ΑΝΙΧΝΕΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ

Transcript

1 ΑΝΙΧΝΕΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ πίσω ΑΝΙΧΝΕΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ ΛΙΓΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ Η ιστορική περίοδος της ελληνικής γλώσσας αρχίζει από την πρώτη εµφάνιση γραπτών µνηµείων. Πριν µισό αιώνα και πλέον πιστεύαµε ότι τα πιο παλαιά κείµενα ελληνικής γλώσσας ήταν τα οµηρικά έπη (8ος αι. π.χ.) και η επιγραφή της Διπύλου των Αθηνών της αυτής εποχής (µαζί και η παλαιοτέρα µορφή γραφής που αποδίδει ελληνική γλώσσα). Από το 1952, όµως, ο Άγγλος αρχιτέκτων Βέντρις µαζί µε τον επίσης Άγγλο ελληνιστή Τσάντγουικ, κατόρθωσε να αναγνώσει ελληνικές επιγραφές πολύ πιο παλιές από αυτήν της Διπύλου. Οι επιγραφές αυτές ήταν γραµµένες µε αιχµηρό αντικείµενο πάνω σε πήλινες πινακίδες, ξεραµένες στον ήλιο. Η γραφή αυτή είναι συλλαβική (κάθε σηµείο αποδίδει µια και µόνο συλλαβή), και είναι γνωστή ως Γραµµική Γραφή Β (για να διαφοροποιηθεί από την προγενέστερη Γραµµική Γραφή Α, που δεν έχει ακόµη διαβαστεί, και αποδίδει την γλώσσα των Μινωιτών). Οι πινακίδες αυτές βρέθηκαν στην Κνωσσό της Κρήτης, στην Πύλο, στις Μυκήνες, στην Τίρυνθα, στη Θήβα κτλ.,και χρονολογούνται άλλες γύρω στα 1400 π.χ. (Κνωσσός) και άλλες γύρω στα 1200 π.χ. (Πύλος). Είναι κείµενα λογιστικά, και καταστάσεις προσώπων και πραγµάτων. Το γραφικό σύστηµα είναι πολύπλοκο, έχοντα 88 σηµεία, ορισµένα από τα οποία δεν έχουν ακόµα αναγνωριστεί, και αποδίδει κατά τρόπο ατελή την ελληνική γλώσσα (µυκηναϊκή διάλεκτο) της 2ης χιλιετίας. απόδοση µε συλλαβογράµµατα: To-sa pa-ka-na ΑΡ.50 µεταγραφή στα ελληνικά: τόσ(σ)α φάσγανα (ξίφος) 50

