#20 ΜΑΧΕΣ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΟΙ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ

Transcript

1 #20 ΜΑΧΕΣ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΟΙ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ

2 MAXEΣ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΟΙ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ

3 περιεχομενα 8-37 Τα αντίπαλα στρατόπεδα στην Επανάσταση του 1821 Οι οικονομικές προϋποθέσεις της Ελληνικής Επανάστασης. Τα διαθέσιμα ένοπλα σώματα στις Ηγεμονίες, στην Πελοπόννησο και τα εμπορικά πλοία και οι δυνατότητές τους. Γιατί η Επανάσταση ξεσπά στον Μοριά; Οι μουσουλμάνοι φεύγουν και οι εξεγερμένοι οργανώνονται σε στεριά και θάλασσα. ΤΟΥ ΓιώργοΥ Μαργαρίτη Οι φάσεις του Εθνικοαπελευθερωτικου αγωνα: Εκρηξη, καμψη, επικρατηση Το ξέσπασμα της Επανάστασης. Η θυσία του Διάκου στην Αλαμάνα και η ανέλπιστη νίκη του Ανδρούτσου στο Χάνι της Γραβιάς. Ο Κολοκοτρώνης καταλαμβάνει την Τριπολιτσά και εξολοθρεύει το στρατό του Δράμαλη στα Δερβενάκια. Η πολιορκία και η έξοσδος του Μεσολογγίου. Η ναυμαχία του Ναυαρίνου και η τελευταία μάχη στην Πέτρα. TOY ΓεώργιοY-ΚωνσταντίνοY Πήλιουρα 2 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

4 περιεχομενα όί «αυτόδίδακτόί στρατηγόί». στρατίωτίκεσ ίδίόφυΐεσ Τόυ αγωνα: κόλόκότρωνησ καί καραΐσκακησ Ξεχώρισαν μέσα στους πολλούς χάρη στη γενναιότητα και τις ηγετικές αρετές τους. Η αναγκαστική στρατολογία και το «φωτιά και τσεκούρι» που εφάρμοσε ο Γέρος του Μοριά. Η τακτική του κλεφτοπολέμου και τα στρατηγήματα στο Βαλτέτσι, στην Τριπολιτσά και τα Δερβενάκια. «Πεντακόσιους Ελληνες δεν μπορεί να τους διοικήσει ούτε ο Ουέλινγκτον». Ο απείθαρχος αρματολός των Αγράφων που μεταμορφώθηκε όταν κινδύνεψε να σβήσει η Επανάσταση. Οι παράτολμες μάχες του Καραϊσκάκη στην Ακρόπολη και ο θάνατος στο Φάληρο. TOY ΚώνσΤανΤινοY λαγοy όί εμφυλίεσ δίαμαχεσ κατα Τη δίαρκεία Τησ ελληνίκησ επαναστασησ καί η ΤυΧη Των αγωνίστων Η σκοτεινή πλευρά του Αγώνα. Η απόδοση της διχόνοιας στα «προαιώνια χαρακτηριστικά της φυλής» δεν έχει επιστημονική, ιστορική βάση. Οι διαφορετικές επιδιώξεις Φαναριωτών, κοτζαμπάσηδων, καραβοκυραίων και γεωγραφικών περιοχών. Η διαπάλη των κέντρων εξουσίας Βουλευτικού - Εκτελεστικού. Οι έριδες για το δάνειο. Ο παραμερισμός των οπλαρχηγών και η κακή μοίρα του Κολοκοτρώνη και του Ανδρούτσου. Ο Νικηταράς ο τουρκοφάγος πέθανε πάμπτωχος, τυφλός και αγνοημένος στον Πειραιά το ΤοΥ ευαγγελου χεκιμογλου ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 3

5 Iδιοκτησία SABD Α.Ε. Επιμέλεια έκδοσης Αρτέμης Ψαρομήλιγκος, Βασιλική Λάζου Συνεργάτες τεύχους Γιώργος Μαργαρίτης Γεώργιος-Κωνσταντίνος Πήλιουρας, Κωνσταντίνος Λαγός Ευάγγελος Χεκίμογλου Art director Σοφία Λιβιεράτου Υπεύθυνη διόρθωσης Κατερίνα Μπεχράκη 4 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

6 προλογοσ Η Ελληνική Επανάσταση οργανώθηκε και εκδηλώθηκε στις αρχές του 19ου αιώνα, περίοδο έντονης πανευρωπαϊκής, κοινωνικής και εθνικής αναταραχής, η οποία ακολούθησε μετά τη Γαλλική Επανάσταση και τους Ναπολεόντειους Πολέμους. Αυτό εξασφάλισε στους επαναστατημένους Ελληνες αυτονόητες συμμαχίες αλλά και εχθρότητες. Η σταδιακή απεξάρτηση της Φιλικής Εταιρείας από μυστικιστικές επιρροές και η μετεγκατάστασή της στην Κωνσταντινούπολη την ανέδειξαν σε πόλο εκπλήρωσης των πόθων των υποδούλων. Συσπειρώθηκαν ετερόκλιτα κοινωνικά στρώματα (καπεταναίοι των νησιών, νομείς μεγάλων εκτάσεων του Mοριά, σταφιδέμποροι της Πάτρας και χρηματιστές της Kωνσταντινούπολης, ακτήμονες ραγιάδες και Φαναριώτες). Προσχώρησαν στην Επανάσταση με διαφορετικές προσδοκίες -πράγμα που σε μεγάλο βαθμό εξηγεί τον εμφύλιο που ξέσπασε και απείλησε να την οδηγήσει στην ήττα- για να πετύχουν τον κοινό στόχο: την αποτίναξη του ζυγού της Πύλης. Η κατάπνιξη της Επανάστασης στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες μετέφερε το κέντρο βάρους στον Μοριά -ο οποίος μετά τις 15 Μαρτίου βρίσκεται σε κατάσταση επαναστατικής αναταραχής- στη Ρούμελη και τα νησιά. Ο πολυετής αιματηρός αγώνας των Ελλήνων πέρασε από στιγμές απόλυτου θριάμβου σε κατάσταση απόλυτης απελπισίας. Στον ανά χείρας τόμο καταγράφονται και οι τρεις φάσεις του Αγώνα: Η περίοδος των επιτυχιών και των ελπίδων ( ) με το Χάνι της Γραβιάς, τη μάχη των Βασιλικών, τις καταλήψεις Καλαμάτας και Τριπολιτσάς, τα Δερβενάκια, το Κεφαλόβρυσο, τη ναυμαχία του Γέροντα. Η φάση της κάμψης και του ζόφου ( ) με το Μανιάκι, τη Δραμπάλα, τα Τρίκορφα, το Μεσολόγγι και τη μάχη του Αναλάτου. Η τελική επικράτηση ( ) με το «ατυχές επεισόδιο» του Ναυαρίνου, την απόβαση του Μαιζόν στην Πελοπόννησο, την ανακατάληψη του Μεσολογγίου και τη μάχη της Πέτρας. Μέσα από τις σελίδες αναδύονται οι ηγετικές φυσιογνωμίες και οι στρατηγικές ιδιοφυΐες του Κολοκοτρώνη, που «έταζε» φωτιά και τσεκούρι στους προσκυνημένους, και του απείθαρχου Καραϊσκάκη, που μεταμορφώθηκε στον πιο πιστό στρατιώτη όταν είδε την Επανάσταση να κινδυνεύει να σβήσει. Περιγράφεται, τέλος, η αγνώμων στάση που τήρησε το νεοπαγές κράτος απέναντι στους ήρωες του αγώνα της ανεξαρτησίας. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 5

7 Η σημαία που ύψωσε ο Τζανετάκης Γρηγοράκης στη Μάνη το 1821 (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα). 6 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

8 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 7

9 Τη χρονιά που ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση βρίσκονταν στο προσκήνιο εθνικές διεκδικήσεις και κοινωνικές αναταραχές σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο. Χάρτης της Ευρώπης μετά το Συνέδριο της Βιέννης (1815) που δείχνει την έκταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της Αυστροουγγαρίας. 8 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

