ΧΩΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΠΑΡΟΧΩΝ ΣΤΟΥΣ ΣΥΝΤΑΞΙΟΥΧΟΥΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΥΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Transcript

1 ΧΩΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΠΑΡΟΧΩΝ ΣΤΟΥΣ ΣΥΝΤΑΞΙΟΥΧΟΥΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΥΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Κολοβός-Μαρκόπουλος, Γεώργιος-Στέφανος 1,* Καλογήρου, Σταμάτης 2 1 Μεταπτυχιακός φοιτητής, ΕΜΠ, Σχολή Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών, Διός 4, Μελίσσια-Αθήνα 15127, τηλ , gekolovos@gmail.com 2 Λέκτορας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Γεωγραφίας, Ελ. Βενιζέλου 70, Καλλιθέα Αθήνα 17671, Τηλ , skalo@hua.gr Περίληψη Σκοπός αυτού του άρθρου είναι η μελέτη της χωρικής κατανομής των κοινωνικών παροχών (χρηματικών και μη) που απολαμβάνουν οι συνταξιούχοι στρατιωτικοί στην Ελλάδα. Πιο συγκεκριμένα, οι χρηματικές παροχές περιλαμβάνουν τα δύο επικουρικά βοηθήματα που λαμβάνουν οι συνταξιούχοι-μερισματούχοι κάθε τρίμηνο από το Μετοχικό Ταμείο Στρατού (ΜΤΣ) και τον Ειδικό Κλάδο Οικονομικής Ενίσχυσης Μερισματούχων Στρατού (Ε.Κ.Ο.Ε.Μ.Σ.). Υπάρχουν και άλλες μορφές κοινωνικών (μη χρηματικών) παροχών όπως η οικονομικότερη διατροφή, διαμονή και αναψυχή στις κατά τόπους λέσχες αξιωματικών και στα Κέντρα Αποκατάστασης Απωλειών Υγείας (ΚΑΑΥ). Λέξεις Κλειδιά: εισόδημα, χωρική ανάλυση, συνταξιούχοι στρατιωτικοί Abstract The aim of this paper is to study the spatial distribution of social benefits (financial and otherwise) received by retired military personnel in Greece. More specifically, the financial benefits refer to the two voluntary pension schemes; the Army Pension Fund (MTS) and the Special Branch for the Financial Assistance of Army Shareholders (EKOEMS) that retired personal form the Greek Army receive each quarter. The other social benefits refer to cheaper catering, accommodation and recreation in local army personnel clubs and Health and Rehabilitation Centres (KAAY) across the country. Key Words: income, spatial analysis, retired military personnel 1. Εισαγωγή Από το 2008 η Ελλάδα βρίσκεται στη δίνη μιας παγκόσμιας οικονομικής κρίσης. Στην Ευρώπη, και ιδιαίτερα στην Ευρωζώνη, η Ελλάδα φαίνεται να αποτελεί τον αδύναμο κρίκο ενός πολιτικού και οικονομικού συστήματος που προσπαθεί να προσαρμοστεί στην παγκοσμιοποίηση και παράλληλα να ενοποιηθεί. Η οικονομική κατάσταση που διαμορφώθηκε στη Ελλάδα τη δεκαετία του 2000, που την οδήγησε στα πρόθυρα της χρεωκοπίας, είχε ως αποτέλεσμα τη συνεχιζόμενη λήψη μέτρων για οικονομική εξυγίανση υπό τη δαμόκλεια σπάθη των δανειστών. Δυστυχώς, η οικονομική προσαρμογή έπληξε κυρίως τα μεσαία κοινωνικά στρώματα και ειδικότερα μισθωτούς και συνταξιούχους λόγω των εύκολα υλοποιήσιμων οριζόντιων περικοπών σε μισθούς, συντάξεις, επιδόματα και παντός είδους κοινωνικές παροχές. Μια κατηγορία συνταξιούχων για την οποία δεν έχει πραγματοποιηθεί έως τώρα κάποια επιστημονική έρευνα αποτελούν οι στρατιωτικοί, οι οποίοι έχουν δεχθεί τρεις μειώσεις στις (μηνιαίες) συντάξεις τους την περίοδο , όπως και όλα τα ειδικά μισθολόγια στα οποία υπάγονται. Ο παραπάνω λόγος αποτέλεσε αφορμή για την εκπόνηση της έρευνας που παρουσιάζεται στο παρόν άρθρο. Η έρευνα κατέστη δυνατή λόγω της διαθεσιμότητας των στοιχείων για το σκοπό της. Αξίζει να σημειωθεί ότι η πρόσβαση στα στοιχεία αυτά είναι περιορισμένη. 2. Ορισμοί Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζονται μερικοί απαραίτητοι ορισμοί που αφορούν το ελληνικό σύστημα πρόνοιας και τις κοινωνικές παροχές στου συνταξιούχους στρατιωτικούς.

