ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Στο πρώτο μέρος αυτής της συγγραφής, τίθεται το ερώτημα αν μπορεί να υπάρξει και κάτω από ποιές προϋποθέσεις, βιολογική μελισσοκομία.

Transcript

1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο όρος βιολογικός ορίστηκε στην Ελλάδα να καθορίζει, όποιο γεωργικό προϊόν παράγεται χωρίς χημικά λιπάσματα, φάρμακα και γενικότερα με πιο φιλικούς προς το περιβάλλον τρόπους. Σύμφωνα με κάποιους άλλους ο όρος αυτός χαρακτηρίζει όλα τα γεωργικά, σε πρώτη φάση και ζωικά σε δεύτερη, προϊόντα, που παράγονται σύμφωνα με τον κανονισμό(ek) 2092/91 και το συμπλήρωμά του τον κανονισμό(εκ) 1804/99. Είτε έτσι είτε αλλιώς, η ανάγκη που υπήρξε στην κοινωνία μας ήταν να έχουμε στη διάθεσή μας καθαρότερα τρόφιμα, που να παράγονται με σεβασμό στο περιβάλλον. Σ ότι αφορά βέβαια τα γεωργικά προϊόντα, μπορούμε εύκολα να καταλάβουμε, απ αυτά που ακούμε και βλέπουμε, πόσο επιβαρημένα είναι και με ποιές διαδικασίες φθάνουν στην κατανάλωση. Στα ζωικά και ειδικά στα γαλακτοκομικά επίσης είναι εύκολο να γίνει αντιληπτό κάτι τέτοιο, μέσα από το άκουσμα και μόνο των αντιβιοτικών, της προέλευσης των σιτηρεσίων, αλλά και των συνθηκών ασφυκτικού ενσταβλισμού που επικρατούν. Αν στα παραπάνω για να συμπληρώσουμε το παζλ της διατροφής μας προσθέσουμε λεκτικά μόνο τις χρωστικές, τα συντηρητικά, τα πηκτικά, τα αντιοξειδωτικά, τους σταθεροποιητές και άλλα πολλά που ανήκουν στη γνωστή ομάδα των Ε, τα περισσότερα από τα οποία είναι εργαστηριακής (χημικής) προέλευσης, καταλαβαίνουμε το λόγο για τον οποίο υπήρξε ανάγκη παραγωγής καθαρότερων τροφίμων. Η ερώτηση που γεννάται και θα προσπαθήσει να δώσει μια περιεκτική και σύντομη απάντηση η παρούσα συγγραφή, είναι γιατί φθάσαμε να μιλούμε για βιολογική μελισσοκομία και τον τρόπο με τον οποίο επιτυγχάνεται στη πράξη. Στο πρώτο μέρος αυτής της συγγραφής, τίθεται το ερώτημα αν μπορεί να υπάρξει και κάτω από ποιές προϋποθέσεις, βιολογική μελισσοκομία.

2 Στο δεύτερο μέρος αναφέρεται κατά γράμμα το νομοσχέδιο και γίνονται κάποιες παρατηρήσεις, που δεν είναι τίποτα άλλο από προβληματισμούς για την ορθή εφαρμογή του νόμου. Στο τρίτο μέρος γίνεται εκτενής αναφορά στις ασθένειες και τους εχθρούς, που προσβάλουν τα μελίσσια, καθώς και στους τρόπους αντιμετώπισης στα πλαίσια της βιολογικής μελισσοκομίας. Το τέταρτο και τελευταίο μέρος αποτελεί τον επίλογο, ο οποίος συνοδεύεται από κάποια συμπεράσματα και διαπιστώσεις που έγιναν καθόλη την ενασχόληση με το συγκεκριμένο θέμα. Στο τέλος υπάρχει όλη η βιβλιογραφία και οι δημοσιευμένες εργασίες, από τις οποίες αντλήθηκε το υλικό αυτής της συγγραφής. ΜΕΡΟΣ 1ο ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΑ Φθάσαμε στο σημείο λοιπόν αυτό το καθαρό και αγνό προϊόν, το μέλι, να το εντάσσουμε στα μολυσμένα προϊόντα και να επιδιώκουμε πλέον την παραγωγή βιολογικού προϊόντος. Υπάρχει μια διαδικασία, η οποία ακούει στο όνομα υπερεντατικοποίηση, που περικλείει όλα τα αίτια που μας οδήγησαν στην ανάγκη παραγωγής βιολογικών προϊόντων για όλες τις μορφές καλλιέργειας. Στην περίπτωση της μελισσοκομίας η επιδίωξη να παράγει η μονάδα του μελισσιού όλο και περισσότερο, οδήγησε τους μελισσοκόμους στην εφαρμογή διαφόρων τεχνικών, όπως η τεχνητή διατροφή, η μεταφορά βασιλισσών κλπ. Οι πρακτικές αυτές όμως έφεραν διατάραξη στη μελισσοκοινωνία με αποτέλεσμα την εμφάνιση διαφόρων εχθρών και ασθενειών. Η χημική καταπολέμηση ήρθε σαν μάνα από τον ουρανό να δώσει λύσεις

3 εύκολες και γρήγορες στα προβλήματα. Όλοι έβλεπαν το σύμπτωμα και η αντιμετώπιση περιοριζόταν στην καταπολέμηση του παθογόνου, όπως γίνεται σ όλες τις συμβατικές μορφές αντιμετώπισης παρασίτων στην γεωργία, κτηνοτροφία, ακόμα και στον ίδιο τον άνθρωπο. Σήμερα η περιεκτικότητα χημικών υπολειμμάτων στα προϊόντα της μέλισσας είναι όλο και μεγαλύτερη. Η προέλευσή τους είναι είτε από την συλλογή νέκταρος των μελισσών, από συμβατικές ψεκασμένες καλλιέργειες είτε -κυρίως- από την χρήση μελισσοφαρμάκων (malathion, fluvalinate, sulfathizol, chlorobenzilate, αντιβιοτικών κλπ). Ας σημειωθεί εδώ ότι ο μελισσοκόμος δε διαφέρει από πολλούς άλλους παραγωγούς, που έχουν σαν βάση το όσο πιο πολύ τόσο πιο καλά, κάτι βέβαια που έχει σαν αποτέλεσμα τη χρήση όλο και μεγαλύτερων συγκεντρώσεων φαρμάκων με σοβαρές επιπτώσεις στην ποιότητα των προϊόντων, αλλά και στην παραπέρα αντιμετώπιση των παθογόνων λόγω εθισμού. Επίσης θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι αρκετές ουσίες υπόκεινται μια μερική ή ολική διάσπαση, αναλογικά της περιόδου αποθήκευσης του μελιού (πίνακας 1), ενώ η πιθανότητα να βρούμε υπολείμματα είναι τόσο μικρότερη όσο μεγαλύτερο είναι το διάστημα που μεσολαβεί μεταξύ επέμβασης και τρύγου. Σχολιάζοντας λίγο τον πίνακα 1, θα δούμε ότι υπάρχουν ουσίες που δεν αποδομούνται, ενώ αξίζει να αναφέρουμε ότι συνεχείς επεμβάσεις με oxytetracycline, έχουν σαν αποτέλεσμα τη συγκέντρωση αυξημένων ποσοτήτων αντιβιοτικού στο μέλι που διατηρούνται για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα (υπάρχει αναφορά για περισσότερο από τρία χρόνια). Φάρμακο Χρόνος αποδόμησης (εβδομάδες) fluvalinate (Apistan Mauric) 24 στους 35οC

4 coumaphos (Perizin) Δεν αποδομείται bromopropylate (Folbex-VA) Περισσότερο από 36 malathion amitraz (TacTic) 3-4 oxytetracycline 6-10 soulphadiazol Δεν αποδομείται Γαλακτικό οξύ 7-8 Τέλος πρέπει να πούμε ότι από το θέμα των υπολειμμάτων δεν εξαιρούνται και οι ουσίες που επιτρέπονται από τον κανονισμό για τη βιολογική μελισσοκομία. Τα άλλοθί τους τουλάχιστον για την ώρα είναι ότι πολλές από αυτές περιέχονται στο μέλι από την φυσική νεκταροσυλλογή και ότι δεν υπάρχουν τα ανάλογα πειραματικά που να συνιστούν ανώτερα όρια συγκεντρώσεων. Το ερώτημα για τα υπολείμματα, σύμφωνα με τις μέχρι τώρα αντιλήψεις, δεν είναι αν υπάρχουν στα τρόφιμα και ειδικότερα στα προϊόντα μέλισσας αλλά σε τι συγκεντρώσεις υπάρχουν και πόσο επικίνδυνα είναι για την υγεία του καταναλωτή. Στην περίπτωση της βιολογικής αντίληψης αυτές οι συγκεντρώσεις, τουλάχιστον των χημικών φαρμάκων, πρέπει να είναι μηδέν. Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι στα πλαίσια της βιολογικής έννοιας πρέπει να δούμε την μελισσοκοινωνία σαν ένα έμβιο σύνολο με υψηλές δυνατότητες αυτοσυντήρησης, που μπορεί να λειτουργήσει σαν εκμετάλλευση και όχι σαν μια μηχανή

5 παραγωγής μελιού που αποτελείται από κομμάτια, τα οποία είναι εύκολο να αντικατασταθούν ή να διορθωθούν όταν χαλάσουν. ΜΕΡΟΣ 3ο ΕΧΘΡΟΙ ΚΑΙ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ 1) ΝΟΖΕΜΙΑΣΗ Αίτιο Αιτία της ασθένειας είναι το πρωτόζωο Nosema apis. Συμπτώματα-Διάγνωση-Βιολογία Το παράσιτο αυτό ζει και αναπτύσσεται μέσα στο πεπτικό σύστημα των μελισσών προσβάλλοντας τα επιθηλιακά κύτταρα. Ένα μέρος των πολυάριθμων σπορίων που παράγονται αποβάλλεται με τα περιττώματα. Στην περίπτωση κατά την οποία λόγω καιρικών συνθηκών δεν γίνονται πτήσεις, τα περιττώματα αποβάλλονται μέσα στην κυψέλη και το πρόβλημα σαφώς πολλαπλασιάζεται.

