, Ξάλζνο, Λάκπσλ, Πόδαξγνο), πξάγκα πνπ πέηπρε ν ήξσαο κε ηε βνήζεηα πνιιψλ θίισλ, αιιά θπξίσο ηνπ Άβδεξνπ (Δπξηπ. Άιθεζηε 483, Ζξαθιήο , ηξάβσλ Ζ, δεο Εηθ. 5.4). 5.4 Μειαλφκνξθνο θύιημ, π πυδ, Δξκηηάδ, Αγία Πεηξνχπνιε. θελή ηνπ 8 νπ άζινπ ηνπ Ζξαθιή ζε εηθνλνγξάθεζε πνιχ παιαηφηεξε ησλ γξαπηψλ πεγψλ. Ο ήξσο ζπγθξαηεί επηβήηνξα- -θαη φρη θνξάδα--κε ην δεμί ρέξη, ελψ ζπγρξφλσο ηνλ απεηιεί κε ην ξφπαιν ηνπ ζην αξηζηεξφ ρέξη. Ο ίππνο πξνζπαζεί λα δηαθχγεη θαιπάδσλ, κέζα δε ζην ζηφκα ηνπ θαίλνληαη θαηάινηπα άλδξα, ίζσο ηνπ Άβδεξνπ ή ηνπ Γηνκήδε 4

5 Καηά ην Γηφδσξν ( ), φηαλ ν Ζξαθιήο έθεξε ηηο θνξάδεο ζην Άξγνο, ν Δπξπζζέαο ηηο αθηέξσζε ζηελ Ήξα, ε νπνία ηηο άθεζε ειεχζεξεο λα πιαλψληαη, ψζπνπ έθηαζαλ σο ηε Θεζζαιία! Μάιηζηα ε γεληά ηνπο έηπρε λα δηαηεξεζεί σο ηε βαζηιεία ηνπ Μ. Αιεμάλδξνπ (ΔΤΡΤΘΔΤ Γ ΑΥΘΔΗΧΝ ΠΡΟ ΑΤΣΟΝ ΣΧΝ ΗΠΠΧΝ ΣΑΤΣΑ ΜΔΝ ΗΔΡΑ ΔΠΟΗΖΔΝ ΖΡΑ, ΧΝ ΣΖΝ ΔΠΗΓΟΝΖΝ ΤΝΔΒΖ ΓΗΑΜΔΗΝΑΗ ΜΔΥΡΗ ΑΛΔΞΑΝΓΡΟΤ ΣΟΤ ΜΑΚΔΓΟΝΟ). ζν γηα ηα έμνρα αξκαηνδξνκηθά άινγα ηνπ Ρήζνπ (Ηιηάο Κ.272 θ.επ., Δπξηπ. Ρήζνο), κεηά ηελ ηξαγηθή ζθαγή ηνπ ίδηνπ θαη ησλ θξνπξψλ ηνπ απ ηνπο Οδπζζέα θαη Γηνκήδε, θιάπεθαλ θη νδεγήζεθαλ ζην ζηξαηφπεδν ησλ Αραηψλ, ίζσο δε λα θαηέιεμαλ ζην Άξγνο, παηξίδα ηνπ Γηνκήδε, πνπ λίθεζε ζηελ αξκαηνδξνκία επί Παηξόθισ (Ηιηάο Φ.173 θ.επ.). Οη κπζηζηνξίεο γηα ηε δσνγεσγξαθία θαη εμέιημε ηνπ ίππνπ μεθηλνχλ απν ηε Θξάθε θαη θαηαιήγνπλ ζην Άξγνο, άξα δελ πξέπεη λα απέρνπλ απ ηελ πξαγκαηηθφηεηα (Αληίθαο 2002). Ζ ηππνηξνθηθή ηθαλφηεηα ησλ Θξαθηθψλ θπιψλ καξηπξείηαη ήδε απ ηνλ 8 ν αη. πυδ (Ζζίνδνο, Έξγα θαη Ζκέξαη 507: ΓΗΑ ΘΡΖΗΚΖ ΗΠΠΟΣΡΟΦΟΤ ) σο ηνλ 1 ν αη. ΥΔ (ηξάβσλ Γεσγξαθηθα Ζ : ΔΣΗ Γ Ζ ΘΡΑΚΖ ΔΚ ΓΤΟΗΝ ΚΑΗ ΔΗΚΟΗΝ ΔΘΝΧΝ ΤΝΔΣΧΑ ΓΤΝΑΣΑΗ ΓΔ ΣΔΛΛΔΗΝ ΜΤΡΗΟΤ ΚΑΗ ΠΔΝΣΑΚΗΥΗΛΗΟΤ ΗΠΠΔΑ ), επη κηα ρηιηεηία. Σέινο ε κάρε ηεο Πχδλαο ην 168 πυδ, φπνπ ράζεθε ε Μαθεδνλία, άξρηζε ίζσο εμ αηηίαο ελφο Θξαθηθνχ ίππνπ (Αληίθαο 1999). Να ζεκεησζεί φηη ζηε Βνπιγαξία έρνπλ βξεζεί πάλσ απν 200 άξκαηα αξραίαο θαη ξσκατθήο επνρήο ηεο Θξάθεο ζε ζχγθξηζε κε ηε ινηπή απηνθξαηνξία, κε έλα κφλν ζηελ Πνκπεία, έλα ζηελ Έθεζν θαη θάπνπ 20 ζηελ Οπγγαξία. Σν πην εληππσζηαθφ άξκα εθηίζεηαη ήδε ζηε φθηα, είλαη ηνπ 2 νπ αη. ΥΔ, δηαθνζκείηαη κε πιάθα θξάκαηνο ρξπζνχ θαη νξείραιθνπ 52x12 cm πάρνπο 0,3 cm ζην πίζσ κέξνο θαη παξαζηάζεηο ηνπ Ζξαθιή θαη ηεο Μέδνπζαο. Σα άινγα θπιήο Θξάθεο (Εηθ. 5.3) εθηξέθνληαη ζε κηθξέο κνλάδεο 1-3 αηφκσλ, θπξίσο θνξάδσλ θη εθηνκηψλ. Οη επηβήηνξεο είλαη ιίγνη θαη λεαξνί (1-3 εηψλ), γηαηί επλνπρίδνληαη λσξίο ψζηε λα ρξεζηκνπνηεζνχλ εχθνια ζηηο εξγαζίεο ησλ ηδηνθηεηψλ, θπξίσο γεσξγηθέο (θαπλά) θαη πινηνκηθέο. Ζ επηινγή επηβεηφξσλ γίλεηαη βάζεη ηνπ θαηλνηχπνπ ηνπο. Δίλαη κέηξηνπ αλαζηήκαηνο, cm (κ. φξνο 135) κε πην ζπρλά ρξψκαηα ην νξθλφ (θνηλφ, νξθλνκέιαλ) θαη θαηφ (εξπζξφζηηθην, κειαλφζηηθην, κεισηφ). ηελ Ξάλζε θαη ηε Ρνδφπε ζπλαληψληαη μαλζά θαη ηζαβέιεηα, ελψ πνιιά έρνπλ ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά ζην θεθάιη θαη πφδηα, ι.ρ. ιεπθέο ηξίρεο θαη έγρειπ. Σν θεθάιη έρεη θνληφ ηξίρσκα, είλαη ζε αξκνλία κε ην ιεπηφ ζψκα θη έρεη θαζαξά ραξαθηεξηζηηθά, ηα δε πφδηα ιεπηά κε ηζρπξέο αξζξψζεηο θαη ηέλνληεο, άξηζηα γηα δχζβαηα εδάθε. Οη νπιέο είλαη ζθιεξέο θαη ζπαλίσο απαηηνχλ πεηάισζε. Οη ραίηεο μπξίδνληαη ζπλήζσο ζε ζρήκα φξζηαο αλνηθηήο βεληάιηαο Ρσκατθνύ ηχπνπ. Σέινο ν ραξαθηήξαο ηνπ ίππνπ ηεο Θξάθεο είλαη επάγσγνο. Ηππεχεηαη εχθνια θαη ζπλεξγάδεηαη θαιά κε φλνπο θαη εκηφλνπο πνπ ζπλήζσο θαηέρνπλ νη ηδηνθηήηεο ηνπ, δεδνκέλνπ φηη ε νρεία θνξάδσλ κε φλνπο γηα παξαγσγή εκηφλσλ είλαη ζπλεζηζκέλε. Αλαπαξαγωγή θαη πξννπηηθέο Ζ ελήβσζε ησλ δχν θχισλ γίλεηαη κε ηε ζπκπιήξσζε ηνπ 1 νπ έηνπο. Γηαζηαπξψλνληαη ζπρλά απ ηνλ 18 ν -24 ν κήλα, θπξίσο απν ηε βηαζχλε ηνπ ηδηνθηήηε λα επλνπρίζεη ηνλ επηβήηνξα, πνπ ζπάληα ρξεζηκνπνηεί γηα ζχδεπμε κε γατδνχξεο γηα παξαγσγή γίλλσλ. Πξνηηκά ηε δηαζηαχξσζε θνξάδνο κε φλν γηα παξαγσγή νξένο, πνπ φπσο δειψλεη η φλνκα είλαη θαηάιιεινο ζηελ πινηφκεζε θη εξγαζίεο ζε νξεηλά εδάθε. Ζ αλαπαξαγσγή γίλεηαη ηελ άλνημε σο ην ζέξνο ηα δε ζειπθά γελλνχλ ζπλήζσο κέρξη ην 15 ν -20 ν έηνο. Ζ πξννπηηθή δηάζσζεο θαη δηαηήξεζεο ηεο Θξαθηθήο θπιήο εμαξηάηαη απ ηε ζπγθξάηεζε ησλ αλζξψπσλ ζηα νξεηλά ρσξηά, κε εηζφδεκα απν πινηφκεζε θαη θαπλνθαιιηέξγεηα. Λφγσ ηεο αδπλακίαο ρξεζηκνπνίεζεο κεραληθψλ κέζσλ ζηα νξεηλά εδάθε θαη θπξίσο ιφγσ αλππαξμίαο θέληξνπ αλαπαξαγσγήο εκηφλσλ γηα ηελ επάξθεηα ζε ηέηνηα δψα, ε αλάγθε δηαηήξεζεο ηνπ Θξαθηθνχ ίππνπ πξνο εκηνλνπαξαγσγή είλαη αλππέξβιεηε. 5