2 2.1 Ελληνικό Σύστημα Πρόνοιας «Το ελληνικό σύστημα κοινωνικής πρόνοιας λειτουργεί ως ένα κεντρικά κατευθυνόμενο μοντέλο παροχής επιδομάτων σε χρήμα, παροχών σε είδος και προσωπικών κοινωνικών υπηρεσιών, το οποίο βασίζεται σε παρεμβάσεις του δημόσιου τομέα.» (Σταθόπουλος, 2005). «Δυστυχώς το ελληνικό σύστημα πρόνοιας ακολουθεί τη γενικότερη πορεία οικοδόμησης του κοινωνικού κράτους. Το ελληνικό κοινωνικό κράτος οικοδομήθηκε χωρίς συντονισμό και διαμορφώθηκε μετά από συνεχείς συμβιβασμούς και πιέσεις. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα το σημερινό κοινωνικό κράτος να μην αποτελεί ένα συνεκτικό σύνολο κοινωνικών πολιτικών αλλά να απαρτίζεται από αποσπασματικές ρυθμίσεις που δεν αφορούν στο σύνολο του πληθυσμού.» (Παπαθεοδώρου και Πετμεζίδου, 2004). Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι στο ελληνικό Σύνταγμα, η έννοια της Πρόνοιας δεν αναφέρεται ρητά. Παρ όλα αυτά, το Άρθρο 21 προβλέπει υποχρέωση του κράτους για την προστασία συγκεκριμένων ευπαθών πληθυσμιακών ομάδων (ανήλικοι, πολύτεκνοι, άποροι, ηλικιωμένοι). 2.2 Μετοχικό Ταμείο Στρατού (ΜΤΣ) «Η ιστορία του Ταμείου ξεκινάει το 1853 με την ίδρυση του Ταμείου Χηρών και Ορφανών του Στρατού της γραμμής της Χωροφυλακής και Οροφυλακής. Το ΜΤΣ συστάθηκε το 1926 με το ΦΕΚ 241/ Τεύχος Πρώτο/ , αλλά μέχρι σήμερα έχουν επέλθει πολλές αλλαγές στη σύσταση και τη λειτουργία του. Το Μετοχικό Ταμείο Στρατού είναι Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου, τελεί υπό την εποπτεία του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας (Υ.Ε.Θ.Α.) και διοικείται από Διοικητικό Συμβούλιο. Η αποστολή του Μετοχικού Ταμείου Στρατού είναι η οικονομική ενίσχυση των Μετόχων και Μερισματούχων με την παροχή Μερίσματος, Βοηθήματος Επαγγελματικής Αυτοτέλειας στα τέκνα των στρατιωτικών, εφάπαξ Βοηθήματος λόγω Θανάτου στις οικογένειες, καθώς και η άσκηση κοινωνικής πρόνοιας με τη χορήγηση χαμηλότοκων Δανείων ειδικών αναγκών.» (ΜΤΣ, 2012). Τα ποσά του μερίσματος που λαμβάνουν οι συνταξιούχοι στρατιωτικοί είναι ανάλογα του βαθμού που τερμάτισαν την καριέρα τους, καθώς και των ετών υπηρεσίας στο στράτευμα. 2.3 Ειδικός Κλάδος Οικονομικής Ενίσχυσης Μερισματούχων Στρατού (Ε.Κ.Ο.Ε.Μ.Σ.) «Την 31/12/96 με το Ν.2448/1996 (άρθρα 8 & 9) ο οποίος δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ 279/ΤΑ, ιδρύθηκε ο Ε.Κ.Ο.Ε.Μ.Σ., ο οποίος άρχισε να λειτουργεί σύμφωνα με την υπ. αριθμ. Φ.951.1/53/452801/Ε1252/ Υπουργική Απόφαση από 01/04/97, έχει έδρα την Αθήνα και στεγάζεται στις εγκαταστάσεις του ΜΤΣ. Αποστολή του Ε.