ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΙΕΡΑΡΧΗΣΗΣ ΤΟΥ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ: ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ ΤΩΝ ΚΕΝΤΡΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Transcript

1 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΙΕΡΑΡΧΗΣΗΣ ΤΟΥ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ: ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ ΤΩΝ ΚΕΝΤΡΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Γεμενετζή, Γεωργία 1,* 1 Εντεταλμένη διδασκαλίας (Π.Δ. 407/80), Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Κυζίκου 35, Καλαμαριά, 55133, Τηλ , gemenetz@uth.gr Λέξεις Κλειδιά: οικιστικό δίκτυο, αστικές λειτουργίες, πληθυσμός, χωρική ανάλυση Περίληψη: Η εργασία έχει ως αντικείμενο την εισαγωγή και επεξεργασία μεθοδολογικών εργαλείων για τη χωρική ανάλυση και ιεράρχηση του οικιστικού δικτύου με βάση τις αστικές λειτουργίες και τον πληθυσμό των κέντρων. Η εφαρμογή της μεθοδολογίας σε δύο διαφορετικές χρονικές περιόδους επιτρέπει διαπιστώσεις για τη διαχρονική αλλαγή των κέντρων, όσον αφορά τόσο τη χωρική κατανομή και την κατάταξή τους στην ιεραρχία του οικιστικού δικτύου όσο και το ρόλο τους σε αυτό, συγκρίνοντας τον οικονομικό τους ρόλο με το ρόλο τους ως οικιστικοί υποδοχείς. Η θεωρία των κεντρικών τόπων αποτελεί το θεωρητικό υπόβαθρο για τη διατύπωση της μεθοδολογίας. Τα πρωτογενή δεδομένα προέρχονται από τη Γ.Γ.ΕΣΥΕ και αφορούν τον αριθμό των καταστημάτων/επιχειρήσεων κατά κλάδο οικονομικής δραστηριότητας για τα έτη 2003 και 1988 και τον πληθυσμό για τα έτη 2001 και Τα αποτελέσματα αναπαρίστανται χαρτογραφικά επιτρέποντας την ερμηνεία της χωρικής κατανομής των κέντρων και του ρόλου τους. Η περιοχή επιρροής της Θεσσαλονίκης αποτελεί το εμπειρικό πεδίο εφαρμογής της μεθοδολογίας. METHODOLOGY OF IERARCHY OF URBAN SYSTEM: IMPLICATIONS FOR THE CHANGE OF THE CENTERS ROLE THROUGH TIME IN THE AREA OF THESSALONIKI Gemenetzi, Georgia 1,* 1 Adjunct Lecturer, University of Thessaly, Department of Planning and Regional Development, Pedion Areos, Volos, gemenetz@uth.gr Keywords: urban system, urban functions, population, spatial analysis Abstract: The objective of this paper is the introduction and elaboration of methodological tools with regard to the spatial analysis and hierarchy of the urban system on the basis of the urban functions and the population of the centers. The application of the methodology in two different time periods results in implications for the change of the role of the centers through time, with regard not only to their spatial distribution and their classification in the hierarchy of the urban system, but also to their role comparing their economic role with their role as population receivers. The theory of central places consists in the theoretical base for the setting of the methodology. The statistical data regard the number of businesses per sector of economic activity for the years 2003 and 1988 and the population for the years 2001 and The results are shown in maps allowing the interpretation of the spatial distribution and the role of the centers. The methodology is applied to the influence area of Thessaloniki. 1. Εισαγωγή Η εργασία στοχεύει στην ανάλυση της δομής του οικιστικού δικτύου και ειδικότερα στη διερεύνηση της μεταβολής των κέντρων, όσον αφορά τόσο τη διαχρονική αλλαγή του ρόλου τους όσο και τη χωρική τους κατανομή. Συγκρίνεται ο ρόλος των κέντρων ως οικιστικοί υποδοχείς και