6 Ο ίππνο ηεο Θεζζαιίαο Thessalian horse 5.5 Επηβήηνξαο & θνξάδα Θεζζαιηθήο θπιήο Ο κχζνο ζέιεη ηνλ ίππν λα γελληέηαη ζηε ζάιαζζα φπσο θη ν Πνζεηδψλαο, ή ζηε ζηεξηά, πάιη απ ηνλ ίδην ζεφ, πνπ θέξεη άμηα ελληά νλφκαηα ζρεηηθά κε ην δψν (Γκεηήξ ίππσλ, Ίππαξρνο, Ηππεγέηεο, Ίππηνο, Ηππνθξάηεο, Ηππνκέδσλ, Ηππνζζελήο, Ηππόηεο, Μειάληππνο). Αλ φρη ζηε Θξάθε, ζίγνπξα ζηε Θεζζαιία γελλήζεθε ην άινγν, αθνχ ν Πνζεηδψλαο ην έθαλε λα μεπξνβάιεη εθεί ρηππψληαο ην βξάρν (Μεηέσξα;) κε ηελ ηξίαηλα ηνπ (Ζζίνδνο 278, 732), γη απηφ νλνκάζηεθε Πεηξαίνο. ην ζεζζαιηθφ ζξχιν ελψζεθε κε κηα θφξε ηνπ Αηφινπ θη έθαλε ηε Μειαλίππε, απ φπνπ ε ππνςία πσο ηελ πιεζίαζε παίξλνληαο ίζσο ηε κνξθή αιφγνπ. Ο Πήγαζνο ήηαλ γηφο ηνπ απ ηε Μέδνπζα, θη ν Αξ(ε)ίσλ απ ηε Γήκεηξα, πνπ γηα λα ηνλ απνθχγεη κεηακνξθψζεθε ζε θνξάδα. ηελ ειιεληθή πξντζηνξία αλήθνπλ νη Κέληαπξνη, πνπ ίζσο δελ ήηαλ ηεξαηόκνξθα πιάζκαηα γελλεκέλα απ ηηο θνξάδεο πνπ έβνζθαλ ζην Πήιην θη έηξσγαλ θξέαο (ζχκπησζε κε ηηο θνξάδεο ηνπ Γηνκήδε;), αιιά πξσηφηππνη πνπ είραλ δακάζεη νη άλζξσπνη. Καηά ηνλ Η. Καθξηδή (Διι. Μπζνι. η. 3, ζ.114) νη Κέληαπξνη νπσζδήπνηε δελ κπνξεί λα είλαη πην παιηνί από ηελ εκθάληζε ηνπ αιόγνπ ζηελ Διιάδα, γηα ηελ νπνία όκσο καο ιείπνπλ ηα ζηνηρεία. Δίλαη βέβαην πσο ζηε 2 ε ρηιηεηία πυδ ε εμέιημε ηνπ Θεζζαιηθνχ ίππνπ έθηαζε ήδε ζην δελίζ, αθνχ ηα ζετθά άηηα Ξάλζνο θαη Βαιίνο πνπ έδσζε ν Πειέαο ζην γηφ ηνπ Αρηιιέα πξηλ ηα Σξσηθά ήηαλ εμεκεξσκέλα θη άξηζηα ζηελ αξκαηνδξνδξνκία. Σν ιάζνο θάπνηνπ αγγεηνγξάθνπ ήηαλ φηη δελ είρε δηαβάζεη ίζσο ηελ Ηιηάδα θη έηζη ηα νλνκάηηζε Υαίην θαη Δπζεία, φπσο θαίλεηαη ζηελ παξάζηαζε ηεο Εηθ

7 5.6 Ο Αρηιιέαο έρεη ήδε δέςεη ηα ηξία απν ηα ηέζζεξα άινγα ηνπ ζην άξκα θαη ηε ζηηγκή πνπ ζηεξεψλεη ραιηλφ θαη ελίεο ζηνλ αξηζηεξόζεηξν, ν ηππνθφκνο ηνπ νδεγεί ηνλ δεμηόζεηξν (ζπλήζσο δσεξψηεξν θαη ηαρχηεξν ιφγσ ηεο εμσηεξηθήο ηνπ ζέζεο). Σα νλφκαηα ησλ δχν ίππσλ είλαη Υαίηνο θαη Δπζείαο Οη γελλαίνη ηνπ Αρηιιέα δηέζρηζαλ κε ίππνπο ηεο Σξίθθεο ηε Θεζζαιία θαη ηελ Δχβνηα πξηλ θηάζνπλ ζηελ Απιίδα. Οη ίδηνη πήξαλ κέξνο ζηνλ Ηεξφ Γειθηθφ Πφιεκν ην 592 πυδ θαη απέθξνπζαλ ηνλ Ξέξμε ζηα Σέκπε ην 480 πυδ. Ζ εμέιημε ηνπ ίππνπ ζηε Θεζζαιία ήηαλ ηαρχηαηε, άξα δελ απνηειεί έθπιεμε ην φηη ν πξψηνο ληθεηήο ηνπ αγψλα θέιεηνο ζηα Οιύκπηα ήηαλ ν Κξαπμίδαο απν ηνλ Κξάλλσλα (648 πυδ), νχηε πσο πξψηνο ληθεηήο ηεο απήλεο (ακαμνδξνκία κε κνπιάξηα) ήηαλ ν Θεζζαιφο Θεξζίαο ην 500 πυδ). Γέλλεκα ζξέκα ηεο θπιήο, απν ην Ληκλαίνλ ηεο Σξίθθεο, ήηαλ ν Βνπθεθάιαο ηνπ Φηιφλεηθνπ, πνπ γελλήζεθε ην 346 πυδ θαη αγνξάζηεθε απ ην Φίιηππν ζε ειηθία ηεζζάξσλ εηψλ (342 πυδ) κε ην απίζηεπην πνζφ ησλ 13 ηαιάλησλ, πνπ αληηζηνηρεί κε κηζφ εθαηνκκχξην επξψ! Αλ ζθεθηεί θαλείο πσο δηέηξεμε ρικ. ζε ηξείο επείξνπο δηαζρίδνληαο πνηάκηα, εξήκνπο ή ρηνληζκέλεο νξνζεηξέο θαη πνιεκψληαο αθφκα θαη ηξαπκαηίαο κε ηνλ Αιέμαλδξν, άμηδε θάζε δξαρκή πνπ πιεξψζεθε γηα ηελ απφθηεζε ηνπ. ηα ξσκατθά ρξφληα Θεζζαιηθά άινγα αλαδείρηεθαλ ληθεηέο αξκαηνδξνκηψλ απ ηε Ρψκε σο ηελ Κπξήλε, ηελ Αιεμάλδξεηα θαη ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε. ηελ ηνπξθνθξαηία έπαημαλ πάιη ζπνπδαίν ξφιν θαη ηα ρξεζηκνπνίεζαλ θιέθηεο θαη αξκαησινί, αγάδεο θαη πξνχρνληεο, πνπ ζπγθέληξσζαλ πνιιά άινγα ζηα ηζηθιίθηα ηνπο κε ηελ απειεπζέξσζε. Σφηε ηδξχζεθε ην ηππνθνξβείν ηεο νηθνγέλεηαο Εσγξάθνπ, κε ζπλέπεηα ε θπιή λα νλνκαζηεί Εσγξάθεηα. Σνλ 19 ν θαη 20 ν αηψλα ε εθηξνθή Θεζζαιηθψλ ίππσλ ππήξμε ην θχξην κέζν θαιιηέξγεηαο ηνπ θάκπνπ. Μεηά ηνλ Β Παγθ. Πφιεκν νη κεραλέο εθηφπηζαλ ηελ ηππνπαξαγσγή ζηηο γχξσ νξνζεηξέο, φπνπ άξρηζαλ πνιιέο δηαζηαπξψζεηο κε νξεηλά άινγα Πίλδνπ, θαζψο θαη ζ άιιεο επεηξσηηθέο ή λεζηψηηθεο πεξηνρέο (ηεξεά, Δχβνηα, Όδξα, πέηζεο, Κπθιάδεο, Γσδεθάλεζα, Ηφληα θη αιινχ). ήκεξα έρνπλ θαηαγξαθεί θάπνπ 300 γεγελή Θεζζαιηθά άινγα ζηε Λάξηζα, Σξίθθαια, Μαγλεζία (Εηθ. 5.5) θη άιια ηφζα δηαζηαπξσκέλα κε Πίλδνπ ζηελ Καξδίηζα, εληνπίζζεθαλ δε θάπνπ 200 ακηγή ή δηαζηαπξσκέλα ζ άιιεο πεξηνρέο (ηεξεά θ.α). Δίλαη θπξίσο ζειπθά θαη εθηνκίεο κε ιίγνπο επηβήηνξεο, πξάγκα πνπ νδεγεί ζηε ζπρλή δηαζηαχξσζε κε επηβήηνξεο Πίλδνπ, πνπ είλαη άθζνλνη. Ο θαηλφηππνο ηνπ Θεζζαιηθνχ είλαη κεγαινζσκαηηθφο (χςνο 1,45-1,55κ.) κε δχν βαζηθνχο ρξσκαηηζκνχο, νξθλφ, θαηφ θη απνρξψζεηο ηνπο, ζπρλά δε μαλζφ. Σν θεθάιη θαη η απηηά είλαη κεγάια ν δε ηξάρεινο επξχο θαη κπψδεο. Σν ζψκα ζπκπαγέο κε ηζρπξφ ζθειεηφ θη ηδηαίηεξε αλάπηπμε ηεο θνηιηαθήο ρψξαο, ηδίσο ζηα ζειπθά. Οη σκνπιάηεο θαη γινπηνί είλαη κπψδεηο θαη ηα άθξα δπλαηά κε νγθψδεηο αξζξψζεηο, πιαηεηέο νπιέο, πην καιαθέο απν ηηο νπιέο άιισλ θπιψλ. Γεληθά ε Θεζζαιηθή θπιή πξνζαξκφζηεθε επηηπρψο ζαλ δψν θαιιηέξγεηαο ζην ζεξκφ θαη πγξφ θιίκα ηνπ θάκπνπ, πξάγκα πνπ επέηξεςε ηελ εμάπισζε εθηφο ηνπ νηθφηνπνπ ζηνλ νπνίν εμειίρζεθε, φπσο αθξηβψο έγηλε θαη ζηελ αξραηφηεηα. 7

8 Αλαπαξαγωγή θαη πξννπηηθέο Ζ κεγαινζσκία απαηηεί δηαηξνθή κε θαξπφ (βξψκε, θξηζή), αλ θαη ε θπιή έρεη πξνζαξκνζηεί ζηε βφζθεζε ηεο πινχζηαο βιάζηεζεο ηνπ θάκπνπ ( δεπγαξνιίβαδα ) θαη ζηε κεγάιε δέζηε, πνπ αλέρεηαη θαιχηεξα απ ην ςχρνο. Ζ αλαπαξαγσγή μεθηλά ζην 2 ν έηνο απ ην Μάξηην σο ηνλ Ηνχιην, ην δε πξφβιεκα εμεχξεζεο επηβεηφξσλ νδεγεί ζηελ χπαξμε θνξάδσλ πνπ δε γέλλεζαλ πνηέ ή κφλν κηά θνξά, γηα ην ιφγν φηη νη επηβήηνξεο επλνπρίδνληαη ζπρλά ηνλ πξψην ρξφλν ηεο δσήο ηνπο. Οη ρξήζεηο ηνπ Θεζζαιηθνχ ίππνπ είλαη πάζεο θχζεσο, επεηδή ε θπιή πξνζαξκφδεηαη εχθνια ζηηο κεηαθνξέο (θάξν), γεσξγηθή θαιιηέξγεηα (φξγσκα), αζιεηηθή ή/θαη ειεχζεξε ηππαζία, αιιά θαη ηελ πινηφκεζε, ηδίσο κε ηα πξντφληα δηαζηαχξσζεο κε ηελ νξεηλή θπιή Πίλδνπ. Δηζη ν γελφηππνο ηνπ είλαη θαηάιιεινο γηα παξαγσγή εκηφλσλ, πξάγκα πνπ δηέγλσζαλ επηηπρψο νη αξραίνη (δεο παξαπάλσ). ήκεξα ε κφλε νδφο δηάζσζεο ηεο θπιήο είλαη ε δεκηνπξγία Κέληξνπ Αλαπαξαγσγήο Θεζζαιηθνχ Ίππνπ κε ηε ρξήζε κεζφδσλ φπσο ε ηερλεηή ζπεξκαηέγρπζε κε ςπγκέλν ή θαηεςπγκέλν ζπέξκα, ε θαηάςπμε εκβξχσλ θαη θπζηθά ε δεκηνπξγία Studbook κε ηε γελεαινγία ησλ παξαγφκελσλ δψσλ. Σν ηππάξην ηεο Πίλδνπ Pindos pony 5.7 Επηβήηνξαο & θνξάδα θπιήο Πίλδνπ πρλά ε θπιή δηαηξείηαη εζθαικέλα ζε νξεηλή θαη πεδηλή (ε ιεγφκελε πεδηλή είλαη απιή δηαζηαχξσζε κε ηε Θεζζαιηθή). Ζ νξεηλή δελ είλαη ίζσο ε αξραηφηεξε ζηελ Διιάδα, είλαη φκσο ε πνιππιεζέζηεξε, γηαηί εθηξέθεηαη ζηε κεγάιε νξνζεηξά ηεο Πίλδνπ απν ηε Μαθεδνλία- Ζπεηξν σο ηε ηεξεά Διιάδα θαη ζε γεηηνληθά νξεηλά ηεο Θεζζαιίαο θαη Ζπείξνπ (Εηθ. 5.7). Ζ εθηξνθή ηεο θπξίσο απν θηελνηξφθνπο ηεο Γπη. θαη Κεληξ. Μαθεδνλίαο, Ζπείξνπ, Θεζζαιίαο θαη ηεξεάο, έθηαζε ηε θπιή ζην κεγαιχηεξν πνζνζηφ ίππεηνπ πιεζπζκνχ ηεο ρψξαο. 8