6 Από τα κυριότερα συμπτώματα που αναφέρονται είναι η εμφάνιση μελισσών με διογκωμένες κοιλιές που αδυνατούν να πετάξουν και σέρνονται με τα φτερά ανοιγμένα. Πλήθος περιττωμάτων (Εικ.1) στα τοιχώματα και τα καπάκια των κυψελών καθώς και νεκρές μέλισσες μπροστά στην είσοδο, ολοκληρώνουν τη συμπτωματολογία της ασθένειας. Πέρα από τα συμπτώματα, που εμφανίζονται από λίγο έως πολύ και σε άλλες ασθένειες, πιο ασφαλής διάγνωση γίνεται με την εξέταση του πεπτικού σωλήνα (Εικ.2), που εμφανίζεται λευκός, από καφεκίτρινος, χωρίς δακτυλίους. Σ αυτή τη φάση η ασθένεια έχει προχωρήσει πάρα πολύ. Με σιγουριά θα μπορούσαμε να διαπιστώσουμε την ασθένεια μόνο με μικροσκοπική εξέταση. Η εξάπλωση της ασθένειας ευνοείται κυρίως την άνοιξη εξαιτίας της κατανάλωσης γύρης (πρωτεϊνούχος τροφή), από γέρικες και εξασθενημένες μέλισσες. Μέχρι τα μέσα Μαίου παρατηρείται κατακόρυφη άνοδος. Ήδη όμως έχει ξεκινήσει η αντικατάσταση των μελισσών που σε συνδυασμό με τον συνεχή καθαρισμό της κυψέλης οδηγούμαστε σε ανάσχεση της ασθένειας το καλοκαίρι. Το φθινόπωρο έχουμε επανεμφάνιση κυρίως λόγω της φτωχής ανθοφορίας του υπερβολικού τρυγητού και της μείωσης της αντικατάστασης. Το χειμώνα έχουμε και πάλι ανάσχεση εξαιτίας κυρίως της διατροφής με μέλι και όχι με γύρη. Αντιμετώπιση Η αντιμετώπιση συνίσταται κυρίως στην πρόληψη. Αυτό που πρέπει να αποφεύγουμε οπωσδήποτε είναι η ελάττωση της αναπαραγωγικής δραστηριότητας η οποία συνεπάγεται τη μείωση της αντικατάστασης των γέρικων και εξασθενημένων μελισσών. Θα πρέπει πάντα να υπάρχει μέλι στην κυψέλη ώστε να μπορεί να αντιμετωπισθεί τυχόν μείωση της ανθοφορίας ή κάποιες κακές καιρικές συνθήκες. Μια νέα και δυνατή βασίλισσα είναι ένα μέτρο, πού επηρεάζει θετικά τη διατήρηση των δυνάμεων του μελισσοσμήνους. Επίσης θα πρέπει να προσέχουμε να ξεχειμωνιάζουν δυνατά μελίσσια και αν αυτό είναι απαραίτητο να ενώνονται αδύναμες παραφυάδες. Στην προληπτική υγιεινή περιλαμβάνονται η αντικατάσταση των παλιών κηρήθρων κάθε δύο χρόνια και η απολύμανση των κυψελών είτε σε βραστό νερό (>70οC έχουμε καταστροφή των σπορίων), είτε με τη χρήση φλόγιστρου.

7 Αν θέλουμε να αποφύγουμε αυτή τη διαδικασία μπορούμε να απολυμάνουμε όλη την κυψέλη με χρήση οξικού οξέος (2 ml οξικού οξέος 60% σε 1 lt νερό). Η εξάτμιση του οξέος καταστρέφει τα σπόρια σε οκτώ ημέρες. Επίσης η βιβλιογραφία αναφέρει ότι μπορούν να βοηθήσουν τα αιθέρια έλαια των φυτών Mentha crispa (Μέντα) και Salvia officinalis (Φασκομηλιά), όταν προστίθονται στο σιρόπι τροφοδοσίας (3-4 σταγόνες σε 1 lt σιροπιού), καθώς και ψεκασμοί με εκχύλισμα σκόρδου. **ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΤΗΣ ΝΟΖΕΜΙΑΣΗΣ ΜΕ ΘΥΜΟΛΗ ΘΥΜΟΛΗ ΚΡΥΣΤΑΛΛΙΚΗ: ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΠΟΛΈΜΗΣΗ ΤΗΣ ΝΟΖΕΜΙΑΣΗΣ ΤΩΝ ΜΕΛΙΣΣΩΝ: ΤΡΟΠΟΣ: Παίρνουμε 1 γραμμάριο κρυσταλλικής θυμόλης και το λιώνουμε σε 1 κυβικό εκατοστό καθαρό οινόπνευμα. Αυτό το μίγμα το βάζουμε σε 15 λίτρα σιρόπι και ταΐζουμε το μελίσσι κατά τακτά χρονικά διαστήματα(κάθε 2-3 ημέρες με ml ) για ημέρες. Η τεχνική αυτή μπορεί να εφαρμοστεί σε τακτά χρονικά διαστήματα. π.χ. Φεβρουάριο-Μάρτιο Ιούλιο Οκτώβριο-Νοέμβριο Η θυμόλη στην φαρμακευτική χρησιμοποιείται σαν απολυμαντικός παράγοντας(στοματικά διαλύματα, VIX,μαστίχες, κλπ) και βάζοντας την σε τακτά χρονικά διαστήματα σε μικροποσότητες έτσι ώστε να μην αποθηκεύσουν το μίγμα θυμόλης-σιρόπι, σε περιόδους νεκρές, πετυχαίνουμε την απολύμανση του εντερικού συστήματος της μέλισσας. **(από

8 Mια νέα απειλή για την ελληνική μελισσοκομία ασιατική Νοζεμίαση και η οικολογική αντιμετώπισή της του Δρ. Βαγγέλη Α. Μπούρμπου Γεωπόνου ερευνητή φυτοπαθολόγου-οικοτοξικολόγου Η ελληνική μελισσοκομία πάει από το κακό στο χειρότερο. Δεν φτάνει η αδιαφορία γι αυτή της πολιτείας. Δεν αρκούν η παντελής έλλειψη ενημέρωσης και επιμόρφωσης των μελισσοτρόφων σε θέματα σύγχρονης τεχνογνωσίας και τα πλήγματα που υφίσταται ο πολύτιμος αυτός κλάδος από τις εκάστοτε αντίξοες καιρικές συνθήκες. Αλλά έρχονται επιπρόσθετα χρόνο με το χρόνο και κάποιες ασθένειες που απειλούν με πλήρη καταστροφή το μελισσοκομικό κεφάλαιο. Καλή ώρα η Βαροϊκή ακαρίαση (Varroa jacobsoni), το σύνδρομο της κατάρρευσης του μελισσοσμήνους [Colony Collapse Disorder (CCD)] και τα τελευταία χρόνια η Ασιατική Νοζεμίαση. Η ασθένεια αυτή, που θεωρείται η σοβαρότερη απειλή για τη μελισσοκομία σε όλο τον κόσμο έκανε την εμφάνισή της εδώ και μερικά χρόνια και στη χώρα μας. Μάλιστα για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα θεωρούνταν ως η βασική αιτία του συνδρόμου της κατάρρευσης του μελισσοσμήνους. Ήδη και στη Κρήτη οι τελευταίοι εναπομείναντες μελισσοκόμοι μέσα από τα μαζικά μέσα ενημέρωσης διατυπώνουν την αγωνία τους και ζητούν απελπισμένοι κάποια βοήθεια για να προστατέψουν τα μελίσσια τους από την επάρατη αυτή ασθένεια. Μέρα με τη μέρα βλέπουν το 70% και πλέον του πληθυσμού των μελισσοσμηνών τους να πεθαίνει και το εισόδημά τους να εξανεμίζεται. Ο γράφων, που για μια δεκαετία διακόνισε το πρόγραμμα γεωργικών εφαρμογών και ενημέρωσης, αισθάνεται την υποχρέωση να φέρει στο φως της δημοσιότητας όλη τη σχετική με την ασθένεια σύγχρονη τεχνογνωσία και τις πρακτικές δεξιοτεχνίες. Βασικός στόχος και μοναδική ελπίδα αυτής της προσπάθειας είναι η υποβοήθηση των συμπαθών μελισσοτρόφων και ιδιαίτερα εκείνων που ασχολούνται με την οικολογική μελισσοκομία. Στην οικολογική μελισσοπαθολογία η ασθένεια θεωρείται ως αποτέλεσμα της αλληλοεπίδρασης όλων των βιοτικών και αβιοτικών παραγόντων που εμπλέκονται στο μελισσοπαθοοικοσύστημα. Αυτό με απλά λόγια σημαίνει πως η κατάρτιση ενός προγράμματος ολοκληρωμένης αντιμετώπισης κάποιου παθογόνου και η λήψη των απαραίτητων μέτρων θα πρέπει να λαμβάνει σοβαρά υπόψη όχι μόνο το μελισσοπαθογόνο και τη μέλισσα αλλά και όλους τους άλλους βιοτικούς και αβιοτικούς παράγοντες. Γνωριμία με το παθογόνο Από τις αρχές του 20ού αιώνα γίνεται η πρώτη αναφορά για την ασθένεια της Νοζεμίασης της ευρωπαϊκής μέλισσας της Apis melifera, γνωστή και ως Ευρωπαϊκή Νοζεμίαση. Το υπεύθυνο παθογόνο της ασθένειας αυτής βρέθηκε πως είναι ο μικροσποριδιακός μικροοργανισμός Νosema apis. Το 1995 διαπιστώνεται στην ασιατική μέλισσα Apis cerana στην Κίνα και ένα δεύτερο είδος παθογόνου του γένους Nosema το Nosema ceranae. Το είδος αυτό ταυτοποιήθηκε το 2005 και σε μελισσοσμήνη της ευρωπαϊκής μέλισσας και στην Ταιβάν. Η ασθένεια για να ξεχωριστεί από εκείνη του Νosema apis ονομάστηκε στη χώρα μας Νοζεμίαση της ανατολής ή Ασιατική Νοζεμίαση. Το 2006 το παθογόνο αυτό θα προκαλέσει ανυπολόγιστες ζημιές στα μελισσοσμήνη στην Ισπανία. Την ίδια χρονιά αναφέρεται και στην Ελλάδα, στη Γαλλία, στη Γερμανία και στη Σουηδία. Σήμερα διαπιστώνεται η εξάπλωση του σχεδόν σε όλο τον κόσμο. Αναφέρονται ζημιές που φτάνουν μέχρι και το 50% στη Βόρεια, Κεντρική και Νότια Αμερική, στην Ευρώπη, στην Ασία και στην Αυστραλία. Δεν υπάρχουν προς το παρόν αναφορές για την παρουσία της στην Αφρική. Στην Ελλάδα το ποσοστό των προσβεβλημένων μελισσιών κυμαίνεται στο 45-65%. Στην Κρήτη οι ίδιοι οι μελισσοτρόφοι εκτιμούν πως οι απώλειες ξεπερνούν το 75%. Η σύγχρονη φυλογενετική μελέτη κατατάσσει σήμερα τους μικροσποριδιακούς μικροοργανισμούς στο Βασίλειο των μυκήτων. Έτσι τόσο το Νosema apis, όσο και το Nosema ceranae ανήκουν στην οικογένεια Nosematidae της τάξης των Dissociodihaplophasida της κλάσης Dihaplophasea και της διαίρεσης Microsporidia. Η κατάταξη αυτή διανοίγει νέες προοπτικές στην προσπάθεια αντιμετώπισης των παθογόνων με τη χρησιμοποίηση μυκητοκτόνων φυτοπροστατευτικών προϊόντων. Στο γένος Nosema υπάγονται και πολλά είδη που χρησιμοποιούνται για τη βιολογική αντιμετώπιση διαφόρων 34 ΔΗΩ

