ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΡΙΑ: ΤΣΑΜΠΙΚΑ ΜΠΑΦΙΤΗ, M.Sc., Ph.D., ECP, Κλινική & σχολική ψυχολόγος- ψυχοθεραπεύτρια SANE II

Transcript

1 1 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΡΙΑ: ΤΣΑΜΠΙΚΑ ΜΠΑΦΙΤΗ, M.Sc., Ph.D., ECP, Κλινική & σχολική ψυχολόγος- ψυχοθεραπεύτρια SANE II SANE: Ολιστική συστημική προσέγγιση και υγεία Ιστορικά στοιχεία Ψυχοσωματική προσέγγιση: Ι) ολιστική ΙΙ) ψυχογενής Ι) Ολιστική έννοια: «όλον»: αλληλένδετες οι λειτουργίες σώματος ψυχής. Πλάτων Χαρμίδης : αλληλένδετες οι λειτουργίες σώματος ψυχής: ώσπερ οφθαλμούς άνευ κεφαλής ου δει επιχειρείν ιάσθαι, ουδέ κεφαλήν άνευ σώματος, ούτε ουδέ σώμα άνευ ψυχής, αλλά και τούτο αίτιον είη του διαφεύγειν παρά τους Ελλησιν ιατρούς τα πολλά νοσήματα, ότι του όλου αμελοίεν ου δέοι την επιμέλειαν ποιείσθαι ου μη καλώς έχοντος αδύνατον είη το μέρος ευ έχειν». Ιπποκράτης: νόσος: διαταραχή χυμών οργανισμού. II) Ψυχογενής έννοια: ορισμένες ψυχολογικές λειτουργίες ως αιτιολογικοί παράγοντες νόσησης Ιπποκράτης Αφορισμοί : ιδρώτας και σφυγμοί καρδιάς ως παράδειγμα ότι κάθε μέρος του σώματος αντιδρά στο πάθος (συναισθήματα φόβου, ντροπής, ευχαρίστησης). Γαληνός Περί παθών και σφαλμάτων της ψυχής : φόβος, θυμός, λύπη και άλλα πάθη ήταν «αρρώστιες της ψυχής» που χρειάζονταν διάγνωση και θεραπεία. Descartes: Πραγματεία περί της Μεθόδου (1637): διαχωρισμός σκεπτόμενης οντότητας ανθρώπου (πνεύμα ψυχή) από τη μη σκεπτόμενη (σώμα μηχανή) αλλά θεωρούσε τα πάθη σωματικά φαινόμενα που επηρέαζαν παθογενετικά τις άλλες σωματικές λειτουργίες. Αρχαίοι χρόνοι: Δαιμονολογία (θρησκεία, προκαταλήψεις). Εξαίρεση φιλόσοφοι ιατροί όπως ο Ιπποκράτης: Ο εγκέφαλος είναι το όργανο της συνείδησης. Τρεις διαταραχές: μανία, μελαγχολία, φρενίτις. Ψυχοπαθολογία λόγω διαταραχής ισορροπίας των 4 βασικών «υγρών» του σώματος.

