«ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΩΝ ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ ΑΝΑ ΤΩ ΚΟΣΜΩ ΚΑΙ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΜΗΔΕΝΙΚΗ ΑΝΟΧΗΣ»

Transcript

1 «ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΩΝ ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ ΑΝΑ ΤΩ ΚΟΣΜΩ ΚΑΙ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΜΗΔΕΝΙΚΗ ΑΝΟΧΗΣ» Η παρούσα εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο παρακολούθησης του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών του Τομέα Ποινικών Επιστημών του Τμήματος Νομικής (ΕΚΠΑ-ΝΟΠΕ) για το μάθημα Ποινές εν ελευθερία, το ακαδημαϊκό έτος Επιμέλεια : Ανθή Ν. Γεώργα, ικηγόρος, ΜΣ Ποινικού ικαίου Νομικής Σχολής Αθηνών ΩΜΦ Τομέα Ποινικών Επιστημών Νομικής Σχολής Αθηνών και μέλος της συντακτικής ομάδας του indubio.gr και ΜΑΡΙΓΩ ΠΙΤΤΑΡΑ, ικηγόρος Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Επισημαίνεται πάντως ότι κατά τον Ν. 2121/1993 και κατά τη ιεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με τον Ν. 100/1975), απαγορεύεται η αναδημοσίευση και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου, με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη. 1

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΝΟΜΙΚΗ ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΩΝ ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ - Β. Η ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΝΑ ΤΩ ΚΟΣΜΩ - 1. ΩΦΕΛΙΜΙΣΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ - Ι. Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΚΡΙΤΩΝ - ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΤΩΝ ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ ΟΥΣΙΩΝ - ΙΙ. Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΥΠΕΡΜΑΧΩΝ - ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΤΩΝ ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ ΟΥΣΙΩΝ - 2. ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ - Ι. ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΗΣ - Ι. ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ - ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΜΗΔΕΝΙΚΗΣ ΑΝΟΧΗΣ (ZERO TOLERANCE) - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ : ΤΙ ΕΧΕΙ ΓΙΝΕΙ ΜΕΧΡΙ ΤΩΡΑ, ΤΙ ΠΡΟΤΕΙΝΟΥΜΕ, ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΘΕΣΗ, ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ. 2

3 Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Μέχρι και πριν λίγες δεκαετίες η λέξη «ναρκωτικά» ακουγόταν σπάνια, τη χρησιμοποιούσαν ελάχιστα, κάποιοι ενδεχομένως και να μην την καταλάβαιναν. Οπωσδήποτε πάντως αποτελούσε όρο αν όχι αδιάφορο, πάντως αξιολογικά ουδέτερο για τον πολύ κόσμο. Κανείς δε φανταζόταν ότι τα ναρκωτικά θα ανάγονταν στη «μάστιγα» της εποχής, θα αποτελούσαν συχνότατη αιτία θανάτου και το βασικό λόγο πληθυσμιακής συμφόρησης των καταστημάτων κράτησης. Όπως παρατηρεί και ο καθηγητής Ν. Κουράκης 1, σε ό,τι αφορά τουλάχιστον την ελληνική πραγματικότητα, μόλις πριν από ορισμένα χρόνια, περί τις αρχές της δεκαετίας του 1970, η κατάσταση εμφανιζόταν «ειδυλλιακή». Παρόλο που ο αριθμός των καταγεγραμμένων χρηστών τοξικών ουσιών ήταν μεγάλος, αναλογικά με τον τότε πληθυσμό, ωστόσο, το πρόβλημα δεν εμφανιζόταν καθολικό, καθώς ειδικές μόνο κατηγορίες ατόμων εμπλέκονταν σχετικά- ναυτικοί, ρεμπέτες, οι λεγόμενοι «χασικλήδες», συνεχιστές της παράδοσης που ξεκίνησαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες. Με την πάροδο των χρόνων το ζήτημα άρχισε να παίρνει ολοένα και μεγαλύτερες διαστάσεις, που ξεφεύγουν από τα στενά τοπικά ή εθνικά όρια τα ναρκωτικά αποτελούν πια εγγενές πρόβλημα της παγκόσμιας κοινότητας για την καταπολέμηση του οποίου ενεργοποιούνται και συστρατεύονται όλα τα όργανα της διεθνούς έννομης τάξης- κυβερνήσεις, διεθνείς οργανισμοί, οργανωμένη ιδιωτική πρωτοβουλία. Αναμφίβολα, στη διάδοση των ναρκωτικών συνετέλεσαν, μεταξύ άλλων, το πνεύμα αμφισβήτησης θεσμών και αξιών κατά τη δεκαετία του 1960 (φοιτητικό κίνημα, εργατικό κίνημα, κτλ), η επαφή και ο συγχρωτισμός των λαών 1 Εγκληματολογικοί Ορίζοντες, 28 Επίκαιρες Μελέτες, Συστηματικά Διαρθρωμένες, ως εισαγωγή στην Επιστήμη της Εγκληματολογίας, Τόμος Β Πραγματολογική Προσέγγιση και επιμέρους ζητήματα, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα- Κομοτηνή 2005, σελ. 74 επ. 3

4 αρχικά με τα ταξίδια και τους μικτούς γάμους και πλέον σε καθημερινή βάση, στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης και της Ενωμένης Ευρώπης, η ελεύθερη πώληση επικίνδυνων φαρμάκων στα φαρμακεία, ο μιμητισμός, η ασφυκτική ατμόσφαιρα και η αποξένωση των σύγχρονων απαλλοτριωμένων κοινωνιών. Με την παρούσα προβληματική θα επιχειρήσουμε να δούμε το θέμα «ναρκωτικά» όχι μόνο ως κοινωνικό πρόβλημα εκτός από την κοινωνιολογική διάσταση του ζητήματος, θα μας απασχολήσει και η νομική (ποινική- εγκληματολογική) πλευρά, καθώς, όπως προαναφέρθηκε, τα εγκλήματα τα σχετικά με τα ναρκωτικά συνιστούν τον πλέον δημοφιλή λόγο έκτισης ποινής στερητικής της ελευθερίας στις μέρες μας. ΝΟΜΙΚΗ ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΩΝ ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ Η κατοχή, χρήση, διάθεση στο κοινό ήτοι «εμπορία» και διακίνηση ναρκωτικών ουσιών τυποποιείται ως εγκληματική πράξη, και δη κακουργηματικού χαρακτήρα το πρώτον σε ειδικούς ποινικούς νόμους. Το στοιχείο αυτό, ότι δηλαδή οι σχετικές πράξεις δεν εντάσσονται συστηματοποιημένες στον Ποινικό Κώδικα, αλλά βρίσκονται εκτός κωδικοποιημένου νόμου σε ξεχωριστό νομοθέτημα, καταδεικνύει ότι πράγματι τα εγκλήματα τα σχετικά με τα ναρκωτικά αποτελούν φαινόμενο που βρίσκεται σε έξαρση τις τελευταίες δεκαετίες, και που χρίζει ξεχωριστής αντιμετώπισης, καθώς δεν παρουσιάζει κάποια αξιολογική ομοιότητα με κανένα άλλο έγκλημα, ώστε να ενταχθεί σε κάποιο από τα κεφάλαια του Ποινικού Κώδικα. Έτσι, οι πρώτες ελληνικές ποινικές ρυθμίσεις 2, που έχουν ως αντικείμενο πράξεις σχετικές με τα ναρκωτικά εμφανίζονται ήδη στις 2 Νίκος Παρασκευόπουλος, Η καταστολή της διάδοσης των ναρκωτικών στην Ελλάδα, Β έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2004, σελ.47 4