9 Αηπρψο δελ ππάξρνπλ ζηνηρεία γηα ηελ αξραία εμέιημε ηεο κηθξνζσκαηηθήο απηήο θπιήο, ηνπιάρηζην θαηά ηελ πξν-ρσκατθή επνρή, πιήλ κεξηθψλ αμηφινγσλ καξηπξηψλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ηα Ηππηθά ησλ Οιπκπηάδσλ θαη άιισλ αγψλσλ ηεο αξραηφηεηνο: ε Δπίδακλνο (ξσκατθφ Γπξξάρην, ζεκ. Νηνπξάο), ε Ακβξαθία θαη ε Ήπεηξνο έζξεςαλ ηα άινγα ηξηψλ Οιπκπηνληθψλ απν ην 516 σο ην 296 πυδ, κε πξψην θαη θαιχηεξν ηνλ Κιενζζέλε πνπ λίθεζε ζην ηέιεην ηέζξηππνλ (άξκα 4 ίππσλ) ησλ 66 σλ Οιύκπησλ. Ζ ηζηνξία ηνπ Ζπεηξψηε ηππνηξφθνπ είλαη άθξσο ζπγθηλεηηθή. Ήηαλ ν κφλνο κεηαμχ φισλ ησλ ληθεηψλ, πνπ ζην άγαικα-αθηέξσκα ηεο λίθεο ηνπ ηίκεζε θαη ηνπο ηέζζεξηο ίππνπο, βάδνληαο φρη κφλν ηα νλφκαηα αιιά θαη ηε ζέζε ηνπ θαζελφο ζην άξκα ζ επηγξαθή πνπ δηέζσζε ν Παπζαλίαο (6.10.6). Έηζη κάζακε πσο νη Φνίλημ-Κόξαμ ήηαλ δύγηνη (κεζαίνη) θαη νη Κλαθίαο-άκνο ζεηξαθόξνη (αθξαίνη, δεμηά θη αξηζηεξά)! Σν παξάδεηγκα ηνπ Κιενζζέλε είλαη θαιφ λα βξεη κηκεηέο ζηνπο ησξηλνχο ξεπφξηεξ, πνπ ιεζκνλνχλ ην φλνκα ηνπ ληθεηνχ αιφγνπ θαη ζπκνχληαη κφλν ηνλ ηππέα. Οη άιινη δπν ληθεηέο ήηαλ ν Μνινζζφο βαζηιηάο Αξχββαο, πνπ λίθεζε ζην ηέζξηππνλ ησλ 109 σλ Οιύκπησλ (340 πυδ) θη ν Ακβξαθηεχο Σιαζίκαρνο, ν νπνίνο κεηά απν δπν γεληέο θέξδηζε δχν θφηηλνπο ζηε ζπλσξίδα θαη ην ηέζξηππν πώισλ ησλ 121 σλ Οιύκπησλ ηνπ 296 πυδ. Σφ πην εξσηθφ έπνο ηνπ ίππνπ Πίλδνπ ήηαλ ε πξνζθνξά ηνπ ζηνλ αγψλα ηνπ 21 θαη ζηνλ ειιελντηαιηθφ πφιεκν ηνπ 40, φπνπ ε αληνρή ηνπ ζηηο αληίμνεο θαηξηθέο θαη εδαθηθέο ζπλζήθεο ζπλέβαιε ζηε ληθεηήξηα έθβαζε ηνπ αγψλα. Ζ θπιή μαπιψζεθε βνξεηφηεξα ζηελ Αιβαλία θαη ηε εξβία, κέρξη θαη ην Κφζνβν. ήκεξα αξηζκεί πάλσ απν άηνκα εθηξεθφκελα ζε κηθξέο νκάδεο 1-3 ή 5-10 αηφκσλ. Πξφζθαηα ζε ηππνθνξβεία πνπ έγηλαλ γηα λα θαιχςνπλ ηε δήηεζε πιαγηνηξνραζηψλ ππάξρνπλ άινγα. Μεγάιν ηκήκα ησλ εθηξνθψλ είλαη θνξάδεο θαη εθηνκίεο, ιφγσ απνθιεηζηηθήο ρξήζεο γηα εξγαζίεο. Οη επηβήηνξεο είλαη κφλν 3-4% θαη λεαξήο ειηθίαο, γηαηί επλνπρίδνληαη λσξίο γηα λα γίλνπλ επάγσγνη. Ο ίππνο Πίλδνπ είλαη ζηελ νπζία πφλπ Α σο Γ, κε χςνο πνπ θπκαίλεηαη απν 110 κέρξη 135 εθ. Βαζηθνί ρξσκαηηζκνί είλαη ν νξθλφο κε απνρξψζεηο (70%) θη ν θαηφο (30%), ελψ ν μαλζφο θαη εξπζξφθαηνο είλαη ζπάληνη. Σν θεθάιη είλαη κηθξφ κε απφηνκε θαηάιεμε, κηθξά ρείιε θη αθνξξίλην θαη εληππσζηαθά κεγάινπο ξψζσλεο. Ο ηξάρεινο είλαη επξχο κε ηζρπξνχο κπο, ην ζψκα επίκεθεο κε σκνπιάηεο θαη γινπηνχο ιηγψηεξν αλεπηπγκέλα. Άθξα θνληά κε ηζρπξφ ζθειεηφ, ηδίσο ηα πξφζζηα, πνπ θαζηζηνχλ ηε θπιή ηδεψδε γηα δχζβαηα εδάθε. Οη νπιέο κηθξέο θαη ζθιεξέο, πξνζαξκνζκέλεο ζηελ νξεηλή ρξήζε. Σέινο ε αληνρή ηεο θπιήο είλαη παξνηκηψδεο παξά ην κηθξφ ζσκαηφηππν ηεο. Αλαπαξαγωγή θαη πξννπηηθέο Ζ ελήβσζε ησλ θχισλ αξρίδεη ζρεδφλ ηαπηφρξνλα ηε δεχηεξε άλνημε (2 εηψλ) θη ε νρεία δηαξθεί σο ην ζέξνο. Ζ έιιεηςε βαξβάησλ νδεγεί ζε αγνληκνπνίεηα ζειπθά (ή κφλν κηαο γέλλαο), πξάγκα πνπ ζπληειεί ζηε ρξήζε ησλ αξζεληθψλ κφλν γηα 1-2 πεξηφδνπο. πάληα βιέπνπκε ππεξήιηθα βαξβάηα, ζε κνλάδεο κε πνιιέο θνξάδεο. Σα πην πνιιά άινγα αλήθνπλ ζε πινηφκνπο ή θηελνηξφθνπο δχζβαησλ εδαθψλ (αξαθαηζάλνη, Βιάρνη). Σξέθνληαη ζε ειεχζεξε βνζθή, ζηα δε ρεηκαδηά κε ιίγν θαξπφ, μεξφ ρφξην θαη άρπξν, σο ιηηνδίαηηα ρσξίο αλάγθε ελζηαβιηζκνχ. Σε δεθαεηία 90 δεκηνπξγήζεθαλ κηινη παξαδνζηαθήο ηππηθήο γηα ηε δηαηήξεζε ηεο πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο, ηδίσο ζηε Γπη. Μαθεδνλία (Αηαλή, Γξεβελά, Κνδάλε, ηάηηζηα, θ.α). Δθδειψζεηο, ηζηνξηθέο πνξείεο, ιηηαλείεο θ.α., κε ζπκκεηνρή 50 σο 300 αιφγσλ έγηλαλ γλσζηέο δηεζλψο θαη βνήζεζαλ ζηε δηάζσζε ηεο θπιήο θαη ζηε γλσξηκία ηεο αλά ηελ Δπξψπε. κσο ε δηάζσζε- δηαηήξεζε ηεο ζπλδέεηαη άκεζα κε ηελ χπαξμε εθηαηηθήο θηελνηξνθίαο (αηγνπξφβαηα, βννεηδή), ηελ ελίζρπζε θηελνηξφθσλ κε πξνγξάκκαηα ηεο Δ.Δ. θαη ηε δεκηνπξγία Κέληξσλ Αλαπαξαγσγήο (ι.ρ. ζηελ Κνδάλε ή ηάηηζηα) γηα ηε βειηίσζε-θαζηέξσζε ηεο θπιήο κε Studbook. 9

10 Σν ηππάξην ηεο θύξνπ Skyros pony Εηθ 5.8 Επηβήηνξαο θαη θνξάδα θπιήο θύξνπ 5.9 Αγγεηνγξαθία θαη αλάγιπθν κε ηππάξηα θύξνπ(;) Εηζαγωγή Σν ηππάξην ηεο θχξνπ είλαη απ ηηο αξραηφηεξεο θαη ζπαληψηεξεο κηθξνζσκαηηθέο θπιέο ίππσλ ηνπ θφζκνπ. Γελ αλαθέξεηαη ζε αξραίεο πεγέο, είλαη φκσο πηζαλφ λα πξνέξρεηαη απ ηε Θεζζαιηθή ή ηε γεηηνληθή ηεο Πίλδνπ θαη λα πέξαζε ζηηο πνξάδεο ην 18 ν -19 ν αη., ή πνιχ λσξίηεξα. ηελ Δπνρή ηνπ Υαιθνχ, ην ηππηθφ ηνπ Αρηιιέα πέξαζε απν ηε θχξν θαζ νδφλ πξνο ηελ Σξνία (Ηιηάο Η.668, Σ.326, 332). Ζ κηθξνζσκία ηνπ, φπσο θαη άιισλ λεζηψηηθσλ θπιψλ (Shetland, Καζπίαο, Chincoteague θ.α.), νθείιεηαη ζηε ιηηή δηαηξνθή, ζηηο αληίμνεο θιηκαηηθέο ζπλζήθεο θαη ζηε ζπγγεληθή αλαπαξαγσγή, πνπ δεκηνχξγεζαλ ην γελφηππν θαη θαηλφηππν ηνπ. Αλαιχζεηο ζην Δξγ. Φπζηνινγίαο Αλαπαξ. Αγξνη. Εψσλ ηνπ ΑΠΘ (Apostolidis et al, 2000) έδεημαλ πσο ε θπιή ηεο θχξνπ είλαη ε πην νκνηνγελήο θπιή ηεο Διιάδνο. Πηζαλψο ην κηθξφζσκν απηφ πφλπ (Καηεγ. Α = <110 εθ.) ή ηππάξην (ειιεληθή κηθξ. ηνπ φξνπ pony θαη φρη αλαθνξά ζην hipparion ηεο Μεηνθαίλνπ πεξηφδνπ) δνχζε θαη αιινχ ζηελ αξραηφηεηα. Σνχην γηαηί νη ζσκαηνκεηξηθέο κειέηεο ζε παξαζηάζεηο ίππσλ, ι.ρ. ζηνλ Παξζελψλα ή ζε αγγεία (Εηθ. 5.9) έδεημαλ φηη ζηελ θιαζζηθή πεξίνδν ήδε ππήξραλ ίππνη κε ην ίδην πεξίπνπ χςνο (Αληίθαο, 2000). εκεησηένλ φηη ζθειεηηθά θαηάινηπα κεηνθαηληθψλ ηππαξίσλ έρνπλ βξεζεί ζηελ άκν, ζηε Λέζβν αιιά θαη απέλαληη, ζηηο αλαηνιηθέο αθηέο ηεο Μ. Αζίαο, πξάγκα πνπ ίζσο ζεκαίλεη πσο ζηε δηάξθεηα ηεο Μεηνθαίλνπ πξνυπήξμε κηθξνζσκαηηθή θπιή, πνπ ίζσο δένλ λ απνθιεζεί Αηγαηηθή. 10