2 Μετά την καταστροφή των µυκηναϊκών κέντρων (γύρω στα 1200 π.χ.) είτε από φυσικές καταστροφές (πυρκαγιές) είτε από επιδροµές (των λαών της θάλασσας), κυρίως δε όµως επειδή τα εµπορικά κέντρα των Μυκηναΐων στα Συροπαλαιστινιακά παράλια κατέρρευσαν, ο τότε ελληνικός κόσµος έπεσε σε µια διαφορετική εποχή µε άλλα χαρακτηριστικά και άλλο προσανατολισµό που κακώς ονοµάστηκε «Σκοτεινοί αιώνες», κατά τους οποίους ο ελληνικός κόσµος υποτίθεται είχε ξεχάσει τη γραφή. Στην πραγµατικότητα, όµως, η γραφή δεν θα είχε βέβαια ξεχαστεί, απλά θα είχε περιοριστεί σε ιδιωτική χρήση και µόνον. Δεν έχουµε πλέον πινακίδες καταγράφουσες λογιστικά κείµενα, καθώς δεν υπήρχε λόγος πια να γράφονται τέτοια κείµενα λόγω της κατάρρευσης του µυκηναϊκού θαλάσσιου εµπορίου και µαζί µε αυτό και της γραφής, αλλά ιδιωτικά κείµενα µε απλές σκέψεις και καθηµερινά γεγονότα όχι πια πάνω σε διοικητικές πήλινες πινακίδες, αλλά σε φθαρτή γραφική ύλη. Η πλειονότητα των επιστηµόνων συνδυάζοντας την εµφάνιση στις θάλασσες ενός λαού των Συροπαλαιστινιακών παραλίων, των Φοινίκων, που αντικατέστησαν στο εµπόριο τον ήδη παρακµάσαντα Μυκηναϊκό εµπόριο, και στηριζόµενη από τη µια στο γεγονός ότι από τον 12ο αι. π.χ. έως και τον 8ο αι. π.χ. ο ελληνικός κόσµος είχε ξεχάσει τη γραφή και από την άλλη τις εµπορικές σχέσεις που είχε η Φοινίκη µε την Ελλάδα (Κρήτη, Εύβοια, Θήβα κ.α.), καθώς και τις οµοιότητες του ελληνικού αλφαβήτου µε το «φοινικικό» (Φοινικήια Γράµµατα Ηροδότου), υποστηρίζει µε σαφή και κατηγορηµατικό τρόπο πως το ελληνικό αλφάβητο ανάγει την προέλευσή του από το φοινικικό, µε τη διαφορά ότι το ελληνικό είναι ένα τέλειο αλφάβητο µε προσθήκη των φωνηέντων, καθώς και των γραµµάτων Φ, Χ, Ψ. Τα επιχειρήµατα συνεπτυγµένα της πλευράς αυτής είναι πως τα γράµµατα του ελληνικού αλφαβήτου οµοιάζουν µε αυτά του φοινικικού, ότι οι ονοµασίες είναι κοινές και στα δυο αλφάβητα (άλφα από το άλεφ, βήτα από το βεθ κτλ.), ότι είναι γραµµένες επί τα λαιά (από τα αριστερά προς τα δεξιά), όπως παρατηρείται στις πρωιµότερες ελληνικές επιγραφές, και,βέβαια, η αναφορά του Ηροδότου σε Φοινικήια Γράµµατα. Οπωσδήποτε αποτελεί µια ερµηνεία που έχει τη βαρύτητά της, αλλά οι επιφυλάξεις µπορεί να είναι οι εξής: η αναφορά του Ηροδότου δεν είναι ασφαλής και βεβαία κατά την κρίση του ιστορικού («ως εµοί δοκέει»), παράλληλα δε αγνοούνται άλλες πολλές αναφορές που δεν συµφωνούν µε την άποψη του Ηροδότου. Επίσης, τα γράµµατα αυτά της αλφαβήτου εµφανίζουν αρκετές οµοιότητες µε αντίστοιχα σηµεία της νεολιθικής και της χαλκής εποχής. Βέβαια, δεν έχουν αναγνωριστεί αυτά τα σηµεία (που δεν πρόκειται, όπως παλαιότερα ελέχθη, για σύµβολα κεραµέων), για να προβούµε σε ασφαλή συµπεράσµατα, αλλά αν ποτέ γίνει αυτό, θα είµαστε σε θέση να µιλάµε µε µεγαλύτερη ασφάλεια. Άλλο ένα ερώτηµα είναι πώς είναι δυνατόν όλοι οι άλλοι Σηµίτες να είχαν σφηνοειδή γραφή ή γενικά άλλοι λαοί της περιοχής την ιερογλυφική, και µόνον οι Φοίνικες να είχαν µια τέτοια γραφή. Πόθεν πήραν την γραφή τους; Βεβαίως, το «φοινικικό» αλφάβητο δεν ήταν το πρώτο, αλλά υπήρχαν κι άλλα πιο παλαιότερα, όπως το Πρωτοσιναιτικό (1600 π.χ. περίπου) και το Ουγκαριτικό σε σφηνοειδή γραφή (1300 π.χ. περίπου). Πολλοί πιστεύουν ότι οι Φοίνικες µε τη σειρά τους το έχουν πάρει από κάποιο από τα δυο. Ο Αρθούρος Έβανς στα Scripta Minoa πιστεύει πως το «φοινικικό» αλφάβητο µετασχηµατίστηκε από τις κρητικές γραφές. Το ζήτηµα, αν και επίσηµα θεωρείται ότι έχει βρει την λύση του, ωστόσο η έρευνα, έστω και ανεπίσηµα πάντα θα είναι ανοικτή.

3 Η πρώτη ευρεθείσα, µετά τις µυκηναϊκές πινακίδες, επιγραφή είναι αυτή που βρέθηκε στη Δίπυλο των Αθηνών που χρονολογείται γύρω στο 720 π.χ..

4 Είναι γραµµένη σε παλαιό αττικό αλφάβητο κυκλικά από τα δεξιά στα αριστερά (επί τα λαιά). Η επιγραφή, σε συνεχή γραφή, λέγει τα εξής: (από δεξιά στα αριστερά) ΝΙΜΝΑΚΕΔΟΤΟΤΙΕΖΙΑΠΑΤΑΤΟΛΑΤΑΝΟΤΝΑΠΝΟΤΣΕΧΡΟΝΥΝΣΟΗ (από αριστερά στα δεξιά) ΗΟΣ ΝΥΝ ΟΡΧΕΣΤΟΝ ΠΑΝΤΟΝ ΑΤΑΛΟΤΑΤΑ ΠΑΙΖΕΙ ΤΟΤΟ ΔΕΚΑΝ ΜΙΝ Μεταγραφή: hος νυν ορχηστών πάντων αταλότατα παίζει τούτου δεκαν µιν Απόδοση: «όποιος από τους χορευτές χορεύει πιο χαριτωµένα από όλους, σ αυτόν θα απονεµηθεί το αγγείο». Σχόλια: όπως βλέπουµε, το γράµµα Ε παριστάνει και το Η (ΟΡΧΕΣΤΟΝ= ορχηστων), ενώ το Ο παριστάνει και το Ω και το ΟΥ (ΠΑΝΤΟΝ = πάντων, ΤΟΤΟ = τούτου). Το γράµµα Η δεν αποδίδει ακόµα το Η (αυτό θα γίνει µόλις το 403 π.χ. επί άρχοντος Ευκλείδου µε την εισαγωγή του αλφαβήτου της Μιλήτου), αλλά αποδίδει το δασύ πνεύµα της αναφορικής αντωνυµίας hος (ός).