5 πρώτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα. Αρχικά, οι προπολεμικές ρυθμίσεις στόχευαν μέσω της ποινικοποίησης στην καταστολή συμπεριφορών φυγοπονίας και άτακτης ζωής και στην προστασία του κρατικού μονοπωλίου από πράξεις λαθρεμπορίας. Αργότερα- τη μεταπολεμική περίοδο- καταδεικνύεται η σοβαρότητα αυτών των πράξεων και η καταστολή της χρήσης και της διακίνησης των ναρκωτικών γίνεται αυτοσκοπός του νομοθέτη. Μια γρήγορη επισκόπηση των νομοθετημάτων που ίσχυσαν 3, μέχρι να φθάσουμε στο σημερινό Ν. 1729/1987, επιβεβαιώνει τα παραπάνω. Σήμερα, ο νόμος που τιμωρεί στην Ελλάδα τα εγκλήματα αυτά είναι ο Ν. 1729/1987, (όπως τροποποιήθηκε με τους ν. 2161/1993 και ν. 2408/1996) «καταπολέμηση της διάδοσης των ναρκωτικών, προστασία των νέων και άλλες διατάξεις». Το νομοθέτημα αυτό περιγράφει σε ξεχωριστά άρθρα τα εγκλήματα «προμήθειας» και «διακίνησης» από αυτά της «κατοχής» και «χρήσης». Γενικά, έχει επικριθεί ότι απειλεί αυστηρές ποινές αδιακρίτως. 4 Η ολοένα και αυξανόμενη ευαισθητοποίηση των αρχών, αλλά και των πολιτών αποτυπώνεται και στη σχετική δραστηριότητα σε επίπεδο διεθνούς νομικής σκηνής. Όσο το πρόβλημα γίνεται εντονότερο, τόσο πιο 3 Ν. 1681/1919 «Περί αλητείας και εποπτείας»: ποινικοποίηση της χρήσεως του χασίς. Ν. 2107/1920 : ποινικοποίηση αυτοτελών πράξεων, αποσύνδεση από την αλητεία Ν. 2736/1921 και Ν.Δ. 14/ : ποινικοποιείται η εμπορία και χρήση και άλλων ουσιών, πλην του χασίς, όπως όπιο, μορφίνη, ηρωίνη κλπ. Ν. 5539/1932 : «περί μονοπωλίου των ναρκωτικών φαρμάκων και του ελέγχου αυτών», σκοπείται η αντιμετώπιση του λαθρεμπορίου των ναρκωτικών, σχετικά ήπιες ρυθμίσεις. Α.Ν. 2430/1940 : απειλούνται πιο αυστηρές ποινές. Α.Ν. 911/1937 : κυρώνει τη διεθνή σύμβαση «προς καταστολήν του παράνομου εμπορίου των ναρκωτικών» Ν.Δ. 3080/1954 : πρώτο μεταπολεμικό νομοθέτημα, όχι ουσιαστικές αλλαγές, για πρώτη φορά διάκριση «μικρής εμπορίας» από διακίνηση. Ν. 743/1970 : «περί τιμωρίας των παραβατών των νόμων περί ναρκωτικών και ουσιών προκαλουσών τοξικομανίαν ή εξάρτησιν του ατόμου ως και περί μεταχειρίσεως των τοξικομανών εν γένει», νομοθέτημα της απριλιανής δικτατορίας, καινοτομία η εισαγωγή όρων προμήθειας και ίδιας χρήσης, αναστολής εκτέλεσης της ποινής ή υφ όρον απόλυσης σε περίπτωση συνεργασίας με τις Αρχές. 4 Η κριτική του νόμου, καθώς και αναφορές στις επιμέρους ρυθμίσεις του θα ακολουθήσει αργότερα, στο κεφάλαιο που αφορά την ελληνική πραγματικότητα και τις προτάσεις για βελτίωση. 5

6 δραστικά και οργανωμένα είναι τα μέτρα που λαμβάνονται. Έτσι, τη διεθνή δράση για την εκπόνηση κοινής πολιτικής κατά των ναρκωτικών εγκαινιάζει ουσιαστικά 5 η «Συνθήκη της Χάγης για το όπιο» της 23/01/1912 (Hague Opium Convention), όπου αντικείμενό της υπήρξε η διαχείριση αποκλειστικά του εμπορίου του οπίου, αν και εξετάσθηκε και η περίπτωση άλλων ναρκωτικών και ιδίως της μορφίνης και της κοκαΐνης. Με τη σύσταση της Κοινωνίας των Εθνών (στο εξής ΚτΕ) η διεθνής συνεργασία αποκτά οργάνωση και δημιουργούνται διεθνή όργανα για την επιτήρηση και τον έλεγχο του φαινομένου των ναρκωτικών. [π.χ. η «Συμβουλευτική Επιτροπή για το όπιο» (Opium Advisory Commitee), και τα ελεγχόμενα από αυτή «Διαρκές Κεντρικό Συμβούλιο» (Permanent Central Board) και η «Επιτροπή Υγείας» (Health Commitee). Ακολουθούν και άλλες πρωτοβουλίες στο πλαίσιο της ΚτΕ, ώσπου φτάνουμε στα μεταπολεμικά χρόνια και στην ίδρυση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (στο εξής Ο.Η.Ε). Τα κύρια όργανα που θεσπίζονται είναι πλέον η «Επιτροπή για τα ναρκωτικά» (Comission of Narcotic Drugs), το «Διεθνές Συμβούλιο Ελέγχου των ναρκωτικών» (International Narcotics Control Board), η «Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας» (World Health Organisation) και οι «επιτροπές εμπειρογνωμόνων» όλα τα παραπάνω υπόκεινται στο Economic and Social Council του Ο.Η.Ε. και το Γενικό του Γραμματέα. Οι σύγχρονες διαστάσεις του φαινομένου των ναρκωτικών- η αναγωγή του δηλαδή σε «μάστιγα», αλλά και στην πλέον δημοφιλή και επικερδή από τις παράνομες δραστηριότητες- αποτυπώνεται στη Σύμβαση της Βιέννης του 1988 και το Σύστημα πληροφοριών Schengen, όπου είναι πια ξεκάθαρη η σύνδεση με το οργανωμένο έγκλημα και με το ξέπλυμα βρώμικου 5 Είχε προηγηθεί η «Επιτροπή της Σανγκάϊ» (Shanghai Comission) την 01/02/1909, η οποία συνεκλήθη με πρωτοβουλία των Η.Π.Α και της Μεγάλης Βρετανίας σε συνεργασία με την Κίνα. 6

7 χρήματος. 6 Τέλος, ο κανονισμός (ΕΟΚ) αριθμ. 3677/1990 του Συμβουλίου στόχο είχε να εμποδίσει τη διοχέτευση ουσιών που αποτελούν αντικείμενο κανονικών συναλλαγών μεταξύ της Κοινότητας και των τρίτων χωρών, για παράνομους σκοπούς παρασκευής ναρκωτικών και ψυχοτρόπων ουσιών. Παρόλη, όμως την κινητοποίηση των κρατών, των διεθνών οργανισμών αλλά και των ιδιωτικών φορέων, τα ναρκωτικά παραμένουν το άλυτο πρόβλημα της κοινωνίας. Η αναποτελεσματικότητα 7 των μέτρων που μέχρι στιγμής τέθηκαν σε εφαρμογή, τουλάχιστον σε επίπεδο κυβερνητικής πολιτικής- με κυριότερα την εγκληματοποίηση της χρήσης, της κατοχής και της διακίνησης- είναι πρόδηλη. Η προσπάθεια πρόληψης της αύξησης των χρηστών μέσω απαγορευτικών κανόνων του ποινικού δικαίου, δημιούργησε πληθώρα κοινωνικών δεινών, πολύ σοβαρότερων από την ίδια τη χρήση των τοξικών ουσιών. Τεράστιο μέρος των κρατικών δαπανών διατίθεται στην προσπάθεια να εξουδετερωθεί το διεθνές και εσωτερικό εμπόριο ναρκωτικών. Τα δικαστήρια και οι φυλακές κατακλύζονται από δράστες εγκλημάτων σχετικών με τα ναρκωτικά ή χρηστών που διαπράττουν κλοπές και άλλα εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας, προκειμένου να βρουν τα χρήματα που θα τους εξασφαλίσουν την υψηλού κόστους «δόση» τους ή από χρήστες που υπό την επήρεια των ουσιών αυτών προβαίνουν στη διάπραξη εγκλημάτων βίας. Πολλές περιοχές στις πρωτεύουσες μετατρέπονται σε «γκέτο», όπου συχνάζουν μόνο χρήστες και προμηθευτές, γεγονός που επιδρά αρνητικά στην κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη των πόλεων. Τα ποσοστά φορέων και ασθενών του AIDS είναι αναλογικά πολύ υψηλά μεταξύ των χρηστών. 6 Αναλυτικότερα, για τη δράση της διεθνούς κοινότητας στο ευαίσθητο ζήτημα των ναρκωτικών, βλ. Στέφανου Κλ. Παύλου, Ναρκωτικά, Δογματικά & Ερμηνευτικά Προβλήματα του Ν. 1729/1987, Δίκαιο & Οικονομία, Π.Ν. Σάκκουλας, Αθήνα 2002, σελ. 31 επ. 7 Η περιγραφή της κατάστασης σε ελεύθερη απόδοση ανήκει στον Ronald Bayer, The Great Drug Policy Debate- What Means This Thing Called decriminilization?, pg. 1 7