10 Γιώργοσ Μαργαρίτησ Καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας ΑΠΘ Τα αντίπαλα στρατόπεδα στην Επανάσταση του 1821 Οι οικονομικές προϋποθέσεις της Ελληνικής Επανάστασης. Τα διαθέσιμα ένοπλα σώματα στις Ηγεμονίες, στην Πελοπόννησο και τα εμπορικά πλοία και οι δυνατότητές τους. Γιατί η Επανάσταση ξεσπά στον Μοριά; Οι μουσουλμάνοι φεύγουν και οι εξεγερμένοι οργανώνονται σε στεριά και θάλασσα. Το Το γενικό κλίμα Το 1821 ήταν μια ταραγμένη χρονιά για πολλές περιοχές του κόσμου. Oι εθνικές διεκδικήσεις και οι δημοκρατικές ιδέες πίεζαν παντού αναζητώντας νέες ισορροπίες και αξίες για τον κόσμο. Στη Mεσόγειο, στην Iταλία, στην Iσπανία, στη Λατινική Aμερική, οι εξεγέρσεις βρίσκονταν στο προσκήνιο ακολουθώντας διαδρομές που χάραξαν οι επαναστάσεις των Hνωμένων Πολιτειών, της Γαλλίας αλλά και τα δημοκρατικά-εθνικά κινήματα που καλλιεργήθηκαν παράλληλα με τις ναπολεόντειες περιπέτειες. H Επανάσταση των Eλλήνων έγινε στο πλαίσιο αυτής της παγκόσμιας αναταρραχής, πράγμα που αυτόματα τη μετέβαλε σε τμήμα ενός παγκόσμιου κινήματος και της εξασφάλισε αυτονόητες συμμαχίες αλλά και εχθρότητες. Tα αιτήματα ήταν φυσικά ιδιόμορφα εδώ. Oι επαναστάτες ήταν χριστιανοί και επρόκειτο να αναμετρηθούν με μία αλλόθρησκη Aυτοκρατορία. Oι επαναστάτες ήταν Eυρωπαίοι, και μάλιστα από εκείνους που διεκδικούσαν δάφνες θαυμαστών -για τη θέση τους στον ευρωπαϊκό πολιτισμό- προγόνων. Λίγοι θεωρούσαν τους αντιπάλους τους πολιτισμένους και λιγότεροι τους συμπεριλάμβαναν στην ευρωπαϊκή οικογένεια. Eκτός από τον αγώνα για την ανεξαρτησία και τις δημοκρατικές αρχές, ο αγώνας των Eλλήνων φαινόταν πάλη Ευρωπαίων ενάντια σε μια Aυτοκρατορία που δεν ήταν μόνο τυραννική, αλλά και αλλόθρησκη και αναχρονιστική και πολιτιστικά ολότελα ξένη. Εκτός όμως από τις ιδιαιτερότητες της ελληνικής Επανάστασης και τους ευρύτερους πόθους των λαών, την εποχή στιγμάτιζαν οι μηχανισμοί της Παλινόρθωσης. Η επαναστατική περίοδος που είχε ξεκινήσει με τη Γαλλική Επανάσταση ολοκληρώθηκε με την ήττα του Ναπολέοντα στο Βατερλώ το Η Ιερή Συμμαχία των Βασιλέων και των Αυτοκρατόρων επισφράγισε αυτήν την ήττα και ανέλαβε να εγγυηθεί την τάξη στην Ευρώπη και τον ήρεμο ύπνο των μοναρχών, ηγεμόνων και αριστοκρατών. Κανένα κίνημα, ό,τι κι αν εξέφραζε, όσο δίκαιο κι αν ήταν, δεν έπρεπε να υποστηριχθεί, δεν έπρεπε να πετύχει. Στις βασιλικές αυλές της Ευρώπης, η έννοια της επανάστασης ήταν ισοδύναμο της εσχάτης ύβρεως. Yπάρχουν πολλές αντικρουόμενες απόψεις για τους λόγους που προκάλεσαν την εξέγερση των Eλλήνων σε αυτά ακριβώς τα χρόνια. Aλλοι υποστηρίζουν ότι η εξέγερση ξέσπασε μέσα σε βαθιά οικονομική κρίση που υποβάθμιζε τη θέση των Eλλήνων κάνοντας τους φτωχούς άθλιους και τους πλούσιους φτωχούς. Aλλοι πάλι υποθέτουν ότι οι Eλληνες πλούτιζαν εκείνον τον καιρό τόσο γρήγορα ώστε η κοινωνική και πολιτική τους κατωτερότητα στο πλαίσιο της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας να τους φαίνεται αβάσταχτα άδικη. Oπως και να χει πάντως το πράγμα, όλοι συμφωνούν στο ότι η ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 9

11 Επανάσταση του 1821 ξεκίνησε από πολλά ταυτόχρονα κοινωνικά στρώματα και δυνάμεις που, αν και είχαν διαφορετικά και αντικρουόμενα πολλές φορές συμφέροντα, συμφωνούσαν στο βασικό: να φύγουν οι Tούρκοι. Eτσι, οι καπεταναίοι των νησιών συμμάχησαν με τους κτηματίες προύχοντες του Mοριά, με τους σταφιδέμπορους της Πάτρας, με τους χρηματιστές και μεγαλέμπορους της Kωνσταντινούπολης ή των παροικιών, με τους ακτήμονες ή τους μικρο-αγρότες, με τους ανώτατους αξιωματούχους της οθωμανικής διοίκησης, Φαναριώτες, για να πετύχουν τον κοινό στόχο. Φυσικά, στην πορεία συγκρούστηκαν αρκετά συχνά αναμεταξύ τους και ποτέ δέν συμφώνησαν όλοι μαζί για το τι είδους ελεύθερο κράτος επιθυμούσαν να χτίσουν. Στο πλαίσιο της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας, η συγκυρία του ήταν ευνοϊκή για το ξεκίνημα της Επανάστασης. Eκτός από το πρόβλημα του Aλή πασά, η Oθωμανική Aυτοκρατορία είχε εμπλακεί σε πολέμους στα ανατολικά της σύνορα με τους Πέρσες. Φυγόκεντρες τάσεις και κίνδυνοι ήταν αισθητοί στα Bαλκάνια, στην Aίγυπτο και τη Βόρεια Aφρική. Tαυτόχρονα, οι προσπάθειες εκσυγχρονισμού της οθωμανικής κρατικής μηχανής από τους σουλτάνους, η πρόθεσή τους ιδιαίτερα να δημιουργήσουν τακτικό στρατό, τους είχε φέρει σε ανοιχτή σύγκρουση με τα γενιτσαρικά σώματα. O εσωτερικός αυτός πόλεμος, η έκταση του οποίου φαίνεται ανάγλυφα στα γεγονότα της Kρήτης (θανάτωση γενιτσάρων το 1813), σοβούσε σε πολλές περιοχές, όπως και στην ίδια την Kωνσταντινούπολη. O φαινομενικά ισχυρός σουλτάνος έπρεπε να ισορροπεί συνεχώς σε τεντωμένο σκοινί. Στις παραμονές του 1821, το ελληνικό στοιχείο ήταν ισχυρό, μέσα και έξω από την Aυτοκρατορία. Στον καθ εαυτόν ελληνικό χώρο, στον Mοριά και τη Pούμελη, κυριαρχούσε και αριθμητικά. Oι Oθωμανοί δεν προκάλεσαν μαζικές μεταναστεύσεις μουσουλμανικών πληθυσμών της Aνατολής προς τον ελληνικό χώρο. Oι Tούρκοι, που βρέθηκαν στον καιρό της Eπανάστασης του 1821 (10% περίπου του πληθυσμού της Πελοποννήσου, 50% του αντίστοιχου της Kρήτης κ.λπ.), προέρχονταν από κύματα εξισλαμισμού χριστιανών, στα τέλη κυρίως του 17ου αιώνα. Πολλοί από αυτούς διατήρησαν ως κύρια γλώσσα τα ελληνικά, ενώ οι καθημερινές τους συνήθειες δύσκολα τους ξεχώριζαν από τους χριστιανούς γείτονές τους. Τα οικονομικά μέσα δεν έλειπαν, επίσης, από τους χριστιανούς ραγιάδες. Σε μια εποχή που η κατοχή γης ήταν το κυριότερο μέτρο της οικονομικής επιφάνειας, οι Ελληνες υπερτερούσαν των μουσουλμάνων στις περισσότερες από τις ζώνες όπου επρόκειτο να κριθεί ο επαναστατικός αγώνας. Συνυπολογιζομένου δε και του γεγονότος ότι οι εμπορικές δραστηριότητες και τα συνακόλουθα κεφάλαια ήταν σε χέρια Ελλήνων, ο οικονομικός συσχετισμός δεν ήταν καθόλου αρνητικός για τους επαναστάτες. Xριστιανική γαιοκτησία στις παραμονές της Επανάστασης Πηγή: D.A. ZAKYTHINOS, The Making of Modern Greece. From Byzantium to Independence, Oxford, Blackwell, Περιοχή Δυτική Eλλάδα Aνατολική Eλλάδα* Eλληνικές ιδιοκτησίες (σε στρέμματα) Mουσουλμανικές ιδιοκτησίες (σε στρέμματα) Mοριάς Kρήτη Xίος Kυκλάδες 100% Oι αριθμοί είναι κατ εκτίμηση * Mε την περιοχή του Πηλίου αλλά χωρίς την υπόλοιπη Θεσσαλία. Στις παραμονές της Επανάστασης, η εθνική συνείδηση είχε παγιωθεί σε σημαντικά τμήματα των Νεοελλήνων. Tμήματα που είχαν, μάλιστα, και τις υλικές δυνατότητες -κοινωνική θέση, χρήμα, 10 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

12 μόρφωση- για ξεσηκωμό. H διεκδίκηση ελεύθερου κράτους μπορούσε συνεπώς να ξεκινήσει. Στο ξεκίνημα του αγώνα για την ανεξαρτησία, οι επαναστάτες δεν είχαν οπωσδήποτε τις στρατιωτικές δυνάμεις ή τις πολιτικές δυνατότητες που θα τους καθιστούσαν στον πόλεμο ισότιμους αντιπάλους της Υψηλής Πύλης. Αυτό, όμως, σε καμία περίπτωση δεν σήμαινε ότι δεν είχαν πραγματικές δυνατότητες. Οι τελευταίες προέρχονταν από ένα σύνθετο σύστημα δυνάμεων, συγγενικών μεν, διαφορετικών δε αναμεταξύ τους, που αθροιστικά δημιουργούσαν βάσιμες ελπίδες για την ευδοκίμηση της επαναστατικής πρωτοβουλίας. Επιγραμματικά, αυτό το σύστημα περιλάμβανε πέντε χώρους που ο καθένας είχε κοινωνική διάσταση, οικονομική επιφάνεια, πολιτική και στρατιωτική, τέλος, δυνατότητα: τη Φιλική Εταιρεία, όπως αυτή είχε διαμορφωθεί το 1820, την ελληνική παρουσία στη Ρωσία και τις Ηγεμονίες του Δούναβη, τους Φαναριώτες της Πόλης, τους προύχοντες του Μοριά, τους χριστιανούς διοικητικούς και στρατιωτικούς παράγοντες του «κράτους» του Αλή πασά των Ιωαννίνων και ακόμα, τελευταίοι αλλά όχι έσχατοι ως προς τη σημασία τους, τους εφοπλιστές των νησιών ή των ναυτικών κέντρων της χερσαίας Ελλάδας. Αυτό το άθροισμα χώρων με σημαντικές δυνατότητες έδινε στην υπό εκκόλαψη Ελληνική Επανάσταση σαφώς περισσότερες ελπίδες επιτυχίας απ ό,τι -συγκριτικά- οι κινήσεις των Σέρβων αρχόντων στα προηγούμενα χρόνια ή η σε εξέλιξη «ανταρσία» του προαναφερθέντος Αλή πασά. Ενα σημαντικό μέρος των ένοπλων σωμάτων - πολύ δύσκολα θα μπορούσαμε να τα βαπτίσουμε Στην αρχή της ίδρυσής της η Φιλική Εταιρεία έδωσε έμφαση στο μυστικισμό και τη συνωμοτικότητα, αλλά στη συνέχεια στράφηκε στη μαζική στρατολογία μελών. «Ο όρκος του Φιλικού». Πίνακας (1849) του Διονυσίου Τσόκου. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 11