2 Μεσαίωνας. Οι «μάγισσες» δεν ήταν ψυχικά ασθενείς αλλά ταραξίες. 15 ος αιώνας: συστηματικός εγκλεισμός σε νοσοκομεία. Απάνθρωπες θεραπείες βασίζονται σε «επιστημονικές» υποθέσεις. Π.χ. B. Rush (πατέρας αμερικανικής ψυχιατρικής): η ψυχική ασθένεια οφείλεται σε υπερβολική ποσότητα αίματος στον εγκέφαλο. Αφαιμάξεις. Ο φόβος (π.χ. επερχόμενου θανάτου) διώχνει την ασθένεια! Κάποιοι δυστυχώς πεθαίνουν Διαφωτισμός και Γαλλική επανάσταση. «Ηθική Μεταχείριση» (Moral treatment). Ο Pinel αφαιρεί τις αλυσίδες των ψυχασθενών (αρκεί να ανήκουν στις ανώτερες τάξεις!). Ο Tuke (έμπορος) ιδρύει το York Retreat, όπου φύλακες κάνουν παρέα και διαβάζουν στους ασθενείς ος 18 ος αιώνας: Παρά τη μηχανιστική αντίληψη της Ιατρικής, η ψυχογενής αντίληψη κυριαρχεί: 1691 Pechlin: Δεν έχει δει καρκίνο του μαστού που να μην υποτροπιάζει λόγω φόβου και λύπης Gaub: Βλαπτικές επιδράσεις στο σώμα του θυμού, λύπης, έντονου φόβου, υπερβολικής χαράς και αγάπης χωρίς ανταπόκριση. Η λύπη όταν δεν εκφορτίζεται με το κλάμα και μένει για πολύ απωθημένη τρώει και καταστρέφει ψυχή και σώμα Corp: Ο Corp υποστήριξε ότι ο θυμός μπορεί να προκαλέσει παράλυση, αποπληξία, και αιφνίδιο θάνατο, το παρατεταμένο άγχος βλάβες του εγκεφάλου και αμνησία, η θλίψη οποιαδήποτε σωματική διαταραχή. Έγραφε επίσης ότι όποιος φοβάται την αρρώστια είναι ο πρώτος που θα πέσει θύμα σε μία επιδημία πανούκλας ενώ όποιος ελπίζει ότι θα γλιτώσει προστατεύεται από την πανούκλα. Γενικά ο Corp πίστευε ότι η ελπίδα έχει θεραπευτικές ιδιότητες και πρέπει να ενισχύεται από τους γιατρούς. 19 ος αιώνας: Το 19 ο αιώνα η ψυχογενής αντίληψη ακολούθησε φθίνουσα εξέλιξη γιατί η ιατρική έγινε περισσότερο τεχνολογική, εξειδικευμένη και εστιασμένη στο σώμα παραμελώντας τους ψυχολογικούς παράγοντες. Ο Kraepelin κάνει την πρώτη συστηματική ταξινόμηση: dementia preacox, (αργότερα σχιζοφρένεια), μανιοκατάθλιψη. Ελπίδες για βιολογική εξήγηση όλων των ψυχικών διαταραχών. Ο όρος ψυχογενής εισήλθε στην ψυχιατρική πρώτη φορά το 1894 από τον Γερμανό ψυχίατρο Sommer και αναφερόταν στην υστερία. Δήλωνε ότι ορισμένες σωματικές διαταραχές δείχνουν ψυχολογική αιτία. 20 ος αιώνας: Αρχές του 20 ου αιώνα. Ο Freud (επηρεασμένος από την τεχνική της ύπνωσης του Charcot και Breuer με τα συμπτώματα υστερίας) προτείνει ένα νατουραλιστικό μηχανιστικό μοντέλο με βάση όμως ψυχολογικές λειτουργίες για να εξηγήσει τις διαταραχές Schwartz: Ψυχογένεση και ψυχοθεραπεία των σωματικών συμπτωμάτων Dunbar: Συγκινήσεις και σωματικές μεταβολές: ανασκόπηση της βιβλιογραφίας των ψυχοσωματικών αλληλεπιδράσεων: Μελέτη του ασθενή ως όλον.