8 Η ως άνω περιγραφή αντανακλά κατά τρόπο παραστατικότατο την πραγματικότητα, μια καθημερινότητα που βιώνουμε και όσοι, με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο, ασχολούμαστε με το Σύστημα Ποινικής Δικαιοσύνης. Λέγοντας «ναρκωτικά», δεν εννοούμε πια τη μάστιγα της εποχής κι ένα από τα προβλήματα της νεολαίας, αλλά το συχνότερα εκδικαζόμενο κακούργημα. Η ποινικοποίηση, λοιπόν, δεν έφερε τα προσδοκώμενα αποτελέσματα. Η απλή παρατήρηση, πολλώ δε μάλλον οι εξειδικευμένες στατιστικές, το αποδεικνύουν περίτρανα. Αυτή η διαπίστωση είναι που έφερε εκ νέου στο προσκήνιο τη συζήτηση για την αποποινικοποίηση των ναρκωτικών. Η θεωρητική έριδα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όπως αναλύεται παρακάτω. Β.Η ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΝΑ ΤΩ ΚΟΣΜΩ Δεδομένης της ως άνω περιγραφείσας κατάστασης, η θεωρητική συζήτηση τίθεται υπό τη μορφή του ακόλουθου διλήμματος : Αποποινικοποίηση ή διατήρηση του εγκληματικού χαρακτήρα των πράξεων και επιβολή ακόμη αυστηρότερων ποινών; Κάνοντας λόγο για αποποινικοποίηση, οφείλουμε να διευκρινίσουμε ότι εννοούμε ουσιαστικά την απεγκληματοποίηση, καθώς οι δύο όροι διαφέρουν μεταξύ τους, όπως διαφέρουν και οι αντίστοιχοι όροι της αντίπερα όχθης- ποινικοποίηση και εγκληματοποίηση. Έτσι, όταν αποβάλλεται ο εγκληματικός χαρακτήρας μιας πράξης, ώστε συμπεριφορά, η οποία χαρακτηριζόταν ως τώρα ως έγκλημα και τιμωρούνταν με ποινή, στο εξής θα είναι αδιάφορη για το ποινικό δίκαιο, πρόκειται για από- εγκληματοποίηση.(de-criminalisation με επιμέρους διακρίσεις : de jure και de facto απο- εγκληματοποίηση). Όταν όμως διατηρείται ο «εγκληματικός» (κατά το νόμο) χαρακτήρας της πράξης, αλλά δεν επιβάλλεται ποινή γίνεται λόγος για από- ποινικοποίηση. (de- 8

9 penalisation, που μπορεί να διακρίνεται σε νομοθετική, δικαστική, σωφρονιστική). 8 Καταχρηστικά, λοιπόν, τίνι τρόπω χρησιμοποιούμε τον όρο «απόποινικοποίηση», που στη σκέψη πολλών σύγχρονων θεωρητικών φαντάζει ως η λύση σε μία σειρά προβλημάτων, που δυσχεραίνουν την ομαλή λειτουργία του Συστήματος Ποινικής Δικαιοσύνης (στο εξής ΣΠΔ). Αποποινικοποίηση και κατά παρέκκλιση διαδικασίες- συνδιαλλαγή, διαμεσολάβηση- είναι κατά κοινή αποδοχή η εναλλακτική οδός, προκειμένου για ήπιας μορφής εγκληματικότητα, μέσης βαρύτητας πράξεις (π.χ. πταισματικού χαρακτήρα, κατ έγκληση διωκόμενες). Μπορούμε, όμως, να πούμε το ίδιο και για τόσο σοβαρά εγκλήματα, όπως τα σχετικά με τα ναρκωτικά; Στο σημείο αυτό, οι γνώμες διίστανται και τα εκατέρωθεν επικαλούμενα επιχειρήματα ποικίλλουν. Από τη μία η σοβαρότητα και η επικινδυνότητα των σχετικών πράξεων και από την άλλη η αναποτελεσματικότητα των έως τώρα επιλογών διατηρούν ζωντανή την αντιπαράθεση μεταξύ αυτών που επιμένουν στην «ποινικοποίηση» και προτείνουν τη «μηδενική ανοχή» (zero tolerance), για την οποία αναλυτικά θα γίνει λόγος παρακάτω, και αυτών που τάσσονται υπέρ της απελευθέρωσης των ναρκωτικών. 1. ΩΦΕΛΙΜΙΣΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ 8 βλ. Αντεγκληματική πολιτική, Σειρά Ποινικά, αρ. 42, Στέργιου Αλεξιάδη, Η Αντεγκληματική Πολιτική, Προσεγγίσεις και Προβληματισμοί, σελ

10 Ι. Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΚΡΙΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΤΩΝ ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ ΟΥΣΙΩΝ Ξεκινώντας την ανάπτυξή μας από τη θέση των επικριτών, σκόπιμο είναι να προβούμε εξ αρχής στη διάκριση δύο κατηγοριών επιχειρημάτων : των ωφελιμιστικών και των δεοντολογικών. Η ωφελιμιστική θεώρηση προϋποθέτει τη σύγκριση κόστους και οφέλους από τη νομιμοποίηση των ναρκωτικών. Επιχειρούν, δηλαδή, οι υπέρμαχοι αυτής της άποψης, να στηρίξουν τη θέση τους μέσω των εξ αντιδιαστολής (e contrario) συλλογισμών, που έχουν να κάνουν με πραγματικά εμπειρικού τύπου δεδομένα. Έτσι 9, το δικαίωμα του χρήστη να απολαύσει «την ευχαρίστηση που του προσφέρει η κατανάλωση ναρκωτικών ουσιών» και το δικαίωμα του να απαιτήσει τη μη παρέμβαση του Κράτους στην ιδιωτική του ζωή σταθμίζεται έναντι του οφέλους που έχει η Πολιτεία να προστατέψει την ευημερία των πολιτών, τόσο των χρηστών όσο και της κοινωνίας εν γένει. Από την άλλη, το κακό που προκαλείται από την υπερβολική χρήση των τοξικών ουσιών «ζυγιάζεται» με το κόστος, οικονομικό και κοινωνικό, της ενίσχυσης των θεσμοθετημένων απαγορεύσεων. Έτσι, το βασικό συλλογιστικό επιχείρημα συνοψίζεται στην ακόλουθη πεποίθηση : H νομιμοποίηση της χρήσης, κατοχής και διακίνησης των ναρκωτικών, θα οδηγήσει σε δραματική αύξηση της κατανάλωσής τους. 10 Νομιμοποίηση σημαίνει διάθεση των προϊόντων στην αγορά με άδεια της αρμόδιας αρχής. Τα ναρκωτικά θα πωλούνται στα φαρμακεία και θα μπορεί ο καθένας να πηγαίνει και να αγοράζει την ποσότητα και το είδος της ουσίας που επιθυμεί, έτσι όπως ακριβώς πηγαίνει και αγοράζει ασπιρίνες. Δε θα είναι πια κάτι το δυσεύρετο και 9 Βλ. Drug Policy, Striking The Balance,Avram Glodstein and Harold Kalant, pg Η σχετική επιχειρηματολογία ανήκει στο συγγραφέα Jamew Q. Wilson, On Character, Character and Ecstasy, pg

11 σπάνιο και κατά συνέπεια η ευκολία πρόσβασης σ αυτά θα μειώσει και την τιμή τους. Επιπλέον, η πώλησή τους από τα φαρμακεία, όπου κατεξοχήν πωλούνται θεραπευτικά παρασκευάσματα, θα δημιουργήσει την πεπλανημένη εντύπωση, ότι οι τοξικές αυτές ουσίες μπορούν να λειτουργήσουν «ιαματικά», όπως κάθε φάρμακο που μας χορηγεί ο γιατρός και που εγγράφεται στο συνταγολόγιο. Θα εκλείψει κάθε νομικός, οικονομικός και ιατρικός λόγος που μέχρι τώρα εμπόδιζε τη χρήση τους. Η θεαματική αύξηση των χρηστών- που με μαθηματική βεβαιότητα προβλέπει ο Wilson- θα καταστήσει αναγκαία τη διάθεση των κρατικών και άλλων δαπανών για τη δημιουργία των θεραπευτικών προγραμμάτων, που, ωστόσο, δεν είμαστε σίγουροι ότι θα αποδώσουν τα προσδοκώμενα. Μέχρι τώρα τα προγράμματα αυτά δεν έχουν λειτουργήσει σωστά, γιατί οι ασθενείς ζητούν μία γρήγορη θεραπεία και δεν πειθαρχούν εύκολα. Στο σημείο αυτό, οι υπέρμαχοι της νομιμοποίησης αντιτείνουν ότι για την κάλυψη των δαπανών και την εκπόνηση των θεραπευτικών προγραμμάτων, μπορούν να εξοικονομηθούν χρήματα, από τους φόρους που θα επιβάλλονται στα ναρκωτικά, όπως επιβάλλονται σε κάθε νομίμως διατιθέμενο προϊόν. Προτείνουν μάλιστα υψηλούς, «σκληρούς» φόρους, ώστε να αποθαρρύνονται οι υποψήφιοι αγοραστές. Παραβλέπουν όμως, το γεγονός ότι υψηλοί φόροι συνεπάγονται υψηλές τιμές, και κατ επέκταση πρόσφορο έδαφος για το παρα-εμπόριο και δημιουργία των συνθηκών εκείνων που στρέφουν τους εξαρτημένους στο έγκλημα προς εξασφάλιση της «δόσης» των. Η νομιμοποίηση των ναρκωτικών ουσιών θα ανατρέψει ό,τι έργο έχει γίνει μέχρι στιγμής στο πλαίσιο της «καμπάνιας κατά των ναρκωτικών». Στον τομέα της εκπαίδευσης πρέπει από πολύ νωρίς στα σχολεία να υπάρχει σχετικό μάθημα για τις καταστροφικές συνέπειες των ναρκωτικών. Πόσο αξιόπιστα θα μπορούσαν να είναι τα σχολικά προγράμματα, τα οποία θα αποθάρρυναν τα παιδιά από το να κάνουν κάτι 11