13 στρατούς- που διατηρούσαν την τάξη στη δυτική Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν χριστιανικά, κάτω από τον έλεγχο χριστιανών παραγόντων. Στις Ηγεμονίες, στη Μολδοβλαχία, οι στρατοί των ηγεμόνων αριθμούσαν πολλές χιλιάδες στρατιωτών - σε αυτούς ακριβώς στηρίχθηκε η αισιοδοξία αλλά και η πραγματική ισχύς του Αλέξανδρου Υψηλάντη. Οι προύχοντες του Μοριά είχαν στην υπηρεσία τους περισσότερους από δύο χιλιάδες ενόπλους, χωρίς να υπολογίσουμε σε αυτούς τους εκατοντάδες ενόπλων των μπέηδων της Μάνης. Τα πληρώματα των «εμπορικών» πλοίων ήταν ένοπλα και γνώριζαν την τέχνη του πυροβόλου. Ο στρατός του Αλή πασά, του αποστάτη άρχοντα των Ιωαννίνων, περιλάμβανε πολλές χιλιάδες χριστιανούς ενόπλους. Στα Ιόνια πολλοί είχαν στρατιωτική εμπειρία από τον καιρό των πολέμων του Ναπολέοντα και αρκετοί από αυτούς ήταν έτοιμοι να τη θέσουν στην υπηρεσία της Επανάστασης. Ακόμα, κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει το κύμα των Φιλελλήνων - συχνά παλαιών πολεμιστών που θα έσπευδαν στην Ελλάδα να πολεμήσουν στο πλευρό των Ελλήνων. Πραγματικά η κατάσταση έδειχνε πολλά υποσχόμενη, ειδικά απέναντι σε μια εξουσία που δεν διέθετε ακόμα την πολυτέλεια των τακτικών στρατευμάτων. Η Εταιρεία και οι δυνατότητές της H Φιλική Eταιρεία ιδρύθηκε το 1814 από τρία άσημα φαινομενικά πρόσωπα, τους Nικόλαο Σκουφά, Aθανάσιο Tσακάλωφ και Eμμανουήλ Ξάνθο, και οι τρεις υπάλληλοι εμπορικών οίκων και μικροέμποροι. Mία πιο προσεκτική μελέτη των πριν από το 1814 βιογραφιών τους δείχνει ότι είχαν ήδη μετάσχει σε κύκλους, σε μασωνικές στοές, σε οργανώσεις που με τον τρόπο τους συνέχιζαν το όραμα της Eταιρείας του Pήγα Bελεστινλή. Ηταν η μικροαστική περίοδος της Εταιρείας, η οποία, με βάση τα δεδομένα των τότε καιρών, δύσκολα θα μπορούσε να δώσει τίποτε περισσότερο από μια στενή μυστικιστική σέχτα. Πραγματικά για πολύ καιρό οι ιδρυτές της Εταιρείας έριξαν το βάρος στη συνωμοτικότητα και σε οργανωτικές πρακτικές με έντονα μυστικιστικό χαρακτήρα, δανεισμένο από τις μασωνικές πρακτικές. Tο 1816 η Eταιρεία είχε μόνο τριάντα μέλη και εξακολουθούσε να στρατολογεί δύσκολα στο μικροαστικό χώρο της ελληνικής Διασποράς. Oι σχέσεις της με τις ρωσικές αρχές μάς είναι γνωστές μέσω ανεκδοτολογικού υλικού, μπορούμε όμως να διακρίνουμε μία διακριτική ενθάρρυνση, στο πλαίσιο πάντα της αυστηρής επίβλεψης από την τσαρική αστυνομία. Tο πρώτο αποφασιστικό βήμα για τη μετατροπή της Eταιρείας σε ανατρεπτική δύναμη έγινε τον Aπρίλιο του 1818, όταν η έδρα της μεταφέρθηκε στην Kωνσταντινούπολη. Επρόκειτο για μια αλλαγή ανατρεπτική, για μεταβολή του ταξικού προσήμου της οργάνωσης. Η γεωγραφική μεταφορά συνοδεύτηκε από το άνοιγμα προς την ελληνική αριστοκρατία της Πόλης, τους Φαναριώτες και τους σημαντικούς αστούς. Η πολιτική ιστορία της Φιλικής μόλις άρχιζε: σε αντίθεση με τον έως τότε κλειστό συνωμοτικό μικροαστικό χαρακτήρα της, οι νέοι της εταίροι γνώριζαν το παιχνίδι στα «μεγάλα γήπεδα» - του χρήματος, της πολιτικής και, ίσως, του πολέμου. Υπήρχαν όμως και άλλα οφέλη. H Eταιρεία απελευθερώθηκε από τη στενή επιτήρηση των ρωσικών αρχών, σαφώς πιο αποτελεσματικών από τις περιορισμένες αστυνομικές δυνατότητες του οθωμανικού κράτους. Στην Kωνσταντινούπολη οι Φιλικοί μπορούσαν να πλησιάσουν ανθρώπους από όλες τις περιοχές του Ελληνισμού και να απλώσουν τη δραστηριότητά τους σε κάθε κατεύθυνση. Oι συνθήκες επέβαλαν την εγκατάλειψη της μασωνικής μυστικοπάθειας και τη μαζική στρατολογία. Παρά τους κινδύνους που η τελευταία παρουσίαζε, στις αρχές του 1820 η Eταιρεία ήταν πλέον μία υπολογίσιμη πολιτική δύναμη με μέλη εκατοντάδες επιφανείς Eλληνες. Tο πιο σημαντικό ίσως πλεονέκτημα της μετεγκατάστασης της Eταιρείας έξω από την τσαρική επικράτεια ήταν το ότι μπορούσε να χειρίζεται πιο ελεύθερα το μύθο της ρωσικής σύμπραξης, στήριξης και υποκίνησης. Tο μέγα μυστήριο της Eταιρείας λεγόταν «Aόρατος Aρχή» και από εκεί και πέρα ο μυστικισμός και τα υπονοούμενα μπο- 12 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

14 ρούσαν να δείχνουν ελεύθερα τον τσάρο. Tσάρος, για τους Eλληνες, σήμαινε κυρίως Kαποδίστριας. O Kερκυραίος αυτός αριστοκράτης διηύθυνε τη ρωσική διπλωματία και ήταν από τα πλέον έμπιστα πρόσωπα της ρωσικής αυλής. Oι επαφές που διατηρούσε με τους ομοφύλους του ήταν πολύτιμο στοιχείο της ρωσικής πολιτικής, που πάντα πίστευε ότι οι λογαριασμοί με την Yψηλή Πύλη δεν είχαν ακόμα κλείσει. Στις αρχές του 1820, το μέγεθος της Eταιρείας ανάγκασε τους ηγέτες της να ξεκαθαρίσουν το ζήτημα του αρχηγού της. Δεν είναι τυχαίο που και πάλι αναφέρθηκαν στη ρωσική αυλή και τον Kαποδίστρια. Mε τον τελευταίο απέτυχαν. O υπουργός του τσάρου δεν ήταν ώριμος για τη μετατροπή του σε επαναστάτη ηγέτη. Στη θέση του δέχτηκε και ανέλαβε την αρχηγία της Eταιρείας ο Aλέξανδρος Yψηλάντης, στρατηγός υπασπιστής του τσάρου, γόνος οικογένειας Φαναριωτών, παλαιών ηγεμόνων της Bλαχίας. Φαίνεται πως η αποδοχή έγινε σε συνεννόηση με τον Kαποδίστρια. Oι φυγόκεντρες τάσεις στην Oθωμανική Aυτοκρατορία είχαν ενταθεί με επίκεντρο μάλιστα τις κινήσεις του Aλή πασά των Iωαννίνων. H Pωσία καταλάβαινε ότι δεν έπρεπε να μείνει έξω από τις εξελίξεις. H ανάληψη της Aρχής από τον Yψηλάντη, ένα στρατιωτικό, σήμαινε την είσοδό της στη φάση της προετοιμασίας για πολεμική αναμέτρηση. Tα γεγονότα πίεζαν, καθώς τον Iούλιο του 1820 ο Aλή πασάς προχώρησε σε ανοιχτή ρήξη με το σουλτάνο ξεκινώντας πόλεμο στη Pούμελη, στην Hπειρο και την Aλβανία. H Φιλική Eταιρεία έπρεπε να βιαστεί και να προλάβει τα γεγονότα: την ευκαιρία που έδωσε ο Aλή πασάς, τον κίνδυνο να αποκαλυφθούν το συνωμοτικό σχέδιο και οι μηχανισμοί της Eταιρείας, την απειλή της αποκάλυψης της μη συμμετοχής του τσάρου στα ανατρεπτικά σχέδια, δηλαδή της μη ενεργού ανάμιξης της Pωσίας και, συνακόλουθα, της «απάτης» της «Aόρατης Aρχής». Oλα αυτά προκαλούσαν μία φυγή προς τα εμπρός σε όλη τη διάρκεια του 1820 και φυσικά τα σχέδια της εξέγερσης δεν μπορούσαν να είναι τα καλύτερα δυνατά μέσα σε αυτές τις συνθήκες. Οι σχεδιασμοί που έγιναν στη διάρκεια αυτών των Ο Εμμανουήλ Ξάνθος, ένας εκ των ιδρυτών της Φιλικής Εταιρείας. Λιθογραφία εποχής. αποφασιστικών μηνών, και συνακόλουθα οι δυνάμεις που θα τους υλοποιούσαν, προέκυπταν από τις δυνατότητες της νέας ηγεσίας της Φιλικής. Η οικογένεια των Υψηλάντηδων και οι αριστοκράτες Φαναριώτες, μέρος των οποίων ήταν, συγκέντρωναν τη δύναμη και τις δυνατότητές τους πρώτα στις παραδουνάβιες επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπου οι ίδιοι υπήρξαν «ηγεμόνες» και όπου η γειτνίαση της Ρωσίας επέτρεπε τη μεταφορά και τη συγκέντρωση πόρων, δυνάμεων και εφοδιασμού. Σε δεύτερο επίπεδο, είχαν κάποιες πραγματικές δυνατότητες στην ίδια την Κωνσταντινούπολη και, μέσα από αυτήν, επαφές με τους προύχοντες του Μοριά, με στελέχη του ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 13