11 Ζ θπιή εθηξέθεηαη ζρεδφλ απνθιεηζηηθά ζην λεζί. ηελ απνγξαθή ηνπ 98 βξέζεθαλ 137 άηνκα, ζήκεξα δε άλσ ησλ 250 ( Σν Τπ. Γεσξγίαο απαγφξεπζε ηελ εμαγσγή θνξάδσλ χςνπο <110 εθ. νξζφηαηα, γηαηί ν πιεζπζκφο αθαλίζηεθε κεηαπνιεκηθψο. Δθηφο ηεο θχξνπ εθηξάθεθαλ θαζαξφαηκα ή δηαζηαπξσκέλα ηππάξηα απν παξάλνκεο εμαγσγέο, ζην δε αγξφθηεκα ηνπ ΑΠΘ θαη ζηελ Κέξθπξα (Silva Project) δηαηεξνχληαη ππξήλεο αλαπαξαγσγήο (ζπλνι. 50 θαζαξφαηκα) πξνο δηάζσζε ηεο θπιήο. Ζ δηαβίσζε ζην λεζί είλαη ειεχζεξε ην ρεηκψλα ζην Βνπλφ, ην δε ζέξνο νη ηδηνθηήηεο καδεχνπλ ηα δψα γηα γεσξγηθέο εξγαζίεο, θπξίσο κεηαθνξέο θαη αιψληζκα. Ζ ζπλήζεηα ζπλεηέιεζε δπζηπρψο ζε κείσζε ηνπ πιεζπζκνχ ηδίσο ηνπο ρεηκψλεο, ιφγσ άζρεκνπ θαηξνχ θαη έιιεηςεο ηξνθήο. ήκεξα νη επζπλείδεηνη ηδηνθηήηεο δηαηεξνχλ δψα απν αγάπε θαη ζεβαζκφ ζηελ παξάδνζε, αιιά κε ζπλέπεηα ηελ αχμεζε ησλ αξζεληθψλ (33,3%) ζε ζρέζε κε ζειπθά (66,7%), σο θαη ηελ απνπζία εθηνκηψλ, αθνχ δελ βξέζεθε θαλέλαο ζηελ απνγξαθή. Ο Γήκνο θαη ν ηνπηθφο ζχιινγνο δηάζσζεο δεκηνχξγεζαλ ηππνδξφκην θαη ζηάβινπο γηα λα ζπληεξνχλ φζα δψα εγθαηαιείπνληαη ιφγσ παχζεο γεσξγηθήο ελαζρφιεζεο, θφζηνπο ζπληήξεζεο, θ.α). κσο απαηηείηαη ε πεξίθξαμε ηνπ νηθφηνπνπ, φπνπ ζα δηαβηνχλ ηα δψα ειεχζεξα, κε δηαηξνθή θαη πφηηζε ην ρεηκψλα θαη ζα γίλεηαη θπζηθή αλαπαξαγσγή. Σνχην γηαηί δελ πξέπεη κε θακηά ζχγρξνλε κέζνδν λα κεηαβιεζνχλ ξηδηθά νη ζπλζήθεο ζηηο νπνίεο δηαβίσζε θαη εμειίρζεθε γελεηηθά ε θπιή. Πεξηγξαθή ηνπ θαηλόηππνπ Σν ηππάξην ηεο θχξνπ κπνξεί λα θαηαηαγεί ζην θαηλφηππν ηνπ Κξεηηθνχ (ή Αηγαηηθνύ) ίππνπ, ηνπ νπνίνπ απνηειεί κηθξνγξαθία. Σν χςνο ηνπ είλαη θαηά κέζν φξν 109 εθ. ζηα αξζεληθά θαη 107 εθ. ζηα ζειπθά (Πφλπ Α ). Κχξην ρξψκα (πνζνζηφ 57%) είλαη ην νξθλφ θη νη απνρξψζεηο ηνπ φπσο θαη ζηε θπιή Κξήηεο, αθνινπζνχκελν απ ην θαηφ κε ηηο απνρξψζεηο ηνπ (19%), ην εξπζξφθαην (16%) θαη ην μαλζφ (7%). Άιια ρξψκαηα, ι.ρ. ην ηζαβέιιεην, ππάξρνπλ αιιά είλαη ζπάληα. Ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά (ιεπθέο θειίδεο θ.α.) ππάξρνπλ θπξίσο ζηα νξθλά δψα, ελψ θπξηαξρνχλ νη θνξπθέο (whorls, epis) ζην θεθάιη, ιαηκφ, ηξάρειν θαη ζψκα. Σν ηειεπηαίν είλαη κπψδεο θαη ζπκπαγέο κε εληππσζηαθή δχλακε έιμεο ζε ζρέζε κε ην κέγεζνο ηνπ, ιεπηφ θαη σξαίν θεθάιη, εληφλσο φξζηα κηθξά απηηά, κεγάια κάηηα θαη κπθηήξεο. Ο ηξάρεινο είλαη επξχο, κπψδεο κε εμαηξεηηθή δχλακε θη επθακςία, καθξπά ραίηε θαη πξνθφκε πνπ ζπρλά θαιχπηεη ηα κάηηα. ηνπο επηβήηνξεο θηάλεη ζπρλά σο ηα θάησ άθξα, ε δε νπξά είλαη ζπζαλσηή θαη θηάλεη ζπρλά σο ηηο νπιέο. Αιια θνηλά ραξαθηεξηζηηθά είλαη ε ηζρπξή θξάζε, ε δσεξάδα, ε εμππλάδα, ε ειαζηηθφηεηα, ε αληνρή, ε ηαρχηεηα θαη ε ιηηνδηαίηε θχζε, πξάγκα πνπ θάλεη ην ηππάξην ηδεψδεο γηα εθπαίδεπζε κηθξψλ παηδηψλ ζηα νπνία θαίλεηαη έρεη αδπλακία. Ωο ηε δεθαεηία ηνπ 70-80, πνιινί ηππηθνί φκηινη δηαηεξνχζαλ ηππάξηα γηα ην ζθνπφ απηφ, αηπρψο φκσο ηνχην δελ έηπρε ππνζηήξημεο απ ηε ΦΔΔ ή ηελ ΔΟΗ (ι.ρ. κε ζέζπηζε θηλήηξσλ θαη επάζισλ ζε αγψλεο ειιεληθψλ ίππσλ) κε άκεζε ζπλέπεηα ηελ εγθαηάιεηςε ηνπ. Δπηπρψο γίλνληαη εηήζηεο ηππνδξνκίεο ζηε θχξν--πξνο ηηκή ησλ ληφπησλ--θάζε Αχγνπζην, φπνπ ζπκκεηέρνπλ παηδηά ηνπ λεζηνχ θαη άιισλ πεξηνρψλ. Απηνί νη παξαδνζηαθνί αγψλεο ζπληεινχλ ζεκαληηθά ζηε δηάζσζε ηεο θπιήο θαη πξέπεη λα ζπλερηζηνχλ έζησ ππφ κνξθή ηζηνξηθψλ ή ζξεζθεπηηθψλ πνξεηψλ. Αλαπαξαγωγή Ζ ελήβσζε ηνπ ηππαξίνπ είλαη πξψηκε, ζρεδφλ απν ην πξψην έηνο ηεο ειηθίαο. Ζ πεξίνδνο αλαπαξαγσγήο αξρίδεη λσξίο ηελ άλνημε θαη θξαηά σο ην θαινθαίξη. Λφγσ κεγάινπ αξηζκνχ επηβεηφξσλ νη ηδηνθηήηεο θνξάδσλ έρνπλ ηε δπλαηφηεηα επηινγήο αξζεληθψλ θαηλνηχπσλ, εθ φζνλ ζηαβιίδνπλ ηα δψα ηνπο. Αληίζεηα ηελ πεξίνδν ειεχζεξεο δηαβίσζεο ζην Βνπλφ (Οθηψβξην σο Μάην) νη επηβάζεηο είλαη ηπραίεο, εμαξηψκελεο απ ην ραξέκη ηνπ επηβήηνξα φπνπ αλήθεη ε θνξάδα. Οη ηνθεηνί γίλνληαη 11