2 ως κέντρα εξυπηρέτησης της ευρύτερης περιοχής τους. Για το σκοπό αυτό κατασκευάζεται ένα μεθοδολογικό πλαίσιο σύγκρισης των κέντρων όσον αφορά την ταξινόμησή τους α) με βάση τις αστικές λειτουργίες και β) με βάση το πληθυσμιακό τους μέγεθος. Η μεταβολή του ρόλου των κέντρων εξετάζεται ως προς τη χωρική τους κατανομή παράλληλα με τη διαχρονική αλλαγή του ρόλου τους. Η θεωρία των κεντρικών τόπων (Christaller 1933/66) προσφέρει το υπόβαθρο για τη μεθοδολογία ταξινόμησης των κέντρων με βάση τις αστικές λειτουργίες. Όσον αφορά την ταξινόμηση των κέντρων, ο βαθμός «κεντρικότητας» μιας περιοχής προσδιορίζεται ως μία κλίμακα, στη μια άκρη της οποίας βρίσκεται ο πληθυσμός και στην άλλη οι αστικές λειτουργίες. 1 Ο πληθυσμός αποτελεί τον αφετηριακό βασικό δείκτη που προσδιορίζει τη θέση των κέντρων σε ένα αστικό σύστημα. Οι κεντρικές λειτουργίες του ιδιωτικού τομέα (εμπόριουπηρεσίες) και του δημόσιου τομέα (κοινωνικές και διοικητικές υπηρεσίες) αποτελούν τις δυο βασικές κατηγορίες αστικών λειτουργιών των οποίων η χωρική οργάνωση ταυτίζεται με τη σημαντικότητα των περιοχών (Ιωάννου 2005:150). Η αστική λειτουργία αναφέρεται σε μια συγκεκριμένη υπηρεσία ή αγαθό που παρέχεται σε ένα κέντρο και εξυπηρετεί τον πληθυσμό που κατοικεί σε αυτόν και έναν πληθυσμό της ευρύτερης περιοχής του ανάλογα με το εύρος της λειτουργίας. Όλα τα κέντρα έχουν έναν αριθμό από αγαθά και υπηρεσίες που παρέχουν, αλλά η μίξη και το εύρος των λειτουργιών αυτών ποικίλλουν (Martin 2000). Γενικά τα μεγάλα αστικά κέντρα έχουν μεγαλύτερο αριθμό και είδος αγαθών και υπηρεσιών και άρα μεγαλύτερη περιοχή εμβέλειας. Έτσι, θεωρητικά υπάρχει ταύτιση της ιεραρχίας των κέντρων όσον αφορά την κατάταξή τους με βάση τον πληθυσμό και με βάση τις αστικές λειτουργίες. Στην πραγματικότητα, όμως οι αστικές λειτουργίες ενός κέντρου δεν αντιστοιχούν απαραίτητα στο μέγεθος της πληθυσμιακής του συγκέντρωσης. Έτσι, ένα κέντρο μπορεί να περιέχει έναν πολύ μεγαλύτερο αριθμό λειτουργιών από αυτόν που θα μπορούσε να δικαιολογήσει ο πληθυσμός του, αλλά και έναν μικρότερο αριθμό λειτουργιών από αυτόν που θα απαιτούσε ο πληθυσμός του για να εξυπηρετηθεί. Λαμβάνοντας υπόψη την ιεράρχηση των κέντρων με βάση τόσο τον πληθυσμό όσο και τις αστικές λειτουργίες, τα κέντρα μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις κατηγορίες ανάλογα με το ρόλο τους στην περιοχή που βρίσκονται (βλ. σχετικά Martin 2000): Κέντρα των οποίων η ιεράρχηση με βάση τις αστικές λειτουργίες είναι σημαντικά υψηλότερη από την αντίστοιχη πληθυσμιακή ιεράρχηση. Πρόκειται για κέντρα εξυπηρέτησης μιας ευρύτερης περιοχής τους που προσφέρουν αγαθά και υπηρεσίες υψηλότερης τάξης από αυτήν που θα υποδείκνυε το πληθυσμιακό τους μέγεθος. Κέντρα των οποίων η ιεράρχησή με βάση τις αστικές λειτουργίες είναι παρόμοια με την πληθυσμιακή τους ιεράρχηση. Στα κέντρα αυτά το επίπεδο των αστικών λειτουργιών συγκλίνει με το πληθυσμιακό επίπεδο. Κέντρα των οποίων η ιεράρχηση με βάση τις αστικές λειτουργίες είναι σημαντικά χαμηλότερη από την αντίστοιχη πληθυσμιακή ιεράρχηση. Πρόκειται για κέντρα που βρίσκονται στη σφαίρα επιρροής ενός μεγαλύτερου κέντρου, με αποτέλεσμα οι προσφερόμενες αστικές λειτουργίες να είναι χαμηλότερου επιπέδου από αυτό που θα υποδείκνυε το πληθυσμιακό τους μέγεθος. 2. Μεθοδολογικές επιλογές και πεδίο εφαρμογής 2.1 Μεθοδολογικό πλαίσιο Για την ιεράρχηση των κέντρων με βάση τις αστικές λειτουργίες είναι απαραίτητη η καταγραφή όλων των κλάδων των τριτογενών δραστηριοτήτων που περιλαμβάνονται στην περιοχή μελέτης. Για την ιεράρχηση των κέντρων με βάση τον πληθυσμό επιλέγεται να χρησιμοποιηθεί ο μόνιμος πληθυσμός αντί του πραγματικού, ο οποίος βασίζεται αποκλειστικά στους μόνιμους κατοίκους και δε λαμβάνει καθόλου υπόψη τους «περιοδικούς» (Πίνακας 1). 1 Την προσέγγιση αυτή χρησιμοποιεί ο Champion (2001) για να προσδιορίσει την πολυκεντρική αστική περιοχή.