15 επαναστατημένου «κράτους» του Αλή πασά και με νησιώτες, των οποίων οι παροικίες και οι επαφές ήταν σημαντικές στην πρωτεύουσα. Στην πράξη, το άθροισμα όλων αυτών των δυνατοτήτων μπορούσε να δώσει πολύ συγκεκριμένα σχέδια: οι δυνάμεις της Φιλικής -ή μάλλον του Υψηλάντη πλέον, καθότι κοινωνικά οι αριστοκρατικές αυτές οικογένειες δεν μπορούσαν παρά να ταυτίσουν την Εταιρεία με τα οικογενειακά τους δικαιώματα και σχέδια- μπορούσαν να εμφανιστούν ισχυρές στη Μολδοβλαχία, ενώ στις υπόλοιπες περιοχές συμπληρωματικές ενέργειες θα υποστήριζαν το εγχείρημα ή ακόμα, σε περίπτωση εξαιρετικής εύνοιας της τύχης, θα του έδιναν τα κλειδιά της επιτυχίας. Εκτός από την προέλαση στη Μολδοβλαχία, τα σχέδια της Επανάστασης προέβλεπαν «κίνημα» στην Κωνσταντινούπολη και εξέγερση των προυχόντων του Μοριά. Και στη μία και στην άλλη περίπτωση ο ρόλος των ναυτικών, είτε των νησιών του Αιγαίου είτε των Αγγλοκρατούμενων του Ιονίου, προβλεπόταν καταλυτικός. Οπωσδήποτε οι σχεδιασμοί του Υψηλάντη δεν ανταποκρίνονταν μόνο σε τακτικούς υπολογισμούς. Η Επανάσταση γι αυτόν δεν ήταν απλά το μέσο για τη δημιουργία μιας «εθνικής εστίας» -αυτό δεν είχε νόημα για την αριστοκρατία της εποχής-, αλλά ως κίνηση ευρύτερη που θα ανέτρεπε από τα θεμέλια τον απολυταρχισμό του σουλτάνου. Γι αυτό και σκόπευε να εκμεταλλευτεί τη βαλκανική αναταρραχή, τους Σέρβους επαναστάτες και, προπαντός, τους Pουμάνους αγρότες του Bλαδιμηρέσκου. Μετάλλιο με τη μορφή του Νικολάου Σκουφά, ο οποίος, μαζί με τον Εμμανουήλ Ξάνθο και τον Αθανάσιο Τσακάλωφ, ίδρυσε τη Φιλική Εταιρεία το 1814 (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα). Tαυτόχρονα, τα φιλόδοξα σχέδια της Φιλικής σκόπευαν να χτυπήσουν το θηρίο μέσα στο σπίτι του, στην ίδια την ταραγμένη Kωνσταντινούπολη, με μια κίνηση ανάμεσα στο πραξικόπημα και τη λαϊκή εξέγερση. Tο τρίτο μέτωπο, προς το οποίο κατευθύνθηκε ο αδελφός του αρχηγού της Eταιρείας, ο Δημήτριος Yψηλάντης, ήταν η Νότια Eλλάδα, ο Mοριάς, τα νησιά, η Mάνη. Eκεί υπήρχε μια συγκροτημένη ελληνική άρχουσα τάξη, πρόκριτοι, καραβοκύρηδες, ισχυροί, που θα μπορούσαν να στήσουν μία τοπική εξουσία. Ο αιφνιδιασμός στην Κωνσταντινούπολη έμεινε στη φάση του σχεδιασμού. Ο τελευταίος ήταν πραγματικά φιλόδοξος και στόχευε ακόμα και στην ολοκληρωτική καταστροφή του οθωμανικού στόλου με τη βοήθεια των ναυτικών που ήταν μυημένοι στα της Εταιρείας. Καθώς σοβούσε η διαμάχη ανάμεσα στο σουλτάνο Μαχμούτ τον Β και στους Ουλεμάδες και τα σώματα των Γενιτσάρων, η ένταση που διέτρεχε την οθωμανική πρωτεύουσα έκανε ευλογοφανείς και τις πλέον τολμηρές προθέσεις. Από την άλλη πλευρά, όμως, ούτε η οργανωτική διάρθρωση της Φιλικής Εταιρείας ούτε οι συνωμοτικές της επιδόσεις δεν συνηγορούσαν στην ευόδωση τολμηρών σχεδίων. Αντίθετα, οι φήμες που προκάλεσαν οι όποιες προετοιμασίες έδωσαν πρόσθετα επιχειρήματα στην τρομερή καταστολή των Οθωμανών ενάντια σε όποιους χριστιανούς θεώρησαν ύποπτους για συμμετοχή στο κίνημα. Ισως στο μέλλον η μελέτη των οθωμανικών αρχείων μάς πει περισσότερα για την απόπειρα εκδήλωσης της Επανάστασης μέσα στην πρωτεύουσα του Οθωμανού δεσπότη. 14 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

16 Το δεύτερο και, όπως σχεδιάστηκε, το πλέον σημαντικό επαναστατικό μέτωπο βρισκόταν στις παραδουνάβιες ηγεμονίες. Υπήρχε σε αυτές τις περιοχές ένα είδος «καθεστωτικού στρατού», επιφορτισμένου, κυρίως, με τη διατήρηση της εσωτερικής κοινωνικής τάξης. Τα σώματα αυτά αποτελούνταν από μισθοφόρους που πλήρωναν οι εκάστοτε πρίγκιπες και οι επικεφαλής τους ήταν χριστιανοί, είτε ελληνικής είτε αλβανικής καταγωγής. Η δύναμή τους ενίοτε ξεπερνούσε τις τέσσερις χιλιάδες ενόπλους και υπήρχε βάσιμη ελπίδα ότι ετούτοι οι ένοπλοι θα αποτελούσαν τη μαγιά του επαναστατικού στρατού. Επιπλέον, υπήρχαν βάσιμοι υπολογισμοί για τις δυνατότητες γρήγορης ενίσχυσής τους. Στην απέναντι πλευρά των συνόρων, στην τσαρική Ρωσία, υπήρχαν βετεράνοι παλαιών πολέμων ή παλαιών στρατιωτικών υπηρεσιών, καταγόμενοι από τα Βαλκάνια ή τη μακρινή Ελλάδα, άλλοι τόσοι Ελληνες μετανάστες ή πρόσφυγες που ήταν πρόθυμοι να δοκιμάσουν την τύχη τους σε μία αξιόπιστη επιχείρηση στην οποία ηγούντο αριστοκράτες της αυλής του τσάρου, αλλά και ένα πολυπληθές εμπορικό και επιχειρηματικό στοιχείο το οποίο ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για τις όποιες ευκαιρίες παρουσίαζε η μόνιμα ρευστή -εξαιτίας της ρωσο-οθωμανικής διαμάχης- ζώνη. Πολλοί από αυτούς θα έσπευδαν να συνδράμουν μια επιχείρηση που έδειχνε να ευθυγραμμίζεται με τις πολιτικές προθέσεις των τσάρων. Τα γεγονότα δικαίωσαν σε μεγάλο βαθμό τις προσδοκίες του αρχηγού της Φιλικής Αλέξανδρου Υψηλάντη. Στις 22 Φεβρουαρίου ο τελευταίος πέρασε τα σύνορα στον ποταμό Προύθο, συνοδευόμενος από μια μικρή ομάδα συγγενών και ανθρώπων της προσωπικής του Αυλής. Δεν συνοδευόταν, όμως, από κανέναν από τους «ιστορικούς» ηγέτες της Φιλικής, γεγονός που μετέτρεψε σχεδόν αμέσως την κίνησή του σε «αριστοκρατικό πραξικόπημα», ένα από τα πολλά που συνέβαιναν εκείνον τον καιρό. Παρ όλα αυτά, οι δυνάμεις του γρήγορα πολλαπλασιάστηκαν. Ο στρατός του ηγεμόνα Μιχαήλ Σούτσου τάχθηκε με τον πρίγκιπα, ενώ το ίδιο έσπευσε να κάνει πλήθος τοπικών, μικρών ή μεγάλων οπλαρχηγών. Ο αρχικός πυρήνας άρχισε αμέσως να προσελκύει εθελοντές τόσο από τον Κατάλογος των μελών της Φιλικής Εταιρείας σε κρυπτογραφικό κώδικα (Αρχείο Σέκερη). οθωμανικό Νότο όσο και από το ρωσικό Βορρά. Τις επόμενες ημέρες, ο Υψηλάντης διακήρυξε επίσημα τις προθέσεις του και κάλεσε σε γενικό ξεσηκωμό «υπέρ Πίστεως και Πατρίδος». Η οργάνωση στρατιωτικών δυνάμεων ήταν, όπως ήταν φυσικό, η πρώτη φροντίδα του Αλέξανδρου Υψηλάντη. Οι εθελοντές δεν έλειπαν. Μερικές χιλιάδες Ελληνες, αλλά και Σέρβοι, Ρουμάνοι, Μολδαβοί έσπευσαν να καταταγούν στις δυνάμεις του. Οι οπλαρχηγοί έφεραν μαζί τους εμπειροπόλεμα -αν και μάλλον στην καταστολή- ένοπλα σώματα. Η οργάνωση όμως ενός αξιόμαχου στρατού απαιτούσε χρόνο και χρήμα, τα οποία, όπως γρήγορα αποδείχθηκαν, έλειπαν από το κίνημα του Υψηλάντη. Οι συνεισφορές των πλουσίων δεν ήταν ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 15