5 Αυτή Θα είναι µια µεγάλη ενότητα. Ξεκινάνει από Γραµµική Β πρώτη βεβαιωµένη ελληνική γλώσσα) και θα καταλήγει µέχρι τις σηµερινές νεοελληνικές διαλέκτους! Σκοπός µου είναι να διαγράψω όσο γίνεται πιο απλά και συνοπτικά την εξέλιξη της ελληνικής ανά τους αιώνες στηριζόµενος σε λογοτεχνικά κείµενα, αλλά κυρίως επιγραφικά κείµενα λόγο της αυθεντικότητας τους στην µαρτυρία της ελληνικής. Δεύτερη χρονολογικά (περίπου το τελευταίο τέταρτο του 8ου αι. π.χ.) επιγραφή είναι το «ποτήριον του Νέστορος» χαραγµένη πάνω σε ένα σκύφο πρώιµου πρωτοκορινθιακού ρυθµού, που βρέθηκε το 1954 σε τάφο της Ίσχιας (αρχ. Πιθηκούσσαι). Η επιγραφή είναι έµµετρη (σε τρεις στίχους, µε έναν καταληκτικό τροχαϊκό τρίµετρο και δυο δακτυλικά εξάµετρα) και χαραγµένη επί τα λαιά.

6 Η επιγραφή, σε συνεχή γραφή, λέγει τα εξής: (από δεξιά στα αριστερά) ΝΟΙΡΕΤΟΠ:..ΤΟΠΥΕ: :ΣΟΡΟΤΣΕΝ :ΝΟΝΕΚΑ..ΤΥΑ:.ΙΡΕΤΟΠ:ΙΣΕΙΠΕΔΟΤΝΑΔΣΟΗ ΣΕΤΙΔΟΡΦΑ:Ο.ΤΣΙΛΛΑΚ:ΙΕΣΕΡΙΑΗΣΟΡΕΜΙΗ (από αριστερά στα δεξιά) [b]νεστοροσ: :ΕΥΠΟΤ..:ΠΟΤΕΡΙΟΝ ΗΟΣΔΑΝΤΟΔΕΠΙΕΣΙ:ΠΟΤΕΡΙ.:ΑΥΤ..ΑΚΕΝΟΝ: ΗΙΜΕΡΟΣΗΑΙΡΕΣΕΙ:ΚΑΛΛΙΣΤ.Ο:ΑΦΡΟΔΙΤΕΣ[/b] (µεταγραφή) [b]νέστορος: µ[έ]ν:εύποτ[ον]:ποτέριον hός δ αν τοδε πίεσι:ποτερί[ο]:αυτ[ίκα] κενον hίµερος hαιρέσει:καλλιστε[φάν]ο:αφροδίτες [/b] (απόδοση) Καλόπιοτο βέβαια το ποτήρι του Νέστορα όποιος όµως πιει απ αυτό εδώ το ποτήρι, αµέσως θα τον καταλάβει ο πόθος της οµορφοστεφανωµένης Αφροδίτης. Παρατηρούµε ότι το γράµµα Ε παριστάνει και το Η και το ΕΙ (όχι τη γνήσια, αλλά τη νόθο δίφθογγο αποτέλεσµα αντεκτάσεων ή συναιρέσεων, φωνολογικών δηλαδή φαινοµένων) (ΠΟΤΕΡΙΟΝ = ποτήριον, ΚΕΝΟΝ = κεινον). Το γράµµα Η δεν αποδίδει ακόµα το Η (αυτό θα γίνει µόλις το 403 π.χ. επί άρχοντος Ευκλείδου µε την εισαγωγή του αλφαβήτου της Μιλήτου), αλλά αποδίδει το δασύ πνεύµα (ΗΑΙΡΕΣΕΙ = hαιρέσηι). Το γράµµα Ο παριστάνει και το Ω και το ΟΥ (όχι τη γνήσια αλλά τη νόθο δίφθογγο αποτέλεσµα αντεκτάσεων ή συναιρέσεων, φωνολογικών δηλαδή φαινοµένων) (ΠΟΤΕΡΙΟ = ποτηρίου). Από επιγραφές του επόµενου αιώνα (7ου π.χ.) µπορούµε να αναφέρουµε την κατά τύπον «οµιλούντος αντικειµένου» επιγραφή της Νικάνδρης στην Δήλο. Η επιγραφή είναι χαραγµένη στον αριστερό µηρό της Αρτέµιδος (ή της αναθέτριας Νικάνδρης) βουστροφηδόν, δηλαδή από τα αριστερά προς τα δεξιά και από τα δεξιά στα αριστερά, σύµφωνα µε την κίνηση των βοδιών που οργώνουν το χωράφι. Αποτελείται από τρεις δακτυλικούς εξαµέτρους σε αρχαϊκό αλφάβητο.