Κ.Ο.Ε.Μ.Σ. είναι η οικονομική ενίσχυση των μερισματούχων του ΜΤΣ, που προέρχονται αποκλειστικά από το Στρατό Ξηράς. Για το λόγο αυτό ο Ε.Κ.Ο.Ε.Μ.Σ. προκαταβάλλει οικονομική ενίσχυση κάθε τρίμηνο.» (ΜΤΣ, 2012). Ο υπολογισμός του ύψους της οικονομικής ενίσχυσης από τον Ε.Κ.Ο.Ε.Μ.Σ. γίνεται βάσει του βαθμού αποστρατείας του συνταξιούχου και των ετών παραμονής του στο στράτευμα, όπως ακριβώς και για το μέρισμα. 2.4 Κέντρα Αποκατάστασης Απωλειών Υγείας (ΚΑΑΥ) «Λειτουργούν κατά την ειρηνική περίοδο με σκοπό το θερινό παραθερισμό των στελεχών (εν ενεργεία και εν αποστρατεία) και των δικαιούμενων συμμετοχής σε αυτά, παρέχοντας διαμονή, ψυχαγωγία και διατροφή. Διαθέτουν οργανωμένες παραλίες, αθλητικές εγκαταστάσεις, εστιατόρια, κυλικεία, χώρους κινηματογραφικών προβολών, παιδικές χαρές και άλλους κοινόχρηστους χώρους, για την ψυχαγωγία και την ποιοτική διαβίωση των παραθεριστών» (ΓΕΣ, 2010β, σελ. 1). 2.5 Λέσχες αξιωματικών «Οι Στρατιωτικές Λέσχες λειτουργούν με σκοπό την εξυπηρέτηση των αναγκών διατροφής και ψυχαγωγίας των εν ενεργεία και εν αποστρατεία στελεχών των Ενόπλων Δυνάμεων και των μελών των οικογενειών τους» (ΓΕΣ, 2010α,σελ. 1-2 ). 3. Ενδεικτική σχετική έρευνα Οι Förster και Pearson (2002) χρησιμοποίησαν συγκριτικά στοιχεία από 20 χώρες του ΟΟΣΑ και εξέτασαν την κατανομή εισοδήματος μεταξύ του πληθυσμού σε ηλικία εργασίας συγκριτικά με τον πληθυσμό που βρίσκεται κοντά σε ηλικία συνταξιοδότησης. Ταυτόχρονα, έκαναν αναλύσεις για τη σχετική και την απόλυτη φτώχεια. Μία από τις χώρες που μελέτησαν είναι και η Ελλάδα. Όπως

3 φαίνεται στον Πίνακα 1, που ακολουθεί, τα εισοδήματα των ατόμων ηλικίας 65 ετών και άνω μειώνονται μεταξύ του 1988 και Πίνακας 1. Σχετικό διαθέσιμο εισόδημα, κατά ομάδες ηλικιών* Age Greece Greece *Το μέσο εισόδημα του συνόλου του πληθυσμού = 100 Πηγή: Förster και Pearson (2002) 4. Δεδομένα και μεθοδολογία Τα δεδομένα που αναλύθηκαν και παρουσιάζονται εδώ είναι: α) ποσοτικά οικονομικά δεδομένα που αφορούν στη χρονική περίοδο , β) περιγραφές και διευθύνσεις σε μορφή κειμένου που χρησιμοποιήθηκαν για τον εντοπισμό της θέσης εγκαταστάσεων των υπό μελέτη κοινωνικών παροχών και γ) διανυσματικά επίπεδα υποβάθρου που αφορούν στα διοικητικά όρια των νομών της Ελλάδας. Τα οικονομικά στατιστικά δεδομένα αντλήθηκαν, μετά από αίτηση του πρώτου συγγραφέα, στη Διεύθυνση Παροχών του Μετοχικού Ταμείου Στρατού (ΜΤΣ) και στο τμήμα Διαχείρισης Χρηματικού του Ειδικού Κλάδου Οικονομικής Ενίσχυσης Μερισματούχων Στρατού (Ε.Κ.Ο.Ε.Μ.