12 ηελ άλνημε γηα φζα δψα αθήλνληαη ειεχζεξα ην ρεηκψλα, γεγνλφο πνπ επηηξέπεη ζηνπο ηδηνθηήηεο λα ρξεζηκνπνηνχλ ηηο θνξάδεο γηα γεσξγηθέο εξγαζίεο ην ζέξνο, αθνχ ηα πνπιάξηα είλαη ήδε κεγάια θαη ηηο αθνινπζνχλ. Σα πξνβιήκαηα αλαπαξαγσγήο πνπ δηαπηζηψλνληαη ζην λεζί είλαη ηδίσο ηα εμήο: α) ε είζνδνο φλσλ-επηβεηφξσλ ζηελ αγέιε ηππαξίσλ ηνπ Βνπλνχ, πνπ φληαο πνιχ δξαζηήξηνη γνληκνπνηνχλ ηηο θνξάδεο, κε ζπλέπεηα ηε γέλλεζε πηφ πνιιψλ εκηφλσλ ζε ζρέζε κε πψινπο. Δίλαη αλαγθαία ε πεξίθξαμε έζησ ηκήκαηνο ησλ ιεηκψλσλ βνζθήο, γηα λα ειέγρεηαη ε είζνδνο φλσλ θαηά ηελ πεξίνδν αλαπαξαγσγήο β) ε αδπλακία πξνγξακκαηηζκνχ ζπδεχμεσλ ζηελ ειεχζεξε δηαβίσζε, αθνχ ε επηινγή γίλεηαη απν ην δεζπφδνληα επηβήηνξα ηεο αγέιεο, ή δεπηεξεπφλησο απ ηε θνξάδα, θαη ζε θάζε πεξίπησζε είλαη αδχλαην λα πξνβιεθζεί. Δίλαη αλαγθαία ε δεκηνπξγία Studbook κε ηα πξντφληα θάζε επηβήηνξα, ψζηε ε επηινγή λα γίλεηαη κε επηζηεκνληθφ ηξφπν γ) ν ζηαβιηζκφο πνιιψλ αιφγσλ ιφγσ πεξηνξηζκνχ ησλ γεσξγηθψλ αζρνιηψλ αιιά θαη γηαηί πνιινί ηδηνθηήηεο δελ ζέινπλ γέλλεο ησλ θνξάδσλ ηνπο γηα νηθνλνκηθνχο ιφγνπο, πξάγκα πνπ νδεγεί ζηνλ πεξηνξηζκφ ησλ γελλήζεσλ, ζηε κείσζε ηνπ πνζνζηνχ λεαξψλ ηππαξίσλ θαη ζηε ζηαζηκφηεηα ηνπ ελ γέλεη ίππεηνπ πιεζπζκνχ ζην λεζη. Πξννπηηθέο εμέιημεο Οη αγξφηεο θαη θηελνηξφθνη άθελαλ η άινγα ηνπο ειεχζεξα ζηηο πξψηεο θζηλνπσξηλέο βξνρέο (γηα λα θπηξψζεη ε βιάζηεζε) ζε βξαρψδε, μεξηθή θαη ζακλψδε πεξηνρή ηνπ λεζηνχ, ην Βνπλφ, φπνπ δηαβηνχζαλ σο ην Μάε. Σφηε νη ηδηνθηήηεο ηα έπηαλαλ θαη ηα ρξεζηκνπνηνχζαλ ζε κεηαθνξέο πξντφλησλ θαη αλζξψπσλ. ην κεηαμχ ε ηξνθή κε ηε βιάζηεζε ηνπ Βνπλνχ πεξηνξίδνληαο έηζη ην θφζηνο. Απνηέιεζκα απηνχ ηνπ ζπζηήκαηνο δηαρείξεζεο ήηαλ λα κελ ππάξρνπλ ζηάβινη, αιι απιά ε ζεξηλή δηακνλή ησλ αιφγσλ ζηελ χπαηζξν, δεκέλσλ κε ηξηρηά απν ην πφδη. ζν γηα ηε ρεηκεξηλή δηαβίσζε ήηαλ ζθιεξή θαη αλεπαξθήο, κε ζπλέπεηα ηελ παξέκβαζε ηνπ Τπ. Γεσξγίαο, πνπ θαζηέξσζε εηήζηα επηδφηεζε κε ζθνπφ λα δηεπθνιχλεη νηθνλνκηθά θαη λα παξαθηλήζεη ηνπο ηδηνθηήηεο λα ελζηαβιίδνπλ ηα δψα ηνπο ην ρεηκψλα. Ζ πξφζεζε ηνπ Τπ. Γεσξγίαο ήηαλ θαιή αιιά πξνζέθξνπζε ζην ειιεληθφ δαηκφλην, δει. ηελ εμππλάδα πνιιψλ ηδηνθηεηψλ λα εηζπξάηηνπλ επηδνηήζεο θαη ζπγρξφλσο λα ζηέιλνπλ ηα δψα ζην Βνπλφ ρσξίο λα ρηίδνπλ ζηάβινπο. Σειηθά κεηψζεθαλ ηα άινγα πνπ ζηέιλνληαλ ζην Βνπλφ, γηαηί νη ηδηνθηήηεο θαηάιαβαλ φηη ηα δψα επηζηξέθνπλ ζε πνιχ θαθή θαηάζηαζε θαη ζπρλά ζηείξα, ή γνληκνπνηεκέλα απν φλνπο. Με ηελ αχμεζε ησλ ζηαβιηζκέλσλ δψσλ, πξάγκα ζην νπνίν βνήζεζε ν Γήκνο, ν πιεζπζκφο ηεο θπιήο παξνπζηάδεη κηθξή αχμεζε, φρη φκσο αξθεηή βάζεη ηνπ αξηζκνχ ησλ θνξάδσλ. Ζ ηάζε ησλ θπξηαλψλ λα δηαηεξνχλ ηππάξηα ιφγσ παξάδνζεο, θνηλσληθήο πξνβνιήο θαη δηαηήξεζεο ηεο θιεξνλνκηάο ηνπ λεζηνχ, σο θαη ε δηαηήξεζε ηππαξίσλ ζηελ επεηξσηηθή Διιάδα θαη ηα λεζηά (ι.ρ. Κέξθπξα θ.α), δεκηνπξγεί ειπίδεο γηα πεξαηηέξσ αλάπηπμε ηεο θπιήο. Ππξήλαο απηήο ηεο αλάπηπμεο είλαη ην Δξγαζη. Φπζηνινγίαο Αλαπαξαγσγήο Αγξνηηθψλ Εψσλ ζην αγξφθηεκα ηνπ ΑΠΘ, πνπ δηαηεξεί 5 επηβήηνξεο θαη 35 θνξάδεο θαη δηνρεηεχεη γελεηηθφ πιηθφ ζε θνξείο ή/θαη ηδηψηεο πνπ δηαζέηνπλ θνξάδεο θπιήο θχξνπ. Δηζη ππάξρνπλ ειπίδεο πσο ζηελ επφκελε δεθαεηία ζα απμεζεί ν πιεζπζκφο ησλ ηππαξίσλ θαη ζα εθιείςνπλ νη πηζαλφηεηεο εμαθάληζεο ηεο πνπ ην 1998 ήηαλ νξηαθέο, αθνχ ε χπαξμε πιεζπζκνχ γχξσ ζηα 100 κέιε είλαη ε θφθθηλε γξακκή θηλδχλνπ πξνο εμαθάληζε γηα φπνην είδνο ζειαζηηθνχ. Βέβαηα είλαη άθξσο απαξαίηεηε ε δεκηνπξγία γελεαινγηθνχ βηβιίνπ (Studbook) απν ηα Διιεληθά Ηππνθνξβεία, πνπ ζα πεξηιάβεη ηελ θαηαγξαθή φισλ ησλ ηππαξίσλ ηεο ρψξαο, ζα βνεζήζεη ζηε γελεηηθή επηινγή ζπδεχμεσλ θαη ζα δηεπξχλεη ηνλ νηθφηνπν δηαβίσζεο ηνπο ζε άιιεο λεζηψηηθεο πεξηνρέο ηεο ρψξαο εθηφο ησλ πνξάδσλ. 12

13 Ο ίππνο νξεηλήο Ηιείαο - Elis mountain horse 5.10 Επηβήηνξαο θαη θνξάδα νξεηλήο Ηιείαο Οη παιηέο νλνκαζίεο ησλ θπιψλ ηεο Ζιείαο ( Πελείαο θαη Αλδξαβίδαο ) είλαη παξσρεκέλεο γηα ηζηνξηθνχο θαη ζεκεηνινγηθνχο ιφγνπο. Μεηά απν γελεηηθέο κειέηεο πνπ έγηλαλ ζην Α.Π.Θ (Apostolidis et al, 2000), αιιά θαη έξεπλεο ζε ηζηνξηθέο πεγέο (Antikas, 2002), ζεσξήζεθαλ ζσζηνί νη φξνη ορεινή και πεδινή Ηλείας γηαηί θαη νη δχν θπιέο έιθνπλ ηελ πξνέιεπζε απ ηελ ίδηα πεξηνρή. Ζ νξεηλή εθηξέθεηαη εδψ θαη πνιιά ρξφληα απν θηελνηξφθνπο ηνπ Δξχκαλζνπ (πς κ.), δεπηεξεπφλησο ησλ ρακειψλ νξέσλ Φνιφε (780 κ.) & θφιιηο (960 κ.), θαζψο θαη ζε γεηηνληθά φξε ηεο Ζιείαο, Αξθαδίαο θη Αραταο (Αξνάληα, Αξαρλαίν, Μαίλαιν, Σαυγεην θαη Πάξλσλα). Μηθξή νκάδα ίππσλ πνπ θαηαγξάθεθαλ ζηνλ Αίλν ηεο Κεθαιινληάο αλήθεη πηζαλψο ζηελ ίδηα θπιή (Antikas 1996). Μεγάινο αξηζκφο δψσλ δεη ζηηο πεξηνρέο Πχξγνπ, Γαζηνχλεο θαη Αλδξαβίδαο αιιά δελ ππεξβαίλεη ηα άηνκα, ελψ ν ζπλνιηθφο πιεζπζκφο ζηελ Ζιεία, Αξθαδία θαη Αρατα μεπεξλά ηηο Πηζαλφλ ε νξεηλή θπιή λα είλαη ηνπ ίδηνπ γελφηππνπ κε θείλν ηεο Πίλδνπ, γηαηί είλαη πξνζαξκνζκέλε ζε νξεηλνχο θαη δχζβαηνπο βηφηνπνπο κε ιηηή δηαηξνθή, κνηάδεη δε ζην θαηλφηππν θαη ζηνλ ηξφπν εθκεηάιιεπζεο, πνπ είλαη γεσξγηθή. Οη εθηξνθέο είλαη 1-5 αιφγσλ αλάινγα κε ηηο αλάγθεο ρξήζεο ηνπο, δει. ηε κεηαθνξά πιηθψλ θη αλζξψπσλ ζε δχζβαηα εδάθε, απξφζηηα ζε κεραληθά κέζα. Δπεηδή νη ζπλζήθεο απαηηνχλ επάγσγα δψα, ν θχξηνο φγθνο ηνπ πιεζπζκνχ απνηειείηαη απν ζειπθά θαη εθηνκίεο (93,2%) θαη κηθξφ πνζνζηφ απν επηβήηνξεο (6,8%). Σειεπηαία πνιινί ηδηνθηήηεο πνπ δελ είλαη θηελνηξφθνη δηαηεξνχλ άινγα ζε κνλάδεο 5-15 δψσλ γηα ιφγνπο εκπνξηθνχο, ή απν κεξάθη γηα ηελ ηππηθή παξάδνζε. ε ηνχην βνεζεί θαη ε εηήζηα έθζεζε ηεο Αλδξαβίδαο (φπνπ βξαβεχνληαη άινγα Καηεγ. Πελείαο κε ρξεκαηηθά έπαζια θαη επαίλνπο) αιιά θη ν πιαγηνηξνραζκφο, ραξαθηεξηζηηθφ γλψξηζκα ηεο θπιήο πνπ πξνηηκάηαη απν ηππείο κεγάισλ απνζηάζεσλ. Αξθεηνί δσέκπνξνη εμάγνπλ άινγα ηεο θπιήο Πίλδνπ ζηελ Κξήηε, εθκεηαιιεπφκελνη ηελ αγάπε ησλ εθεί εθηξνθέσλ ζηα αξαβάληα θαη ηε δνμαζία πσο ν πιαγηνηξνραζκφο είλαη γλψξηζκα ηεο Κξεηηθήο θπιήο, πνπ είλαη εζθαικέλε. Απηή ε ηξνραζηηθή θίλεζε ηνπ ίππνπ, γλσζηή απν ηελ αξραηφηεηα (δεο Εηθ 5.11), είλαη γελεηηθήο θαη φρη επίθηεηεο θχζεσο, ππάξρεη δε ζηα γνλίδηα πνιιψλ θπιψλ αιφγσλ, πνπ θαηαηάζζνληαη φια ηνπο ζηελ θαηεγνξία ησλ βαδηζηώλ (αγγιηθά pacers, γαιι. ambleurs, γεξκ. gangpferde). 13