9 Σχηματική παράσταση μικροσποριδίου Μικροσπορίδια του Nosema ceranae σε επιθηλιακό κύτταρο. Μικροσπορίδια του Nosema ceranae με πολικό νημάτιο Μικροσπορίδια του Nosema ceranae επιβλαβών για τον άνθρωπο και τα καλλιεργούμενα φυτά εντόμων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα Nosema pyrausta που χρησιμοποιείται για την αντιμετώπιση του εχθρού του καλαμποκιού Ostrina nubialis, του Nosema cactoblastis που ελέγχει το Cactoblastis cactorum στον κάκτο Opuntia, του Nosema locustae και Nosema acridophagus για την αντιμετώπιση των ακρίδων, του Nosema grylli, που συστήνεται για το βιολογικό έλεγχο των γρύλλων, του Nosema algerae που περιορίζει τους πληθυσμούς των κουνουπιών και του Nosema kingii, που βρίσκει εφαρμογή στην αντιμετώπιση των διαφόρων μυγών των καρπών. Το νέο παθογόνο προκαλεί μεγαλύτερη θνησιμότητα των ενήλικων μελισσών σε σχέση με το Νosema apis. Κι αυτό γιατί εξαντλεί περισσότερο και γρηγορότερα τα ενεργειακά τους αποθέματα σε υδρογονάνθρακες. Ακόμα το θερμοκρασιακό και υγρασιακό εύρος επιβίωσης και βλάστησης των μικροσποριδίων είναι μεγαλύτερο. Τέλος ο μεταβολισμός της μέλισσας δεν έχει δημιουργήσει ειδικά αμυντικά συστήματα για τη νέα αυτή ασθένεια. Πράγματι τα μικροσπορίδια του Nosema ceranae μπορούν να διατηρηθούν χωρίς να χάσουν τη βλαστική τους ικανότητα για 32 ώρες στο δυνατό ήλιο, 4 μήνες μέσα στο μέλι και 1 χρόνο και πλέον στα περιττώματα. Ακόμα, ενώ για το Νosema apis τα μικροσπορίδια δεν επιβιώνουν στους 37 C και οι προσβεβλημένες μέλισσες που εκτίθενται στη θερμοκρασία αυτή ανακάμπτουν, τα πράγματα είναι εντελώς διαφορετικά για το νέο παθογόνο. Μέλισσες που μολύνθηκαν με το Nosema ceranae στη θερμοκρασία αυτή προσβλήθηκαν σχεδόν 100%. Πάντως τα μικροσπορίδια νεκρώνονται αν παραμείνουν για 15 λεπτά σε θερμοκρασία 60 ο C. Το Nosema ceranae, όπως και όλα τα είδη του γένους Νosema, είναι ενδοκυτταρικό παθογόνο. Η μόλυνση της ενήλικης εργάτριας, της βασίλισσας και του κηφήνα γίνεται με τη βοήθεια των οργάνων διαχείμασης και διάδοσης, που είναι τα μικροσπορίδια. Τα μικροσπορίδια είναι μονοκύτταρα με παχιά μεμβράνη και εμπεριέχουν τον πυρήνα, το πολικό νημάτιο και το μικροσποριδιόπλασμα. Εισέρχονται στο πεπτικό σύστημα (μεσαίο έντερο) της μέλισσας από το στόμα με την τροφή ή το νερό ή κατά τον καθαρισμό από τις νεαρές μέλισσες των περιττωμάτων. Στο κυρίως στομάχι τα μικροσπορίδια με την επίδραση των γαστρικών υγρών βλαστάνουν και με τη βοήθεια του πολικού νηματίου διαπερνούν την μεμβράνη των επιθηλιακών κυττάρων. Στη συνέχεια εκχύνουν το μικροσποριοδιόπλασμα στο κύτταρο. Εκεί το παθογόνο τρέφεται σε βάρος του επιθηλιακού κυττάρου καταναλώνοντας τους υδατάνθρακες και πολλαπλασιάζεται ταχύτατα. Το ΔΗΩ 35

10 Έτσι η βασίλισσα υποσιτίζεται και μέρος από τα αυγά της δεν δίνει γόνο. Είναι δυνατή η προσβολή και της βασίλισσας η οποία σταματάει να ωοτοκεί και μπορεί να πεθάνει. Οι νεαρές προνύμφες εξαιτίας του υποσιτισμού δεν επιβιώνουν για πολύ. Η απουσία υδατανθράκων στις προσβεβλημένες εργάτριες επιδρά στο προσδόκιμο χρόνο επιβίωσής τους. Το φθινόπωρο και την άνοιξη παρατηρείται μείωση του χρόνου ζωής τους μέχρι και 50%. Στην περίπτωση όμως που οι ασθενείς μέλισσες είχαν στη διάθεσή τους αρκετή τροφή, βρέθηκε πως ζουν όσο και οι υγιείς. Μείωση του πληθυσμού της κυψέλης εξαιτίας του Nosema ceranae προσβεβλημένο κύτταρο γεμίζει από μικροσπορίδια. Ακολουθεί η διάρρηξη του και η απελευθέρωση των μικροσποριδίων στο στομάχι. Μέσα σε 4-6 μέρες μπορεί να μετρήσει κανείς εκατομμύρια μικροσπορίδια. Σημαντική ποσότητα από τα μικροσπορίδια περνάει στο απευθυσμένο και αποβάλλεται με τα περιττώματα. Σε όλη την κυψέλη μπορεί να βρει κανείς βλαστημένα ή μη μικροσπορίδια. Γενικά οι μέλισσες παρουσιάζουν μειωμένη αντοχή στο παθογόνο εξαιτίας της μεγάλης διάρκειας υγρού χειμώνα, της ηλικίας της βασίλισσας, της μη ανανέωσης των κηρηθρών, των συχνών παρεμβάσεων του μελισσοκόμου που αναστατώνουν τη ζωή του μελισσοσμήνους, της ακανόνιστης συμπληρωματικής διατροφής και των προσβολών από τη Βαροϊκή ακαρίαση. Οι μέλισσες νεαρής ηλικίας 15 ημερών δεν είναι δεκτικές στη μόλυνση εξαιτίας της ταχείας ανανέωσης των κυττάρων. Συμπτώματα Τα συμπτώματα της ασθένειας διαφέρουν από εκείνα της Νosema apis. Στην Ασιατική Νοζεμίαση σε αντίθεση με την Ευρωπαϊκή παρατηρείται μείωση του πληθυσμού χωρίς να βρίσκει κανείς νεκρές μέλισσες στην είσοδο ή στο εσωτερικό της κυψέλης. Κι αυτό γιατί οι συλλέκτριες μέλισσες για να ικανοποιήσουν την πείνα τους εξαιτίας της προσβολής τρέχουν για αναζήτηση τροφής και πεθαίνουν μακριά από την κυψέλη. Οι μέλισσες με προσβολή που μένουν στην κυψέλη δεν παρουσιάζουν διογκωμένη κοιλιά και μη κανονική θέση των φτερών. Τα περιττώματα που αφήνουν δεν είναι περισσότερα από τα φυσιολογικά. Η προσβολή από το Nosema ceranae γίνεται αντιληπτή μόνο σε προχωρημένο στάδιο και όταν επικρατήσουν δυσμενείς περιβαλλοντικές συνθήκες. Ο οικομελισσοτρόφος πρέπει να γνωρίζει τη διαφοροποίηση των μακροσκοπικών συμπτωμάτων των δύο Νοζεμιάσεων. Κι αυτό γιατί η απουσία των ορατών συμπτωμάτων της Ευρωπαϊκής Νοζεμίασης μπορεί να προκαλέσει εφησυχασμό και αδιαφορία λήψης των αναγκαίων μέτρων για την αντιμετώπιση της Ασιατικής Νοζεμίασης. Η παρουσία του παθογόνου στο μέσο έντερο της ενήλικης μέλισσας προκαλεί διαταραχή στη χώνευση, μείωση της πρωτεΐνης, των αμινοξέων και των υδατανθράκων στο αιμολέμφος, μείωση του Ν στα λίπη, πρώιμη υπεργήρανση των υποφαρυγγικών αδένων και μειωμένη ανάπτυξη των κηρογόνων αδένων. Τελικά οι προσβεβλημένες μέλισσες εξαιτίας της μεταβολικής αυτής διαταραχής έχουν αυξημένη την αίσθηση της πείνας, αδυνατίζουν και δεν μπορούν να εκπληρώσουν το έργο για το οποίο προορίζονται. Πράγματι οι «παραμάνες» μέλισσες δεν μπορούν να παράγουν βασιλικό πολτό και εγκαταλείπουν το γόνο και τη βασίλισσα και τρέχουν για αναζήτηση τροφής. Τελικά το μελισσοκομικό κεφάλαιο της κυψέλης αποδεκατίζεται και η παραγωγή γόνου, βασιλικού πολτού και μελιού μειώνεται αισθητά. Το προσβεβλημένο μελισσοσμήνος δεν σμηνουργεί. Η ασθένεια δεν επηρεάζει μόνο τη συμπεριφορά της ενήλικης μέλισσας, αλλά και όλης της μελισσοκοινωνίας. Πράγματι εξαιτίας της έντονης αίσθησης της πείνας διαπιστώνεται αυξημένη τροφάλλαξη και περισσότερες και πιο ριψοκίνδυνες έξοδοι για αναζήτηση της τροφής. Αυτό όμως έχει ως συνέπεια την παραπέρα καταπόνηση και εξάντληση της εργάτριας μέλισσας. Η καλύτερη διαγνωστική της ασθένειας μέθοδος είναι η εργαστηριακή εξέταση των ενήλικων μελισσών, όταν γυρίζουν από συλλογή της γύρης ή του νέκταρος και των κοπράνων και η ταυτοποίηση του παθογόνου. Η πρακτική της εξέτασης του στομαχιού που ακολουθείται από έμπειρους μελισσοκόμους για την Ευρωπαϊκή Νοζεμίαση δεν έχει πεδίο εφαρμογής για την περίπτωση του Nosema ceranae. Αντιμετώπιση Για την αντιμετώπιση της ασθένειας θα πρέπει να ληφθούν πολύ σοβαρά υπόψη ορισμένα μορφολογικά χαρακτηριστικά που αναφέρθηκαν ήδη προηγουμένως. Συγκεκριμένα ο οικομελισσοτρόφος θα πρέπει κατά την κατάρτιση του ολοκληρωμένου προγράμματος αντιμετώπισης να ξέρει πως το Nosema ceranae είναι νέο παθογόνο για την ευρωπαϊκή μέλισσα. Ακόμα πως το παθογόνο πολλαπλασιάζεται ταχύτατα και δημιουργεί μικροσπορίδια που μπορούν να επιβιώσουν σε μεγαλύτερο θερμοκρασιακό και υγρασιακό στρες σε σχέση με εκείνα του Νosema apis. Δεν υπάρχουν,όπως προαναφέρθηκε, σαφή αρχικά μακροσκοπικά συμπτώματα για να οδηγήσουν το μελισσοτρόφο στη λήψη ορισμένων μέτρων αντιμετώπισης του παθογόνου. Όταν αντιληφθεί την απώλεια του πληθυσμού του μελισσοσμήνους τότε η κατάσταση είναι αρκετά προχωρημένη. Το γεγονός ότι η επιδείνωση της ασθένειας συνδέεται με τις αντίξοες περιβαλλοντικές συνθήκες, την κακή διατροφή και την τοξική επίδραση των 36 ΔΗΩ