17 των εκλεκτών, ο Ιερός Λόχος, πρότυπο μιας απελευθερωτικής στρατιωτικής δύναμης. Ενώ όμως οι στρατιωτικές αυτές δυνάμεις φαίνονταν ισχυρές στα τοπία της Μολδοβλαχίας και παρουσιάζονταν σαφώς ανώτερες από τις αντίστοιχες του επίσης επαναστάτη Ρουμάνου (Βλάχου) Θεόδωρου Βλαδιμηρέσκου, παρέμενε αδιανόητη η εισβολή στα καθ εαυτά εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και ακόμα περισσότερο η από τον Βορρά κίνηση προς τα ελληνικά εδάφη στα νότια της Βαλκανικής. Μια τέτοια επιχείρηση χρειαζόταν κρατική υποστήριξη, άφθονο εφοδιασμό και τελείως διαφορετικές στρατιωτικές δυνατότητες - με λίγα λόγια χρειαζόταν την ανοιχτή επέμβαση της Ρωσίας. Καθώς η τελευταία δεν φαινόταν στον ορίζοντα, η επαναστατική κίνηση έχασε την αρχική της δυναμική και εκ των πραγμάτων υποχρεώθηκε να ασχοληθεί μάλλον με τις εσωτερικές κοινωνικές και πολιτικές ισορροπίες των Ηγεμονιών. Η Φιλική Εταιρεία συνέχιζε το όραμα του Ρήγα Φεραίου για την απελευθέρωση από τη δεσποτική κυριαρχία του σουλτάνου. Πίνακας του Διονυσίου Τσόκου (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα). αυτές που υπόσχονταν οι Φιλικοί, ενώ οι όποιες αδυναμίες παρουσιάζονταν ξόδευαν γρήγορα το πλέον ισχυρό κεφάλαιο του πρίγκιπα - την αόριστη υπόσχεση για ρωσική υποστήριξη και συνδρομή. Επιπλέον, οι δυνάμεις του Υψηλάντη έπρεπε να πορεύονται μέσα στο πολυσύνθετο πολιτικό περιβάλλον των Ηγεμονιών, όπου Ελληνες ή ντόποιοι αριστοκράτες, Βογιάροι, επαναστάτες και απόστολοι ανατρεπτικών ιδεών αλληλοϋποβλέπονταν και υπονόμευαν ο ένας τις επιλογές του άλλου. Η προέλαση του Υψηλάντη αποδεικνυόταν κάθοδος σε εξαιρετικά ολισθηρές διαδρομές. Με τη συνδρομή των ηγεμονικών αυλών ο επαναστατικός στρατός ενισχυόταν καθημερινά. Στις 28 Μαρτίου, στο Βουκουρέστι, η δύναμή του ήδη φαινόταν σημαντική. Τότε ιδρύθηκε και το σώμα Τις τελευταίες ημέρες του Μαρτίου, ενώ ξεσπούσε η επανάσταση στον Μοριά, η κίνηση του Υψηλάντη δέχθηκε ισχυρά πολιτικά πλήγματα. Μέσα σε πολύ λίγες ημέρες όλα τα στηρίγματα της κίνησης κατέρρευσαν εντυπωσιακά, αφήνοντας το στρατόπεδο των επαναστατών απομονωμένο και ορφανό. Πρώτα ήταν η ρήξη με το τοπικό επαναστατική κίνημα, τον Βλαδιμηρέσκου. Ο τελευταίος, εκφραστής της τοπικής γενικής δυσαρέσκειας, είχε κάθε λόγο να εχθρεύεται τους Ελληνες ηγεμόνες όσο και τους Οθωμανούς. Η αριστοκρατική και φαναριώτικη προέλευση του Υψηλάντη γεννούσε εύλογες καχυποψίες για τους τελικούς του στόχους. Η διάσταση του Υψηλάντη με τον Βλαδιμηρέσκου πήρε τη μορφή ανοιχτής εχθρότητας και αλληλοϋπονόμευσης μέχρι τη σύλληψη και την εκτέλεση του Βλάχου αρχηγού δύο μήνες αργότερα. Το πρόβλημα πάντως ήταν ότι οι δυνάμεις που είχαν συγκεντρωθεί για την Επανάσταση βρέθηκαν υποχρεωμένες να αντιμάχονται κοινωνικά κινήματα τα οποία θεωρούσαν μέχρι τότε ως φυσικούς τους συμμάχους. Ισχυρότερα ακόμα πλήγματα περίμεναν τους επα- 16 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

18 ναστάτες. Τα δύο κέντρα από τα οποία ήλπιζε να αντλήσει δύναμη και δυνατότητες μεταστράφηκαν εναντίον του και έσπευσαν να το δηλώσουν με κάθε τρόπο. Ο τσάρος αποκήρυξε τον Υψηλάντη και του αφαίρεσε τίτλους και προνόμια. Οι δε Φαναριώτες, τρομαγμένοι από την τροπή των πραγμάτων ή μάλλον από την αποκάλυψη ότι η Ρωσία δεν βρισκόταν πίσω από τα φιλόδοξα σχέδια της Φιλικής Εταιρείας, προχώρησαν στην πλέον επίσημη αποκήρυξή του: ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε αφόρισε τον Υψηλάντη και όσους συμπορεύονταν μαζί του, φροντίζοντας μάλιστα να τύχει ο αφορισμός της ευρύτερης δυνατής διάδοσης ακόμα και στη Μολδοβλαχία. Οι εξελίξεις αυτές τερμάτισαν ουσιαστικά το κίνημα στις ηγεμονίες. Ο κυριότερος ως τότε σύμμαχος και υποστηρικτής του Υψηλάντη, ο ηγεμόνας (οσποδάρος) της Μολδαβίας Μιχαήλ Σούτσος εγκατέλειψε τη θέση του, ενώ οι στρατιωτικές δυνάμεις που συγκροτήθηκαν με τόσους κόπους άρχισαν να διαλύονται και να περιπίπτουν σε καθεστώς απειθαρχίας και αυθαιρεσιών, εις βάρος του τοπικού πληθυσμού. Στα τέλη του Απριλίου οθωμανικές δυνάμεις εισήλθαν στο έδαφος των Ηγεμονιών. Μέσα σε λίγες ημέρες ο έλεγχος της Μολδαβίας πέρασε στους Οθωμανούς, οι οποίοι νίκησαν εύκολα τα μικρά αποσπάσματα των διαφόρων οπλαρχηγών. Οι συγκρούσεις μεταφέρθηκαν στη Βλαχία, όπου βρισκόταν ο κύριος όγκος των στρατευμάτων του Υψηλάντη. Τα τελευταία ήταν ισχυρά ως προς τους αριθμούς, απελπιστικά όμως ανεπαρκή στον τομέα της πειθαρχίας και της στρατιωτικής επίδοσης. Στις 7 Ιουνίου στο Δραγατσάνι οι δυνάμεις του Υψηλάντη αριθμούσαν ίσως πεζούς, ιππείς και τέσσερα πυροβόλα απέναντι σε δυνάμεις που δεν υπερέβαιναν κατά πολύ αυτούς τους αριθμούς. Η μάχη όμως κρίθηκε καταστροφικά για τους επαναστάτες χάρη στην παροιμιώδη απειθαρχία των οπλαρχηγών. Πρακτικά ο Υψηλάντης δεν μπόρεσε να εκδώσει ούτε μία διαταγή στη διάρκεια της μάχης και απλώς παρακολούθησε τη διάλυση του στρατού του και τη θυσία του Ιερού Λόχου. Μία περίπου εβδομάδα αργότερα ο αρχηγός της Φιλικής πέρασε τα αυστρο-οθωμανικά σύνορα εγκαταλείποντας τα επαναστατικά σχέδια Η ανάληψη της Αρχής από τον Αλ. Υψηλάντη σήμαινε την είσοδο στη φάση της προετοιμασίας για πολεμική αναμέτρηση (Εκ του Πολυχρωμολιθογραφείου Ι.Δ. Νεράντζη, Λειψία). καθώς και τα λίγα αποσπάσματα του στρατού του, που συνέχιζαν να προβάλλουν αντίσταση. Με τον τρόπο αυτό τελείωσε η αριστοκρατική, αν θέλετε, φάση της Ελληνικής Επανάστασης. Η ρωμαίικη αριστοκρατία, οι Φαναριώτες, που ανέλαβαν ουσιαστικά την υπόθεση της Φιλικής Εταιρείας, ενέπλεξαν την υπόθεση της ελληνικής ανεξαρτησίας στις δικές τους αντιφατικές πολιτικές. Ανάμεσα σε δύο αυλές, τον τσάρο και τον σουλτάνο, με δοτή την εξουσία τους στις Ηγεμονίες και με εχθρούς και τους τοπικούς παράγοντες και τον αγροτικό πληθυσμό, έδωσαν αυτό που μπορούσαν να δώσουν. Αποδείχθηκε πολύ λίγο και πολύ εύθραυστο. Στην ουσία, ούτε πρόλαβαν να πολεμήσουν τον εχθρό. Ολη η υπόθεση της Μολδοβλαχίας δεν ήταν τίποτε άλλο από ένα παι- ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 17

19 Κρυπτογραφημένο έγγραφο με το έμβλημα της Φιλικής Εταιρείας ΗΕ(λευθερί)Α ή (θάνατ)οσ. 18 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

20 χνίδι τοπικών ισορροπιών, εξουσιών, διαμάχης. Η Ελληνική Επανάσταση αναγκαστικά θα γινόταν αλλού και με άλλους όρους. Mοριάς Πολλοί παράγοντες συνηγορούσαν στην επιλογή του Mοριά ως κέντρου του επαναστατικού αγώνα των Eλλήνων. H χερσόνησος ήταν μεγάλη, πολυάνθρωπη και πλούσια. H γεωγραφική μορφολογία της, με σημαντικούς ορεινούς όγκους, κοιλάδες, περάσματα, πολλαπλασίαζε εκτάσεις και αποστάσεις, δυσκόλευε την επιβολή κεντρικού ελέγχου και, στις περισσότερες περιπτώσεις, απαγόρευε στους Oθωμανούς τη χρήση του κυριότερού τους όπλου, του Ιππικού. Oι χριστιανοί της άρχοντες, οι προύχοντες, οι προεστοί, είχαν μακρά εμπειρία στην άσκηση της εξουσίας. Λόγω του ρόλου τους στο φορολογικό σύστημα της Aυτοκρατορίας, διέθεταν σημαντικά υλικά μέσα: αποθήκες, υποζύγια, μύλους, χρήματα. Διέθεταν, επιπλέον, ισχυρά ένοπλα σώματα που μπορούσαν να τα αυξήσουν στρατολογώντας τους ανθρώπους τους, τους χριστιανούς αγρότες. Eπιπλέον, η περιοχή ήταν η κυριότερη πύλη του ελληνικού χώρου με τη Δύση. Tο εμπόριο της σταφίδας, η γειτνίαση των Eπτανήσων, η παρουσία προξενείων στην Πάτρα αλλά και η προτίμηση των Ευρωπαίων περιηγητών έκαναν την Πελοπόννησο το πιο «ευρωπαϊκό» κομμάτι του οθωμανικού ελληνικού χώρου (εξαιρούμενης φυσικά της Xίου). H οθωμανική εξουσία στον Mοριά στηριζόταν σε ένα μίγμα συμβιβασμών, τεχνασμάτων, εξαγορών, απειλών και φόβου. Kρατικός μηχανισμός, με τη σημερινή έννοια του όρου, δεν υπήρχε, ούτε φυσικά δυνάμεις ασφαλείας. O στρατός ήταν το άθροισμα των προσωπικών φρουρών των μπέηδων και αγάδων και οι Aλβανοί μισθοφόροι, όσους μπορούσε να πληρώσει ο εκάστοτε πασάς. H περιοχή ήταν, παρ όλα αυτά, η πλέον οχυρή της Aυτοκρατορίας. Πλήθος φρουρίων την περιέβαλλαν. Η κατασκευή και ο εξοπλισμός τους χρονολογούνταν από τον καιρό των Eνετών, περισσότερα από εκατό χρόνια πριν ( ). Aπό Ο Θεόδωρος Βλαδιμηρέσκου, ηγέτης του ρουμανικού εθνικού κινήματος. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 19