3 Πίνακας 1. Πηγές δεδομένων για την ιεράρχηση των κέντρων με βάση α) τις αστικές λειτουργίες και β) τον πληθυσμό Άξονες Διερεύνησης Πηγές Δεδομένων Αστικές Λειτουργίες ( κεντρικοί τόποι ) ΓΓ ΕΣΥΕ - Μητρώο Επιχειρήσεων Αριθμός Επιχειρήσεων σε διψήφια ανάλυση ΣΤΑΚΟΔ 03 (μέχρι το επίπεδο Δήμου) Πληθυσμός ΓΓ ΕΣΥΕ - Απογραφή Καταστημάτων Πίνακας Κ2: Καταστήματα, μέση ετήσια απασχόληση κατά κλάδο οικονομικής δραστηριότητας με γεωγραφική κατανομή μέχρι του επιπέδου Δήμου και Κοινότητας (δηλαδή μέχρι το σημερινό επίπεδο Δημοτικής και Τοπικής Κοινότητας) ΓΓ ΕΣΥΕ - Απογραφή Πληθυσμού Μόνιμος Πληθυσμός (μέχρι το επίπεδο οικισμού) ΓΓ ΕΣΥΕ - Απογραφή Πληθυσμού Μόνιμος Πληθυσμός (μέχρι το επίπεδο οικισμού Ειδικότερα, η διερεύνηση της ιεραρχίας και της οργάνωσης των κέντρων με βάση τις αστικές λειτουργίες στηρίζεται στη θεωρία των «κεντρικών τόπων». Κάθε «κεντρικός τόπος» χαρακτηρίζεται από το φάσμα των αγαθών και των υπηρεσιών που προσφέρει. Η ιεραρχία των αγαθών και των υπηρεσιών σε τάξεις μεγέθους οδηγεί σε μια αντίστοιχη ιεραρχία των κεντρικών τόπων. Οι βαθμίδες (τάξεις) των κέντρων ορίζονται με βάση τις ομάδες των κλάδων που το κάθε κέντρο περιέχει. Με βάση τη θεωρία των κεντρικών τόπων ο ορισμός της βαθμίδας των κέντρων λαμβάνει υπόψη μόνο την πλήρη κάλυψη όλων των κλάδων στην περιοχή μέχρι τη συγκεκριμένη βαθμίδα. Για να ανήκει ένα κέντρο σε μια βαθμίδα θα πρέπει να περιλαμβάνει όλους τους κλάδους που περιλαμβάνουν και τα κατώτερης βαθμίδας κέντρα συν τους κλάδους που ανήκουν αποκλειστικά στη βαθμίδα του. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι ένα κέντρο μιας οποιασδήποτε ενδιάμεσης βαθμίδας δεν περιλαμβάνει κλάδους που εντάσσονται σε μεγαλύτερης τάξης κέντρα. Οι κλάδοι των τριτογενών δραστηριοτήτων ομαδοποιούνται σε έξι κατηγορίες ανάλογα με τη συχνότητα εμφάνισής τους στα κέντρα, καθεμία από τις οποίες αντιστοιχεί σε μία βαθμίδα κέντρων. Η πρώτη ομάδα περιέχει τους πιο σπάνιους κλάδους που εμφανίζονται σε ελάχιστα κέντρα και η τελευταία έκτη ομάδα περιέχει τους κλάδους που εμφανίζονται σε όλα τα κέντρα (Καυκαλάς 1999: 51-54). Για την ταξινόμηση των κέντρων με βάση τον πληθυσμό, υπολογίζεται η ποσοστιαία κατανομή του πληθυσμού ανά κέντρο στο σύνολο της περιοχής μελέτης. Γίνεται ομαδοποίηση σε έξι τάξεις που αντιστοιχούν σε έξι διαφορετικές βαθμίδες κέντρων, καθεμία από τις οποίες αντιπροσωπεύει ένα συγκεκριμένο εύρος της ποσοστιαίας κατανομής στο σύνολο της περιοχής, το οποίο διατηρείται διαχρονικά σταθερό. Για κάθε ταξινόμηση κατασκευάζονται οι αντίστοιχοι θεματικοί χάρτες για δυο διαφορετικές χρονικές περιόδους. Ο διαχωρισμός του αστικού συστήματος σε έξι βαθμίδες κέντρων τόσο με βάση τον πληθυσμό όσο και με βάση τις αστικές λειτουργίες επιτρέπει τη χωροχρονική σύγκριση των κέντρων, αφενός, ως προς κάθε επιλεγμένο μέγεθος, αφετέρου, ως προς τη μεταβολή του ρόλου τους. Τέλος, όσον αφορά τη μεταβολή του ρόλου των κέντρων, για κάθε χρονική περίοδο κατασκευάζεται ένα γράφημα στο οποίο τα κέντρα ταξινομούνται κατά αύξουσα σειρά βάσει της βαθμίδας στην οποία αντιστοιχεί το πληθυσμιακό τους μέγεθος. Στο ίδιο γράφημα παρουσιάζεται η ιεράρχηση των κέντρων βάσει των αστικών λειτουργιών. Τα κέντρα των οποίων η ιεράρχηση βάσει των αστικών λειτουργιών είναι δύο ή και περισσότερες θέσεις χαμηλότερα ή υψηλότερα από την ιεράρχηση βάσει του πληθυσμού θεωρούνται ότι έχουν αντίστοιχα ρόλο κέντρου εξυπηρέτησης μιας ευρύτερης περιοχής ή ρόλο οικιστικού υποδοχέα. 2.2 Ειδικότερες τεχνικές επεξεργασίας Αναφορικά με το γεωγραφικό επίπεδο καταγραφής, όσον αφορά τα καταστήματα και τους κλάδους του τριτογενή τομέα τα δεδομένα των παλαιότερων απογραφών της Γ.Γ. ΕΣΥΕ (Απογραφή Καταστημάτων 1988) αναφέρονται στους Δήμους και τις Κοινότητες που υπήρχαν πριν από την εφαρμογή του Ν. 2539/1997 (Σχέδιο Καποδίστριας), τα οποία αντιστοιχούν στις σημερινές βάσει του Σχεδίου Καλλικράτης- Δημοτικές και Τοπικές Κοινότητες (παλαιότερα Δημοτικά και