7

8 Η επιγραφή, σε συνεχή γραφή, έχει ως εξής: ΝΙΚΑΝΔΡθΜΑΝΕΘΕΚΕθΚθCΟΛΟΙΙΟΧΕΑΙΡθΙQΟΡθΔΕΙΝΟ ΘΤ3ΝΓΙΣΑΚ3ΔSΟ3Ν3ΜΟΝΙ3ΔΝΟθΛΑΣΟΧΟSθ3ΟΙΣθΑΝΟΤΟθΚΙΔ ΦθбVθSΟ VΛΟΧΟSN.. (από αριστερά στα δεξιά) [b]νικανδρθ Μ ΑΝΕΘΕΚΕΝ θκθcολοι ΙΟΧΕΑΙΡθΙ QΟΡθ ΔΕΙΝΟ ΔΙΚθΟ ΤΟ ΝΑθΣΙΟ ΕθΣΟΧΟΣ ΑλθΟΝ ΔΕΙΝΟΜΕΝΕΟΣ ΔΕ ΚΑΣΙΓΝΕΤΗ ΦθΡΑθΣΟ Δ ΑΛΟΧΟΣ Ν..[/b] (µεταγραφή) [b]νικάνδρη µ ανέθεκεν h<ε>κηβόλοι ιοχέαιρηι, Qόρη Δεινοδίκηο το Ναhσίο, έhσοχος αλήον, Δεινοµένεος δε κασιγνέτη, Φhράhσο δ άλοχος ν[υν] (απόδοση) [/b] Η Νικάνδρα µε αφιέρωσε στην εύστοχη τοξότιδα, η κόρη του Δεινοδίκου από τη Νάξο, η πιο σπουδαία ανάµεσα στις άλλες, αδελφή του Δεινοµένους, και τώρα γυναίκα του Φράξου. (σχόλια) Σε κεντρική ιωνική διάλεκτο είναι γραµµένη η επιγραφή. Χρησιµοποιείται αρχαϊκό αλφάβητο µε Ε, Ο (µεταγραφή ε και ο µακρό) για τα η, ω, ου, και Η (στην επιγραφή ως θ) µόνον για το φθόγγο που προέρχεται από α µακρό. Η προφορά του θα πρέπει, ενδεχοµένως, στην δεδοµένη στιγµή, να ήταν κάτι ανάµεσα στο Α και στο Ε (το ήτα δηλαδή, µε προφορά ε µακρόν), ας πούµε Æ. Το θ (Η) χρησιµοποιείται και για τη δασύτητα (h) (HΚΗCOΛΟΙ = h<ε>κηβόλοι (-ωι)), παρόλο που ως ιωνική διάλεκτος διατηρεί την δασύτητα. Για το γράµµα Ξ χρησιµοποιείται το σύµπλεγµα θσ (hσ) (ΝΑHΣΙΟ = Ναξίου). Για το γράµµα Φ χρησιµοποιείται το σύµπλεγµα Φθ (Φh) (ΦθΡΑΗΣΟ = Φράξου). Αντί του Κ χρησιµοποιείται µπροστά από το Ο το γράµµα «κόππα» Q (QΌΡΗ = κόρη). Ας πάρουµε τα πράγµατα εξ αρχής. Παίρνουµε το πρώτον γράµµα της αλφαβήτου, το Α. Η επικρατέστερη άποψις σήµερα είναι ότι προέρχεται από το φοινικικό άλεφ, την ταυροκεφαλή. Υπάρχει και η λεγόµενη "ελληνοκεντρική" άποψις που υποστηρίζει πως το άλφα προέρχεται από ένα

9 ρήµα άλφω (=αποκτώ). Το ρ. άλφω έχει και άλλα παράγωγα, όπως το αλφάνω, το αλφεσίβοιος, το αλφηστής. Οι λέξεις αυτές έχουν σχέση ενδεχοµένως µε προοµηρικές εµπορικές σχέσεις ανταλλακτικού δικαίου στην Ανατολική Μεσόγειο. Η λέξη αλφεσίβοιος υπάρχει στον Όµηρο στην φράση "αλφεσίβοιοι παρθέναι" (< άλφω + βους) και σηµαίνει παρθένες που αντηλλάγησαν µε βόδια. Οι Ελληνες αποκαλούσαν τα νοµίσµατα "βους", γιατί ητο αποτυπωµένη επ' αυτων κεφαλή βοός. Η έννοια της προχρηµατιστικής ανταλλαγής γίνεται έτσι σαφής. Υπάρχει δε και παροιµία αρχαία όπου λέγεται "τα δ' άλλα σιγω. / βους επί γλώσσηι µέγας βέβηκεν" (Αισχ. Αγαµέµνων 36-7) (= ως προς τ' άλλα σιωπώ. πήρα πολλά για να κλείσω το στόµα µου). Αν το άλφα / αλφω-αλφαίνω-αλφεσίβοιος εχει πράγµατι σχέση µε το ανταλλακτικό δίκαιο, τότε µπορεί να ισχύει το γεγονός ότι τόσο στην Ιερογλυφική και Γραµµική Α όσο και στην Γραµµική Β το ιδεόγραµµα της "µεταβίβασης", του "πάρε - δώσε" είναι αυτό που φαίνεται στον πίνακα: Η κάθετη και οι 3 οριζόντιες γραµµές. Υπάρχει µια συνέχεια εικονιστική, αλλά εκεί που πάσχει η θεώρηση αυτή είναι στην απόδοση. Στην ΓΑ το ιδεόγραµµα σηµαίνει a-pa (άλφα δλδ), προερχόµενον εκ της ενώσεως του ιδεογράµµατος που σηµαίνει aκαι του ιδεογράµµατος που σηµαίνει pa. Το ίδιο ιδεόγραµµα στην ΓΒ έχει την φωνητική αξία te. Πώς µπορούν να γεφυρωθούν αυτές οι δυσκολίες; Πώς η φωνητική αξία του "φοινικικού" a-pa ( δλδ άλφα) έδωκε την θέση της στην φωνητική γ αξία te, έτσι ώστε να έχουµε µια σαφέστερη εικόνα του ανταλλακτικού δικαίου της Ανατολικής Μεσογείου; ΔΕΙΤΕ ΤΩΡΑ ΕΝΑ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΑ ΠΙΝΑΚΑ ΜΕ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΞΙΑ ΜΕ ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗΣ ΟΛΩΝ ΓΡΑΜΜΙΚΗΣ Α ΠΑΡΑΒΟΛΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΜΒΟΛΩΝ ΑΛΦΑΒΗΤΟΥ