3 Ψυχοβιολογική σχολή: ψυχή και σώμα όχι ξεχωριστές οντότητες που αλληλεπιδρούν αλλά δύο αναπόσπαστες πλευρές του ανθρώπινου οργανισμού, ψυχοβιολογική μονάδα που ως ενιαίο σύνολο αντιδρά με το περιβάλλον. Από το 1920 οι όροι ψυχογενής και ψυχογένεση χρησιμοποιήθηκαν και για να δείξουν ότι ορισμένες σωματικές διαταραχές είχαν ως αιτία ψυχολογικούς παράγοντες. 3 Β Παγκόσμιος Πόλεμος: 1950 Alexander (ψυχοδυναμική κατεύθυνση): Τέλος 20 ου αιώνα: Ρωσία. Ο νευροψυχίατρος Luria δουλεύει με βάση την προσέγγιση της «προσωποποιημένης» νευρολογίας. Το ιστορικό-ζωή του ασθενούς βοηθά στην κατανόηση του γιατί εμφανίζει τη συγκεκριμένη ασθένεια και όχι άλλη. Στον υπόλοιπο δυτικό κόσμο (και στην Ελλάδα) είναι ενθουσιασμένοι με την «κωματώδη ινσουλινοθεραπεία», το «καρδιαζόλ» και αργότερα το ηλεκτροσόκ για δημιουργία επιληπτικών «προσβολών». Βασική υπόθεση: σχιζοφρένεια και επιληψία ασύμβατες. Η υπόθεση αργότερα καταρρίπτεται. Ο Alexander διαχώρισε εντελώς τα μετατρεπτικά συμπτώματα (υστερία) από τις οργανικές νόσους. Η απώθηση των επιθυμιών και συναισθημάτων συμβαίνει όταν αυτά πυροδοτούν εσωτερικές συγκρούσεις. Πίστευε ότι τέτοιες συγκρούσεις δείχνουν προτίμηση σε συγκεκριμένα εσωτερικά όργανα τα οποία και διαταράσσουν. Ονόμασε τη θεωρία του «θεωρία εξειδίκευσης». Ο Alexander συνέθεσε συγκεκριμένες ψυχογενείς υποθέσεις για την αιτιολογία ορισμένων οργανικών νόσων, των λεγόμενων εφτά κλασικών ψυχοσωματικών, που είναι η διαπαθής υπέρταση, η ρευματοειδής αρθρίτιδα, η θυρεοτοξίκωση, το πεπτικό έλκος, η ελκώδης κολίτιδα, το βρογχικό άσθμα και η νευροδερματίτιδα. Τελικά ο Alexander αποκήρυξε την έννοια Ψυχοσωματική Διαταραχή ως ασύμβατη με την έννοια της πολυπαραγοντικής αιτιολογίας αλλά διατήρησε την έννοια ψυχογενείς οργανικές διαταραχές. Η έννοια της αλεξιθυμίας που προτάθηκε το 1972 από τον Σιφναίο και αναφέρεται σε άτομα που έχουν δυσκολία να περιγράψουν τα συναισθήματά τους και παρουσιάζουν συρρικνωμένη φαντασιωτική ζωή και εμφανίζουν οργανικές ασθένειες. Δεύτερη κατεύθυνση στην ψυχοσωματική είναι η ψυχοφυσιολογική με κυριότερο εκπρόσωπο τον Wolff (1953), που ασχολήθηκε με τα συνειδητά ψυχολογικά φαινόμενα και ανέπτυξε μία θεωρία για το ψυχολογικό στρες σύμφωνα με την οποία ο τρόπος που χρησιμοποιεί ένα άτομο για να αντιμετωπίσει κάποιο στρεσογόνο γεγονός της ζωής του είναι καθοριστικός για την προσαρμογή του και η αρρώστια αποτελεί φαινόμενο αποτυχημένης προσαρμογής. Η συνεχιζόμενη καταγραφή του γονιδιώματος και κατασκευής του γονιδιακού χάρτη θεωρείται ότι θα οδηγήσει στην κατανόηση και θεραπεία των ασθενειών. Ηθικά διλήμματα. Ορισμένες γονιδιακές θεραπείες σε πειραματικό στάδιο διακόπτονται λόγω θανατηφόρων περιστατικών. Ο νευροψυχίατρος Oliver Sacks (συνεχίζοντας το έργο του Luria), μέσα από πληθώρα παράξενων κλινικών περιστατικών

4 υποστηρίζει το αδιαχώριστο προσωπικότητας και νευρικών διαταραχών. Όχι στην απρόσωπη νευρολογική επιστήμη. Στη σύγχρονη φάση της ψυχοσωματικής η έμφαση μετατέθηκε από την ατομική ψυχοδυναμική και το ενδοψυχικό πεδίο στο διαπροσωπικό επίπεδο και στην ενσωμάτωση κοινωνικών παραγόντων που αντιδρούν στην υγεία και στην αρρώστια όπως οι οικογενειακές σχέσεις, οι εργασιακές, γενικότερα οι διαπροσωπικές, η αστικοποίηση, η φτώχεια, η μετανάστευση και οι γρήγορες αλλαγές κοινωνικών αξιών και τρόπου ζωής. Όλοι οι κοινωνικοί αυτοί παράγοντες συμπληρώνουν και δεν υποκαθιστούν τις ψυχοδυναμικές διαστάσεις. Ο σύγχρονος χώρος της ψυχοσωματικής επηρεάζεται από ποικίλες τάσεις όπως η θεωρία συστημάτων, οι θεωρίες της πληροφορίας, οι αρχές της πολλαπλής αιτιολογίας των σωματικών λειτουργιών και της συμπεριφοράς, οι έννοιες της εξειδίκευσης της ψυχοφυσιολογικής απάντησης και της εγρήγορσης, η θεωρία της συντελεστικής μάθησης και αυτοελέγχου των σπλαχνικών λειτουργιών, η υπόθεση της απώλειας στην πρόκληση νόσων με τα συνοδά συναισθήματα απελπισίας και έλλειψης ελπίδας, το σύμπλεγμα παραίτησης, το ψυχοκοινωνικό στρες, η γνωστική αξιολόγηση του ατόμου, η ατομική ευαλωτότητα στη νόσο, η ικανότητα αντιμετώπισης στρεσογόνων γεγονότων και η επανατροφοδότηση. 4