4 Κοινοτικά Διαμερίσματα). Αντίθετα, τα δεδομένα της απογραφής του 2003 έχουν ως κατώτερο χωρικό επίπεδο τους Δήμους και τις Κοινότητες όπως έχουν συγκροτηθεί μετά το Σχέδιο Καποδίστρια. Για τη σύγκριση των δεδομένων διαφορετικών χρονικών περιόδων ενός άξονα διερεύνησης γίνεται η απαραίτητη αναγωγή στο επίπεδο των Καποδιστριακών Δήμων. Η επιλογή των Καποδιστριακών Δήμων αποτελεί τη μικρότερη διοικητική και χωρική ενότητα για την οποία είναι δυνατή η χωροχρονική συσχέτιση και των δύο αξόνων διερεύνησης, ταυτίζοντας στην ουσία το επίπεδο των κέντρων με το επίπεδο των Δήμων. Στο Μητρώο Επιχειρήσεων της Γ.Γ. ΕΣΥΕ του έτους 2003 περιλαμβάνονται όλες οι επιχειρήσεις ανά μονοψήφιο και διψήφιο κλάδο οικονομικής δραστηριότητας (ΣΤΑΚΟΔ 03) ανά Δήμο. Στην πραγματικότητα τα στοιχεία αυτά προέρχονται από το Υπουργείο Οικονομικών. Έτσι, ειδοποιός διαφορά με την παλαιότερη απογραφή είναι ότι αυτή περιλαμβάνει μόνο τις επιχειρήσεις που αποδίδουν ΦΠΑ. Και στις δύο απογραφές τηρούνται τα στοιχεία εμπιστευτικότητας των στοιχείων. Αυτό σημαίνει ότι αν σε ένα κλάδο αντιστοιχεί μια μόνο επιχείρηση δεν «απογράφεται». Παρά το γεγονός ότι τα στοιχεία των δύο απογραφών δεν είναι απολύτως συγκρίσιμα, εντούτοις θεωρείται ότι αποτυπώνουν τη δυναμική του τριτογενούς τομέα ανά περιοχές εφόσον αυτή συγκρίνεται με την αλλαγή του συνόλου της περιοχής μελέτης. 2.3 Πεδίο εφαρμογής Η περιοχή επιρροής της Θεσσαλονίκης αποτελεί το εμπειρικό πεδίο χωρικής ανάλυσης της δομής του οικιστικού δικτύου εφαρμόζοντας την προτεινόμενη μεθοδολογία. Πρόκειται για μια περιοχή ευρύτερη από τη μέχρι σήμερα θεσμικά ορισμένη στο ΡΣΘ Ευρύτερη Περιοχή της Θεσσαλονίκης (Ν. 1565/85) και μικρότερη από την περιοχή που προτείνει το υπό επικαιροποίηση ΡΣΘ. Η περιοχή επιρροής της Θεσσαλονίκης έχει οριστεί με βάση τις ροές μετακίνησης των εργαζομένων στο Πολεοδομικό Συγκρότημα Θεσσαλονίκης (ΠΣΘ) από τους Δήμους της ΠΚΜ (βλ. σχετικά Γεμενετζή 2011) (Σχήμα 1). Το ΠΣΘ -παρά τη διοικητική του διαίρεση σε 16 Δήμουςαποτελεί μια ενιαία μορφολογικά και λειτουργικά αστική περιοχή που συνιστά το πρώτης σε τάξη κέντρο της περιοχής μελέτης. Τα υπόλοιπα κέντρα χαμηλότερου επίπεδου ταυτίζονται με το γεωγραφικό επίπεδο των Καποδιστριακών Δήμων για λόγους ομογενοποίησης των στατιστικών στοιχείων (βλ. 2.2). Εκτός του ΠΣΘ, η περιοχή μελέτης περιλαμβάνει 23 Καποδιστριακούς Δήμους. Ο πρωτογενής τομέας εντοπίζεται στο δυτικό τμήμα της περιοχής μελέτης από τον Γαλλικό ποταμό μέχρι τον οδικό άξονα Θεσσαλονίκης-Κιλκίς, στην περιοχή γύρω από τις λίμνες (Δ. Κορώνειας και Καλλινδοίων) και σε ορισμένες πεδινές περιοχές του Περιαστικού Δακτυλίου (Δήμος Βασιλικών, Επανομής). Ο τριτογενής τομέας συγκεντρώνεται στις αστικές περιοχές ή στους μικρότερους οικισμούς με εξαίρεση τον τουρισμό που εντοπίζεται στις νότιες παραθαλάσσιες περιοχές (κυρίως στους Δήμους Επανομής και Καλλικράτειας). Η περιοχή διατρέχεται από ένα ικανοποιητικό οδικό δίκτυο. Οι σημαντικότερες αλλαγές του οδικού δικτύου που επηρεάζουν τη χωρική κατανομή των κέντρων και την αλλαγή του ρόλου τους είναι η αναβάθμιση της Εθνικής Οδού Θεσσαλονίκη-Νέα Καλλικράτεια-Νέα Μουδανιά στα μέσα της δεκαετίας του και η ολοκλήρωση της Εξωτερικής Περιφερειακής Θεσσαλονίκης μετά το 2000.