14 5.11 αξηζη. Πήιηλν αγαικαηίδην ήξσα κε πιαγηνηξνραζηή ίππν, πεξί ην 400 πυe απ ηνλ Σάξαληα, φπνπ ιαηξεχνληαλ νη Γηφζθνπξνη. Ζ αλχςσζε ηνπ πξφζζηνπ δεμηνχ κε ην νπίζζην (ελψ ηα αξηζηεξά πφδηα είλαη ζην έδαθνο) ραξαθηεξίδεη ηνλ πιαγηνηξνραζκφ. Δίλαη πηζαλή ε εηζαγσγή ηνπ απ ηελ Ζιεία. Ηδηση. πιι. J.D.Cahn, Βαζηιεία Διβεηίαο. Μέζνλ, Αξγπξφ λφκηζκα θνπήο 4 νπ αη. ΠΥΔ. Παξάζηαζε ηνπ Αιεμάλδξνπ Α ( πυδ ζε πιαγηνβαδίδνληα ίππν κε άςνγν ζηπι. Δεμηά, Αλαζεκαηηθή ζηήιε, Αξραηνι. Μνπζείν ηεο Βέξνηαο. Αλάγιπθε παξάζηαζε ηππέα ζε πιαγηνβαδίδνληα ίππν κε ην αξηζη. άθξν πάλσ ζε βσκφ Σα άινγα νξεηλήο θπιήο Ζιείαο έρνπλ κηθξνζσκία κε χςνο αθξσκίνπ θαηά κ. φξν 136 εθ. γηα ηηο θνξάδεο θαη 142 εθ. γηα εθηνκίεο θαη επηβήηνξεο (Πφλπ Καηεγ. Γ ). Κχξηνο ρξσκαηηζκφο είλαη ν θαηφο θη νη απνρξψζεηο ηνπ (72%) θη αθνινπζεί ν νξθλφο (10%) κε ηνλ εξπζξφθαην (8%). Σν θεθάιη είλαη ζπκκεηξηθφ κε επξείο ξψζσλεο, ν ηξάρεινο ηζρπξφο κε αλεπηπγκέλνπο κπεο θαη ην ζψκα επίκεθεο κε κεγάιε αλάπηπμε ζην πξφζζην ηκήκα, ελψ νη γινπηνί είλαη ιηγψηεξν αλαπηπγκέλνη ηδίσο ζηηο θνξάδεο. Σα άθξα έρνπλ ηζρπξφ ζθειεηφ, ζπκπαγή, κε νγθψδεηο αξζξψζεηο θαη ηέλνληεο. Ο ζσκαηφηππνο είλαη ειαθξψο κεγαιχηεξνο εθείλνπ ηεο Πίλδνπ θη έρεη ην πιενλέθηεκα άξηζηεο πξνζαξκνγήο ζε δχζβαηα εδάθε θαη ηεο ηζρπξήο θξάζεο θαη αληνρήο ζε αληίμνεο θιηκαηηθέο ζπλζήθεο. Αλαπαξαγωγή θαη πξννπηηθέο πσο ζ φια ηα γεγελή άινγα ε ελήβσζε αξρίδεη λσξίο θαη ε νρεία δηαξθεί απ ηελ αξρή ηεο άλνημεο σο ηελ αξρή ηνπ ζέξνπο. Οη παξαγσγνί ηα δηαζηαπξψλνπλ ζην 2 ν έηνο, νη δε θνξάδεο έρνπλ αμηνζεκείσηε αλαπαξαγσγηθή δηάξθεηα--πνιιέο θνξέο γελλνχλ σο ηελ πξνρσξεκέλε ειηθία ησλ 25. πλήζσο ελζηαβιίδνληαη ηε ρεηκεξηλή πεξίνδν, νπφηε ε δηαηξνθή ηνπο ζπκπιεξψλεηαη κε θξηζάξη θαη βξψκε, ελψ ηνλ ινηπφ ρξφλν δηαηξέθνληαη ζην ιηβάδη (φπσο θαη ηα αηγνπξφβαηα), απιψο δεκέλα κε ηξηρηά. Σα άινγα εθείλσλ πνπ δελ είλαη θηελνηξφθνη αιιά ηα δηαηεξνχλ απν κεξάθη έρνπλ θαιχηεξν ζσκαηφηππν θαη επηδεηθλχνληαη ζπρλά ζηελ έθζεζε ηεο Αλδξαβίδαο κε θίλεηξν ηελ θνηλσληθή πξνβνιή. Ζ δηαηήξεζε ηεο θπιήο εμαξηάηαη απν ηε δηαηήξεζε ηεο νξεηλήο θηελνηξνθίαο (αηγνπξνβάησλ θαη εγρψξησλ βννεηδψλ), γηα ην ιφγν φηη ηα άινγα ρξεζηκεχνπλ ζρεδφλ απνθιεηζηηθά γηα ηε κεηαθνξά εθεί φπνπ είλαη αδχλαηε ε ρξήζε κεραληθψλ κέζσλ. πλήζσο κεηαθέξνπλ πξντφληα φπσο ην γάια, πιηθά (δσνηξνθέο, θ.α.) ή αλζξψπνπο θαη γεληθά εμππεξεηνχλ ην πνίκλην θαη ηνπο βνζθνχο. Μνινλφηη ν πιεζπζκφο ίππσλ ηεο νξεηλήο θπιήο Ζιείαο παξακέλεη ζηαζεξφο θαηά ηελ ηειεπηαία δεθαεηία, ε δηάζσζε θαη αχμεζε ηνπ απαηηνχλ θίλεηξα, φπσο ι.ρ. ε πξηκνδφηεζε ησλ ηππνηξφθσλ κέζσ πξνγξακκάησλ ηεο Δ.Δ. θαη ηνπ Τπνπξγείνπ Γεσξγίαο, θαζψο θαη ε έληαμε ηνπ ζε Δπξσπατθά πξνγξάκκαηα. 14

15 Ο ίππνο πεδηλήο Ηιείαο - Elis valley horse 5.12 Επηβήηνξαο θαη θνξάδα πεδηλήο Ηιείαο πσο εηπψζεθε ην 2000 (δεο Θ. Αιεθαθηψηεο, κηθξ. T. G. Αntikas, The Autochthonous Greek Horses, εθδ. ΑΠΘ) ε νλνκαζία πεδηλή Ζιείαο είλαη πην ζσζηή απν ηελ παιηά θαζηεξσκέλε νλνκαζία Αλδξαβίδαο ή Πελείαο πνπ δφζεθε απν εληφπηνπο εθηξνθείο θαη γεσπφλνπο ηε δεθαεηία ηνπ 50, φηαλ δελ είρε αθφκα ηδξπζεί ε Κηελ/θή ρνιή ηνπ ΑΠΘ. Σνχην γηα ηζηνξηθνχο ιφγνπο, γηαηί κπνξεί κελ νη θπιέο ηεο Ζιείαο λα κελ είλαη νη πην αξραίεο ή πην ακηγείο ηεο ρψξαο, γέλλεζαλ φκσο θάπνπ 75 άινγα 34 Ζιείσλ ζηεθαληηώλ ζηα Ηππηθά, απν ην 408 σο ην 53 ΥΔ. Δίλαη πηζαλφ πσο πάκπνιια άινγα-ληθεηέο ζηα Οιύκπηα, Πύζηα, Νέκεα θαη Ίζζκηα πνπ αλήθαλ ζε Αραηνχο, Κνξίλζηνπο ή Λάθσλεο λα πξνέξρνληαλ απν ηελ Ήιηδα. Σν αμηνπεξίεξγν είλαη πσο γεηηνληθέο πφιεηο-θξάηε, φπσο ηεο Μεζζελίαο θαη Αξθαδίαο, δελ αλέδεημαλ νχηε έλα Οιπκπηνλίθε Ηππηθώλ (δεο Παξάξη. 3). Σειηθά νη ηππνηξφθνη ηεο Αλδξαβίδαο δεκηνχξγεζαλ λέα θπιή πνιχ αξγφηεξα απ ηνπο πξνγφλνπο ηνπο θαη πνιχ πην κεγαιφζσκε απν ηελ αξραία, κέζσ ζπδεχμεσλ εληφπησλ θνξάδσλ θαη μέλσλ επηβεηφξσλ, θπξίσο Cob-Νormand θαη Anglo-Arab ηνλ 19 ν -20 ν αη., σο θαη ηεο Οπγγξηθήο Νonnius κεηά ην 1915 ή/θαη Selle Francais (π.ρ. επηβήησξ Πήγαζνο = Calin de Nonteuil = SF), ή/θαη ηεο νιιαλδηθήο Fresian θαηά ηελ ηειεπηαία εηθνζαεηία. Να ζεκεησζεί φηη ε δηαζηαχξσζε ληφπησλ θπιψλ κε μέλεο ηδίσο ζηελ Πεινπφλλεζν δελ είλαη εθεχξεζε ησλ Ζιείσλ ηνπ 19 νπ αη. αιιά θνηλή ειιεληθή πξαθηηθή ήδε απν ηνλ 5 ν αη. πυδ. Κιαζζηθφ παξάδεηγκα εηζαγσγήο ίππσλ απν ηελ Έζπεξία είλαη απηφ ηνπ παξηηάηε Λένληα πνπ λίθεζε ζηνλ αγψλα ηειείνπ ηεζξίππνπ ησλ 89 σλ Οιύκπησλ ηνπ 424 πυδ. Σα ηέζζεξα ελήιηθα άινγα ηνπ άξκαηνο ηνπ Λένληα, γηνχ ηνπ Αληηθιείδα, δελ ήηαλ ειιεληθά αιιά είραλ εηζαρζεί απν ηε Βελεηία! (Πνιέκσλ 22: ΛΔΧΝ ΛΑΚΔΓΑΗΜΟΝΗΟ ΙΠΠΟΙΣ ΝΙΚΩΝ ΕΝΕΤΑΙΣ ΑΝΣΗΚΛΔΗΓΑ ΠΑΣΖΡ ). 15