11 συνθετικών φυτοπροστευτικών προϊόντων που χρησιμοποιεί η συμβατική γεωργία, θα πρέπει να αποτελέσει βασική αιτιολογία για την παραπέρα προώθηση της οικολογικής μελισσοκομίας, η οποία πέραν των άλλων δημιουργεί με τις παρεμβάσεις της ευοίωνες προοπτικές αντιμετώπισης της ασθένειας. Είναι σε όλους γνωστό πως η ορθολογική οικολογική διαχείριση του μελισσοσμήνους αποτελεί βασικό παράγοντα έκφρασης του αμυντικού συστήματος των μελισσών. Ύστερα από τα παραπάνω η οικολογική αντιμετώπιση του Nosema ceranae θα πρέπει να στηρίζεται: Στη συνεργασία μελισσοτρόφου και μελισσιών. Θα πρέπει να μπορεί να «αφουγκράζεται» και να «μιλάει» με τα μελίσσια του. Είναι απαραίτητο να γνωρίζει την κοινωνία του μελισσοσμήνους και προπαντός πότε κουράζεται, πότε πεινάει και πότε έχει την ανάγκη του. Το μελίσσι πρέπει να είναι σε συνεχή εργασία για να αποφευχθεί ο αποσυντονισμός του, που το καθιστά ευάλωτο στην ασθένεια. Στην εξασφάλιση δικής του τροφής από μέλι και γύρη. Αν αυτή δεν είναι επαρκής ο μελισσοτρόφος θα πρέπει να παρεμβαίνει με τη χορήγηση οικολογικής συμπληρωματικής τροφής. Θα πρέπει όμως να αποφεύγεται το χειμώνα η διατροφή με μέλι από μελιτώματα. Η ενίσχυση της διατροφής του γόνου και των μελισσών καλό είναι να γίνεται στην αρχή του φθινόπωρου. Είναι αναγκαία επίσης η συστηματική παρακολούθηση των αποθεμάτων της γύρης. Στην αποφυγή επισκέψεων στην κυψέλη πολύ νωρίς για να αποφευχθεί ενδεχόμενη μείωση της θερμοκρασίας του περιβάλλοντος χώρου. Στην παρουσία νεαρής και υγιούς βασίλισσας στο μελισσοσμήνος. Στην άνετη διαβίωση των μελισσών στην κυψέλη. Η στενότητα του χώρου και ο υπερπληθυσμός αποτρέπει μέρος των μελισσών να εργαστούν. Στη συχνή ανανέωση των κηρηθρών και των πλαισίων. Τόσο το κερί όσο και η κηρήθρα και τα πλαίσιά της αποτελούν εστίες μόλυνσης από το παθογόνο. Στη μείωση του βαθμού παραπλάνησης των μελισσών. Στην ύπαρξη πάντα καθαρού νερού πόσης. Στη φροντίδα να ξεχειμωνιάζει το μελίσσι με νεαρές μέλισσες. Στην εγκατάσταση των μελισσιών τη χειμερινή περίοδο σε στεγνούς και ηλιαζόμενους μελισσότοπους. Η νότια έκθεση της εισόδου της κυψέλης στους μελισσότοπους διαχείμασης δημιουργεί δυσμενείς συνθήκες αύξησης του μολυσματικού δυναμικού του παθογόνου. Στη συνένωση αδύνατων υγειών μελισσοσμηνών. Στην αποφυγή υπερεκμετάλλευσης των μελισσιών. Στον οικολογικό έλεγχο των άλλων εχθρών και ασθενειών και ιδιαίτερα της Βαροϊκής ακαρίασης. Στην αντιμετώπιση του ψύχους και της υγρασίας στην κυψέλη. Στη διατήρηση καθαρού του χώρου της κυψέλης. Στην απολύμανση των διαφόρων μελισσοκομικών υλικών. Η απολύμανση μπορεί να γίνει με οξικό οξύ, με θερμοθεραπεία, με υπεριώδη ακτινοβολία και με χλωριωμένο ή με ιόντα χαλκού ή οζονωμένο ή ηλεκτρολυμένο νερό. Τα μικροσπορίδια νεκρώνονται αν εκτεθούν σε θερμοκρασία 49 ο C για περισσότερες από 24 ώρες. Στους 40 ο C για 5 μέρες μειώνεται αισθητά η παθογόνος δύναμη των μικροσποριδίων. Πολλοί μελισσοτρόφοι χρησιμοποιούν για την απολύμανση των μελισσοκομικών υλικών και την καυστική σόδα. Στη χρησιμοποίηση διαφόρων επιτρεπόμενων στην οικολογική μελισσοκομία μελισσοπροστατευτικών προϊόντων. Είναι κατανοητό από κάθε οικομελισσοτρόφο πως η αποτελεσματικότητα των διαφόρων σκευασμάτων εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την τήρηση των κανόνων της ορθής οικολογικής διαχείρισης των μελισσοσμηνών. - Στην Ευρωπαϊκή Ένωση δεν επιτρέπεται η χρήση των αντιβιοτικών στη μελισσοκομία. Στις ΗΠΑ αντίθετα ορισμένα αντιβιοτικά χρησιμοποιούνται και στην οικολογική γεωργία. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την απαγόρευση χρησιμοποίησης της φουμαζιλλίνης (fumagillin) με τη μορφή του εμπορικού σκευάσματος Fumidil B, που παράγεται από το μύκητα Aspergillus fumigatus. Βέβαια το αντιβιοτικό αυτό με ειδική απόφαση του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων μπορεί να χρησιμοποιηθεί στη συμβατική γεωργία με ορισμένες προϋποθέσεις. - Το βιολογικό σκεύασμα Apiherb γνωστό και με το όνομα Nonosz. είναι συμπλήρωμα τροφής των μελισσών. Είναι ιδεώδες για τη βελτίωση της υγείας των ενήλικων μελισσών και προλαμβάνει την προσβολή του εντερικού συστήματος από διάφορες παθήσεις και ιδιαίτερα από τις Νοζεμιάσεις. Βρέθηκε πως το σκεύασμα αυτό ελάττωσε σε ποσοστό 46-73% τον αριθμό των μικροσποριδίων. Τα καλύτερα αποτελέσματα λαμβάνονται αν το σκεύασμα χορηγείται ενωρίς την άνοιξη ή στο τέλος του καλοκαιριού με αρχές του φθινόπωρου, όταν επικρατούν δυσμενείς για το μελισσοσμήνος περιβαλλοντικές συνθήκες. Το εν λόγω σκεύασμα περιέχει δεξτρόζη, αποξηραμένους χυμούς λαχανικών, αρωματικά βότανα και τις βιταμίνες Β1, Β2 και Β6. Γενικά περιέχει 7.0%, πρωτεΐνες, 0.5% λίπη, 2.0% ινώδεις ουσίες, 1.5% τέφρα, 52% ζάχαρη και 8.5 %. Νερό. Πρέπει διατηρείται σε δροσερό μέρος και να χρησιμοποιείται μέσα στις πρώτες 10 ώρες από την παρασκευή του. Χορηγείται 3 φορές την εβδομάδα, όταν η εξωτερική θερμοκρασία είναι πάνω από 10 ο C. Το περιεχόμενο των 40 g κάθε φιαλιδίου ανακατεύεται με μισό λίτρο σιροπιού ζάχαρης (ίσα μέρη νερού και ζάχαρης). Η ποσότητα αυτή είναι για 10 μελισσοσμήνη. - Το Vita Feed Gold παρασκευάζεται από συμπυκνωμένο εκχύλισμα του Beta vulgaris var altissima και μελάσα. Στην πραγματικότητα είναι υγρή συμπληρωματική τροφή δυναμωτική και διεγερτική για την ενήλικη μέλισσα, που μπορεί να την προστατεύσει από τις Νοζεμιάσεις. Περιέχει φυσικό σαλυκιλικό οξύ. Χρησιμοποιείται σε ανάμιξη με σιρόπι (1:1) στην αναλογία 10 g στα 100ml. Η ανάμιξη πρέπει να γίνεται όταν το σιρόπι έχει θερμοκρασία χαμηλότερη των 50 ο C. Δεν πρέπει να δίνεται αν περάσουν 2 εβδομάδες από την παρασκευή του μίγματος. Το σκεύασμα φυλάγεται σε δροσερό μέρος (5-25 ο C).Το φιαλίδιο των 250 ml είναι αρκετό για 5 μελίσσια. Το Vita Feed Gold μπορεί να χρησιμοποιηθεί και με ζαχαροζύμαρο. - Η κρυσταλλική θυμόλη σε ζαχαροζύμαρο στην αναλογία 0,12 mg/gr. Ελέγχει επίσης τις διάφορες μυκητιάσεις και τη Βαροϊκή ακαρίαση. Αναφέρεται η χρήση της και με σιρόπι (1 g/15l). Χορηγείται ένα λίτρο από το σιρόπι με το σκεύασμα κάθε εβδομάδα. Η συνολική ποσότητα ΔΗΩ 37