12 που είναι καθ όλα νόμιμο; Πώς θα μπορούσαν να κατανοήσουν οι μαθητές, γιατί πρόκειται για τόσο σοβαρό πρόβλημα, τη στιγμή που η δικαιοσύνη και η συντεταγμένη πολιτεία δεν ασχολείται με αυτό; Η νομιμοποίηση των ναρκωτικών θα δώσει στη νέα γενιά το μήνυμα ότι η Πολιτεία ανέχεται τη χρήση, αφού αποδυναμώνεται το κοινωνικό στίγμα που μέχρι τώρα συνδεόταν με τη χρήση των ναρκωτικών ουσιών. Αλλά ούτε και η παρακολούθηση προγραμμάτων θεραπείας από τους τοξικοεξαρτημένους θα ήταν δυνατή έχει αποδειχθεί ότι όσοι υπόκεινται σε θεραπευτικά προγράμματα κατόπιν εξαναγκασμού είναι πιο αποτελεσματικοί από τους υπολοίπους, που εκουσίως υποβάλλονται σε αυτά, διακόπτουν όμως συχνά την αγωγή τους και υποτροπιάζουν. Οι πρώτοι, όσοι δηλαδή εξαναγκάζονται, αντίθετα, παραμένουν περισσότερο χρόνο στις λεγόμενες «κοινότητες». Πώς μπορεί να λειτουργήσει, όμως ένας υποχρεωτικός θεσμός σε μία κοινωνία που τα ναρκωτικά διατίθενται ελεύθερα και απολύτως νόμιμα; Επικαλούμενοι και ένα παράδειγμα από το πρόσφατο παρελθόν, την περίπτωση της Μεγάλης Βρετανίας 11, καταλήγουν, όσοι τάσσονται υπέρ της διατήρησης της απαγόρευσης, ότι «κοινωνικά πειράματα», όπως αυτό της αποποινικοποίησης των ναρκωτικών, μόνο αρνητικές συνέπειες μπορεί να επιφέρουν σε μια κοινωνία, και μάλιστα χωρίς καμία δυνατότητα επιστροφής και διόρθωσης της κατάστασης. Η βελτίωση της ποιότητας των ουσιών, λόγω της ελλείψεως νοθειών σε περίπτωση νομιμοποίησης τους, δε μπορεί να αντέξει στο «ζύγι» απέναντι στα κοινωνικοοικονομικά βάρη που δημιουργούνται και στις χαμένες ζωές. Μια κοινωνία που θεωρεί το κόστος ενίσχυσης των κυρώσεων υπερβολικό σε σχέση με το 11 Περί τα 1960 ενώ αρχικά είχε επιτραπεί στους γιατρούς να εγγράφουν στο συνταγολόγιο σε ορισμένους ασθενείς ηρωίνη, η κατάσταση κατήντησε ασύδοτη- και από τους γιατρούς και από τους ασθενείς- και η βρετανική κυβέρνηση ζήτησε πια να αναφέρονται οι χρήστες της ηρωίνης στις κρατικές κλινικές, ώστε να ελέγχεται ο αριθμός τους και οι προϋποθέσεις χορήγησης. 12

13 ηθικό όφελος- που είναι η αποφυγή υποβαθμισμένων ζωών-, δε σέβεται τα μέλη της και την προσωπική τους αξιοπρέπεια. ΙΙ. Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΥΠΕΡΜΑΧΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΤΩΝ ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ ΟΥΣΙΩΝ Οι υπέρμαχοι της αποποινικοποίησης έχουν το πλεονέκτημα ότι προτείνουν την εναλλακτική λύση, που πρέπει όλοι να ακούσουμε με προσοχή, κάτι που ακόμη δε δοκιμάστηκε και αφού δε δοκιμάστηκε, άρα δεν απέτυχε. Η ποινικοποίηση από την άλλη απέτυχε αποδεδειγμένα. Στον «πόλεμο κατά των ναρκωτικών» είμαστε όλοι ηττημένοι. Πώς εννοείται, όμως από αυτούς η απο-ποινικοποίηση; Οπωσδήποτε δεν εννοούν να αφήσουν να δρουν ελεύθεροι και ανενόχλητοι όλοι αυτοί οι «μεγαλέμποροι», που στα πλαίσια του παγκοσμίως οργανωμένου δικτύου «πωλούν θάνατο». Γι αυτούς απόποινικοποίηση σημαίνει τα εξής τρία : α) νομιμοποίηση των ουσιών. Η χρήση και μόνο ναρκωτικών ουσιών δεν πρέπει να συνεπάγεται την οποιαδήποτε ποινική ευθύνη του χρήστη. Ελεύθερη και νόμιμη διάθεση τους στην αγορά, ώστε ο χρήστης να τα προμηθεύεται εύκολα. β) αποχή από την ποινική δίωξη προκειμένου για κατοχή μικρής ποσότητας ουσιών ή προκειμένου για εμπόριο περιορισμένης κλίμακας (βλ. τα λεγόμενα «βαποράκια»). 13

14 γ) αντιμετώπιση του θέματος των ναρκωτικών ως ασθένειας που επιδέχεται θεραπεία, όχι ως εγκληματικής πράξης που eo ipso συνεπάγεται κύρωση. Οπότε και οι ίδιοι οι χρήστες θα μπορούν πολύ πιο εύκολα να ζητήσουν βοήθεια και υποβολή σε θεραπεία, η οποία θα έχει πολύ περισσότερες πιθανότητες να πετύχει, καθώς ο ασθενής θα έχει το ψυχολογικό πλεονέκτημα ότι μετά την ολοκλήρωση παρακολούθησης του προγράμματος θεραπείας θα είναι ελεύθερος να συνεχίσει τη ζωή του, και δε θα έχει να προσπεράσει το σκόπελο μιας στιγματιστικής και δύσκαμπτης ποινικής διαδικασίας. Έτσι, λοιπόν, το βασικό όφελος από τη νομιμοποίηση των ναρκωτικών είναι η μείωση της εγκληματικότητας. Εδώ συμπεριλαμβάνονται τόσο τα εγκλήματα που αυτά καθαυτά σχετίζονται με τα ναρκωτικά, όσο και οι παράνομες πράξεις, στις οποίες καταφεύγουν οι εξαρτημένοι για να βρουν τα χρήματα που θα τους εξασφαλίσουν την απαγορευμένη- άρα και αναγκαστικά ακριβή- δόση τους. Στον κατάλογο προστίθενται και τα εγκλήματα βίας και εξαναγκασμού που χρησιμοποιούν οι εγκληματικές οργανώσεις για να διατηρήσουν τον έλεγχο του παρα-εμπορίου. Η μείωση της εγκληματικότητας αφενός θα συντελέσει στην αποσυμφόρηση των δικαστηρίων και των καταστημάτων κράτησης, αφετέρου θα προαγάγει την κοινωνική υπόσταση των ατόμων και των κοινωνιών, που τα μέλη τους δε θα στιγματίζονται ως εγκάθειρκτοι εγκληματίες. Εξάλλου, κάνοντας λόγο για ελεύθερα ναρκωτικά, δεν πρέπει να σκεφτόμαστε ισοπεδωτικά, αλλά με στόχο τη δημιουργία μιας ελεγχόμενης αγοράς. Ωστόσο, όπως εύστοχα παρατηρούν οι θιασώτες της ποινικοποίησης, η νομιμοποίηση δε θα καταπολεμούσε την παράνομη διακίνηση (εμπόριο) ναρκωτικών, ούτε τη βία που είναι συνδεδεμένη με τα οργανωμένα κυκλώματα. Μαύρη αγορά θα εξακολουθήσει να υπάρχει, εκτός αν όλες οι εξαρτησιογόνες ουσίες, κάθε είδους, είναι διαθέσιμες σ οποιαδήποτε 14