Σ.) και παρασχέθηκαν για αποκλειστική χρήση. Τα δεδομένα αυτά αφορούν τις δύο χρηματικές παροχές (ποσά σε ευρώ) που δόθηκαν ανά τρίμηνο στους συνταξιούχους στρατιωτικούς την περίοδο Η μόνη γεωγραφική πληροφορία τους είναι ο ταχυδρομικός κώδικας (Τ.Κ.). Τα περιγραφικά δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν για τον εντοπισμό της θέσης των χώρων εστίασης και αναψυχής των συνταξιούχων στρατιωτικών στην Ελλάδα ήταν σε μορφή κειμένου. Με τη βοήθεια του λογισμικού Google Earth εντοπίστηκαν και ψηφιοποιήθηκαν οι ακριβείς θέσεις (γεωγραφικές συντεταγμένες) των εν λόγω εγκαταστάσεων και έτσι δημιουργήθηκε το αντίστοιχο σημειακό διανυσματικό επίπεδο (point vector layer). Η πηγή του υπόβαθρου που χρησιμοποιήθηκε για την οπτικοποίηση των ποσοτικών οικονομικών δεδομένων με τη μορφή θεματικών χαρτών είναι τα Δημόσια, Ανοικτά Δεδομένα ( Το υπόβαθρο αυτό απεικονίζει τους 54 νομούς της Ελλάδας ως πολυγωνικές οντότητες. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι δεν υπάρχουν δεδομένα για το νομό Ευρυτανίας και το Άγιο Όρος. Αρχικά, με βάση τον ΤΚ, έγινε ομαδοποίηση των δεδομένων και υπολογίστηκε το μέσο ποσό που λαμβάνουν οι συνταξιούχοι στρατιωτικοί που κατοικούν στον κάθε νομό της Ελλάδας. Ακολούθησε ο αποπληθωρισμός των ποσών αυτών με βάση τους αποπληθωριστές της Παγκόσμιας Τράπεζας για την Ελλάδα (W.B., 2012) ώστε να είναι συγκρίσιμα τα δεδομένα διαφορετικών ετών. Οι αποπληθωριστές για την περίοδο ανάλυσης παρουσιάζονται στον Πίνακα 2. Στη συνέχεια πραγματοποιήθηκε οπτικοποίηση των δεδομένων και δημιουργήθηκαν θεματικοί χάρτες με τη χρήση λογισμικού Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών. «Ο αποπληθωριστής του ΑΕΠ είναι ένας αριθμοδείκτης που μετρά τις μεταβολές όλων των τιμών των αγαθών και υπηρεσιών που παράγονται σε μια οικονομία. Ισούται με το λόγο του ονομαστικού ΑΕΠ στο έτος βάσης προς το πραγματικό ΑΕΠ στο έτος που έχει επιλεγεί ως βάση επί εκατό. Μας βοηθά να βρούμε το μέρος της αύξησης του ονομαστικού ΑΕΠ η οποία οφείλεται στην αύξηση των τιμών και όχι των παραγόμενων ποσοτήτων.» (Σαρτζετάκης, 2006). Πίνακας 2. Αποπληθωριστής του ΑΕΠ για την Ελλάδα Πηγή: Παγκόσμια Τράπεζα

4 5. Ανάλυση θεματικών χαρτών Με βάση τα στατιστικά δεδομένα και τη χωρική κατανομή του μερίσματος, όπως παρουσιάζονται στους χάρτες της Εικόνας 1, μπορούν να εξαχθούν τα ακόλουθα συμπεράσματα: κατά την περίοδο , το μέσο ετήσιο μέρισμα που λάμβαναν οι δικαιούχοι παρουσίασε αύξηση στις περισσότερες περιοχές, ενώ αντίθετα την περίοδο παρουσίασε μείωση. Η μείωση αυτή προέκυψε λόγω της μείωσης του αποθεματικού