12 δεν πρέπει να ξεπεράσει τα 3-4 λίτρα. - Το Protofil είναι ένα φυσικό προϊόν. Πρόκειται για υδροαλκολικά εκχυλίσματα από διάφορα φυτά. Οι βιταμίνες και τα ιχνοστοιχεία που περιέχουν περιορίζουν το παθογόνο και παράλληλα διεγείρουν την έκκριση ενζύμων χώνευσης. Περιέχει ακόμα αιθέρια έλαια, αλειφατικούς και κυκλικούς υδρογονάνθρακες, ολεανολικό οξύ και φλαβόνες. Χρησιμοποιείται με ζαχαροζύμαρο στην αναλογία 40 ml/kg ή με σιρόπι 20 ml/lt. Δίνεται 2-4 φορές από ml. - Το Nozevit παράγεται από φλοιό βελανιδιάς. Προήλθε από μία παραδοσιακή συνταγή της Βόρειας Ευρώπης και ύστερα από πολύχρονη επιστημονική έρευνα. Χορηγείται με σιρόπι (20 σταγόνες σε 200 ml). Είναι ενδυναμωτικό των μελισσών. Χρησιμοποιείται την άνοιξη και το φθινόπωρο και αν χρειαστεί και το καλοκαίρι. - Το Vetiver oil. Είναι το αιθέριο έλαιο από το φυτό Chrysopogon zizanioides. Χρησιμοποιείται με ζαχαροζύμαρο (1,2 mg/ml). Χαρακτηρίζεται από διεγερτικές και δυναμωτικές για τις μέλισσες ιδιότητες εξαιτίας των πτητικών ουσιών κουσιμόλη (khusimol), α-βετινόνη (avetivone) και β-βετινόνη (b-vetivone.) που περιέχει. - Υποσχετικές είναι οι και επεμβάσεις με χλωριωμένο ή με ιόντα χαλκού ή οζονωμένο ή ηλεκτρολυμένο νερό. - Η ρεσβερατρόλη (Resveratrol) είναι φυσικό αντιοξειδωτικό με μυκητοκτόνες, βακτηριοκτόνες και ακαρεοκτόνες ιδιότητες. Παράγεται από την επιδερμίδα των κόκκινων σταφυλιών. Χρησιμοποιείται για την αντιμετώπιση του παθογόνου με ζαχαροζύμαρο (0.01mg/g). - Η λυζοζύμη (Lysozyme) που χαραακτηρίζεται από ενδιαφέρουσα βακτηριοκτόνο δράση. Για την Ασιατική Νοζεμίαση χορηγείται με ζαχαροζύμαρο: (0,06 mg/g). - Το Nosestat. Περιέχει 4% ιώδιο και ιωδιούχο κάλιο και μυρμηκικό οξύ. Κυκλοφορεί σε φιαλίδια 1 και 2. Το περιεχόμενο των δύο φιαλιδίων αναμειγνύεται και 5 ml από το μίγμα προστίθενται σε ένα λίτρο σιρόπι. Χρησιμοποιείται στη δόση των ml ανά κυψέλη και για 3 συνεχόμενες μέρες. - Το σκόρδο με τη μορφή σκόνης με ζαχαροζύμαρο (5 σκόνη στο Kg. Γίνονται επίσης ψεκασμοί με εκχύλισμα σκόρδου. Ξεκίνησε από τη νόθευση από τους Γερμανούς της ζάχαρης για τα μελίσσια με σκόρδο, για να μη χρησιμοποιείται από τους φτωχούς μελισσοκόμους για τα παιδιά τους. Διαπιστώθηκε πως τα μελίσσια που ταΐζονταν το φθινόπωρο με τη νοθευμένη με σκόρδο ζάχαρη δεν ήταν προσβεβλημένα από την Ευρωπαϊκή Νοζεμίαση. - Το ξεκαθάρισμα της ταξινόμησης του παθογόνου μπορεί να φέρει στο προσκήνιο νέες μεθόδους αντιμετώπισής του. Γίνεται προσπάθεια ανακάλυψης βιοδιεγερτών του αμυντικού συστήματος των μελισσών, ώστε να αποτρέπεται η διατροφή του παθογόνου από το κυτταρόπλασμα των επιθηλιακών της κυττάρων. Ακόμα απομονώθηκαν από το πεπτικό σύστημα των μελισσών βακτηριακοί μεταβολίτες από στελέχη ειδών των γενών Bacillus και Enterococcus με θεαματική τοξικότητα έναντι στα μικροσπορίδια του παθογόνου. Τέτοιοι μεταβολίτες είναι οι σουρφακτίνες S1 και S2 (surfactins S1 και S2)) που παράγονται από τα στελέχη Mori2 και C4 του Bacillus subtilis και οι βακτηριοσίνες Β1 και Β2 (bacteriocin B1 και bacteriocin B2), που παράγονται από τα στελέχη DSMZ17511 του Enterococcus avium και CRL1385 του Enterococcus faecium αντίστοιχα. Πιστεύεται πως πολύ σύντομα θα κυκλοφορήσουν στο εμπόριο σκευάσματα με βάση τους εν λόγω μεταβολίτες. - Υπάρχουν αναφορές με διιστάμενες απόψεις όσον αφορά στη χρησιμοποίηση οξικού οξέος σε σιρόπι Η συνηθισμένη συνταγή είναι 6 ml οξικού οξέος 100 % σε ένα λίτρο σιροπιού ή 1 λίτρο ξυδιού σε 10 λίτρα σιροπιού. Στη Γαλλία στη θέση του οξικού οξέος χρησιμοποιούν το μηλόξυδο. Το ξινισμένο σιρόπι καλό είναι να χορηγείται Νεκρά από υπεριώδη ακτινοβολία μικροσπορίδια του Nosema ceranae το φθινόπωρο. - Το HoneyBHealthy από γαλάκτωμα λεμονόχορτου (Cymbopogon citratus) και αιθέρια έλαια δυόσμου (Mentha piperita) με σιρόπι περιορίζει το παθογόνο. - Στη Χιλή χρησιμοποιούν με καλά αποτελέσματα το μίγμα 100 ml 10% χλωρίνης, 250 ml δεξτρόζη και 150 ml αποσταγμένο νερό. - Η υπεριώδης ακτινοβολία με τη βοήθεια ειδικής λάμπας σκοτώνει τα μικροσπορίδια του παθογόνου. Είναι μια τεχνική που πρέπει να εφαρμόζεται από τον οικομελισσοτρόφο. Υπάρχουν στο εμπόριο ειδικές για το σκοπό αυτό λάμπες. Τα νεκρά μικροσπορίδια κάτω από την υπεριώδη ακτινοβολία αποκτούν έντονο κόκκινο χρώμα. - Οι υποκαπνισμοί με 125 ml οξικού οξέος % νεκρώνουν τα μικροσπορίδια. Με ζεστό καιρό ο υποκαπνισμός με 60% οξικού οξέος σκοτώνει τα μικροσπορίδια του παθογόνου σε λίγες ώρες. Το οξικό οξύ με μεγαλύτερη ποσοστιαία συγκέντρωση νεκρώνει τα μικροσπορίδια σε λίγα λεπτά. Ανάλογα αποτελέσματα έχουν και οι υποκαπνισμοί με μυρμηκικό οξύ σε πολύ χαμηλότερη ποσοστιαία συγκέντρωση. - Το υπεροξείδιο του υδρογόνου στη συγκέντρωση 3% περιορίζει σε ικανοποιητικό βαθμό τη μολυσματικότητα του παθογόνου. - Αναφέρεται ότι τα αιθέρια έλαια των φυτών Mentha crispa (είδος Μέντας) και Salvia officinalis (Φασκομηλιά), όταν προστίθενται στο σιρόπι τροφοδοσίας (3-4 σταγόνες σε 1 l σιροπιού) ελέγχουν το παθογόνο. - Το aloe vera 15 χρησιμοποιήθηκε στην πράξη από πολλούς παραγωγούς. Τα αποτελέσματα κατά ομολογία τους είναι εντυπωσιακά. Το σκεύασμα αυτό σε συνδυασμό με τα προϊόντα Ταμπλέτες Γύρης Νο 26, και Βιταμίνες Β12 με Φολικό Οξύ Νο 188 σύμφωνα με μελισσοκόμους που τα χρησιμοποίησαν περιόρισε αισθητά την Ασιατική Νοζεμίαση. 38 ΔΗΩ