16 Ζ εηζαγσγή ηηαιηθψλ αιφγσλ απν ην Λένληα κπνξεί λα έγηλε απν πάζνο γηα ηε λίθε ελφο γελλαίνπ παξηηάηε θαηά ηνλ Πεινπνλλεζηαθφ πφιεκν ελάληηα ζηελ Αζήλα. ηελ εχθνξε φκσο πεδηάδα ηνπ Πελεηνχ πνπ δηαζρίδεη ηελ Ζιεία, νη γεσξγνί δηαηεξνχζαλ πάληα ην ληφπην άινγν γηα λα θαιιηεξγνχλ ηε γε, αθνχ απνηεινχζε ηελ πην ρξήζηκε...ηππνδχλακε πξηλ ηελ εκθάληζε ηνπ ηξαθηέξ. Μεηά ηε δεθαεηία ηνπ 1960, πεξηνξίζηεθε δξακαηηθά ν πιεζπζκφο ηεο θπιήο (ηδίσο ιφγσ αζξφσλ εμαγσγψλ ίππσλ πξνο ζθαγή ζηελ Ηηαιία) θη έκεηλαλ κφλν ηα βηνινγηθά απνκεηλάξηα ηεο γηα λα ζπκίδνπλ ηελ θιεξνλνκηά αηψλσλ... Φπζηθά νη αζξφεο εηζαγσγέο μέλσλ θπιψλ ηνλ πεξαζκέλν αηψλα ( ) δηακφξθσζαλ ην θαηλφηππν θαη γελφηππν ηνπ ζεκεξηλνχ αιφγνπ. Μνινλφηη ε Ζιεία δηαζέηεη πάλσ απν ίππνπο, ιηγψηεξνη απν εθαηφ εκθαλίδνπλ ηππηθά ραξαθηεξηζηηθά. Οη ππφινηπνη είλαη επηκημίεο κε ηελ νξεηλή θπιή, νη πην πνιινί δε είλαη ζειπθνί. Μφλνλ 7 επηβήηνξεο βξέζεθαλ ζηελ απνγξαθή ηνπ Α.Π.Θ ην 2000, νη νπνίνη φκσο παξνπζίαδαλ ζεκαληηθή παξαιιαθηηθφηεηα ζην ζσκαηφηππν, κε ζπλέπεηα λα θαηαηάζζνληαη δχζθνια σο πξντφληα απηήο ηεο θπιήο. Ζ έιιεηςε επηβεηφξσλ αλάγθαζε ηνπο ηδηνθηήηεο λα ζηξαθνχλ ζηε γνληκνπνίεζε θνξάδσλ κε επηβήηνξεο νξεηλήο θπιήο. Σν γεγνλφο είλαη φηη ιφγσ πξνζκίμεσλ, ηα άινγα πεδηλήο Ζιείαο είλαη κεγαιφζσκα, κε χςνο αθξσκίνπ 149 εθ. ζε κέζν φξν γηα ηηο θνξάδεο θαη 157 εθ. γηα ηνπο επηβήηνξεο (κεξηθνί θηάλνπλ ηα 165 εθ.). Κπξίαξρν ρξψκα είλαη ην νξθλφ θαη νη απνρξψζεηο ηνπ (60%), θη αθνινπζνχλ ην εξπζξφθαην (15%) θαη θαηφ (15%). Σν θεθάιη είλαη ζρεηηθά νγθψδεο, επίκεθεο κε κηθξά απηηά θαη ν ηξάρεινο θαξδχο θαη κπψδεο. πλεζίδεηαη λα θφβεηαη ε ραίηε ρακειά, γηα λα ζηέθεηαη φξζηα κε θάπνηα κνξθή ξηπηδνεηδή (ξσκατθή ή πνιεκηθή ραίηε). Σν ζψκα είλαη θαξδχ, κπψδεο θαη ζπκπαγέο, κε αλεπηπγκέλεο σκνπιάηεο θαη γινπηνχο, θπξίσο ράξε ζηηο δηαζηαπξψζεηο κε άινγα έιμεο, ηα δε άθξα είλαη δπλαηά κε ρνληξά νζηά, αξζξψζεηο θαη ηζρπξνχο ηέλνληεο. Γεληθψο ηα άινγα ηεο θπιήο είλαη επηβιεηηθά θαη αξκνληθά ζηηο δηαζηάζεηο κε ραξαθηήξα ήπην, πνπ ηα θάλεη ηδεψδε γηα θάζε γεσξγηθή εξγαζία--αθφκα θαη ηε βαξεηά έιμε--αιιά θαη ηελ ηππαζία γεληθψο. Αλαπαξαγωγή θαη πξννπηηθέο Ζ ελήβσζε θαζπζηεξεί ζε ζχγθξηζε κε άιιεο ειιεληθέο θπιέο, αθνχ αξρίδεη κεηά ηε ζπκπιήξσζε ηνπ 2 νπ έηνπο θαη ζπλήζσο αλαπαξάγεηαη ζην 3 ν έηνο. Σνχην ζπλεγνξεί έκκεζα ζην φηη θέξεη γνλίδηα ςπρξψλ θπιψλ. Πνιινί ηδηνθηήηεο δελ γνληκνπνηνχλ ηηο θνξάδεο ηνπο είηε γηαηί δελ ζέινπλ λ απμήζνπλ ηνλ αξηζκφ ησλ δψσλ ηνπο αθνχ δελ ηα ρξεζηκνπνηνχλ, είηε γηαηί δελ βξίζθνπλ θαηάιιειν επηβήηνξα. Σν ρεηκψλα ηα ελζηαβιίδνπλ θαη ηα ηξέθνπλ κε θαξπνχο θαη ζαλφ. Σν ζέξνο ηα δέλνπλ κε ηξηρηά ζην θηήκα ή ζηελ απιή κφλν απφ αγάπε, πεξεθάλεηα, γφεηξν, ηππαζία θαη θνηλσληθή πξνβνιή. Ζ ηειεπηαία είλαη ζνβαξφ θίλεηξν, αθνχ ε λίθε/βξάβεπζε ζηελ εηήζηα έθζεζε ηεο Αλδξαβίδαο, πνπ απνηειεί θνξπθαία θνηλσληθή εθδήισζε ηνπ ηφπνπ, πξνθαιεί ην ζαπκαζκφ γηα ηελ ηππνηξνθηθή ηθαλφηεηα ηνπ ηδηνθηήηε. Γηα ηε δηάζσζε-δηαηήξεζε ηεο λεψηεξεο θπιήο ησλ δχν αηψλσλ θαη ίππσλ ρξεηάδεηαη ε δηαηήξεζε ηεο ηζηνξηθήο παξάδνζεο κε ελίζρπζε απν θάζε θνξέα, θξαηηθφ ή/θαη ηδησηηθφ (ΤΠΓΔ, ΦΔΔ, ΔΟΗ, Παλειιήληα Έλσζε Παξαδνζηαθήο Ηππηθήο). Δπηπιένλ είλαη αλαγθαία ε δεκηνπξγία γελεαινγηθνχ βηβιίνπ (Studbook) θαη ε δεκηνπξγία ζχγρξνλνπ Κέληξνπ Αλαπαξαγσγήο κε ηε βνήζεηα πξνγξακκάησλ ηεο Δ.Δ. Σέινο εθείλν πνπ πξνέρεη κεηά ηελ απνθσδηθνπνίεζε ηνπ ίππεηνπ DNA ην Ννέκβξην ηνπ 2009, είλαη ε γνληδηαθή έξεπλα θαη ηαπηνπνίεζε ησλ ληφπησλ ίππσλ ζηελ πξνζπάζεηα λα νξηζηνχλ κε αθξίβεηα ηα αξραία γνλίδηα ηεο απηφρζνλεο ειιεληθήο θπιήο Ζιείαο, ψζηε ε κειινληηθή ηππνπαξαγσγή λα γίλεη επηιεθηηθά κε πξνηίκεζε εθείλσλ ησλ ίππσλ πνπ θέξνπλ Διιεληθά θαη φρη γνλίδηα Cob-Normand, Anglo-Arab, SF, ή Nonnius. 16

17 Ο ίππνο ηεο Κξήηεο- Cretan horse 5.13 Επηβήηνξαο θαη θνξάδα θπιήο Κξήηεο Δίλαη ζθφπηκν λα κεηνλνκαζηεί ε θπιή ζε Αηγαηηθή (Aegean), γηαηί ν θαηλφηππνο ηεο κνηάδεη κε λεζηψηηθν, ι.ρ ηεο Κσ, Υίνπ, Λέζβνπ, άκνπ, θ.α., πνπ πξνέξρεηαη απ ηελ επεηξσηηθή Διιάδα, ηελ Πεινπφλλεζν ή ηε Μ. Αζία θαη Αξαβία. Αξραίεο απεηθνλίζεηο ίππσλ ζε ζθξαγηδφιηζνπο (Εηθ. 5.12) θαη ζπζίεο ίππσλ (ι.ρ. ζηηο Αξράλεο) αλάγνληαη ζηελ Κξήηε ηεο Μηλσηθήο ή Μπθελατθήο Δπνρήο. Γελ πξέπεη λα μερληέηαη ε πξψηε γξαπηή αλαθνξά ζηνλ ίππν κε δηζχιιαβε ιέμε i-qo θαη ην ηδεφγξακκα θεθαιήο αιφγνπ ζηε Γξακκηθή Β, πνπ αλαθάιπςε ν Evans ζηελ Κλσζζφ (Αληίθαο 1998). χκθσλα κε ηα επξήκαηα, ν Equus caballus εκθαλίδεηαη ζηελ Κξήηε θαηά ηε λεναλαθηνξηθή πεξίνδν (π πυδ) κε πηζαλή πξνέιεπζε ηελ Αίγππην. ηελ θιαζζηθή επνρή ν Πιάησλ θαη άιινη αξραίνη ζπγγξαθείο αλαθέξνληαη ζηε κεγάιε ζθνπεπηηθή δεηλφηεηα ησλ Κξεηψλ ηππέσλ (έθηππε ζηνραζηηθή ηνμνβνιία). Γηα ηελ εμέιημε ηεο θπιήο ζηε ξσκατθή θαη βπδαληηλή επνρή δελ έρνπκε πνιιέο καξηπξίεο, αιιά είλαη βέβαην πσο φηαλ νη Άξαβεο έθηαζαλ ζηελ Κξήηε απ ηελ Αλδαινπζία πεξί ην 824 ΥΔ, εηζήγαγαλ ίππνπο Βεξβέξηθεο θπιήο (Barb Arab). Οη καζεκαηηθά βέβαηεο δηαζηαπξψζεηο κε ληφπηα άινγα πνπ αθνινχζεζαλ αζθαιψο επεξέαζαλ ηνλ αξρηθφ γελφηππν ηνπ θξεηηθνχ ίππνπ, δελ έρνπκε φκσο αξθεηά αξαβηθά θείκελα γηα λα δηαπηζηψζνπκε ηελ έθηαζε απηήο ηεο επηκημίαο. Αληίζεηα βξίζθνπκε άθζνλεο ηππηθέο πιεξνθνξίεο ζηηο ηαμηδησηηθέο εληππψζεηο μέλσλ πνπ επηζθέθζεθαλ ηελ Κξήηε θαηά ηελ Σνπξθνθξαηία. Έλαο απ ηνπο πξψηνπο ήηαλ ν Γάιινο αθαδεκατθφο Pitton de Tournefort, πνπ έθηαζε ην 1701 ζην λεζί ( Αλαθνξά ελόο Σαμεηδίνπ ζηελ Αλαηνιή :...νη άξρνληεο ηνπ ηόπνπ έρνπλ ζπλήζσο άινγα Βεξβέξηθεο θπιήο, πνιύ όκνξθα, πνπ δνπλ πνιύ πεξηζζόηεξν ζ απηή ηε ρώξα παξά ζηε Γαιιία...Δίλαη κηθξόζσκα, δσεξά...θαη ε νπξά ηνπο πνιύ καθξηά...έρνπλ ηόζν κηθξή θνηιηά πνπ ε ζέιια δε ζα κπνξνύζε λα κπεη ζηελ πιάηε... Μεγάιεο ηζρπξνγλσκνζύλεο (!), αγθηζηξώλνληαη ηόζν επηδέμηα ζηα βξάρηα, πνπ αλαξξηρώληαη κε αμηνζαύκαζηε ηαρύηεηα ζηα πην απόηνκα κέξε... Δρνπλ ζηαζεξό θαη βέβαην βήκα, αιιά πξέπεη λα η αθήζεη θαλείο ειεύζεξα λα βαδίδνπλ (ζ.ζ. πιαγηνβαδίδνπλ;) κόλα ηνπο.. Οη Σνπξθάιεο θη νη Διιελίδεο πνπ δελ κπνξνύλ λα ρξεζηκνπνηήζνπλ άιιν κέζν κεηαθνξάο ιόγσ ησλ δπζθνιηώλ ησλ δξόκσλ δελ αθηππεύνπλ πνηέ...παξόι απηά δελ έρεη αθνπζηεί όηη ηνπο ζπλέβε θάηη δπζάξεζην ιόγσ πηώζεσο απν η άινγα ηνπο. 17