5 Σχήμα 1. Η περιοχή μελέτης: Διοικητική διαίρεση και χαρακτηριστικά χωρικής οργάνωσης 3. Εμπειρική εφαρμογή 3.1 Ιεράρχηση με βάση τις αστικές λειτουργίες Το 1988 υπάρχουν στην περιοχή μελέτης δεκαοχτώ κλάδοι του τριτογενούς τομέα και το 2003 εικοσιτέσσερις κλάδοι. Η διαφορά στον αριθμό των κλάδων δεν οφείλεται μόνο στην αύξηση του αριθμού των καταστημάτων του τριτογενούς τομέα αλλά και στο διαφορετικό τρόπο απογραφής των καταστημάτων και ταξινόμησης των κλάδων. Στο Μητρώο Επιχειρήσεων 2003 η απογραφή των καταστημάτων χρησιμοποιεί τη στατιστική ταξινόμηση των κλάδων οικονομικής δραστηριότητας κατά ΣΤΑΚΟΔ 2003 κατά διψήφιο κωδικό, ενώ στην Απογραφή Καταστημάτων 1988 χρησιμοποιεί τη στατιστική ταξινόμηση των κλάδων κατά ΣΤΑΚΟΔ-92 κατά διψήφιο κωδικό. Σχετικά με τον τριτογενή τομέα, οι διαφορές εντοπίζονται περισσότερο στη διάσπαση ορισμένων κλάδων λόγω της αλλαγής του περιεχομένου τους (STACOD 2003:10). Η πρώτη ομάδα περιέχει τους πιο σπάνιους κλάδους που εμφανίζονται μόνο στο ΠΣΘ. Αυτό σημαίνει ότι το ΠΣΘ συγκεντρώνει όλων των ειδών τα αγαθά και τις υπηρεσίες που υπάρχουν στην Περιοχή Επιρροής του και κατ επέκταση η περιοχή αγοράς του καλύπτει το σύνολο αυτής της περιοχής. Η τελευταία έκτη ομάδα περιέχει όλους τους κλάδους που εμφανίζονται σε όλους τους Δήμους. Αυτοί έχουν τη μικρότερη περιοχή αγοράς και καλύπτουν αποκλειστικά άμεσες βασικές ανάγκες. Αναλυτικότερα, τα στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν για τον ορισμό των βαθμίδων των κέντρων παρουσιάζονται στους Πίνακες 2 και 3. Παρακάτω, στους χάρτες (Σχήμα 2 και 3) φαίνεται η ταξινόμηση των Δήμων με βάση τις αστικές λειτουργίες για τα έτη 1988 και Από την παρατήρηση των χαρτών φαίνεται ότι το αστικό σύστημα της περιοχής το 1988 δεν περιλαμβάνει κανένα κέντρο δεύτερης βαθμίδας. Τα περισσότερα κέντρα τρίτης βαθμίδας συγκεντρώνονται στο δυτικό τμήμα της περιοχής μελέτης (Δ. Κουφαλίων, Χαλκηδόνας, Εχεδώρου και Χαλάστρας), ενώ μόλις ένα κέντρο υπάρχει στο ανατολικό τμήμα (Δ. Θερμαϊκού). Περισσότερα είναι τα κέντρα τέταρτης βαθμίδας που εντοπίζονται ανατολικά και μόλις ένα (Δ. Αγίου Αθανασίου) βρίσκεται δυτικά. Το 2003 είναι εμφανής η διαχρονική μετατόπιση των κέντρων υψηλότερης βαθμίδας από το βορειοδυτικό στο νοτιοανατολικό τμήμα της περιοχής μελέτης. Ειδικότερα, υπάρχουν δύο κέντρα δεύτερης βαθμίδας (Δ. Εχεδώρου και Θερμαϊκού) ανατολικά του ΠΣΘ και δύο κέντρα τρίτης βαθμίδας (Δ. Ωραιοκάστρου και Θέρμης) δυτικά. Το αστικό σύστημα της περιοχής κυριαρχείται στο ανατολικό τμήμα από κέντρα τέταρτης

6 βαθμίδας, ενώ στο δυτικό υπάρχει μόνο ένα κέντρο τέταρτης βαθμίδας (Δ. Χαλάστρας). Η υπόλοιπη περιοχή χαρακτηρίζεται από κέντρα πέμπτης και έκτης βαθμίδας. Πίνακας 2: Συχνότητα εμφάνισης των κλάδων του τριτογενούς τομέα στην Περιοχή Επιρροής, 1988 Κλάδοι τριτογενή τομέα που υπάρχουν στην Περιοχή Συχνότητα εμφάνισης Επιρροής στους Δήμους 95. Ιατρικές και υγειονομικές υπηρεσίες Χονδρικό εμπόριο απορριμμάτων-αποκομμάτων Ενοικιάσεις ακινήτων Αποθηκεύσεις Μεσίτες αντιπρόσωποι Υπηρεσίες υγιεινής και νεκροταφείων Μεταφορές Κοινωνική πρόνοια κλπ. επαγγελματικές οργανώσεις