13 Διάγνωση ασιατικής νοζεμίασης (Tom Webster, Πανεπιστήμιο της Πολιτείας του Kentucky) Οι μελισσοκόμοι συνηθίζουν να εφαρμόζουν φαρμακευτική αγωγή για τη νοζεμίαση στις μέλισσές τους χωρίς να ξέρουν, αν οι μέλισσες πραγματικά έχουν την ασθένεια. Η πρακτική αυτή κοστίζει και μπορεί να βλάπτει τις ίδιες τις μέλισσες. Από την άλλη, η διάγνωση δεν είναι πάντα εύκολη. Πιο κάτω περιγράφονται οι μέθοδοι διάγνωσης, μαζί με τα πλεονεκτήματα και τα σχετικά προβλήματά τους. Οι μέλισσες λεκιάζουν την κυψέλη απ έξω. Οι μέλισσες με προβλήματα του πεπτικού συστήματος αφήνουν περιττώματα έξω από την κυψέλη όταν βγαίνουν. Οι λεκέδες μπορεί να οφείλονται σε λοίμωξη από Nosema ή σε άλλες ασθένειες, και άρα το σύμπτωμα υπονοεί την αρρώστια, άλλα δεν είναι αποδεικτικό στοιχείο. Έχω πάρει δείγματα περιττωμάτων από μια κυψέλη και τα κοίταξα κάτω από το μικροσκόπιο, αλλά δεν βρήκα σπόρια Εξέταση του μεσοστομάχου «field test». Οι μελισσοκόμοι συχνά χρησιμοποιούν ένα τεστ όπου βγάζουν το στομάχι από τη μέλισσα και το κοιτάνε για αλλαγές χρωμάτων. Κανονικά, ένα υγιές στομάχι έχει καφέ-κόκκινο χρώμα, ενώ το στομάχι μιας μέλισσας με Nosema είναι άσπρο-κρεμ και είναι πρησμένο. Ο μελισσοκόμος μπορεί να εξετάσει μια μέλισσα έξω από την κυψέλη και να βγάλει το στομάχι της με ένα τσιμπιδάκι ένας μεγεθυντικός φακός βοηθάει. Όμως, το τεστ αυτό δεν είναι αξιόπιστο. Συγκρίνοντας στομάχια από υγιείς και άρρωστες (με Nosema) μέλισσες, δεν παρατήρησα διαφορές στο χρώμα. Πιστεύω ότι το άσπρο-κρεμ χρώμα μπορεί να οφείλεται σε λοίμωξη από άλλους μικροοργανισμούς (δευτεροβάθμια λοίμωξη). Επίσης, η γύρη αλλάζει το χρώμα του στομαχιού ανάλογα με την πηγή της. Μικροσκοπική εξέταση περιεχόμενων στομάχου. Για μια γρήγορη και ακριβή διάγνωση, ένα καλό μικροσκόπιο είναι το σωστό εργαλείο. Το δείγμα ετοιμάζεται, λιώνοντας τους στομάχους μελισσών σε νερό και έπειτα παίρνοντας μια σταγόνα του υγρού, και τοποθετώντας την σε μια γυάλινη πλάκα. Η μεγεθυντική δύναμη των 400 είναι η καλύτερη. Τα σπόρια φαίνονται σαν οβάλ σχήματα, 3 5 εκατομμυριοστόμετρα. Τα σπόρια της N. apis έχουν ίσιες πλευρές και στρογγυλές άκρες, ενώ τα σπόρια της N. ceranae είναι πιο μικρά και έχουν αμυγδαλωτό σχήμα. Τα σχήματα των σποριών διαφέρουν και έτσι το σχήμα μπορεί να μας δείχνει το είδος, αλλά δεν πρόκειται για απόδεικτικό μηχανισμό. Η βλαστική μορφή υπάρχει επίσης, αλλά δεν φαίνεται εύκολα με ένα κανονικό μικροσκόπιο. Το «hemocytometer» είναι μια ειδική πλάκα μικροσκοπίου, χαραγμένη με οριζόντιες και κάθετες γραμμές, με την οποία μπορούμε να μετρήσουμε τον αριθμό σωματιδίων (σπορίων) σε μικρή ποσότητα νερού για να εκτιμήσουμε το συνολικό αριθμό ανά μέλισσα. Μια μέλισσα με σοβαρή λοίμωξη μπορεί να έχει περισσότερα από 20 εκατομμύρια σπόρια Nosema. Εξέταση αντισωμάτων. Ένα καινούριο εργαλείο μελετάται τώρα στις ΗΠΑ. Πρόκειται για μια γρήγορη και εύκολη διαγνωστική εξέταση για N. ceranae, η οποία θα μπορεί να

14 εφαρμόζεται και από μελισσοκόμους. Η εξέταση αυτή βασίζεται στις αρχές της ανοσολογίας, δηλαδή στην αντίδραση μεταξύ πρωτεΐνης και αντισώματος. Το σετ για την εξέταση θα περιέχει λωρίδες κυτταρίνης και αφού λιώσουμε μια μέλισσα ή τα στομάχια μερικών μελισσών μαζί με το αντιδραστήριο της εξέτασης, βάζουμε μια λωρίδα στο διάλυμα. Μετά από λίγα δευτερόλεπτα, στη λωρίδα θα δούμε ή μόνο μια μπλε γραμμή, για το αρνητικό αποτέλεσμα, ή μια μπλε και μια κόκκινη γραμμή, για το θετικό αποτέλεσμα. Αντισώματα για μια πρωτεΐνη της N. ceranae ενσωματώνονται στις λωρίδες. Αν το δείγμα από τις μέλισσες περιέχει σπόρια της N. ceranae, η συγκεκριμένη πρωτεΐνη θα δεθεί πολύ δυνατά με τα αντισώματα στη λωρίδα. Μια χρωστική ουσία στο διάλυμα κολλάει και αυτή στην πρωτεΐνη και δίνει το κόκκινο χρώμα. Η εξέταση έχει πολλές προοπτικές λόγω της ταχύτητας, ευκολίας και του χαμηλού κόστους της. Γενετικές μέθοδοι. Εξετάσεις που εντοπίζουν το DNA ενός είδος Nosema είναι ο χρυσός κανόνας. Η τεχνική που ονομάζεται αλυσιδωτή αντίδραση πολυμεράσεων «polymerase chain reaction, PCR» μας δίνει τη δυνατότητα να αναγνωρίζουμε πολύ μικρές ποσότητες του DNA και να καταλάβουμε αν είναι N. apis ή N. ceranae. Η εξέταση αυτή όμως είναι απαιτητική, η συσκευή είναι αρκετά ακριβή και η διαδικασία απαιτεί συγκεκριμένη επιδεξιότητα. Άλλες δυνατότητες. Έχω δει μεγάλες ποσότητες διάρροιας μέσα σε μια κυψέλη μολυσμένη με N. ceranae. Βρήκα περιττώματα πάνω στα πλαίσια και στο κάτω μέρος του καπακιού. Όλα αυτά, τον Ιούλιο, όταν οι μέλισσες βγαίνουν από την κυψέλη, κάθε μέρα. Εκτός από τη διάρροια, οι μέλισσες φαινόταν υγιείς. Άρα, υπάρχει η πιθανότητα ότι τα σπόρια μεταδίδονται και το καλοκαίρι και όχι μόνο το χειμώνα όταν οι μέλισσες μένουν μέσα στην κυψέλη.

15 2) ΒΑΡΡΟΑΤΩΣΗ Αίτιο Αιτία της ασθένειας είναι το άκαρι Varroa jacobsoni. Συμπτώματα-Διάγνωση-Βιολογία Το άκαρι αυτό πολλαπλασιάζεται και αναπτύσσεται αποκλειστικά στα κλειστά κελιά του γόνου, δείχνοντας προτίμηση στα κηφηνοκέλια, όπου μπορεί και γεννά περισσότερα αυγά (έως και 7), από τα οποία τελειοποιούνται ακόμη και τα μισά. Ο λόγος της προτίμησης είναι ότι τα κηφηνοκέλια είναι μεγαλύτερα και μένουν κλειστά για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, με αποτέλεσμα να διατηρείται περισσότερο το ευνοϊκό περιβάλλον για την ανάπτυξη της βαρρόα. Μέσα στα κελιά θα γίνει και η σύζευξη με τη βοήθεια του μοναδικού αρσενικού που υπάρχει και που πεθαίνει αμέσως μετά. Ο παρασιτισμός που ήδη υπάρχει μέσα στο κελί συνεχίζεται καθώς η βαρρόα προσκολλάται πάνω στο σώμα των ακμαίων μελισσών και τρέφεται με την αιμολέμφο. Τα αποτελέσματα του παρασιτισμού είναι από απλή απώλεια βάρους, μέχρι την παραμόρφωση του ξενιστή (Εικ.3) (τσαλακωμένα ή καθόλου φτερά, ασύμμετρα πόδια κλπ). Σημαντική επίπτωση είναι η αλλαγή της συμπεριφοράς της ενήλικης μέλισσας, καθώς ο εκνευρισμός από την συνεχή ενόχληση έχει σαν αποτέλεσμα ακόμη και την ομαδική εγκατάλειψη της κυψέλης, κάτι που συμβαίνει συνήθως τον τρίτο χρόνο της προσβολής, χωρίς όμως να αποκλείεται ακόμη και ο πρώτος, όταν η ενόχληση έχει γίνει αφόρητη. Από τις επιπτώσεις, δεν θα έπρεπε να παραλείψουμε την ύπαρξη σάπιου γόνου, εξαιτίας ιώσεων που μεταδίδονται με το άκαρι. Όλα αυτά μεταφράζονται σε μειωμένη παραγωγή μελιού στην αρχή μέχρι τον αφανισμό του μελισσιού στο τέλος. Η ανάπτυξη της βαρρόα μέσα στο μελισσοσμήνος ακολουθεί την πορεία ανάπτυξης του σμήνους. Καλύτερα θα μπορούσαμε να πούμε ότι όποτε η βασίλισσα γεννά έχουμε και πολλαπλασιασμό του παρασίτου. Το χειμώνα τα παράσιτα μένουν προσκολλημένα πάνω στα τέλεια (Εικ.4) με αποθηκευμένο γονιμοποιημένο σπέρμα.