15 ποσότητα και για οποιαδήποτε ηλικία. Ακόμη, κι αν τα ναρκωτικά νομιμοποιούνταν, συνεχίζει ο αντίλογος, κάποιοι περιορισμοί θα εξακολουθήσουν να ισχύουν γιατί θα είναι απαραίτητοι. Για παράδειγμα, η απαγόρευση της χρήσης ναρκωτικών σε ανηλίκους (minors), εγκύους γυναίκες, αστυνομικούς, στρατιωτικούς, πιλότους και φυλακισμένους θα ήταν επιβεβλημένη για τις παραπάνω κατηγορίες ατόμων, που εκ των συνθηκών θα κατέφευγαν στη μαύρη αγορά προς αναζήτηση τοξικών ουσιών, εξυπηρετώντας ταυτόχρονα τα συμφέροντα του παραεμπορίου. Έτσι, ακόμη κι αν θεσμοθετηθεί απαγόρευση της χρήσης για τους ανηλίκους, πώς θα μπορέσουν οι τελευταίοι να αρνηθούν την προσφορά των εμπόρων, ξέροντας ότι την ίδια στιγμή οι γονείς τους κάνουν το ίδιο πράγμα, και δη με τις ευλογίες του νόμου; Άλλωστε, η νομιμοποίηση δε σημαίνει μείωση της εγκληματικότητας σε ό,τι αφορά τα αδικήματα που διαπράττονται από όσους τελούν υπό την επήρεια ουσιών. Αυτός που καταναλώνει ναρκωτικά και προβαίνει σε πράξεις βίας ή σε κλοπές, ληστείες κλπ (property damage, rape, child and spouse abuse, assault) θα το κάνει είτε τα ναρκωτικά που παίρνει είναι νόμιμα είτε είναι παράνομα. Η ποινικοποίηση έχει μέχρι σήμερα οδηγήσει χιλιάδες νέους να περάσουν την πόρτα των φυλακών, όπου αναμένεται να μείνουν για μεγάλο διάστημα της πλέον δημιουργικής βιολογικής τους περιόδου. Ο εγκλεισμός αποδεικνύεται καταστροφικός για όλους, αφού αχρηστεύει τους εξαρτημένους που καταρρακώνονται τελείως και εξουθενώνει οικονομικά και ψυχικά τις οικογένειές τους. Η αποποινικοποίηση αντίθετα, θα μπορούσε να λειτουργήσει ευεργετικά. Αντί οι χρήστες να μένουν αδρανείς στις φυλακές, θα μπορούσαν να συνδράμουν τις οικογένειες τους. Άλλωστε, οι έρευνες δείχνουν ότι η λήψη ναρκωτικών ουσιών δεν είναι πάντα ασυμβίβαστη με την εργασιακή δραστηριότητα και ότι σε πολλές περιπτώσεις οι χρήστες ανταποκρίνονται κανονικότατα στις οικογενειακές και επαγγελματικές τους υποχρεώσεις, με συνέπεια και 15

16 υπευθυνότητα. Τα στοιχεία αυτά μας δείχνουν ότι συχνά υπερεκτιμώνται οι κίνδυνοι από τα ναρκωτικά και δαιμονοποιείται η κατάσταση. Μία ενδιαφέρουσα θέση σχετικά με τη σημασία της νομιμοποίησης ανέπτυξε ο οικονομολόγος Milton Friedman, που το δημοσίευσε ένα άρθρο, τασσόμενος υπέρ της αποποινικοποίησης. Υποστήριξε ότι δεν είναι σίγουρο ότι η νομιμοποίηση θα οδηγήσει στην αύξηση της χρήσης. Κι αυτό γιατί, αυτό, που κατά τη γνώμη του, ελκύει τους χρήστες, και ιδίως τους νέους, είναι ο «απαγορευμένος καρπός», η ιδέα και μόνο ότι κάνουν κάτι τολμηρό και δήθεν πράξη διαμαρτυρίας. Αυτό που ωθεί τους νέους να κάνουν χρήση είναι το γεγονός ότι αυτή απαγορεύεται. Οι νέοι είναι εκ της φύσεώς τους αντιδραστικοί κάνουν το ακριβώς αντίθετο από αυτό που τους προτρέπουν να κάνουν. H νομιμοποίηση θα απομυθοποιήσει τη χρήση. Όμως, το επιχείρημα του Friedman, πάσχει καθώς δεν επιβεβαιώνεται από τα πραγματικά στοιχεία. Η νομιμοποίηση της κατανάλωσης του αλκοόλ, στο παρελθόν, δεν οδήγησε σε μείωση της χρήσης του, αλλά αντίθετα, ενέτεινε το πρόβλημα, προσθέτοντας και άλλα δεινά (βλ. τροχαία ατυχήματα που προκαλούνται από οδηγούς σε κατάσταση μέθης). Ούτε το επιτρεπτό των αμβλώσεων, συνετέλεσε στον περιορισμό των τελευταίων. Τουναντίον μάλιστα, οι εκτρώσεις πολλαπλασιάστηκαν, αφού το ίδιο το Κράτος προσέφερε πια αυτή τη δυνατότητα, κι έτσι οι γυναίκες ανερυθρίαστα πια προέβαιναν σε διακοπή της κυήσεως. Κάτι που αποτελούσε κοινό μυστικό απέκτησε θετική έκφραση μέσω της νομικής του επικύρωσης. Και ο Friedman συνεχίζει το συλλογισμό του, λέγοντας ότι με τη νομιμοποίηση και την αναπόφευκτη πτώση των τιμών, δε θα έρχεται πια ο έμπορος στον υποψήφιο χρήστη να του προσφέρει ως δέλεαρ τις πρώτες δόσεις δωρεάν, επειδή θα μπορεί ο καθένας να βρει από οπουδήποτε και 12 Εφημερίδα Newsweek, 1972, βλ. Wilson, ό.π. σελ. 150 επ. 16

17 σε τιμή που τον βολεύει το είδος και την ποσότητα της ουσίας που θέλει. (το «φτηνό πράμα» θα κυκλοφορεί ελεύθερο παντού). Ο Friedman, ωστόσο, παραβλέπει ότι ο πολλαπλασιασμός των χρηστών δεν οφείλεται στις προσφορές των εμπόρων τα ναρκωτικά διαδίδονται και εξαπλώνονται, όπως οτιδήποτε είναι στη μόδα, από παρέα σε παρέα, μέσω των φίλων, με βάση μιμητικά πρότυπα.(peer group pressure). Τελικά, με τη νομιμοποίηση των απαγορευμένων ουσιών, θα έχουμε το πρόβλημα ανοικτό μπροστά μας προς διερεύνηση και επίλυση. Όμως το θέμα δεν είναι η δημιουργία κατάλληλων συνθηκών προς εξεύρεση λύσεων, αλλά η έλλειψη τέτοιων αποτελεσματικών λύσεων. 2. ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Ι. ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΗΣ Σε μια προσπάθεια τεκμηρίωσης της θέσης που τάσσεται υπέρ της διατήρησης της ποινικοποίησης, τα δεοντολογικά επιχειρήματα, τα οποία επικαλούνται οι θιασώτες της άποψης αυτής, συνοψίζονται αφενός στις φθοροποιές επιδράσεις των ναρκωτικών στην κοινωνία, αφετέρου στην ιδέα του ηθικού πατερναλισμού. Ως ηθικός πατερναλισμός (moralistic paternalism) 13 νοείται το δικαίωμα και η υποχρέωση του κράτους να προστατέψει τα άτομα από τα χειρότερα ένστικτά τους. To Κράτος, σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, δικαιούται με τη λήψη θετικών μέτρων να προλαμβάνει την ηθική κατάπτωση του ατόμου. Πλάι στη φροντίδα για την οικονομική και την κοινωνική ανάπτυξη των πολιτών, προστίθεται και η πρόνοια για την 13 Ο ηθικός πατερναλισμός (moral paternalism) προήλθε από το συνδυασμό δύο προηγούμενων ρευμάτων, του νομικού πατερναλισμού (legal paternalism) και του νομικού ηθικισμού (legal moralism). 17