5 Συστημική προσέγγιση σε θέματα υγείας 5 Ι) Ολιστική θεώρηση ο άνθρωπος ως βιοψυχοκοινωνικό ον σε διαρκή αλληλεπίδραση με τα υποσυστήματα και υπερσυστήματά του τελεονομική εντροπία: η αταξία μεταφέρεται και μετατρέπεται χωρίς νόημα η διάκριση οργανικών ψυχολογικών διεργασιών, άρα η ψυχοθεραπεία αποτελεσματική και για τα δύο. ΙΙ) Υγειογενετική προσέγγιση η υγεία και η ασθένεια ως πολυδιάστατο συνεχές όχι εστίαση στην αιτιολογία μιας συγκεκριμένης ασθένειας αλλά ενασχόληση με την ιστορία του συγκεκριμένου ανθρώπου όχι εστίαση στους αγχογόνους παράγοντες αλλά στους υγειογενετικούς οι αγχογόνοι παράγοντες όχι επικίνδυνοι αλλά φυσιολογικό φαινόμενο της ζωής διαφορετική ανάγνωση ερευνητικών ευρημάτων, αναζητώντας αποκλίσεις Η έννοια της εσωτερικής συγκρότησης: 1. αναγνώριση και αποδοχή συναισθημάτων 2. κατασκευή αισιόδοξης και ευέλικτης εικόνας για τις σχέσεις και τη ζωή 3. ανάληψη προσωπικής ευθύνης 4. αίσθηση νοήματος για τις επιλογές και τη ζωή του Antonovsky: Kobasa: Stierlin: α) ικανότητα κατανόησης και ερμηνείας β) ικανότητα χειρισμού γ) συναισθηματική επένδυση α) δέσμευση β) έλεγχος γ) πρόκληση Αυτορύθμιση Σχεσιακή αυτονομία ΙΙΙ) Η σημασία του συναισθήματος τα συναισθήματα ως σωματικές αισθήσεις «θετικά» και «αρνητικά» συναισθήματα η σημασία των πρώιμων εμπειριών IV) Οικογενειακή ανθεκτικότητα Α) Σύστημα πεποιθήσεων: 1) ευελιξία 2) αισιόδοξη προοπτική 3) υπερβατικότητα Β) Τρόπος οργάνωσης: 1) ευελιξία 2) συνοχή 3) κοινωνικοοικονομική επάρκεια Γ) Επικοινωνία και Επίλυση προβλημάτων: 1) σαφήνεια στα λεκτικά και εξωλεκτικά μηνύματα 2) ανοιχτή συναισθηματική έκφραση 3) συνεργατική επίλυση προβλημάτων Μοντέλο Olson: i) Συναισθηματική συνοχή α) συναισθηματικά αποδεσμευμένες (disengaged) β) συναισθηματικά διαφοροποιημένες (separated) γ) συναισθηματικά συνδεδεμένες (connected) ε) συναισθηματικά αδιαφοροποίητες (enmeshed)

6 6 ii) Προσαρμοστικότητα α) άκαμπτες (rigid) β) δομημένες (structured) γ) ευέλικτες (flexible) ε) χαώδεις (chaotic) iii) Οικογενειακή επικοινωνία V) Η σημασία των πρώιμων σχέσεων στην οικογένεια Συναισθηματικός δεσμός και μοτίβα συναισθηματικής συνδιαλλαγής VI) Θεραπευτικές παρεμβάσεις Ψυχοεκπαιδευτικές ομάδες «εκπαίδευση στην αυτονομία» (ομάδα Χαϊδελβέργης)