16 Πολλές φορές αποτελεί ουτοπία να πιστέψουμε στην αποθεραπεία του μελισσιού. Συνήθως με τα διάφορα προληπτικά ή/και θεραπευτικά μέτρα, επιδιώκουμε να ελέγξουμε την αύξηση των παρασίτων διατηρώντας τον πληθυσμό σε χαμηλά ανεκτά επίπεδα. Αξίζει επίσης να σημειωθεί, για να τονισθεί η σοβαρότητα της ασθένειας ότι η παρουσία της στα μελίσσια (περίπου από το 1978), έφερε στην επιφάνεια όλες σχεδόν τις αρρώστιες των μελισσοσμηνών, που ενώ ήταν γνωστές δεν προκαλούσαν σοβαρές ζημιές αφού η θεραπεία τις περισσότερες φορές γινόταν από τα ίδια τα μελίσσια, με τους μηχανισμούς αυτοπροστασίας που διαθέτουν. Αντιμετώπιση Η αντιμετώπιση συνίσταται στην εκμετάλλευση της βιολογίας του παρασίτου και στην εφαρμογή εναλλακτικών μεθόδων (αιθέρια έλαια, οξέα) καταπολέμησης εξαιτίας, του εθισμού των ακάρεων και των υπολειμμάτων στα προϊόντα μέλισσας από τη χρήση των οργανοφωσφορικών και πυρεθροειδών Η παρότρυνση δημιουργίας κηφηνόγονου με διάφορα τεχνάσματα και κατόπιν η απομάκρυνσή του, οδηγεί σε ανάσχεση της αύξησης του πληθυσμού του παρασίτου. Ο περιορισμός της ωοτοκίας της βασίλισσας είτε με βασιλικό διάφραγμα είτε με τη χρήση κλωβού δεν φαίνεται να είναι και ο πλέον ενδεδειγμένος τρόπος, αφού περιορίζει την ανάπτυξη των μελισσών. Επιτυχία φαίνεται να έχει η μέθοδος της θερμοθεραπείας. Μέσα σε εκκολαπτικό θάλαμο τοποθετούμε τα πλαίσια με γόνο (Απρίλη με Μάη όταν έχουμε τον πρώτο σφραγισμένο γόνο) και ανεβάζουμε την θερμοκρασία στους 44οC για 4 ώρες, ενώ 45οC για το ίδιο χρονικό διάστημα είχε αρνητική επίδραση τόσο στην εκκόλαψη του γόνου όσο και στη μακροβιότητα των μελισσών. Πιο ευαίσθητος είναι ο γόνος των 9-10 ημερών ενώ τα φαινόμενα απαλύνονται όσο πάμε στο γόνο των ημερών από την εναπόθεση του αυγού. Σύμφωνα με μια άλλη αναφορά, ακμαίες μέλισσες μπορούν να τοποθετηθούν σε

17 ειδικά μελισσοστεγανά κλουβιά και να απαλλαγούν από τα ακάρεα αν θερμανθούν στους 47οC για 2-15 λεπτά. Η επέμβαση αυτή γίνεται το φθινόπωρο. Τελικά αυτό που πρέπει να σημειωθεί είναι ότι με τη θερμοθεραπεία μπορούμε να έχουμε αποτελεσματική καταπολέμηση της βαρρόα χωρίς απώλειες στο γόνο. Ένας απλός και αποτελεσματικός τρόπος αντιμετώπισης του παρασίτου είναι το σκόνισμα των μελισσών με σκόνη γλυκόζης, ζάχαρης, σογιάλευρου κλπ. Η μέθοδος βασίζεται στην αδυναμία προσκόλλησης των ακμαίων ακάρεων πάνω στις μέλισσες. Αναφέρεται ότι 50gr σκόνη γλυκόζης ανά κυψέλη με 5-6 εφαρμογές ανά 5 ημέρες είχε σαν αποτέλεσμα τον έλεγχο του παρασίτου μέχρι και 100%. Άλλη παρόμοια εφαρμογή που αναφέρεται είναι με σκόνη θυμόλης [5-methyl-2(1-methyl-ethyl)phenol]. Σε κάθε πλαίσιο σκονίζουμε 0,5gr θυμόλης αργά το φθινόπωρο. Τέσσερις εφαρμογές με μεσοδιάστημα δύο ημερών έφερε δραστική μείωση του πληθυσμού των ακάρεων. Ο ρυθμός με τον οποίο πέφτουν τα ακάρεα στο πάτωμα της κυψέλης είναι υψηλότερος τις πρώτες ώρες μετά από κάθε εφαρμογή. Η εφαρμογή μυρμηκικού (φορμικού) οξέος είτε με τη μορφή ατμού (85gr ανά κυψέλη) είτε εμποτισμένο σε πλάκα από πεπιεσμένο ξύλο έδωσε πολύ καλά αποτελέσματα σε θερμοκρασίες 18-25οC. Καλύτερο στάδιο εφαρμογής θεωρείται αυτό κατά τη μετατροπή της λάρβας σε πούπα, 9-10 ημέρες μετά την εναπόθεση του αυγού. Ανάλογα μπορεί να χρησιμοποιηθεί και το οξαλικό οξύ, ενώ αν θέλαμε να αποφύγουμε την καυστικότητα των παραπάνω οξέων, ειδικά σε περιπτώσεις λάθος χειρισμών, αλλά με ελαφρώς μειωμένη αποτελεσματικότητα, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε γαλακτικό οξύ, σε μία εφαρμογή, αφού η δεύτερη, σύμφωνα με έρευνες έχει ως αποτέλεσμα την εγκατάλειψη της κυψέλης από τις μέλισσες ( ψεκασμός 6-10ml διαλύματος 10% ανά πλαίσιο). Στην κατηγορία των οξέων θα πρέπει να αναφέρουμε και το κοινό ξύδι που εφαρμόζεται με απευθείας ψεκασμό στις μέλισσες, στα πλαίσια, στις κηρήθρες και στην κυψέλη. Η εφαρμογή γίνεται σε περίοδο που δεν έχουμε πολύ γόνο, γιατί το ξύδι εκτός από τα αυγά και τα ακμαία της βαρρόα σκοτώνει και τον γόνο ή ψεκάζουμε αφού πρώτα απομακρύνουμε τα πλαίσια με γόνο. Καλό είναι να επαναλάβουμε 2-3 φορές ανά 6 ημέρες. Έχουν αναφερθεί επίσης αιθέρια έλαια από Eucalyptus sp.(ευκάλυπτος), Matricaria chamomila (Χαμομήλι) και Mentha crispa (Μέντα), με υποκαπνισμούς για 15min κάθε 4 ημέρες και τα έλαια από Thymus vulgaris (Θυμάρι) και Salvia officinalis (Φασκομηλιά), είτε με ψεκασμό διαλυμάτων 2 και 0,5% είτε με 3-4 σταγόνες σε κάθε 1lt σιροπιού τροφοδοσίας. Στην κατηγορία των αιθέριων ελαίων θα πρέπει να αναφερθεί και το έτοιμο σκεύασμα σε χάπια με το εμπορικό όνομα ApiLife/VAR (74,1% θυμόλη, 16% ευκαλυπτέλαιο, 3,7% μενθόλη, 3,7% καμφορά, 2,5% βερμικουλίτης).

18 Δεν θα πρέπει επίσης να μας διαφεύγει ότι οι εργάτριες του είδους Apis cerana (ασιατική μέλισσα) απωθούν πλήρως το άκαρι, ίσως εξαιτίας κάποιας ουσίας που καλό θα ήταν να απομονωθεί. ΟΞΑΛΙΚΟ ΟΞΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΒΑΡΡΟΑ-OXALIC ACID Οξαλικό οξύ Το οξαλικό οξύ είναι μια πιο πρόσφατη προσθήκη στο οπλοστάσιο κατά των varroa. Η ελβετική έρευνα έδειξε ότι οξαλικό οξύ 3%, που ψεκάστηκε σε 3-4 ml ανά πλευρά πλαισίου στις ξεγονιασμένες αποικίες, σκότωσε το 98% των ακάρεων. Σε αποικίες με γόνο, εντούτοις, η αποτελεσματικότητα ήταν 30-40%. Είναι επομένως σαφές ότι το οξαλικό οξύ πρέπει να χρησιμοποιείται στο τέλος του φθινοπώρου ή το χειμώνα όταν έχουμε καθόλου ή ελάχιστο γόνο. Δεύτερη εφαρμογή δε συνιστάται καθώς αυξάνει η θνησιμότητα των μελισσών. Λέγεται ότι δρα καταστρέφοντας τη δυνατότητα αναρρόφησης του ακάρεος (του καίει το στόμα και τον οισοφάγο), και άρα το εμποδίζει να τραφεί από τη μέλισσα. Το άκαρι επομένως λιμοκτονεί μέχρι θανάτου.