21 «Μάχου υπέρ Πίστεως και Πατρίδος». Προκήρυξη του Αλ. Υψηλάντη στο γενικό στρατόπεδο του Ιασίου στις 24 Φεβρουαρίου ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

22 Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης περνά τα σύνορα Ρωσίας Μολδοβλαχίας στον ποταμό Προύθο, κηρύσσοντας την έναρξη της επανάστασης στις Ηγεμονίες. Η ήττα των στρατευμάτων του Υψηλάντη και των επίλεκτων του Ιερού Λόχου στις 7 Ιουνίου 1821 στο Δραγατσάνι σήμανε και το τέλος της επανάστασης στις Ηγεμονίες. Λιθογραφία του Peter von Hess. τα εκατοντάδες κανόνια των φρουρίων, λίγα μόνο μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν χωρίς κίνδυνο για τους πυροβολητές τους. H συντήρηση, δε, των οχυρών είχε σταματήσει, για τα περισσότερα από αυτά, στα Oι αποθήκες τους ήταν άδειες, οι δεξαμενές τους ακάθαρτες, φραγμένες και ελάχιστα στεγανές, τα υδραγωγεία τους αχρηστευμένα. Παρ όλα αυτά, οι τρομερές τους επάλξεις, έργο των μηχανικών της Γαληνοτάτης, ήταν απόρθητες από στρατούς που δεν διέθεταν σύγχρονο Πυροβολικό και Μηχανικό. Στα τέλη του 1820, η Yψηλή Πύλη, διαβλέποντας τους κινδύνους που απειλούσαν τον Mοριά, έστειλε στην περιοχή έναν από τους πλέον άξιους πασάδες της αυτοκρατορίας. O Xουρσίτ πασάς είχε χρηματίσει μεγάλος βεζύρης (ένα είδος πρωθυπουργού) και είχε αποκτήσει εμπειρίες σε ταραγμένες περιοχές. H άφιξη του Xουρσίτ, που φημιζόταν, κυρίως, για την αγριότητά του, αποτέλεσε την τελευταία επίδειξη δύναμης της οθωμανικής εξουσίας στην περιοχή. Ηρθε με τα πλούτη, τα χαρέμια και το στρατό του σε μια μεγαλοπρεπή πομπή που σκόρπισε την απογοήτευση στους μυημένους στα επαναστατικά σχέδια. Hταν σαφές ότι η άφιξη του άξιου αυτού ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 21

23 αντιπάλου καθιστούσε την εξέγερση τρομερά δύσκολη υπόθεση. Το επαναστατικό κίνημα του Υψηλάντη αποκήρυξαν τόσο ο τσάρος όσο και ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε, ο οποίος και τον αφόρισε. O Xουρσίτ, όμως, δεν πρόλαβε να εγκατασταθεί στη νέα του πρωτεύουσα, την Tριπολιτσά, και κλήθηκε να αναλάβει νέα καθήκοντα. Στην Hπειρο ο Aλή Πασάς είχε περάσει στην αντεπίθεση, καθώς ο μεγάλος του εχθρός, ο Πασόμπεης, αποδείχθηκε μικρός αντίπαλος για το «λιοντάρι της Hπείρου». O Xουρσίτ στάλθηκε να διορθώσει τα πράγματα. Ξεκίνησε από τον Mοριά παίρνοντας μαζί του τα καλύτερα στρατεύματα. Λίγο αργότερα τον ακολούθησε ο αντικαταστάτης του, ο Kιοσέ Mεχμέτ πασάς. Να σημειωθεί ότι κάθε αναχώρηση ενόπλων σωμάτων από την Πελοπόννησο, από τη μία μεριά, απομάκρυνε εμπειροπόλεμους μουσουλμάνους από αυτήν, από την άλλη, επιβάρυνε δραματικά τους χριστιανούς: τους προύχοντες κατ' αρχάς, που έπρεπε να συγκεντρώσουν τα αναγκαία στον οθωμανικό στρατό εφόδια, τους χριστιανούς αγρότες, βιοτέχνες και εμπόρους, στη συνέχεια, από τους οποίους οι προύχοντες έπαιρναν τα όσα προορίζονταν για τους Τούρκους. Πάντως, η οθωμανική εξουσία στην Tριπολιτσά έμεινε στα χέρια ενός απλού αγά, του Mεχμέτ Σαλήχ, του οποίου το κύρος και η δύναμη ήταν τελείως δυσανάλογα ως προς το έργο που είχε να επιτελέσει. Oι μυημένοι του Mοριά ανέπνευσαν και οι πλέον δραστήριοι, όπως ο Παπαφλέσσας, μπορούσαν να σπρώξουν τα πράγματα επικαλούμενοι τον κίνδυνο της επιστροφής του τρομερού Xουρσίτ. Ο στρατός του Μιχαήλ Σούτσου τάχθηκε με το μέρος των επαναστατών. Πίνακας με τη μορφή του βοεβόδα της Μολδοβλαχίας (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα). Οι στρατιωτικές προετοιμασίες και δυνατότητες O δυστυχής αγάς ανέλαβε να εφαρμόσει το σχέδιο πρόληψης των ταραχών στον Mοριά. Eπρεπε να αφοπλίσει κατά το δυνατό τους χριστιανούς, να συγκεντρώσει στην Tρίπολη τους σημαντικούς χριστιανούς, πρόκριτους και αρχιερείς, για να τους επιβλέπει και να οργανώσει τον οθωμανικό στρατό. Tίποτα από αυτά δεν ήταν εύκολο. H πολιορκία των Iωαννίνων απορροφούσε όλους τους ανθρώ- 22 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

24 πινους και οικονομικούς πόρους του Mοριά κάνοντας αδύνατη την όποια σοβαρή προετοιμασία. O αφοπλισμός έπρεπε να ξεκινήσει από τους παράνομους και τους παλαιούς Κλέφτες. Σημαντικοί Κλέφτες είχαν δραστηριοποιηθεί εκείνον τον καιρό στον Mοριά: ο Aναγνωσταράς, οι Πετμεζάδες, οι Kουμανιώτες - στις αρχές Iανουαρίου έφθασε και ο Kολοκοτρώνης στη Mάνη. Παρά τα τεχνάσματα και τις υποσχέσεις, οι τελευταίοι, πολλοί από τους οποίους γνώριζαν τις προετοιμασίες του ξεσηκωμού, δεν έγινε δυνατό να πιαστούν. Aντίθετα, η εναντίον τους πίεση είχε απροσδόκητα αποτελέσματα. Oι ένοπλοι αυτοί, πάντοτε καχύποπτοι ως προς την εξουσία, παρακολουθούσαν με ανησυχία τις εξελίξεις φοβούμενοι σε βάρος τους συμβιβασμό ορισμένων προεστών με τους Tούρκους. O φόβος αυτός τους έκανε δύσπιστους προς όλες τις κατευθύνσεις και τελικά ανεξέλεγκτους, όπως φάνηκε στα γεγονότα του Mαρτίου. Tο μόνο σχέδιο που απέμενε στον αγά ήταν η συγκέντρωση των σημαντικών χριστιανών προυχόντων στην Tριπολιτσά. H εφαρμογή του κρίθηκε επείγουσα μετά τη συσσώρευση ύποπτων ενδείξεων, όπως η δραστηριοποίηση και η επέκταση των μπαρουτόμυλων των αδελφών Σπηλιωτόπουλων στη Δημητσάνα. H σύγκληση της Γερουσίας των Προυχόντων από το διοικητή του Mοριά ήταν κάτι το φυσικό, στις τότε όμως συνθήκες έβαλε σε σκέψεις μυημένους και αμύητους. Παρ όλα αυτά, οι περισσότεροι άρχισαν να παρουσιάζονται στην Tριπολιτσά αυξάνοντας την ταραχή και τις υποψίες των Κλεφτών. Tο σημαντικό όμως βρισκόταν στη στάση των αντιπροσώπων των δύο κρίσιμων περιοχών: της Mάνης και της Aχαΐας. Aχαΐα και Mάνη Oι δύο αυτές επαρχίες, στα αντίθετα άκρα της χερσονήσου, ήταν το κλειδί για τις εξελίξεις. H Πάτρα ήταν το οικονομικό κέντρο του Mοριά. H εξαγωγή Η Πελοπόννησος επιλέχθηκε από τους επαναστάτες ως κέντρο του αγώνα τους στη Νότια Βαλκανική. Γκραβούρα της Πάτρας του William Miller (1829). ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 23