10 ΠΙΝΑΚΑΣ ΜΕ ΕΝΤΑΓΜΕΝΑ ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΤΗΣ ΓΡΑΜΜΙΚΗΣ ΓΡΑΦΗΣ Α ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΑ

11 ΜΕ ΤΑ ΜΕΤΕΠΕΙΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΤΑ ΦΟΙΝΙΚΙΚΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΗΣ ΠΑΡΑΚΑΤΩΩ ΔΕΙΤΕ ΓΙΑ ΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΠΟΥ ΣΗΜΕΡΑ ΔΕΝ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΜΕ Ήτα Ἧτα (δασυνόµενο) Το γράµµα ήτα (κεφαλαίο Η, πεζό η) είναι το έβδοµο γράµµα του ελληνικού αλφαβήτου. Στο ευκλείδιο αλφάβητο κατείχε την όγδοη θέση. Στο ελληνικό σύστηµα αρίθµησης έχει αριθµητική αξία η =8. Προέρχεται από το φοινικικό γράµµα heth και σε ορισµένα τοπικά αλφάβητα της αρχαίας Ελλάδας διατήρησε και την µορφή αυτήν. Στα περισσότερα αλφάβητα συµβόλιζε τον δασύ ήχο του πνεύµατος της δασείας και προφερόταν ως ἡτα (hēta). Στο ιωνικό αλφάβητο όµως, επειδή η ιωνική διάλεκτος απώλεσε τον αρχικό δασύ φθόγγο στις λέξεις («ψίλωση»), κατέληξε να προφέρεται ως ἠτα (ēta) και να συµβολίζει το µακρόχρονο φωνήεν [ē]. Όταν όµως καθιερώθηκε το ιωνικό αλφάβητο σε πολλές περιοχές της αρχαίας Ελλάδας, προέκυψε η ανάγκη να αποδίδεται µε κάποιον τρόπο ο δασύς φθόγγος, µια και το ήτα ήταν πλέον [ē]. Έτσι κατέληξαν να χρησιµοποιούνται τα δύο µισά του Η, το µεν αριστερό ἧτα ( ) ως δασύς φθόγγος, το δε δεξιό για να αποδώσει την έλλειψη δασύτητας ἦτα ( ). Τα πνεύµατα δασεία ( ) και ψιλή ( ) όπως τα ξέρουµε σήµερα προέκυψαν από το αριστερό και το δεξί µισό του Η αντίστοιχα. Στη σύγχρονη προφορά ταυτίζεται µε το ι. Η εξέλιξη αυτή στην προφορά πραγµατοποιήθηκε κατά την περίοδο της κοινής ελληνικής και ονοµάστηκε ιωτακισµός).

12 Το Η αντιστοιχεί στο λατινικό H h, όταν συµβολίζει τον ήχο της δασείας (π.χ. Ελλάς Hellas), αλλά στο E e (π.χ. Άρης Ares) ή στο I i, όταν συµβολίζει φωνήεν (π.χ. Αθήνα Athina). Το Η συµβόλιζε σε ένα αρχαιότερο ελληνικό σύστηµα αρίθµησης, το ακροφωνικό σύστηµα αρίθµησης, τον αριθµό 100, από το πρώτο γράµµα της λέξης ἑκατό που γράφονταν ΗΕΚΑΤΟΝ ἑκατόν (όπου το αρχικό Η αντικαταστάθηκε τελικά από το πνεύµα της δασείας). Σω Αυτή η σελίδα είναι για το γράµµα σω της βακτριανής γραφής. Νόµισµα του Κανίσκο, Βασιλιά της Ινδίας.