18 Ο Sonini, άιινο Γάιινο πνπ επηζθέθζεθε ηελ Κξήηε ην 1778 θαη δεκνζίεπζε ην Voyage en Grece et en Turquie ην 1801 ζην Παξίζη, έγξαθε: Ζ θπιή ησλ ίππσλ πνπ βιέπνπκε ζηελ Κξήηε είλαη ε Βεξβέξηθε...πνιύ εθθπιηζκέλε απν άπνςε κνξθήο θη νκνξθηάο...σα όκνξθα άινγα είλαη ζπάληα, αληίζεηα δελ ππάξρνπλ άιια πνπ κπνξνύλ λα παξαβιεζνύλ κ απηά ζε δύλακε θη επιπγηζία ζηα πόδηα θαη ζηγνπξηά ζην βάδηζκα... Ζ θήκε ηνπ Κξεηηθνχ ίππνπ ζηα ηέιε ηνπ 19 νπ αηψλα, παξά ηνλ εθθπιηζκφ θη εμαζιίσζε πνπ επηζεκαίλνπλ νη πεξηεγεηέο, πξέπεη λα είρε μαπισζεί ηφζν ζηνλ Οζσκαληθφ θφζκν, ψζηε λα πξνθαιέζεη κεγάιε δήηεζε. Σν γεγνλφο εμαλάγθαζε ηνπο Σνχξθνπο θπβεξλήηεο λα απαγνξεχζνπλ ηελ εμαγσγή ίππσλ, φπσο δείρλεη δεκνζίεπκα ηεο Δθεκ. Ζξάθιεηνλ / : Απεγνξεύζε ηνπ ινηπνύ θαη κέρξη λεσηέξαο... ε ράξηλ εκπνξίνπ...εμαγσγή ίππσλ εθ ηεο λήζνπ δηα ηνλ ιόγνλ όηη...επηδηώθεηαη παληαρνύ ηεο Οζσκαληθήο Απηνθξαηνξίαο ε αύμεζηο θη ν πνιιαπιαζηαζκόο ηνπ γέλνπο ησλ ίππσλ, παλζνκνινγνύκελνλ δ ππάξρεη όηη θπζηθήλ έρεη ηθαλόηεηα ε Κξήηε λα παξάγεη...αμίνπο ίππνπο...δαλ παξαηαζεί επη κηθξόλ εηζέηη ρξόλνλ ε...εμαγσγή εθηόο ηεο λήζνπ θαη ηδία εηο ηελ Αίγππηνλ ιίαλ εθιεθηώλ, ξσκαιέσλ θαη θαηά πέδελ βαδηδόλησλ ( ξαρβάλ ) θξεηηθώλ ίππσλ, ζέιεη πξνθαλώο παξαβιάςεη ηνύην ηα κέγηζηα ηελ γεγεαινγηθήλ παξαγσγήλ θαη αύμεζηλ απηώλ ελ ηε Νήζσ. Θαξξψ πσο νη Κξήηεο θη νη Σνχξθνη ηνπ 1895 ήηαλ ίζσο πην πξνρσξεκέλνη ζηελ πξνζηία ηνπ ίππεηνπ γελεηηθνχ πιηθνχ απ φηη νη ησξηλνί Έιιελεο αξηζη. θίηζν πήιηλεο ζθξαγίδαο απ ηελ Αγ. Σξηάδα, 15 νο αη. πυδ. Γίθξνο δπν ίππσλ κε ηνλ ελίνρν. Δεμ., ζθίηζν κεηαγελέζηεξεο ζθξαγίδαο απ ην κηθξφ παιάηη ηεο Κλσζζνχ κε παξάζηαζε κηλσηθνχ πινίνπ θαη ραξαγκέλε κνξθή ίππνπ. Ζ ραίηε θαη θεθαιή ηνπ είλαη ζαλ απηέο ηνπ ηδενγξάκκαηνο i-qo (Γξακκηθή Β) Ζ λεψηεξε θπιή νλνκάζζεθε θπιή Μεζζαξάο εζθαικέλα θαηά ηε γλψκε καο (γηαηί ππάξρεη ζ νιε ηελ Κξήηε θαη ζ άιια λεζηά) θαη ηζσο δελ ζρεηίδεηαη κε ηηο αξραίεο θπιέο. Σν ίδην ιαζεκέλε αιιά κφλν ζεκεηνινγηθά είλαη θη ε νλνκαζία Γηνξγαιίδηθν. Ο φξνο πεγάδεη απ ηε ιέμε γηνξγά πνπ ζεκαίλεη γξήγνξα, αζθαιψο γηαηί ηα άινγα πιαγηνηξνράδνπλ γξήγνξα. Απηφ δελ είλαη ιφγνο νλνκαζίαο κηαο κφλν θπιήο, αθνχ νη πιαγηνηξνραζηέο φισλ ησλ θπιψλ ηνπ θφζκνπ είλαη γξήγνξνη. Αθφκα πηφ ιαζεκέλε, αλ φρη άθνκςε, είλαη θαη ε γξαθή Γησξγαιήδηθν, γηαηί αλάγεη ζε Οζσκαληθή εθηξνθή θάπνηνπ Γηψξγε Αιή. ηε καθξνρξνλε ηζηνξία ηεο ε Κξήηε θαηαθηήζεθε απν δεθάδεο εηζβνιέσλ (Ρσκαίσλ, Δλεηψλ, Φξάγθσλ, Σνχξθσλ, Άγγισλ, θ.α.) πνπ έθεξαλ ζην λεζί η άινγα ηνπο. Αθφκα ππήξμαλ αζξφεο εηζαγσγέο ειιεληθψλ θπιψλ ηεο Θεζζαιίαο, Πεινπνλλήζνπ, θ.α., ιφγσ δήηεζεο πιαγηνηξνραζηψλ απν ηνπο Κξήηεο ηππνηξφθνπο. ια απηά ηα γεγνλφηα δεκηνχξγεζαλ θαηά ηε γλσκε καο ηε ζεκεξηλή Κξεηηθή θπιή. 18

19 ηελ απνγξαθή ηνπ 1998 βξέζεθαλ 203 άινγα, ηα πην πνιιά ζην Ζξάθιεην (98), 44 ζην Ρέζπκλν, 42 ζηα Υαληά θαη 19 ζην Λαζήζη. Οη εθηξνθεηο δηαηεξνχλ 1-2 δψα πνπ ρξεζηκνπνηνχλ ζε εξγαζίεο, αλ θαη νη ηδηνθηήηεο επηβεηφξσλ ηνπο δηαηεξνχλ γηα αλαςπρή, ζπκκεηνρή ζε αγψλεο ή απν πεξεθάλεηα θαη γηα πξνβνιή. Απνηέιεζκα είλαη ε χπαξμε κεγάινπ αξηζκνχ επηβεηφξσλ (41%) ζε ζρέζε κε θνξάδεο (53%) θαη εθηνκίεο (5,5%). Τπάξρεη κηθξφο αξηζκφο εθηξνθψλ 5-10 αιφγσλ γη αλαπαξαγσγή ε εκπνξία. Σα κέξε ηνπ ζψκαηνο ηνπ Κξεηηθνχ ίππνπ (θεθάιη, ιαηκφο, ζψκα, άθξα) είλαη αξκνληθά, κε εληππσζηαθφ θαηλφηππν πνπ νθείιεηαη ζην κεγάιν πνζνζηφ γνληδίσλ αξαβηθήο θπιήο, αθνπ είρε δηαζηαπξσζεί κε ηα αξαβηθά-βεξβέξηθα ησλ θαηαθηεηψλ. Σν χςνο ζηα αξζεληθά είλαη εθ. θαη ζηα ζειπθά εθ (Πφλπ Γ ), δει. ην κέζν χςνο ησλ αξαβηθψλ ίππσλ. Κχξην ρξψκα είλαη νη απνρξψζεηο νξθλνχ θη αθνινπζεί ην θαηφ, ελψ ππάξρνπλ πνιιέο θνξπθέο ζηελ θεθαιή θαη ηξάρειν. Σν ζψκα εχξσζην κε ηζρπξεο σκνπιάηεο-γινπηνχο, ην ζηήζνο επξχζηεξλν θη ε θεθαιή αξκνληθή κ εθθξαζηηθά κάηηα. Μεξηθνί επηβήηνξεο θέξνπλ αβαζή αχιαθα εθ. απ ην επίπεδν ησλ καηηψλ σο ην επηξξίλην, ραξαθηεξηζηηθφ πνπ ζεσξείηαη ελδεηθηηθφ θαζαξφηεηαο ηεο θπιήο. Σα άθξα είλαη αξκνληθά ρσξίο ξαηβνπνδία, κε ηζρπξφ ζθειεηφ, ιεπηά κεηαπφδηα (πεξίκεηξνο 3 νπ καηαθαξπίνπ/ κεηαηαξζίνπ 16 σο 18 εθ.) θαη ζθιεξέο νπιέο. Ζ ραίηε θαη νπξά θφβνληαη ζπλήζσο, ε δε ηειεπηαία θέξεηαη πξνο ηα πάλσ ζηνλ πιαγηνηξνραζκφ εληππσζηαδνληαο ζηηο ηππνδξνκίεο. Ζ εηδηθή βαδηζηηθή ηνπ θίλεζε ζεσξείηαη απαξαίηεην γλψξηζκα ηνπ Κξεηηθνχ ίππνπ, πξάγκα πνπ νδεγεί ηνπο ηππνηξφθνπο ζηελ εμεχξεζε πιαγηνηξνραζηψλ αλα ηελ Διιάδα, γηαηί θάλεη πηφ αλαπαπηηθή ηελ ίππεπζε. Σέινο ν Κξεηηθφο ίππνο είλαη κεγάιεο αληνρήο, φπσο ζρεδφλ φιεο νη ειιεληθέο θπιέο Αλαπαξαγωγή θαη πξννπηηθέο Ζ ελήβσζε επηβεηφξσλ-θνξάδσλ γίλεηαη ην 2 ν έηνο.ζ πεξίνδνο νρείαο αξρίδεη λσξίο ηελ άλνημε σο ην ζέξνο, κε ηηο πηφ πνιιέο θνξάδεο λα νρεχνληαη ην Μάην. Σα αγξνηηθά δψα ζπάληα γνληκνπνηνχληαη θάζε ρξφλν, γηαηί νη γεσξγνί αθήλνπλ 2-3 έηε κεηά απν θάζε πνπιάξη. πρλά αξθνχληαη ζε έλα, πξάγκα πνπ παξαηείλεη ηελ αλαπαξαγσγηθή δσή ησλ θνξάδσλ σο ηα 20. Πνιινί επηβήηνξεο δελ ρξεζηκνπνηνχληαη, ελψ άιινη γίλνληαη αληηθείκελα εκπνξίαο επηβάζεσλ πνπ πιεξψλνληαη κε ζεβαζηά πνζά, ηδίσο αλ πξφθεηηαη γηα βαξβάηα πνπ δηαθξίλνληαη ζε αγψλεο θαη εθζέζεηο. Ζ ρξήζε γηα εκηνλνπαξαγσγή είλαη ζπάληα, φια δε ζρεδφλ ηα άινγα δηαβηψλνπλ ππαίζξηα κηα θαη ην επηηξέπεη ην θιίκα. ηηο εθηξνθέο 5-10 αιφγσλ θαη ζε ηππηθνχο νκίινπο ππάξρνπλ κνληέξλνη ζηάβινη, ε δε αγάπε ησλ ηδηνθηεηψλ θαηνπηξίδεηαη ζηε ζξεπηηθή θαηάζηαζε φισλ ησλ αιφγσλ ηνπ λεζηνχ, πνπ ηατδνληαη αθφκα θαη κε ςσκηά γηα λάλαη ζξεθηάξηα. Γεληθά ν πιεζπζκφο Κξεηηθψλ ίππσλ απμάλεηαη αληί λα κεηψλεηαη ηειεπηαία ιφγσ ηεο κεγάιεο δήηεζεο θαη ηεο αιιαγήο ρξήζεο απν γεσξγηθή ζε πνιηηηζηηθή. Κξίλεηαη φκσο απαξαίηεηε ε ίδξπζε Κέληξνπ Αλαπαξαγσγήο θαη ε δεκηνπξγηα Studbook γηα ηα παξαγφκελα γεγελή δψα. 19