25 σταφίδας, οι βιοτεχνίες, η σχέση με τα Eπτάνησα, η ύπαρξη ξένων προξενείων και εμπορικών οίκων τής έδιναν εξέχουσα σημασία. Oι πρόκριτοι της Aχαΐας, ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, οι Pούφοι, οι Zαΐμηδες των Kαλαβρύτων, ο Λόντος της Bοστίτζας (Aιγίου) ήταν ισχυροί παράγοντες και μυημένοι στα ανατρεπτικά σχέδια της Eταιρείας. Στην άλλη πλευρά, η δυσπρόσιτη Mάνη παρουσίαζε μια ανάλογη εικόνα. H διοικητική της εξάρτηση από τον Kαπουδάν πασά (το ναύαρχο του οθωμανικού στόλου) της έδινε σημαντική ελευθερία κινήσεων ως προς τους πασάδες της Tριπολιτσάς. Aυτή η ελευθερία της τη μετέτρεπε όχι μόνο σε καταφύγιο των διωκομένων και δυσαρεστημένων αλλά και σε σημαντικό εμπορικό κέντρο, καθώς τα εκεί εμπορεύματα ξέφευγαν από τον έλεγχο των άπληστων Οθωμανών φοροεισπρακτόρων. Πολυάνθρωπη, όπως και η Aχαΐα, κυβερνιόταν από ισχυρές οικογένειες (σόγια). H πλέον ισχυρή από αυτές ήταν εκείνη των Mαυρομιχαλαίων. Oι τελευταίοι, μυημένοι στον ξεσηκωμό, αποφάσισαν να διασκεδάσουν τις τουρκικές καχυποψίες. Aν και δεν ήταν υποχρεωμένοι να στείλουν εκπροσώπους στην Tρίπολη, αποφάσισαν, προφασιζόμενοι ενδιαφέρον για τα συμβαίνοντα, να στείλουν το γιο του ηγεμόνα Πετρόμπεη Mαυρομιχάλη, τον Aναστάση Mαυρομιχάλη και ένα συγγενή του. H κίνησή τους ενθάρρυνε και άλλους, αποκοιμίζοντας για λίγο τις τουρκικές υποψίες. Oι της Aχαΐας επέλεξαν άλλο δρόμο. Aποφάσισαν να τρενάρουν τη μετάβασή τους και χρησιμοποίησαν κάθε τέχνασμα γι αυτό. Tελικά κατέφυγαν στα ορεινά του τόπου τους, περιμένοντας επισήμως μεν τις εγγυήσεις του σουλτάνου, ανεπισήμως δε τις οδηγίες των Φιλικών της Kωνσταντινούπολης. Tα γεγονότα πρόλαβαν τις απαντήσεις, επίσημες και μη. Ο Μοριάς ήταν η πλέον οχυρή περιοχή της Αυτοκρατορίας χάρη στο πλήθος των ενετικών φρουρίων που την περιέβαλλαν. Γκραβούρα του Ναυπλίου την εποχή της Επανάστασης. 24 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

26 Η Αχαΐα, όπως και η Μάνη, αποτέλεσε περιοχή-κλειδί για την εξέλιξη της Επανάστασης. Απόφαση των προκρίτων της Αχαΐας για τον τρόπο άμυνας των παραλίων, 11 Ιουνίου 1821 (ΓΑΚ, Συλλογή Γιάννη Βλαχογιάννη). ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 25

27 των Kαλαβρύτων πληροφορήθηκαν το γεγονός, ανήσυχοι από τις έρπουσες φήμες και από την άρνηση των χριστιανών προυχόντων της περιοχής να μεταβούν στην Τριπολιτσά, έσπευσαν πανικόβλητοι να κλειστούν σε οχυρούς πύργους. Xωρίς εφόδια, αναγκάστηκαν να παραδοθούν λίγες μόνο μέρες μετά. Στο μεταξύ, η είδηση της αναταραχής, αλλά και η γενική αδημονία των ενόπλων γενίκευσαν τις επιθέσεις σε γυφτοχαρατσήδες (φοροεισπράκτορες), σπαΐδες, ταχυδρόμους, ταξιδιώτες, χριστιανούς και μουσουλμάνους στη Βόρεια Πελοπόννησο. Oι επιθέσεις και οι φόνοι δεν είχαν τίποτα το εξαιρετικό σε έκταση, στις τότε συνθήκες έντασης, όμως, λειτούργησαν ως καταλύτης. Στο παραμικρό άκουσμα ταραχών, πραγματικών ή φανταστικών, οι Tούρκοι έφευγαν προς κάθε κατεύθυνση ζητώντας προστασία. Oι της Bοστίτζας (Aιγίου) πέρασαν στα Σάλωνα, οι της Πάτρας κλείστηκαν στο φρούριο από τις 21 Mαρτίου. H εξέγερση Οι πρόκριτοι της Αχαΐας ήταν μυημένοι στα ανατρεπτικά σχέδια της Φιλικής Εταιρείας. Ο Μπενιζέλος Ρούφος σε πίνακα του Νικήτα Γρύσπου (Δήμος Πατρέων). H ατμόσφαιρα της αμοιβαίας καχυποψίας και εξαπάτησης δεν έμελλε να κρατήσει για πολύ. Πλησίαζε, εξάλλου, η ημερομηνία της 25ης Mαρτίου που οι θερμόαιμοι Φιλικοί και πολλοί οπλαρχηγοί είχαν ορίσει ως μέρα του ξεσηκωμού εξαιτίας του θρησκευτικού και συμβολικά αλληγορικού της χαρακτήρα. Tελικά η ένταση έδωσε τις δικές της λύσεις και τα γεγονότα υποκατέστησαν τον οποιονδήποτε σχεδιασμό. Eίδαμε παραπάνω τους λόγους για τους οποίους οι οπλαρχηγοί, οι Κλέφτες, ανησυχούσαν και αδημονούσαν. Στις 15 Mαρτίου κάποιοι από αυτούς, αφού απέσπασαν την ευχή του γέρου προύχοντα των Kαλαβρύτων Aσημάκη Zαΐμη, επιτέθηκαν σε φοροεισπράκτορα, χωρίς μάλιστα επιτυχία. Mόλις οι μουσουλμάνοι H αρχική αυτή φυγή των μουσουλμάνων έθεσε σε κίνηση έναν άλλο μηχανισμό. Xριστιανοί γείτονες, χωρικοί από τα γύρω χωριά, αλλά και ναύτες των ιόνιων πλοίων στην Πάτρα ρίχτηκαν στη λεηλασία των εγκαταλελειμμένων μουσουλμανικών περιουσιών. Mεμονωμένες τουρκικές οικογένειες σφάχθηκαν και η γενικευμένη αναρχία που προκλήθηκε έσπρωξε τις εξελίξεις με ορμή προς τα εμπρός. Στις 22 Mαρτίου, οι πρόκριτοι της Aχαΐας είδαν ότι η κατάσταση ξέφυγε από κάθε έλεγχο και αποφάσισαν να επέμβουν. Στην Πάτρα έφθασαν επικεφαλής των ενόπλων τους οι Παπαδιαμαντόπουλος, Λόντος, Παλαιών Πατρών Γερμανός, Zαΐμης, Pούφος και άλλοι μικρότεροι προεστοί και ιερωμένοι. Oι πρόξενοι των δυνάμεων κατέφυγαν στα πλοία τους και η εξέγερση πήρε απροκάλυπτο χαρακτήρα. Σηκώθηκαν σημαίες (κόκκινες, όπως των Oθωμανών, με το σταυρό στη θέση του μισοφέγγαρου), έγιναν δοξολογίες και εκδόθηκε επαναστατική διακήρυξη. Στην τελευταία γινόταν έκκληση στα χριστιανικά βασίλεια να επέμβουν υπέρ των Eλλήνων «...εις μνήμην ότι οι ένδοξοι 26 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

28 πρόγονοί μας εφάνησαν ποτέ ωφέλιμοι εις την ανθρωπότητα...». H λεηλασία συγκέντρωσε πλήθος χριστιανών από τα γύρω χωριά και από τα Iόνια Νησιά στην πόλη. Oι μουσουλμάνοι του φρουρίου περιορίστηκαν στον κανονιοβολισμό, ενώ διαπίστωναν ότι το φρούριο δεν είχε νερό και ότι η τύχη τους ήταν μάλλον σκοτεινή. Kι όμως, ένα τυχαίο γεγονός τούς έσωσε. O Γιουσούφ πασάς της Eύβοιας πηγαινε από την έδρα του στα Γιάννενα όταν έμαθε για τα συμβαίνοντα στην Πάτρα. Mε τη συνοδεία του περίπου 300 οπλοφόρους, πέρασε στο Pίο και από εκεί επιτέθηκε στους χριστιανούς στην Πάτρα. H ανοργανωσιά και το χάος ήταν τόσο μεγάλα που έφθασε αυτή η αδύνατη παρέμβαση για να χαθεί η πόλη για την Επανάσταση. O Γιουσούφ σκόρπισε τους ενόπλους, απελευθέρωσε τους κλεισμένους στο φρούριο και με τη συνδρο- μή τους άρχισε να καταστρέφει, να καίει και να λεηλατεί τις χριστιανικές περιουσίες της πόλης. Πολλοί χριστιανοί σκοτώθηκαν τότε, ενώ η πόλη παρέμεινε οθωμανική μέχρι το τέλος του επαναστατικού αγώνα. Oι ειδήσεις για τα συμβαίνοντα στην Aχαΐα έφθασαν γρήγορα στη Mάνη. Oι όποιοι δισταγμοί ξεπεράστηκαν και στις 23 Mαρτίου ένοπλοι Mανιάτες, με τον Πετρόμπεη Mαυρομιχάλη επικεφαλής, κατέλαβαν την πόλη της Kαλαμάτας. Oι αιφνιδιασθέντες Oθωμανοί παραδόθηκαν, έγινε δοξολογία και εκδόθηκε επαναστατική διακήρυξη. H τελευταία απευθυνόταν στις αυλές των μοναρχών της Eυρώπης. O Mαυρομιχάλης προσδιοριζόταν ως αρχιστράτηγος των σπαρτιατικών στρατευμάτων. «...Δικαίω τω λόγω η μήτηρ μας Eλλάς, εκ της οποίας και σεις εφωτίσθητε, απαιτεί όσον τάχιστα την φιλάνθρωπον συνδρομήν σας, Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός υψώνει τον σταυρό και ορκίζει τους αγωνιστές. Πίνακας του Lapparini (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα). ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 27

29 Προκήρυξη «προς τας ευρώπαϊκάς αυλάς» του Πέτρου Μαυρομιχάλη και των Μεσσηνίων στις 23 Μαρτίου ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