13 Χειρόγραφο της Βακτρίας που περιέχει τα γράµµατα Ρω, Φι και Σω. Το σω (Ϸ, ϸ) είναι γράµµα που χρησιµοποιήθηκε για τη γραφή της βακτριανής γλώσσας, όταν αυτή γραφόταν µε το ελληνικό αλφάβητο. Στη Βακτριανή (σήµερα βόρειο Αφγανιστάν) µετά από την κατάκτησή της από τον Μέγα Αλέξανδρο επίσηµη γλώσσα ήταν τα ελληνικά. Περίπου δύο αιώνες αργότερα αυτό το καθεστώς άλλαξε και τα ελληνικά έχασαν την επίσηµη θέση τους. Παρ' όλα αυτά οι ιθαγενείς συνέχιζαν να γράφουν τη γλώσσα τους µε το ελληνικό αλφάβητο, στο οποίο είχε προστεθεί το σω, για να αποδώσει πιθανώς µια µορφή συριστικού συµφώνου που φωνητικά προσέγγιζε το παχύ σίγµα, όπως στην αγγλική λέξη shoot, ή στην γαλλική chateau (ΔΦΑ: /ʃ/). Το σω δεν χρησιµοποιήθηκε ποτέ για τη γραφή ελληνικών λέξεων. Το σχήµα του µοιάζει µε το Ρ αν προεκτείνουµε την κάθετη γραµµή προς τα πάνω, ή µε το Φ χωρίς το αριστερό ηµικύκλιο. Λόγω της οµοιότητάς του µε το ρω το βακτριανό γράµµα ονοµάστηκε σω µετά από πρόταση γλωσσολόγων. Στο σύστηµα κωδικοποίησης Unicode είναι καταχωρισµένο ως εξής: Sho γράµµα κώδικας όνοµα Ϸ GREEK CAPITAL LETTER SHO U+03F7 (κεφαλαίο σω) ϸ GREEK SMALL LETTER SHO U+03F8 (πεζό σω) Everson, Michael and Sims-Williams, Nicholas (2002) Proposal to add two Greek letters for Bactrian to the UCS (pdf) Emperor Kanishka

14 Στίγµα Το στίγµα (Ϛ ϛ) [1] είναι σύµπλεγµα (λιγατούρα) των χαρακτήρων σ και τ, που χρησιµοποιείται στο ελληνικό σύστηµα αρίθµησης ως σύµβολο του αριθµού έξι (6) και, παλαιότερα, στη θέση του ζεύγους στ για τη γραφή λέξεων όπως π.χ. στρατός (ϛρατός), στύλος (ϛύλος), αντίστασις (αντίϛασις) κ.λπ. Σήµερα χρησιµοποιείται σπάνια σε κλασικά κείµενα για παράδειγµα και τη θέση του στο ελληνικό σύστηµα αρίθµησης έχει πάρει το στ. ]Ιστορία Τον Μεσαίωνα, αφού το δίγαµµα είχε πλέον εκπέσει σε αχρηστία ως γράµµα στην ελληνιστική κοινή και χρησιµοποιούνταν µόνο ως αριθµητικό για να αναπαραστήσει το 6, το στίγµα ταυτίστηκε µε το δίγαµµα λόγω σχεδιαστικής οµοιότητας (στην καλλιγραφία). Έτσι, σταδιακά το αντικατέστησε ως σύµβολο του αριθµού έξι. Ιστορικά το στίγµα δεν έχει κεφαλαία µορφή, διότι ως σύµπλεγµα δεν χρησιµοποιήθηκε στη θέση του Στ αλλά µόνο του στ, ενώ ως αριθµητικό ήταν πάντα πεζό. Σήµερα όµως, για να καλυφθεί η πιθανή µετατροπή σε κεφαλαία µιας λέξης ή φράσης που το περιλαµβάνει, σχεδιάστηκε και η κεφαλαία του µορφή, η οποία βασίστηκε στο Ϲ (µηνοειδές σίγµα). κωδικοποίησης Unicode είναι καταχωρισµένο ως εξής: Στο σύστηµα ]Παραποµπές - σηµειώσεις γράµµα κώδικας όνοµα Ϛ U+03DA Greek Letter Stigma (κεφαλαίο στίγµα ) ϛ U+03DB Greek Small Letter Stigma (πεζό στίγµα ) 1. Ο Θ. Βοσταντζόγλου στο Αντιλεξικόν ή Ονοµαστικόν της Νεοελληνικής Γλώσσης, εκδ 1962, σελ. 424 περιλαµβάνει το στίγµα στα σηµεία γραφής.

15 Σαν Βάζο από την Κόρινθο. Η επιγραφή «Περσέας» είναι γραµµένη µε το κορινθιακό αλφάβητο απο τα δεξιά προς τα αριστερά και περιέχει το γράµµα «Σαν». Δωρικό γράµµα σαν (Ϻ, ϻ) το οποίο χρησιµοποιήθηκε για να αποδώσει πιθανώς µια µορφή συρριστικού συµφώνου που φωνητικά προσέγγιζε το /ts/ ή το /s/. Τὸ Δωριέες µὲν σὰν καλέουσι, Ἴωνες δὲ σίγµα. Ἡρόδοτος. Ακόµα και ο όρος σαµφορά (ενν. ίππος) πλάστηκε (πρβλ. Αριστοφ. Ιππ 603) για να χαρακτηρίσει τους ίππους της Σικυώνος (Ϻικύων) που έφερανϻ) ήταν δηλαδή στιγµατισµένοι µε το γράµµα σαν, εν αντιθέσει προς τους ίππους της Κορίνθου (Ϙόρινθος) που έφεραν το χαρακτηριστικό του γράµµατος κόππα ( εξ ου και κοππατίαι). Στο ίδιο αλφάβητο δεν συνυπήρχαν σίγµα και σαν. Κόππα