18 ηθική τους ανέλιξη ως πρωταρχικό μέλημα της Πολιτείας. Αυτό, βέβαια δε σημαίνει ότι το κράτος μπορεί να λειτουργεί ηθικοπλαστικά, στο βαθμό που μέσω των θεσμοθετημένων ρυθμίσεών του να εξαναγκάζει τους πολίτες σε συγκεκριμένο τρόπο ζωής, να καθορίζει τις επιλογές τους. Ωστόσο, υπάρχουν αξίες και έννομα αγαθά, που πέρα από κάθε αμφισβήτηση, οφείλουν να τύχουν της προστασίας και των εγγυήσεων της Πολιτείας, με λήψη υποχρεωτικών μέτρων. Όπως προστατεύεται η ανθρώπινη ζωή με την πρόβλεψη της ανθρωποκτονίας ως κακουργήματος με βαρύτατες ποινές, έτσι και με την ποινικοποίηση των εγκλημάτων των σχετικών με τα ναρκωτικά, προστατεύεται η ανθρώπινη ζωή, η υγεία και η αξιοπρέπεια του ανθρώπου. 14 Στο πλαίσιο της θεωρίας του ηθικού πατερναλισμού υποστηρίχθηκε ότι η εξάρτηση από τα ναρκωτικά, τα οποία επηρεάζουν την πνευματική ικανότητα είναι ζήτημα ηθικό, οπότε η παράνομη χρήση τους συνιστά πράξη ανήθικη, που με τη νομιμοποίησή τους θα βρει θετική έκφραση από την Πολιτεία. Γίνεται πολύς λόγος ως προς το είδος της βλάβης που προκαλεί η χρήση των ναρκωτικών ουσιών. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι ουσιαστικά πρόκειται για έγκλημα αυτοβλάβης 15 και ότι δεν υπάρχουν περαιτέρω θύματα, ότι το «κακό» δηλαδή περιορίζεται στην υγεία των ίδιων των χρηστών, οι οποίοι είναι ελεύθεροι να διαθέτουν τους εαυτούς τους κατά το δοκούν. Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει. Οι εξαρτημένοι «θυματοποιούν» όχι μόνο τους εαυτούς τους, αλλά και τις οικογένειές τους, που βιώνουν καθημερινά μία νοσηρή κατάσταση, βλέπουν τους δικούς τους ανθρώπους σε σωματική και ψυχική κατάπτωση, στερούνται των παραγωγικών τους 14 Συζητήσεις επί συζητήσεων έχουν γίνει σχετικά με τον προσδιορισμό του προσβαλλόμενου από τα σχετικά εγκλήματα έννομου αγαθού. Το ζήτημα στην Ελλάδα, έχει και πρακτική σημασία, σε σχέση με δικονομικής φύσεως ζητήματα. Ωστόσο, η έννοια του εννόμου αγαθού, ως θεμελιώδης έννοια του ποινικού δικαίου δε συναντάται σε όλες τις έννομες τάξεις και κατά συνέπεια η σχετικά ανάπτυξη των απόψεων δεν έχει θέση στην παρούσα προβληματική. 15 Η διάκριση της αυτοβλάβης (harm to self) από τη βλάβη εις έτερον (harm to others) θα αναλυθεί στη συνέχεια 18

19 δυνατοτήτων, αφού οι τοξικομανείς δε μπορούν να συνεισφέρουν οικονομικά, γιατί όντας εξαρτημένοι αδυνατούν να εργαστούν. Η παραμέληση, πολλές φορές και η κακοποίηση των παιδιών τους από τους γονείς- χρήστες, η επίδραση της κατανάλωσης τοξικών ουσιών από εγκύους στα έμβρυα 16, τα αυτοκινητιστικά ατυχήματα που προκαλούνται από οδηγούς που τελούν υπό την επήρεια των ναρκωτικών, η μειωμένη παραγωγικότητα στην εργασία καταδεικνύουν ότι η χρήση και η εξ αυτής βλάβη της υγείας είναι μόνο η αρχή. Οι παρενέργειες αποδεικνύονται ατελείωτες. Εξάλλου, η κοινωνία δεν είναι απλά το άθροισμα αυτόνομων και ανεξάρτητων ατόμων, που ουδεμία σχέση έχουν μεταξύ τους. Η κοινωνία είναι ένα σύνολο δυναμικό, η πρόοδος της οποίας εξαρτάται από την ανέλιξη των επιμέρους προσωπικοτήτων που την αποτελούν και που συνιστούν τους αλληλένδετους κρίκους μιας αλυσίδας. Γι αυτό και υπάρχει ανάγκη από κανόνες καθολικής ισχύος. Η απαγόρευση της χρήσης των ναρκωτικών είναι ένας από αυτούς τους κανόνες, δεδομένου ότι η χρήση τοξικών ουσιών καταστρέφει τα αισθήματα συμπάθειας και καθήκοντος, τα οποία προσιδιάζουν στην ανθρώπινη φύση και εγγυώνται τη συνοχή της κοινωνικής ζωής. Ι. ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ Οι υπέρμαχοι της νομιμοποίησης στηρίζουν κατά βάση τη θέση τους στην αρχή της ελευθερίας αυτοδιάθεσης των ανθρώπων, στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, στην αποδοκιμασία του πατερναλιστικού εξαναγκασμού. 16 Κλινικές έρευνες έχουν αποδείξει ότι τα παιδιά γυναικών που έκαναν χρήση μαριχουάνας κατά τη διάρκεια της κύησης, έχουν έντεκα (11) φορές περισσότερες πιθανότητες να προσβληθούν από λευχαιμία σε σχέση με τα υπόλοιπα. Γενικά, η χρήση τοξικών ουσιών από εγκύους αυξάνει την πιθανότητα θανάτου των παιδιών που θα γεννηθούν και τις πιθανότητες να εμφανίσουν κάποιο σύνδρομο. 19

20 Σε μία δημοκρατική κοινωνία το Κράτος δεν έχει καμία αρμοδιότητα να επιβάλει ηθικά πρότυπα συμπεριφοράς. Σκοπός του ποινικού δικαίου είναι να τυποποιήσει ως εγκλήματα συμπεριφορές, οι οποίες προκαλούν κακό στα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας. Τυχερά παιχνίδια, πορνεία, χρήση ναρκωτικών- δηλαδή εγκλήματα χωρίς θύματακακώς υπάγονται ρυθμιστικά στην ύλη του ποινικού δικαίου καθώς μόνο harm to self προκαλούν. Έτσι, προτείνουν 17 τρεις λύσεις ενάντια στον πατερναλιστικό εξαναγκασμό : Α) απεριόριστη ελευθερία λόγου και γνώμης Β) ένωση των δυνάμεων και συνεργασία για την επίτευξη των στόχων και εφόσον δεν βλάπτονται αθώοι τρίτοι Γ) απελευθέρωση της χρήσης και κατανάλωσης των ναρκωτικών και του αλκοόλ, χωρίς την οποιαδήποτε κρατική παρέμβαση. Ο καθένας είναι φύλακας της υγείας του και της ηθικής του, υπεύθυνος για όλες του τις ενέργειες. Κάθε τι που το άτομο επιλέγει να κάνει στην προσωπική του ζωή, δε θα πρέπει να ρυθμίζεται από το κράτος. Πολλοί ισχυρίζονται ότι οι άνθρωποι μπορούν να κάνουν ότι θέλουν με το σώμα τους, απ τη στιγμή που δε βλάπτουν άλλους. Για τους υποστηρικτές της θέσης αυτής η χρήση ναρκωτικών προκαλεί αποκλειστικά και μόνο αυτοβλάβη (harm to self). Οι απαγορεύσεις ενθαρρύνουν την ανάμιξη τρίτων στο ζήτημα της ηθικής, πνευματικής και φυσικής τελειοποίησης. Θεωρούν δηλαδή, ότι μπορούμε να πείσουμε τους πολίτες ότι τα ναρκωτικά βλάπτουν και να μην κάνουν χρήση αυτών. Μπορούμε ακόμη να τους τιμωρούμε για εγκλήματα που διαπράττονται συνεπεία της χρήσης των ναρκωτικών. Είναι, όμως, ακραιφνής εκδήλωση πατερναλιστικής πολιτικής να ποινικοποιούμε τη χρήση αυτή καθαυτή. 17 Βλ. Questions of risk and liberty, Drug Control in a free society, John Stuart Mill, On Liberty,