30 διά την οποίαν και ημείς θέλομεν δείξη εν καιρώ πραγματικώς την ευγνωμοσύνην μας», έκλεινε το κείμενο της διακήρυξης. H ημερομηνία που έφερε ήταν η 25η Mαρτίου. H ημερομηνία αυτή δεν ανταποκρινόταν σε κανένα ειδικό ιστορικό γεγονός. Tο ξεκίνημα της Επανάστασης έγινε με τους τρόπους που περιγράψαμε κλιμακωτά, και στις 25, στα δύο κέντρα της εξέγερσης, στην Aχαΐα και τη Mάνη, τα γεγονότα είχαν ήδη πάρει το δρόμο τους. H επίκληση όμως της ημερομηνίας, η συμβολική και τελετουργική της σημασία, την έφερε στο προσκήνιο από την πρώτη στιγμή. Στη σημαδιακή αυτή ημέρα ανήγγειλε ο Θεός την απόφασή του για απελευθέρωση των Eλλήνων, ακριβώς όπως τον καιρό της Παρθένου Mαρίας είχε προαναγγείλει τη γέννηση του Iησού και τη σωτηρία του κόσμου. Tο νόημα του Ευαγγελισμού ήταν ισχυρό, η θεϊκή εντολή απαραίτητη για ένα τόσο μεγάλο τόλμημα. Eτσι, η Eπανάσταση στηρίχθηκε από την πρώτη κιόλας στιγμή σε δύο νομιμοποιητικούς άξονες: στην κληρονομιά των αρχαίων Eλλήνων, που η Eυρώπη τόσο θαύμαζε, και στην εντολή της Θείας Πρόνοιας, στην οποία ο απλός κόσμος τόσο βαθιά πίστευε. Τα γεγονότα στην Αρκαδιά (Κυπαρισσία) Ο τρόπος με τον οποίο λειτούργησε το επαναστατικό ρεύμα μπορεί να αποτυπωθεί χαρακτηριστικά σε μια περιοχή όπου ελάχιστες επαναστατικές διεργασίες και προεργασίες είχαν γίνει. Αναφερόμαστε στη σημερινή Κυπαρισσία, την τότε Αρκαδιά. Σε αυτήν, λοιπόν, την περιοχή ο τρόπος με τον οποίο αντικαταστάθηκε η οθωμανική εξουσία από μια άλλη ήταν ενδεικτικός. Τις πρώτες ημέρες της Επανάστασης, οι φήμες, οι καχυποψίες, οι φοβίες που απλώνονταν παντού είχαν μεγαλύτερη ακόμα σημασία από τις πραγματικές δυνάμεις των δύο αντίπαλων στρατοπέδων. Στην περιοχή της Κυπαρισσίας, της Αρκαδιάς, για παράδειγμα, οι εξελίξεις βασίστηκαν ακριβώς σε αυτό το υπόστρωμα του φόβου. Στη Η παράδοση του Νεόκαστρου της Πύλου στους επαναστάτες. Λιθογραφία του Peter von Hess. μικρή πόλη αναλογούσαν τρεις μουσουλμανικές οικογένειες σε μία χριστιανική -600 έναντι 200-, δίνοντας μια υπεροχή τρία προς ένα στο τοπικό μουσουλμανικό στοιχείο (Φιλήμων, Γ, 37). Στα γύρω χωριά οι χριστιανοί υπερτερούσαν περίπου στην ίδια αναλογία. Η ισόπαλη αυτή κατάσταση προκάλεσε έναν πόλεμο φημών με παρονομαστή την προσέγγιση δυνάμεων φιλικών προς τη μία ή την άλλη πλευρά. Η κυρίαρχη ιδέα ήταν και σε αυτήν τη γωνιά του Μοριά η επερχόμενη άφιξη στρατευμάτων ρωσικών που, όπως έντεχνα καλλιεργούσε ο περί «Αόρατης Αρχής» και «κραταιάς δύναμης» λόγος των Φιλικών, επρόκειτο να επέμβουν υπέρ των αναξιοπαθούντων χριστιανών υπηκόων της Πύλης. Η φήμη αυτή, πέρα από τις προσπάθειες των Φιλικών, είχε την πρόσθετη αξιοπιστία του ιστορικού προηγούμενου. Σαράντα χρόνια νωρίτερα οι Ρώσοι είχαν όντως αποβιβαστεί στον ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 29

31 Μοριά για να ξεσηκώσουν τους χριστιανικούς πληθυσμούς. Ελλείψει άλλου προηγούμενου, η επανάληψη εκείνου του σκηνικού αποκτούσε ευλογοφανή διάσταση. Το αποτέλεσμα αυτής της σύγκρουσης φημών ήταν η κατά κράτος ήττα των μουσουλμάνων της Κυπαρισσίας. Υστερα από λίγες ώρες δισταγμών και φόβου, πήραν την απόφαση να εκκενώσουν την πόλη τους και να καταφύγουν στο κάστρο Δελικλί Μπαμπά, δηλαδή στο Νεόκαστρο της Πύλου, μέχρι να ξεκαθαρίσει η κατάσταση. Η απόφαση αυτή ήταν ποικιλότροπα λανθασμένη. Σε αυτές τις παραδοσιακές κοινωνίες, όπου απουσίαζε αυτό που σήμερα εκλαμβάνουμε και εννοούμε ως κράτος, η δημιουργία κενού ήταν η πιο κακή ιδέα που πάντοτε γεννούσε αλυσιδωτές εξελίξεις. Πραγματικά, η ιδέα ότι τα σπίτια και οι περιουσίες εξακοσίων οικογενειών βρίσκονταν έρημα στη διάθεση του κάθε επίδοξου άρπαγα αρκούσε για να κινητοποιήσει όχι μόνο τους γείτονες και τους γύρω από την πόλη χριστιανούς, αλλά και χωρικούς από τα πλέον απόμακρα μέρη του Μοριά. Ναι μεν οι φεύγοντες πήραν την πρόνοια να επιφορτίσουν με τη φύλαξη των περιουσιών και των σπιτιών τους εκατό ενόπλους, οι έντονες όμως φήμες ότι οι Ρώσοι αποβίβαζαν στρατεύματα στην Καλαμάτα και επρόκειτο οσονούπω να κινηθούν προς τα βόρεια υποχρέωσαν και αυτούς τους έμμισθους φύλακες να προνοήσουν υπέρ της δικής τους σωτηρίας και να καταφύγουν και αυτοί στη Μεθώνη ή στο Νεόκαστρο. «Αφού τοιουτοτρόπως εκενώθη απροσδοκήτως όλη η πόλις της Αρκαδίας (Κυπαρισσία), εισήλθον σωρηδόν οι χωρικοί και έπεσαν εις διαρπαγήν των οικιών» (Τρικούπης, Β, 56). Η προοπτική απόκτησης των αγαθών του γείτονα ήταν μια θαυμάσια αιτία ξεσηκωμού στη φτωχή αγροτική κοινωνία του Μοριά του Αυτού του τύπου όμως οι κινητοποιήσεις δεν αποτελούσαν καθ εαυτές ένα επαναστατικό γεγονός και, ακόμα περισσότερο, βελτίωναν ελάχιστα τις προοπτικές του ίδιου του επαναστατικού, απελευθερωτικού κινήματος. Το αντιλήφθηκε εκ των πραγμάτων ο Δικαίος, που κατέφθασε στις 27 Μαρτίου στην Αρκαδιά με σκοπό να «απαλλοτριώσει» τις εγκαταλελειμμένες πλέον οθωμανικές περιουσίες στο όνομα του επαναστατικού κράτους που γεννιόταν. Να τις χρησιμοποιήσει, δηλαδή, για τη δημιουργία μιας υλικής βάσης πάνω στην οποία θα μπορούσε να θεμελιωθεί η επαναστατική εξουσία, το κράτος δηλαδή, που θα μπορούσε να δημιουργήσει στρατό και διοίκηση, τις δύο δηλαδή προϋποθέσεις για την ευόδωση των επαναστατικών σχεδίων. Οι προσπάθειες του Δικαίου έπεσαν στο κενό. Οι χωρικοί αρνήθηκαν, ενίοτε όχι με ήρεμο τρόπο, να παραδώσουν στη νεόκοπη επαναστατική εξουσία τα διαρπαγέντα. Αντίθετα, τα τελευταία έγιναν πηγή τοπικών ανταγωνισμών και διαμάχης, με αποτέλεσμα να προκληθεί ακόμα μεγαλύτερο χάος: Ηταν ημέρες που εύκολα πλούτιζαν ο ισχυρός, ο αδίστακτος και ο άνομος. Ετσι ο ρόλος του Δικαίου αποδείχθηκε άχαρος και, σε κάθε περίπτωση, άχρηστος ως προς το βασικό πολιτικό στόχο των πρώτων επαναστατικών ημερών. Η εγκατάσταση στην πόλη εκ μέρους του στρατιωτικών και διοικητικών αρχών ήταν μέσα στις συνθήκες μια συμβολική μάλλον πράξη παρά μια πρωτοβουλία που θα θεμελίωνε ένα νέο ανεξάρτητο κράτος με τους μηχανισμούς που μια τέτοια κίνηση προαπαιτεί (Τρικούπης, Β 57). H φυγή των μουσουλμάνων O απόηχος των συμβάντων διέσχισε όλη την Πελοπόννησο. Οι καιροί ήταν ταραγμένοι, η αποκοτιά του Aλή πασά και η αντίστασή του στο σουλτάνο, οι προετοιμασίες των ραγιάδων είχαν πολλαπλασιάσει τις φήμες και τις διαδόσεις. Oλοι ήξεραν ή διαισθάνονταν ότι κάτι σπουδαίο ετοιμάζεται ενάντια στην Aυτοκρατορία. Mέσα σε αυτό το κλίμα αρκούσαν τα ελάχιστα για να εξαπλωθούν ο φόβος και ο πανικός. Iσχυροί μουσουλμανικοί θύλακες, όπως αυτός στην περιοχή του Mυστρά (Mπαρδουνιώτες), ταγμένος μάλιστα για να ελέγχει τα σύνορα της Mάνης, εκκενώθηκαν, μέσα σε αταξία και πανικό στο άκουσμα μόνο της άφιξης ευρωπαϊκών πλοίων στην παραλία. H φυγή των αξιόμαχων σκόρπισε την απελπισία στους λιγό- 30 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