του ταμείου, που ήταν αποτέλεσμα μη σωστής διαχείρισης και διοίκησης του ταμείου κατά τα παρελθόντα έτη, καθώς και λόγω των μειώσεων που επιβλήθηκαν από το κράτος στα πλαίσια του μνημονίου για το έτος Οι τέσσερις νομοί στους οποίους διαχρονικά οι συνταξιούχοι στρατιωτικοί λαμβάνουν το υψηλότερο αποπληθωρισμένο μέσο ετήσιο μέρισμα είναι κατά φθίνουσα σειρά οι νομοί Κυκλάδων, Λευκάδας, Φθιώτιδας και Αθηνών, ενώ στον αντίποδα αυτοί που λαμβάνουν το χαμηλότερο μέσο ετήσιο αποπληθωρισμένο μέρισμα είναι οι νομοί Κεφαλληνίας, Καστοριάς, Δυτικής Αττικής και Ζακύνθου. Παράλληλα, με βάση τους χάρτες που παρουσιάζονται στην Εικόνα 2, τα συμπεράσματα που προκύπτουν είναι ότι την περίοδο η μέση ετήσια οικονομική ενίσχυση που λάμβαναν οι δικαιούχοι του Ε.Κ.Ο.Ε.Μ.Σ. παρουσίασε αύξηση στους περισσότερους νομούς της Ελλάδας, ενώ αντίθετα μείωση του ποσού αυτού παρουσιάζεται την περίοδο Η μείωση αυτή προέκυψε λόγω της αντίστοιχης μείωσης του μερίσματος του ΜΤΣ, καθώς το ποσό που δίδεται από το Ε.Κ.Ο.Ε.Μ.Σ. αποτελεί ποσοστό επί του προαναφερθέντος μερίσματος. Οι τέσσερις νομοί στους οποίους κατοικούν οι συνταξιούχοι στρατιωτικοί που λαμβάνουν την υψηλότερη μέση ετήσια αποπληθωρισμένη οικονομική ενίσχυση από τον Ε.Κ.Ο.Ε.Μ.Σ. με βάση τα στοιχεία είναι κατά φθίνουσα σειρά οι νομοί Κυκλάδων, Λευκάδας, Φθιώτιδας και Αθηνών με τους τρεις τελευταίους να εναλλάσσονται στη σειρά κατάταξής τους κατά την πάροδο των ετών, ενώ αντίθετα οι απόστρατοι που λαμβάνουν την προαναφερθείσα χαμηλότερη οικονομική ενίσχυση κατοικούν στους νομούς Κεφαλληνιάς, Ζακύνθου, Καστοριάς κατά αύξουσα σειρά, ενώ στην τέταρτη θέση εναλλάσσονται οι νομοί Δυτικής Αττικής ( ), Θεσπρωτίας (2007) και Φλώρινας ( ). Η χωρική κατανομή της μέσης αποπληθωρισμένης ετήσιας οικονομικής ενίσχυσης που δίδεται από τον Ε.Κ.Ο.Ε.Μ.Σ. σε επίπεδο νομού, μεταβάλλεται διαχρονικά. Στην Εικόνα 3 παρουσιάζεται ο χάρτης με τις λέσχες αξιωματικών και τα ΚΑΑΥ. Η χωροθέτηση και των δύο αυτών τύπων εγκαταστάσεων έχει γίνει με σκοπό τη βέλτιστη εξυπηρέτηση κυρίως των εν ενεργεία στελεχών που υπηρετούν στο στρατό ξηράς. Η πλειονότητά τους βρίσκεται στη βόρεια Ελλάδα, καθώς εκεί βρίσκονται και οι περισσότερες μονάδες και σχηματισμοί του στρατού. Ωστόσο, αρκετές εγκαταστάσεις βρίσκονται στα νησιά του Αιγαίου και ιδιαίτερα στην Αττική ώστε να εξυπηρετούνται οι ανάγκες του μεγάλου αριθμού στελεχών του Στρατού που κατοικούν εκεί, γεγονός που οφείλεται στη στελέχωση του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας και των επιτελείων του Στρατού.