Ασφάλειες Διεκπεραιώσεις υποθέσεων Τράπεζες κλπ. οικονομικά ιδρύματα Επικοινωνίες Ενοικιάσεις κινητών Προσωπικές υπηρεσίες Υπηρεσίες αναψυχής και πολιτισμού Λιανικό εμπόριο Εστιατόρια-ξενοδοχεία Χονδρικό εμπόριο 25 Πηγή στοιχείων: ΓΓ. ΕΣΥΕ, Απογραφή Καταστημάτων 1988 Ομάδες κλάδων 1 η ομάδα 2 η ομάδα 3 η ομάδα 4 η ομάδα 5 η ομάδα 6 η ομάδα Πίνακας 3: Συχνότητα εμφάνισης των κλάδων του τριτογενούς τομέα στην Περιοχή Επιρροής, 2003 Κλάδοι τριτογενή τομέα που υπάρχουν στην Περιοχή Συχνότητα εμφάνισης Επιρροής 75. Δημόσια διοίκηση και άμυνα, υποχρεωτική κοινωνική ασφάλιση 62. Εναέριες μεταφορές Υδάτινες μεταφορές Ασφαλίσεις και συνταξιοδοτικά ταμεία Ενδιάμεσοι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί Δραστηριότητες οργανώσεων με μέλη μ.α.κ. 7 σε μικρο-ζώνες* Ταχυδρομεία και τηλεπικοινωνίες Έρευνα και ανάπτυξη Δραστηριότητες συναφείς με δραστηριότητες ενδιάμεσων χρηματοπιστωτικών οργανισμών Διάθεση λυμάτων και απορριμμάτων, υγιεινή και παρόμοιες δραστηριότητες Υγεία και κοινωνική μέριμνα Βοηθητικές και συναφείς προς τις μεταφορές 11 δραστηριότητες ταξιδιωτικών πρακτορείων 80. Εκπαίδευση Πληροφορική και συναφείς δραστηριότητες Δραστηριότητες σχετικές με ακίνητη περιουσία Εκμίσθωση μηχανημάτων και εξοπλισμού χωρίς χειριστή, εκμίσθωση ειδών ατομικής και οικιακής χρήσης Ψυχαγωγικές, πολιτιστικές και αθλητικές δραστηριότητες Άλλες δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών Άλλες επιχειρηματικές δραστηριότητες Χερσαίες μεταφορές Ξενοδοχεία και εστιατόρια Λιανικό εμπόριο, εκτός από το εμπόριο αυτοκίνητων οχημάτων και μοτοσικλετών Χονδρικό εμπόριο και εμπόριο με προμήθεια Εμπόριο, συντήρηση και επισκευή αυτοκίνητων οχημάτων και μοτοσικλετών 25 Πηγή στοιχείων: ΓΓ. ΕΣΥΕ, Μητρώο Επιχειρήσεων έτους 2003 Ομάδες κλάδων 1 η ομάδα 2 η ομάδα 3 η ομάδα 4 η ομάδα 5 η ομάδα 6 η ομάδα

7 Σχήμα 2. Ιεράρχηση των κέντρων με βάση τις αστικές λειτουργίες, 1988 Σχήμα 3. Ιεράρχηση των κέντρων με βάση τις αστικές λειτουργίες, Ιεράρχηση με βάση τον πληθυσμό Όσον αφορά το πληθυσμιακό μέγεθος, το 1991 τα σημαντικότερα οικιστικά κέντρα της περιοχής μελέτης αποτελούν οι Δήμοι Εχεδώρου, Λαγκαδά και Αγίου Αθανασίου στα δυτικά και βόρεια του ΠΣΘ, οι οποίοι κατατάσσονται στα κέντρα τρίτης βαθμίδας. Στα κέντρα τέταρτης βαθμίδας ανήκουν οι Δήμοι που βρίσκονται στο περιαστικό δυτικό τμήμα και ο Δήμος Μίκρας ανατολικά του ΠΣΘ. Οι υπόλοιποι Δήμοι εντάσσονται στα κέντρα πέμπτης και έκτης βαθμίδας. Ως προς τη χωρική τους θέση τα σημαντικότερα κέντρα συγκεντρώνονται στο δυτικό τμήμα της περιοχής με αποτέλεσμα την άνιση χωρικά οργάνωση του αστικού συστήματος. Το 2001 η κατάσταση μεταβάλλεται καθώς νέοι οικιστικοί υποδοχείς αναδεικνύονται οι Δήμοι Θέρμης και Θερμαϊκού ανατολικά του ΠΣΘ που εντάσσονται στα κέντρα τρίτης τάξης ανεβαίνοντας μία και δύο βαθμίδες αντίστοιχα. Αλλά και οι γειτονικοί του ΠΣΘ Δήμοι Ωραιοκάστρου και Χορτιάτη βελτιώνουν τη θέση τους στο αστικό σύστημα και αναδεικνύονται σε οικιστικούς υποδοχείς τρίτης τάξης ανεβαίνοντας αντίστοιχα δύο και μία βαθμίδες στην ταξινόμηση των κέντρων. Παράλληλα, ο