21 Ομοίως, δε μπορούμε να βαπτίζουμε ως βλαπτικές σε τρίτους, ενέργειες που κανένα σημάδι κοινωνικής βλαπτικότητας δεν εμφανίζουν, προκειμένου, υπό το μανδύα της βλάβης εις έτερον, να ποινικοποιήσουμε και να τιμωρήσουμε συμπεριφορές που κινούνται στα θεμιτά όρια της αυτοδιάθεσης και του αυτοπροσδιορισμού. Οι περιπτώσεις που το κράτος παρεμβαίνει για να προφυλάξει τους πολίτες από την έκθεση στον κίνδυνο πρέπει να είναι η εξαίρεση και όχι ο κανόνας. Πόσο ελεύθερη μπορεί να είναι όμως μία τέτοια επιλογή; Εκείνος που εθίζεται από μικρός στα ναρκωτικά από τις παρέες ή από τον έμπορο που του προσφέρει δωρεάν τις πρώτες δόσεις, οπωσδήποτε δε λειτουργεί και δε σκέφτεται ελεύθερα και στην ουσία δεν είναι ποτέ υπεύθυνος. Και οι υπέρμαχοι της απελευθέρωσης συνεχίζουν, 18 διατείνοντας ότι οι άνθρωποι είναι οι καλύτεροι κριτές των συμφερόντων τους και ότι ο πατερναλιστικός εξαναγκασμός προφυλάσσει τους ανθρώπους από το να «πειραματιστούν στη ζωή τους», πράγμα που τους βοηθά να συνειδητοποιήσουν τις ατομικές τους ικανότητες. Οι υπέρμαχοι της «θετικής ελευθερίας» (positive liberty) επιμένουν ότι ένας ελεύθερος πολίτης πρέπει να είναι ολοκληρωμένη προσωπικότητα και αυτό είναι εφικτό, μόνο μέσα σε μια κοινωνία ελεύθερη, που επιτρέπει την πρόοδο και τον αυτοκαθορισμό. Όμως οι πειραματισμοί στη ζωή δεν οδηγούν πάντα στη διαφορετικότητα και στην ολοκλήρωση, γι αυτό και πρέπει να συγχωρείται σ αυτές τις περιπτώσεις η παρέμβαση της Πολιτείας, που οφείλει να εξασφαλίζει ένα minimum αξιοπρέπειας και να προστατεύει το σκληρό πυρήνα της αξίας του ανθρώπου. Επίσης, όπως το φανερώνει και η λέξη, ο πατερναλισμός (paternalism, paternal authority,) η άσκηση πατρικής εξουσίας αρμόζει κατ εξοχήν σε άτομα ανώριμα όπως είναι τα παιδιά, που χρειάζονται επιτήρηση και καθοδήγηση. Μήπως, όμως, και οι 18 Questions of risk and liberty, σελ

22 τοξικοεξαρτημένοι δεν εμφανίζουν τον ίδιο βαθμό ανωριμότητας και επιπλέον, ανελευθερίας; Οι πιο μετριοπαθείς θεωρητικοί βρίσκονται κάπου στη μέση και προβάλλουν ένα επιχείρημα, που μοιάζει πολύ με τη γνωστή μαςσυνταγματικού πλέον κύρους στην Ελλάδα- αρχή της αναλογικότητας. (proportionality, proportionalité). Δεδομένου του ότι η ποινική κύρωση που επιβάλλεται στο δράστη εγκλημάτων σχετικών με τα ναρκωτικά συνιστά από μόνη της μία προσβολή εις έτερον, μόνο η προστασία και η αποτροπή σοβαρότερης βλάβης 19, δικαιολογεί και συγχωρεί την επιβολή τους. (πρόκειται για το γνωστό σταθμιστικό νόμο κατά τον έλεγχο της συνδρομής της stricto sensu αναλογικότητας). ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΜΗΔΕΝΙΚΗΣ ΑΝΟΧΗΣ (ZERO TOLERANCE) Σύμφωνα με τον ορισμό που δίνει το Sage Dictionary of Criminology, πρόκειται για υψηλού επιπέδου και μέγιστης εφαρμογής πολιτική για την αστυνόμευση των δρόμων, η οποία απαιτεί από τους αστυνομικούς να καταδιώκουν ακόμη και τις πιο ασήμαντες προσβολές με το ίδιο σθένος, όπως και τις πιο σοβαρές μορφές εγκληματικότητας. Σχεδιάστηκε στο πλαίσιο άσκησης της κυβερνητικής πολιτικής κατά των ναρκωτικών από τις κυβερνήσεις Reagan και Bush. Tο είδος της αστυνόμευσης, που προτείνεται, έχει ως σκοπό να στείλει ένα σήμα στους 19 βλ. The Moral Limits of the Criminal Law, Harm to othera, Joel feinberg. 22

23 εγκληματίες και στους νομοταγείς πολίτες ότι η αστυνομία έχει την ικανότητα και τη θέληση να αντιμετωπίσει όλο το φάσμα των αντικοινωνικών και ασήμαντων εγκληματικών συμπεριφορών, οι οποίες κάνουν μία πόλη ή μία γειτονιά να νιώθει ή να δείχνει ανασφαλής. Συναφής με την παραπάνω τακτική είναι η θεωρία που αναπτύχθηκε από τον πολιτικό επιστήμονα James Q. Wilson και τον εγκληματολόγο George Κelling. Το 1982, δημοσίευσαν στο περιοδικό Atlantic Monthly το άρθρο τους, στο οποίο ανέπτυσσαν τη θεωρία των «σπασμένων παραθύρων». Την ονόμασαν έτσι, από το παράδειγμα που χρησιμοποίησαν για να καταδείξουν τις αιτίες και τους τρόπους εξάπλωσης κοινωνικών δεινών, όπως η αλητεία, η πορνεία, η χρήση των ναρκωτικών. Το πρόβλημα ξεκινάει από ένα παράθυρο που σπάει και δεν επισκευάζεται. Στη συνέχεια σπάει κι ένα δεύτερο παράθυρο κι έτσι καταλήγουμε στην κοινωνία των broken windows. Η παραμέληση επισκευής σηματοδοτεί παραμέληση και έλλειψη ενδιαφέροντος για την περιοχή, ενθαρρύνοντας περαιτέρω βανδαλισμούς και φθορές ιδιοκτησίας. Αφού η κοινωνία ανέχεται αυτό το σπασμένο παράθυρο, θα ανεχτεί και τα άλλα. Τα «σπασμένα παράθυρα» συνιστούν μια μεταφορά για την κοινωνική αταξία, η οποία περιλαμβάνει απείθαρχες συμπεριφορές, όπως αλητεία, επαιτεία, πορνεία, μέθη σε δημόσιους δρόμους. Το αντίδοτο σ αυτή την επιδημία είναι ένας έντονα παρεμβατικός και επιθετικός ρόλος της αστυνομίας και η ποινικοποίηση περιθωριακών μορφών συμπεριφοράς. Σε ό,τι αφορά το ζήτημα, που αποτελεί το αντικείμενο της παρούσας προβληματικής, η πολιτική της μηδενικής ανοχής σε σχέση με τα εγκλήματα ναρκωτικών τάσσεται υπέρ της λήψεως αυστηρών νομοθετικών μέτρων ποινικής φύσεως, όπερ σημαίνει : ποινικοποίηση της με οποιοδήποτε τρόπο συνδεόμενης με τα ναρκωτικά συμπεριφοράςχρήση, κατοχή, διακίνηση, εμπορία- ακόμη δηλαδή και της περιστασιακής χρήσης, απειλή και επιβολή αυστηρότατων ποινών αδιακρίτως βαθμού 23

24 ενοχής, είδους συμμετοχής και είδους ουσιών, επιτήρηση των δρόμων, των περιοχών, οπού συχνάζουν νεαρά άτομα, αστυνόμευση των «ύποπτων» ατόμων. Η αυστηρότητα που χαρακτηρίζει την πολιτική αυτή πρακτική, έρχεται σε ευθεία αντίθεση με τις σύγχρονες φιλελεύθερες τάσεις για αποποινικοποίηση και κατ ουσίαν εκφράζει τη γενικότερη διάθεση της αμερικανικής κυβερνητικής πολιτικής να έχει υπό τον έλεγχό της τις ζωές και τις συμπεριφορές των πολιτών. Κάτι τέτοιο έκανε και πρόσφατα στο πλαίσιο του «πολέμου κατά της τρομοκρατίας». Στο όνομα της ασφάλειας κατέληξε να αστυνομεύει τους πολίτες, να παρακολουθεί τις τηλεφωνικές συνομιλίες τους, να ελέγχει την αλληλογραφία τους, για να μην επεκταθούμε στις συλλήψεις και στις κρατήσεις παντελώς άσχετων με την τρομοκρατία ατόμων στο Γκουαντανάμο και αλλού. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ : ΤΙ ΕΧΕΙ ΓΙΝΕΙ ΜΕΧΡΙ ΤΩΡΑ, ΤΙ ΠΡΟΤΕΙΝΟΥΜΕ, ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΘΕΣΗ, ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ. Η ιστορία αποδεικνύει ότι η νομιμοποίηση των ναρκωτικών σε αλλοδαπές έννομες τάξεις δε συνοδεύτηκε από επιτυχία. Για παράδειγμα, η νομιμοποίηση του οπίου στην Κίνα, στις αρχές του αιώνα, κατέληξε στη δημιουργία ενενήντα (90!) εκατομμυρίων εθισμένων (=εξαρτημένων) και χρειάστηκε περίπου μισός αιώνας για να επανέλθει η κατάσταση στα φυσιολογικά ποσοστά. Στην Αίγυπτο επετράπη το άνευ ορίων εμπόριο κοκαΐνης και ηρωίνης γύρω στα Το αποτέλεσμα; Επιδημία τοξικοεξαρτημένων. 24