5 Εικόνα 1α. Μέσο ετήσιο μέρισμα του ΜΤΣ ανά νομό για την περίοδο

6 Εικόνα 1β (συνέχεια). Μέσο ετήσιο μέρισμα του ΜΤΣ ανά νομό για την περίοδο Πηγή: Ιδία επεξεργασία

7 Εικόνα 2α. Μέση ετήσια οικονομική ενίσχυση του Ε.Κ.Ο.Ε.Μ.Σ. ανά νομό για την περίοδο

8 Εικόνα 2β (συνέχεια): Μέση ετήσια οικονομική ενίσχυση του Ε.Κ.Ο.Ε.Μ.Σ. ανά νομό για την περίοδο Πηγή: Ιδία επεξεργασία

9 Εικόνα 3. Απεικόνιση ΚΑΑΥ και λεσχών αξιωματικών ανά την Ελλάδα Πηγή: Ιδία επεξεργασία

10 6. Αντί επιλόγου Στο άρθρο αυτό έγινε μια πρώτη προσπάθεια χαρτογράφησης των επιδομάτων που λαμβάνουν οι συνταξιούχοι στρατιωτικοί με βάση πρόσφατα δεδομένα. Από τη χρονική και χωρική ανάλυση των δεδομένων προκύπτουν χωρικές ανισότητες στα κατά κεφαλήν επιδόματα καθώς και άνιση χωρο-χρονική μεταβολή τους. Επειδή δεν είναι γνωστό αν η χωρική αναφορά των επιδομάτων αφορά τον τόπο μόνιμης εγκατάστασης μετά από την αποστρατεία ή τον τόπο μακροχρόνιας υπηρεσίας του συνταξιούχου στρατιωτικού, είναι δύσκολο να ερμηνευθεί η χωρική αυτή ανισότητα. Δεδομένου ότι το ποσό των επιδομάτων δεν διαφοροποιείται με βάση γεωγραφικά κριτήρια, τυχούσες ανισότητες οφείλονται στη διαφορετική κατανομή των απόστρατων με βάση τα έτη υπηρεσίας και τη βαθμίδα τους. Ο χωρικός εντοπισμός της συγκέντρωσης συνταξιούχων στρατιωτικών με βάση τη χωρική πληροφορία στα στατιστικά δεδομένα των επιδομάτων τους που μας διατέθηκαν είναι αδύνατη. Οι περιορισμοί της ανάλυσης που παρουσιάστηκε εδώ εγείρουν νέα ερευνητικά ερωτήματα η εξέταση των οποίων θα μπορούσε να βοηθήσει την καλύτερη άσκηση πολιτικής πρόνοιας για τους συνταξιούχους στρατιωτικούς. Για παράδειγμα, θα μπορούσε μελλοντικά να διερευνηθεί σε επίπεδο δήμων ή δημοτικών διαμερισμάτων η επιλογή του τόπου κατοικίας των συνταξιούχων στρατιωτικών αμέσως μετά το τέλος της υπηρεσίας τους καθώς και ποια κριτήρια την καθορίζουν. Κάτι τέτοιο θα βοηθούσε την καλύτερη χωρική κατανομή των εγκαταστάσεων που τους αφορούν δεδομένης και της γενικότερης γήρανσης του ελληνικού πληθυσμού. 7. Βιβλιογραφία Ελληνική ΓΕΣ, 2010α, Γενικό Επιτελείο Στρατού: Λέσχες Αξιωματικών Φρουράς, τελευταία προσπέλαση ΓΕΣ, 2010β, Γενικό Επιτελείο Στρατού: Κέντρα Αποκατάστασης Απωλειών Υγείας (ΚΑΑΥ), τελευταία προσπέλαση ΓΕΣ, 2012, Επίσημη Ιστοσελίδα Γενικού Επιτελείου Στρατού, URL: τελευταία προσπέλαση ΜΤΣ, 2012, Επίσημη Ιστοσελίδα Μετοχικού Ταμείου Στρατού, τελευταία προσπέλαση Παπαθεοδώρου, Χ. και Πετμεζίδου, Μ., 2004, Φτώχεια και Κοινωνικός αποκλεισμός, Αθήνα: Εξάντας. Σαρτζετάκης, Ε., 2006, Εισαγωγή στη Μακροοικονομική, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Τμήμα Λογιστικής και Χρηματοοικονομικής, σελ Τελευταία προσπέλαση Σταθόπουλος, Π., 2005, Κοινωνική Πρόνοια. Ιστορική εξέλιξη, νέες κατευθύνσεις, Αθήνα: Παπαζήσης. Ξενόγλωσση Förster, Μ. and Pearson, Μ. (2002), Income distribution and poverty in the OECD area: trends and driving forces, OECD Economic Studies No. 34. W.B., 2012, The World Bank Data for Greece, last accessed on 15/9/2012.