8 Δήμος Εχεδώρου αυξάνει την ποσοστιαία πληθυσμιακή κατανομή του με αποτέλεσμα να αλλάζει βαθμίδα κέντρου από την τρίτη στη δεύτερη. Ο Δήμος Χαλκηδόνας που δεν επωφελείται από τη συνολική αύξηση της περιοχής μεταβάλλει τη θέση του προς τα κάτω στην ιεραρχία των κέντρων κατά μία βαθμίδα. Η μεταβολή των Δήμων στις βαθμίδες των κέντρων συνοδεύεται από μια περισσότερο ισόρροπη χωρικά κατανομή των κέντρων ανά βαθμίδα μεταξύ του ανατολικού και δυτικού τμήματος. Η μετατόπιση της πληθυσμιακής συγκέντρωσης από το δυτικό στο ανατολικό τμήμα συσχετίζεται και με την αναβάθμιση του οδικού άξονα Θεσσαλονίκη-Νέα Καλλικράτεια από βασικό εθνικό δίκτυο σε αυτοκινητόδρομο, η οποία μειώνει τη χρονοαπόσταση από το ΠΣΘ προσελκύοντας πληθυσμό. Σχήμα 4. Ιεράρχηση των κέντρων με βάση τον πληθυσμό, 1991 Σχήμα 5. Ιεράρχηση των κέντρων με βάση τον πληθυσμό, Διαπιστώσεις για τη χωροχρονική αλλαγή του ρόλου των κέντρων Στα Σχήματα 6 και 7 απεικονίζεται η σύγκριση της ιεράρχησης των κέντρων με βάση τον πληθυσμό και τις αστικές λειτουργίες για δύο διαφορετικές χρονικές περιόδους. Τα κέντρα των οποίων η ιεράρχηση με βάση τις αστικές λειτουργίες είναι μέχρι μία θέση ψηλότερα η χαμηλότερα

9 Βαθμίδα κέντρων Βαθμίδα κέντρων 1 ο Συνέδριο Χωρικής Ανάλυσης: Πρακτικά, Αθήνα, 2013, Σ. Καλογήρου (Επ.) ISBN: από την ιεράρχηση με βάση τον πληθυσμό προσφέρουν αγαθά και υπηρεσίες ανάλογα με το μέγεθος του πληθυσμού τους. Κατά συνέπεια, δεν έχουν κάποιον ιδιαίτερο ρόλο στην περιοχή μελέτης ΠΣΘ Δ. ΜΙΚΡΑΣ Δ. ΧΟΡΤΙΑΤΗ Δ. ΑΞΙΟΥ Δ. ΠΙΚΡΟΛΙΜΝΗΣ Δ. ΜΥΓΔΟΝΙΑΣ Δ. ΜΗΧΑΝΙΩΝΑΣ Δ. ΘΕΡΜΗΣ Δ. ΕΠΑΝΟΜΗΣ Δ. ΚΟΡΩΝΕΙΑΣ Δ. ΑΣΣΗΡΟΥ Δ. ΓΑΛΛΙΚΟΥ Δ. ΚΑΛΛΙΘΕΑΣΔ. ΩΡΑΙΟΚΑΣΤΡΟΥ Δ. ΑΓΙΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Δ. ΚΑΛΛΙΚΡΑΤΕΙΑΣ Δ. ΒΑΣΙΛΙΚΩΝ Δ. ΚΑΛΛΙΝΔΟΙΩΝ Δ. ΛΑΓΚΑΔΑ Δ. ΕΧΕΔΩΡΟΥ Δ. ΚΟΥΦΑΛΙΩΝ Δ. ΧΑΛΚΗΔΟΝΟΣ Δ. ΧΑΛΑΣΤΡΑΣ Δ. ΘΕΡΜΑΙΚΟΥ ιεράρχηση με βάση τον πληθυσμό ιεράρχηση με βάση τις λειτουργίες Αριθμός κέντρων Σχήμα 6. Ταξινόμηση των κέντρων με βάση τον πληθυσμό και τις αστικές λειτουργίες, Δ. ΚΟΡΩΝΕΙΑΣ Δ. ΧΑΛΚΗΔΟΝΟΣ Δ. ΠΙΚΡΟΛΙΜΝΗΣ Δ. ΜΥΓΔΟΝΙΑΣ Δ. ΑΣΣΗΡΟΥ Δ. ΑΓΙΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Δ. ΚΟΥΦΑΛΙΩΝ Δ. ΑΞΙΟΥ Δ. ΚΑΛΛΙΝΔΟΙΩΝ Δ. ΛΑΓΚΑΔΑ Δ. ΓΑΛΛΙΚΟΥ Δ. ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ Δ. ΜΙΚΡΑΣ Δ. ΜΗΧΑΝΙΩΝΑΣ Δ. ΒΑΣΙΛΙΚΩΝ Δ. ΕΠΑΝΟΜΗΣ Δ. ΧΟΡΤΙΑΤΗ Δ. ΧΑΛΑΣΤΡΑΣ Δ. ΚΑΛΛΙΚΡΑΤΕΙΑΣ 3 Δ. ΘΕΡΜΗΣ Δ. ΩΡΑΙΟΚΑΣΤΡΟΥ 2 1 Δ. ΕΧΕΔΩΡΟΥ ΠΣΘ Δ. ΘΕΡΜΑΙΚΟΥ Αριθμός κέντρων ιεράρχηση με βάση τον πληθυσμό ιεράρχηση με βάση τις λειτουργίες Σχήμα 7. Ταξινόμηση των κέντρων με βάση τον πληθυσμό και τις αστικές λειτουργίες, Στο τέλος της δεκαετίας του 1990 (Σχήμα 6), ο Δήμος Θερμαϊκού αναδεικνύεται σε κέντρο εξυπηρέτησης της ευρύτερης περιοχής του, καθώς βρίσκεται τρεις θέσεις ψηλότερα βάσει των αστικών λειτουργιών συγκριτικά με τον πληθυσμό. Αυτό οφείλεται κυρίως στη συγκέντρωση πολλών δραστηριοτήτων που σχετίζονται με τον τουρισμό, καθιστώντας την περιοχή κέντρο δραστηριοτήτων ελεύθερου χρόνου. Αντίθετα, ο Δήμος Μίκρας βρίσκεται δύο θέσεις ψηλότερα όσον αφορά τον πληθυσμό σε σχέση με τις αστικές λειτουργίες. Αυτό σημαίνει ότι έχει χαρακτήρα