16 Το αργυρό Τετράδραχµο. Το Κόππα κάτω από τον Πήγασο σήµαινε ότι αυτό είναι νόµισµα της αρχαίας Κορίνθου. Το κεραυνόµορφο κόππα που συµβολίζει το 90 Το κόππα (Ϟ, ϟ) είναι γράµµα των πρώιµων ελληνικών αλφαβήτων µεταξύ του π και του ρ, που ισοδυναµούσε ηχητικά µε το κ. Ενώ το γράµµα κάππα χρησιµοποιήθηκε στην ελληνική για να δηλώσει στη γραφή, ως τα µέσα περίπου του 6ου π.χ. αιώνα το άηχο κλειστό ουρανικό σύµφωνο που προφέρουµε λ.χ. στα νεοελληνικά κυρία - και, την ίδια περίοδο για την απόδοση του άηχου κλειστού υπερωικού συµφώνου πρό των ο και υ, αυτού που προφέρουµε σήµερα στις λέξεις κόσµος -ακούω χρησιµοποιήθηκε το γράµµα κόππα (Ϟ). Έτσι στα αρχαϊκά ελληνικά αλφάβητα βρίσκουµε να γράφονται ΔΙΚΕ (=δίκη), ΚΑΛΟΣ(=καλός), ΑΛΚΙΒΙΑΔΕΣ(=Αλκιβιάδης), αλλά ϞΑϞΟΣ (=κακός),ϟορε(=κόρη), ΛΕϞΥΘΟΣ(=λήκυθος), ϞΟΡΙΝΘΟΣ(=Κόρινθος). Φωνολογικώς η χρήση δύο διαφορετικών γραµµάτων στις αρχαϊκές, κυρίως, επιγραφές σηµαίνει ότι το φωνολογικό σύστηµα της Ελληνικής διέθετε δύο αλλόφωνα του κ: ένα ουρανικό και ένα υπερωικό, κάτι αντίστοιχο δηλαδή στην προφορά -αλλά όχι στη γραφή- µε αυτό που συµβαίνει στη νέα Ελληνική. Η γενικευµένη χρήση ενός µόνο κ (του κάππα) από τα µέσα του 6ου π.χ. αιώνα σηµαίνει είτε ότι η διαφορά αυτή στην προφορά έπαψε από τότε να υπάρχει είτε ότι έπαψε απλώς να δηλώνεται στη

17 γραφή. Ενώ για τη γραφή λέξεων χρησιµοποιήθηκε η µορφή του αρχαϊκού κόππα ( Ϙ ϙ ), στο ελληνικό σύστηµα αρίθµησης το κόππα χρησιµοποιείται µέχρι και σήµερα µε τη µορφή του κεραυνόµορφου κόππα ( Ϟ ϟ )για να δηλώσει τον αριθµό 90. Στο λατινικό αλφάβητο το γράµµα κόππα αντιστοιχεί στο γράµµα Q. Η παροιµία "Οὐδὲ κόππα γιγνώσκων" λέγονταν για εντελώς αδαή άνθρωπο. [ Archaic Koppa Koppa του Νίκου Νικολάου (Nick Nicholas) Δίγαµµα Παµφυλιακό δίγαµµα Το δίγαµµα (Ϝ ϝ), ή πιθανώς βαυ, είναι το έκτο γράµµα του αρχαίου ελληνικού αλφαβήτου (ετυµολογία: δις +γάµµα διττό, διπλό, δύο φορές γάµµα). Την ονοµασία του οφείλει στο σχήµα του (δύο κεφαλαία γάµµα). Η φωνητική αξία του ήταν ένας ασθενής διχειλικός συµφωνικός φθόγγος, που πλησίαζε τον ήχο του σηµερινού ελληνικού β. Η ασθενής άρθρωσή του ήταν και ο λόγος της βαθµιαίας σίγησης και πλήρους τελικά αποβολής του από την ελληνική γλώσσα. Πρώτοι από τους αρχαίους Έλληνες έπαψαν να προφέρουν το δίγαµµα οι Ίωνες και οι Αττικοί. Στη λακωνική διάλεκτο το δίγαµµα διατηρήθηκε ως τον 2ο π.χ. αιώνα. Σε άλλες λέξεις αποδόθηκε µε τη δίφθογγο ου, τα γράµµατα υ, β, φ και τη δασεία ( ), που πλέον χρησιµοποιείται µόνο στο πολυτονικό σύστηµα γραφής, (λ.χ. Ϝορώ - ὁρῶ), σε άλλες πάλι έχει εκπέσει και χαθεί (λ.χ. Ϝοίνος - οἶνος).