25 Η Σουηδία επέτρεψε την εγγραφή των αμφεταμίνων από τους γιατρούς στα συνταγολόγια το 1965 και τον επόμενο χρόνο ο αριθμός των εθισμένων έφτασε σε αστρονομικά ποσοστά. Η Μεγάλη Βρετανία πειραματίστηκε μεταξύ του 1959 και του 1968, εφαρμόζοντας ελεγχόμενη διάθεση ηρωίνης. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Βρετανικής Ιατρικής Εφημερίδας, ο αριθμός των χρηστών ηρωίνης διπλασιαζόταν κάθε δεκαέξι μήνες, ενώ η αύξηση της χρήσης συνδυάστηκε και με αύξηση στην εγκληματική δραστηριότητα. Η μόνη χώρα, στην οποία φαίνεται να λειτούργησε αποτελεσματικά η νομιμοποίηση των ναρκωτικών είναι η Ολλανδία. Η γενική ιδέα, που μπορεί να έχει κανείς, είναι ότι πρόκειται για μία χώρα που χαρακτηρίζεται από μια χαοτική, ισοπεδωτική κατάσταση ασυδοσίας. Κι όμως, δεν είναι έτσι. Η κατάργηση της ποινικοποίησης στην Ολλανδία, δεν έγινε άκριτα και κατά τον ίδιο τρόπο για όλα τα είδη ουσιών και χρηστών. Το Κράτος δε σταμάτησε να ενδιαφέρεται και να εφαρμόζει τα μέτρα για την καταπολέμηση της «μάστιγας». [π.χ. ναι μεν ελεύθερη πώληση μαριχουάνας, αλλά μέχρι ορισμένη ποσότητα ανά άτομο, ώστε να αποφεύγεται το ενδεχόμενο υπερβολικής δόσης, απόλυτη απαγόρευση σε σχέση με τους νέους και προστασία της νεότητας, προτεραιότητα στην κοινωνική πρόνοια και την πρόληψη και όχι στην αντίδραση κατά του οργανωμένου εγκλήματος.] Η εξεύρεση της ιδανικής λύσης παραμένει μια ουτοπία. Μέχρι να δούμε κάποια θετικά σημάδια βελτίωσης μόνο για δοκιμές μπορούμε να μιλάμε και όχι για λύσεις. Και φυσικά, οι προτάσεις αυτές δε μπορούν να είναι μονοδιάστατες, αλλά πολυσυλλεκτικές. Οι απόλυτες τάσεις δεν έχουν καμία ελπίδα επιτυχίας. Κατά συνέπεια, δε μπορούμε να μιλάμε για πλήρη κατάργηση της ποινικοποίησης. Αντίθετα, η διατήρηση του εγκληματικού χαρακτήρα των πράξεων οργανωμένης διακίνησης και εμπορίας και 25

26 άτεγκτη εφαρμογή της σχετικής νομοθεσίας για τους μεγαλεμπόρους μπορεί να αποτελέσει ένα όπλο στα χέρια της Πολιτείας για την εξουδετέρωση των κυκλωμάτων εμπορίας ναρκωτικών. Αντίθετα, οι ευκαιριακοί χρήστες, όσοι συλλαμβάνονται να κατέχουν μικρές ποσότητες ή να προμηθεύουν μικρές δόσεις προς εξασφάλιση της δικής τους πρέπει να αντιμετωπίζονται με επιείκεια, να τους επιβάλλονται μικρές ποινές και πάντα να τους χορηγούνται ευεργετήματα, όπως η αναστολή εκτέλεσης της ποινής, η δυνατότητα μετατροπής της στερητικής της ελευθερίας ποινής σε ποινή σε χρήμα, η υφ όρον αναστολή κλπ. Στο πεδίο της κοινωνικής πρόνοιας, συνιστάται η διάθεση των κρατικών πόρων για την εκπόνηση προγραμμάτων θεραπείας, όπου οι τοξικομανείς θα πρέπει να προσέρχονται ιδία βούληση, έχοντας συνειδητοποιήσει τη σοβαρότητα του κινδύνου που διατρέχουν και έχοντας ελεύθερα αποφασίσει να συνεργαστούν για την αποτροπή του κινδύνου. Όπως συμβαίνει σε κάθε δεινό, έτσι κι εδώ σημαντικό είναι «να ξεριζώσουμε το κακό», πράγμα που μπορεί να συμβεί με την εκπαίδευση, την ενημέρωση, την έρευνα. Εξυπονοείται ότι η διοργάνωση εκπαιδευτικών προγραμμάτων και προγραμμάτων έρευνας με στόχο τη διάγνωση, πρόληψη και θεραπεία προϋποθέτει τη συνεργασία όλων των φορέων- κοινωνικοποιητικών θεσμών (οικογένεια, σχολείο, εκκλησία, εργασία), τη χρηματοδότηση από μέρους του κράτους, τη διακρατική συνεργασία, την ευαισθητοποίηση όλων. Στο τέλος αυτής της εργασίας, όπως συνηθίζεται να συμβαίνει σε κάθε προσπάθεια θεωρητικής διερεύνησης ενός ζητήματος, θα πρέπει να παραθέσουμε τα συμπεράσματά μας. Η εκπόνηση μιας εισήγησης από κοινού (με τη συνεργασία δύο ή περισσότερων) αφήνει ανοιχτό το 26

27 ενδεχόμενο διαφωνιών και διάστασης απόψεων. Σε ένα τέτοιο τέλμα βρεθήκαμε κι εμείς, αφού και οι δύο θέσεις που αναπτύχθηκαν παραπάνω, υποστηρίζονται με σθένος από τις γράφουσες, με αποτέλεσμα την αδυναμία συναγωγής ενός ενιαίου συμπεράσματος. Το σημείο, στο οποίο συγκλίνουμε, και που το κρίνουμε ουσιώδες και από θεωρητικής και από πρακτικής πλευράς, είναι αυτό με το οποίο θα κλείσουμε την εισήγησή μας και συνοψίζεται σε μία- όχι πρωτότυπη, αλλά αντίθετα πολλάκις διατυπωμένη άποψη : Διαχωρισμός των ναρκωτικών σε μαλακά και σκληρά 20. Δεν προκαλούν όλα την ίδια βλάβη. Τα σκληρά ναρκωτικά είναι πράγματι θανατηφόρα και καταστροφικά. Τα μαλακά ναρκωτικά οφείλουμε να τα ανεχθούμε, αν θέλουμε να είμαστε συνεπείς και να μην κρυβόμαστε πίσω από το δάχτυλο μας, τη στιγμή που επιτρέπουμε χωρίς όρια το κάπνισμα και την κατανάλωση αλκοόλ, που όχι λιγότερο κακό προκαλούν. Άλλωστε, κάτι τέτοιο και από πλευράς ποινικού δόγματος συνάδει με την αρχή της αναλογικότητας κατά την επιβολή και την επιμέτρηση της ποινής. 20 Βέβαια, ο καθηγητής Νέστωρ Κουράκης (βλ. Εγκληματολογικοί Ορίζοντες, ό.π.) τάσσεται κατά του διαχωρισμού, υποστηρίζοντας ότι όλα τα ναρκωτικά είναι βλαπτικά και ότι οι μεγαλέμποροι που καταπιάνονται με όλα τα είδη ουσιών, θα δημιουργούν τεχνητές ελλείψεις σε μαλακά ναρκωτικά, για να προωθήσουν σταδιακά τα σκληρά και ακριβότερα. 27

28 ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - Joel Feinberg :The Moral Limitw of the Criminal Law, Harm to Others - Denise B. Kandel : Social Demography of Drug Use - Harry G. Levine and Craig Reinarman : From Prohibition to Regulation, Lessons from Alcohol Policy for Drug Policy - Νίκου Παρασκευόπουλου : Η καταστολή της διάδοσης των ναρκωτικών στην Ελλάδα,

29 - Στέφανου Κλ. Παύλου : Δογματικά και Ερμηνευτικά Προβλήματα του Ν. 1729/1987, Ronald Bayer : The Great Drug Policy Debate- What means this thing called Decriminilization? - James Q. Wilson : On Character, Lawrence O. Gostin : Compulsory treatment for Drugdependent persons, Justifications for a public Health Approach to Drug Dependancy - Issues and Comments to respond to Legalization of illegal drugs, DEA May Legalizing Drugs is not the answer, citizens for a Drud-free Oregon, Portland, Oregon. 29