10 οικιστικού υποδοχέα της περιοχής του ΠΣΘ. Στο τέλος της δεκαετίας του 2000 (Σχήμα 7), η ανάδειξη των Δήμων Λαγκαδά και Αγίου Αθανασίου σε οικιστικούς υποδοχείς στο βορειοδυτικό τμήμα της περιοχής μελέτης, οφείλεται κυρίως στη σχετική αποδυνάμωση των αστικών λειτουργιών τους λόγω της μετατόπισης των αστικών λειτουργιών στο ανατολικό τμήμα. Επιπλέον, οι Δήμοι Θερμαϊκού, Θέρμης και Ωραιοκάστρου αναδείχθηκαν σε κέντρα πληθυσμιακής συγκέντρωσης χωρίς όμως οι δύο τελευταίοι να μεταβάλλουν το ρόλο τους καθώς αντίστοιχα αναβαθμίστηκε η ιεράρχησή τους ως προς τις αστικές λειτουργίες. Ειδικά ο Δήμος Θερμαϊκού αποτέλεσε περιοχή συγκέντρωσης πληθυσμού, καθώς η δεύτερη κατοικία μετατράπηκε σε πρώτη, δεδομένου ότι η περιοχή διέθετε ήδη αρκετές εξυπηρετήσεις. Ο Δήμος Μίκρας που αποτελούσε οικιστικό υποδοχέα, αναβάθμισε τη θέση του στην ιεράρχηση όσον αφορά τις αστικές λειτουργίες, εξισορροπώντας έτσι τη σχέση πληθυσμού και εξυπηρετήσεων. Τέλος, οι Δήμοι Κουφαλίων και Χαλκηδόνας υποβίβασαν τη θέση τους ως προς τις αστικές λειτουργίες. Γενικά, οι παραπάνω μεταβολές στην ιεράρχηση των κέντρων και στη χωροχρονική αλλαγή του ρόλου τους σχετίζονται με την ενδυνάμωση του νοτιοανατολικού τμήματος της περιοχής μελέτης που οφείλεται στην ελκτικότητα της περιοχής λόγω του ευνοϊκού φυσικού περιβάλλοντος αλλά και στη βελτίωση της προσπελασιμότητας. Συνολικά, η εφαρμοζόμενη μεθοδολογία δίνει τη δυνατότητα ανάλυσης της δομής του οικιστικού δικτύου τόσο ως προς μεμονωμένα μεγέθη που προσδιορίζουν τη σημαντικότητα των κέντρων, όσο και ως προς τη σύνθεση των επιλεγμένων μεγεθών με ειδική αναφορά στη διαχρονική αλλαγή του ρόλου των κέντρων. 5. Βιβλιογραφία Ελληνική Γεμενετζή, Γ., 2011, Αστική Διάχυση και Οικιστικό Δίκτυο: έννοιες και εργαλεία ανάλυσης με εφαρμογή στην περιοχή επιρροής της Θεσσαλονίκης. Διδακτορική Διατριβή, Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ Ιωάννου, Β., 2005, Τουρισμός και Οικιστικό Δίκτυο. Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα: ΕΜΠ Καυκαλάς, Γ. (επιμ.), 1999, Θεσσαλονίκη, Μείωση της Μονοκεντρικότητας στο Πολεοδομικό Συγκρότημα και ο Ρόλος του Τριτογενούς Τομέα. Θεσσαλονίκη: Ζήτη Γ.Γ. ΕΣΥΕ, Μητρώο Επιχειρήσεων έτους 2003: - Αριθμός επιχειρήσεων ανά Δήμο στην Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας και μονοψήφιο κλάδο οικονομικής δραστηριότητας (ΣΤΑΚΟΔ 03) - Αριθμός επιχειρήσεων ανά Δήμο στην Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας σε διψήφια ανάλυση (ΣΤΑΚΟΔ 03) Γ.Γ. ΕΣΥΕ, Απογραφή Καταστημάτων έτους 1988: - Καταστήματα, μέση ετήσια απασχόληση κατά κλάδο οικονομικής δραστηριότητας με γεωγραφική κατανομή μέχρι του επιπέδου δήμου και κοινότητας ΓΓ ΕΣΥΕ - Απογραφή Πληθυσμού Μόνιμος Πληθυσμός ΓΓ ΕΣΥΕ - Απογραφή Πληθυσμού Μόνιμος Πληθυσμός Διεθνής Champion, A.G., 2001, A Changing Demographic Regime and Evolving Polycentric Urban Regions: Consequences for the Size, Composition and Distribution of City Populations, Urban Studies, 38, 4, pp Christaller, W., 1933, Die zentralen Orte in Süddeutschland. Gustav Fischer, Jena. Martin, B.S., 2000, The Irish Urban System and its Dynamics, Department of the Environment and Local Government, Spatial Planning Unit