18 Την ύπαρξη του διγάµµα στον Όµηρο κατέδειξε ο άγγλος φιλόλογος Bentley, εξηγώντας πλήθος µετρικών ανωµαλιών και χασµωδιών στη γλώσσα των οµηρικών επών, που οφείλονταν στην απουσία του γράµµατος κατά τη καταγραφή των επών µε το κλασσικό ευκλείδειο αλφάβητο των 24 γραµµάτων (σε χρήση από το 403 π.χ. µέχρι σήµερα) που δεν περιείχε πλέον το δίγαµµα, το κόππα και το δίσιγµα. Στην τσακωνική γλώσσα ακούγονται µέχρι και σήµερα σε ορισµένες λέξεις αποµεινάρια του αρχαίου αυτού φθόγγου που προφέρεται σήµερα [v]. Στο ελληνικό σύστηµα αρίθµησης το δίγαµµα, αφού ήταν έκτο στο αλφάβητο, συµβόλιζε τον αριθµό 6. Όταν όµως αποβλήθηκε από το αλφάβητο, στη θέση του (ως αριθµού) χρησιµοποιήθηκε το στίγµα (Ϛ ), λόγω και της οµοιότητάς του µε την καλλιγραφική µορφή του Ϝ ϝ. Το δίγαµµα, καθώς είχε διατηρηθεί στη µορφή του ελληνικού αλφαβήτου που χρησιµοποιήθηκε στην Κάτω Ιταλία, διατηρήθηκε και στο λατινικό που προέκυψε από αυτό, ως F f στην αντίστοιχη θέση (6ο) µε το αρχαίο ελληνικό αλφάβητο. Παραποµπές Peter T. Daniels - William Bright (edd.), The World's Writing Systems, New York, Oxford University Press, Jean Humbert, Histoire de la langue grecque, Paris, Michel Lejeune, Phonétique historique du mycénien et du grec ancien, Klincksieck, Paris, "In Search of The Trojan War", pp ,187 by Michael Wood, 1985, published by BBC. Εξωτερικοί σύνδεσµοι Digamma Pamphylian Digamma του Νίκου Νικολάου (Nick Nicholas) Αρχαίες λέξεις που άρχιζαν µε το δίγαµµα: perseus.tufts.edu Σαµπί Το σαµπί (ϡ, ή µε την αρχαία επιγραφική του µορφή: ), είναι παλαιό και παρωχηµένο πλέον γράµµα

19 του ελληνικού αλφαβήτου. Εµφανίζεται µόνο σε αρχαϊκές γραφές της Μικράς Ασίας και συγκεκριµένα σε κυζικινή γραφή και ειδικότερα στη λέξη "ναύσσον" στη θέση του διπλού σ.αλλά και σε γραφή της Εφέσσου η λέξη τεσσαρακοντα εµφανίζεται ως τεϡαραϙοντα, µε την ιωνική µορφή του που µοιάζει µε αυτή του γράµµατος Τ. Αυτό το γράµµα πιθανολογείται ότι είναι ίδιο µε αυτό που αργότερα εισάχθηκε στο µιλησιακό σύστηµα αρίθµησης, όπου χρησιµοποιήθκε ως σύµβολο του αριθµού 900. Τόσο ο αρχικός σχεδιασµός όσο και η αρχική ονοµασία του γράµµατος είναι άγνωστη. Πιθανολογείται ότι προήλθε από παραλλαγή του αρχαϊκού γράµµατος "σαν", και ενίοτε ονοµάζεται "σαν" και σήµερα. Η σηµερινή ονοµασία "σαµπί" είναι επίσης µεταγενέστερη, των όψιµων βυζαντινών χρόνων. Φέρεται να προέρχεται ως σύνθετη λέξη Ὡσὰν πῖ (σαν - το γράµµα - πι), και βασίζεται στη σηµερινή µορφή κεκλιµένου Π (Ϡ), που εξελίχθηκε κατά τα βυζαντινά χρόνια, µε ενδιάµεσες µορφές το και. Σηµειώνεται ότι το γράµµα αυτό φέρονταν στο τέλος του ελληνικού αλφαβήτου φερόµενο µόνο σε αντίγραφα και µηδέποτε σε επιγραφές ή σε νοµίσµατα. Στη νεότερη εποχή χρησιµοποιούταν επίσηµα στη γραµµαταρίθµηση ελληνικών νόµων και διαταγµάτων όπως δηµοσιεύονταν παλαιότερα σε ΦΕΚ.

20 (1): Το γράµµα αφαιρέθηκε σε πρώιµες περιόδους, πριν την κλασική εποχή. Η αρχαία γραφή ήταν µεγαλογράµµατη, Η µικρογράµµατη γραφή είναι βυζαντινή ανάπτυξη. Το σαµπί έχει µια πολύπλοκη ιστορία καί αµφισβητείται αν η σηµερινή µορφή χρησιµοποιήθηκε ποτέ σαν γράµµα. Βλ. sampi (2): Η αρχαϊκή προφορά φαίνεται εντός παρενθέσεως. ΤΕΛΙΚΑ ΕΧΟΥΜΕ ΠΟΛΛΑ ΑΚΟΜΑ ΝΑ ΣΚΕΦΤΟΥΜΕ ΝΑ ΜΑΘΟΥΜΕ ΚΑΙ ΝΑ ΑΝΑΚΑΛΥΨΟΥΜΕ ΠΑΝΩΩ ΣΤΟ ΘΕΜΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΑΛΦΑΒΗΤΟΥ ΤΕΛΟΣ