19 Η καλύτερη και απλούστερη μέθοδος εφαρμογής για το οξαλικό οξύ περιλαμβάνει τη διάλυση των κρυστάλλων του οξαλικού οξέος σε σιρόπι ζάχαρης 1:1, και έπειτα την έκχυση ενός μετρημένου ποσού μεταξύ των πλαισίων, άμεσα πάνω στις μέλισσες. Η αποικία πρέπει να είναι χωρίς γόνο, και το σιρόπι πρέπει να είναι χλιαρό για να μην παγώσουμε τις μέλισσες. Η εξωτερική θερμοκρασία πρέπει να είναι πάνω από 0oC. Το οξαλικό οξύ δεν λειτουργεί μέσω της εξάτμισης, έτσι η θερμοκρασία δεν είναι τόσο σημαντική όπως είναι με το μυρμηκικό οξύ ή τα αιθέρια έλαια. ΤΡΟΠΟΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΟΞΑΛΙΚΟΥ ΟΞΕΟΣ Χορηγείται μόνο σε μελίσσια χωρίς γόνο, τέλος φθινοπώρου-αρχές χειμώνα. Η θερμοκρασία πρέπει να είναι πάνω από το μηδέν. Ετοιμάζουμε σιρόπι ζάχαρης σε ποσότητα ανάλογη με τα μελίσσια μας. Σε ένα λίτρο σιρόπι 1:1 διαλύουμε 35 γραμμάρια οξαλικό οξύ.aπό το μίγμα αυτό παίρνουμε 5ml ή κυβικά εκατοστά και το χύνουμε ανάμεσα στα πλαίσια, ανά πλαίσιο πληθυσμού.

20 Φοράμε γάντια, μάσκα και παλιά ρούχα. Πρόβλημα οσμών δεν υπάρχει. Το σιρόπι και να πέσει επάνω μας δεν είναι καυστικό. Στο μελισσοκομείο θα χρειαστούμε σύριγγα μιας χρήσης με μακρύ λαιμό των 100 ή 60 ml ή, για ακόμα μεγαλύτερη ευκολία, συσκευή Περιζίν. Επίσης γάντια, μάσκα. Το διάλυμα χύνεται ανάμεσα στους κηρηθροφορείς πάνω στις μέλισσες. Προσέχουμε να μην πέσει πάνω στα πλαίσια ή το κερί, αλλά πάνω στις μέλισσες. Πρέπει να είναι χλιαρό όσο το χέρι μας κι όχι παγωμένο. Δεν χορηγούμε μεγαλύτερες δόσεις και δεν κάνουμε πάνω από μία εφαρμογή γιατί αυτό μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα απώλειες πληθυσμού ή και μελισσιών ή μειωμένη ανάπτυξη την άνοιξη. Το έτοιμο διάλυμα το αποθηκεύουμε σε δροσερό μέρος και όχι για περισσότερο από 6 μήνες.

21 Να σημειώσουμε πως το οξαλικό οξύ μπορεί επίσης να αφήσει ιδιάζουσα γεύση στο μέλι, και το ελβετικό μέγιστο όριο υπολειμμάτων για να ανιχνευθεί γευστικά είναι ppm. Εντούτοις, όταν εφαρμόζεται το φθινόπωρο/ χειμώνα καμία αξιοπρόσεχτη αύξηση καταλοίπων οξαλικού οξέος δεν βρέθηκε στο μέλι που ποαράχθηκε την επόμενη σαιζόν. Ενδεικτική Βιβλιογραφία The use of drugs to control varroosis in honeybee colonies and European legislation the current situation, Bee World 2002, Franco Mutinelli, Istituto Zooprofilattico Sperimentale delle Venezie, Eva Rademacher, Free University of Berlin, Biology/Chemistry/Pharmacy Dept. Control of Varroa Guide by Mark Goodwin and Cliff Van Eaton for the New Zealand Ministry of Agriculture and Forestry, 2001 Alternative Varroa control,anton Imdorf and Jean-Daniel Charri6re, Swiss Bee Research Centre Τεύχος Σεπτεμβρίου 2004 Imker Freund Αναδημοσίευση από ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΚΟ ΒΗΜΑ. Οδηγού Ελέγχου της Βαρρόας Για Νεοζηλανδούς(!!!) Μελισσοκόμους

22 Το παρακάτω κείμενο είναι απλή μετάφραση και αναδημοσίευση του Οδηγού Ελέγχου της Βαρρόας Για Νεοζηλανδούς(!!!) Μελισσοκόμους του Mark Goodwin και Cliff Van Eaton, πολυσέλιδη έκδοση(120 σελ.) του Υπουργείου Γεωργίας και Δασών της Ν. Ζηλανδίας( MAF) ( ISBN ) Copyright Το αυθεντικό κείμενο είναι στην διεύθυνση Εύχομαι, κάποια στιγμή, το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων της Ελλάδος, να προβεί σε τέτοιου είδους ενημερωτική προσπάθεια για ένα τόσο σοβαρό θέμα όπως η καταπολέμηση της Βαρρόα. Οι Mark Goodwin & Cliff Van Eaton είναι επιστήμονες στο Horticulture and Food Research Institute( HortResearch) και παίζουν πρωτεύοντα ρόλο στις ερευνητικές προσπάθειες της Ν. Ζηλανδίας για την καταπολέμηση της Βαρρόας. Οι ίδιοι έχουν γράψει, το «Καταπολέμηση της Αμερικάνικης Σηψηγονίας χωρίς την χρήση φαρμάκων» έκδοση της Εθνικής Ομοσπονδίας Μελισσοκόμων της Ν. Ζηλανδίας το ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΤΗΣ ΒΑΡΡΟΑ:

23 Γιατί πρέπει να ελέγχουμε την βαρρόα? Εάν δεν υπάρχει καταπολέμηση, η βαρρόα θα καταστρέψει, στο τέλος, όλες τις κυψέλες. 6.3 OΡΓΑΝΙΚΑ ΧΗΜΙΚΑ Η ανάγκη ανάπτυξης ουσιών για την καταπολέμηση της βαρρόα ως εναλλακτικά στα συνθετικά χημικά τόσο για την επιθυμία χρήσης «φυσικών» ουσιών όσο για το ενδιαφέρον σχετικά με τα υπολλείματα των συνθετικών χημικών που εμφανίζονται στα προιόντα της μέλισσας. Δύο ειδών οργανικές ουσίες ελέγχου της βαρρόα( αιθέρια έλαια και οργανικά οξέα ) έχουν ερευνηθεί και είναι πολλά υποσχόμενα, είναι τώρα σε ευρεία χρήση στην Ευρώπη. Αρκετές άλλες ουσίες ( μεταξύ αυτών ζάχαρη για γκλασάρισμα (icing sugar) και λάδι λαχανικών) δίνουν υποσχέσεις αλλά περισσότερη έρευνα απαιτείται η οποία θα δείξει την ικανότητα να σκοτώνει υψηλά ποσοστά ακάρεων κάτω από συνθήκες υπαίθρου.

24 6.3.1 ΑΙΘΕΡΙΑ ΕΛΑΙΑ Υπάρχουν εκχυλίσματα από φυτά τα οποία είναι πολύ πτητικά (εξατμίζονται γρήγορα) και έχουν δυνατή, χαρακτηριστική μυρωδιά. Βρίσκονται σε όλα σχεδόν τα φυτά, αλλά μόνο αυτά που περιέχουν περισσότερο από 0,1% ταξινομούνται σαν «αιθέρια» έλαια. Τα αιθέρια έλαια παρουσιάζουν διάφορες λειτουργίες στα φυτά. Είναι συγχρόνως τοξικά και απωθητικά στα έντομα. Προστατεύουν επίσης τα φυτά από βακτήρια και μύκητες. Τα αιθέρια έλαια χρησιμοποιούνται σε προιόντα από φυσικά εντομοκτόνα όπως κεριά σιτρονέλλας και αντιψειρικά σαμπουάν για κατοικίδια ζώα. Πάνω από 150 ουσίες αιθερίων ελαίων έχουν εξεταστεί για την ικανότητα τους να σκοτώνουν την βαρρόα. Αυτά με υψηλά επίπεδα εξάτμισης ήταν τα καλύτερα στο να σκοτώνουν ακάρεα. Ωστόσο, για να είναι αποτελεσματικά, τα έλαια δεν πρέπει να σκοτώνουν μέλισσες και κάτω από πειράματα μόνο 9 στα 24 υψηλής εξάτμισης αιθέρια έλαια σκοτώνουν λιγότερο από 10% των μελισσών. Ένα πρόβλημα με τα αιθέρια έλαια σε σύγκριση με τα χημικά όπως το fluvalinate είναι η μικρή διαφορά μεταξύ του ποσοστού της ουσίας η οποία σκοτώνει την βαρρόα και του ποσοστού που σκοτώνει τις μέλισσες. Το fluvalinate είναι φορές πιο τοξικό στην βαρρόα απ ότι στις μέλισσες.

25 Τα αιθέρια έλαια είναι γενικώς μη τοξικά στον άνθρωπο, με εξαίρεση το τσάι του Καναδά(wintergreen), και η θυμόλη μπορεί να είναι επικίνδυνη εάν έρθει επαφή με τα μάτια. Τα αιθέρια έλαια μπορούν να απορροφηθούν από το κερί και στην συνέχεια να εξαφανιστούν με τον χρόνο. Μπορούν επίσης να δημιουργήσουν γεύση και ίχνη μυρωδιάς η οποία μπορεί να ανιχνευτεί από ειδικούς. Η Ελβετία έχει βάλει κάποια κατώτερα όρια σε κάποια αιθέρια έλαια ελέγχου της βαρρόα ΘΥΜΟΛΗ Η θυμόλη είναι αιθέριο έλαιο το οποίο εκχυλίζεται από θυμάρι. Το ποσοστό της θυμόλης στο θυμάρι εξαρτάται από την ποικιλία. Ο τύπος της μεθόδου της εκχύλισης επίσης έχει επίδραση στην χημική σύνθεση. Έλλειψη σταθερότητας στην σύνθεση επηρεάζει την ικανότητα της ουσίας να σκοτώνει την βαρρόα. Η θυμόλη είναι το μόνο αιθέριο έλαιο το οποίο χρησιμοποιείται ευρέως, σκοτώνει υψηλό ποσοστό ακάρεων και δεν σκοτώνει σημαντικό αριθμό μελισσών. Τα πειράματα έχουν δείξει ότι σκοτώνει το 66-98% των ακάρεων και έχει δείξει παρόμοια αποτελεσματικότητα όπως το μυρμηκικό οξύ σε έναν αριθμό πειραμάτων.

26 Η αποτελεσματικότητα της θυμόλης είναι παρόμοια σε ποικίλες μεθόδους εφαρμογής όπως ανάρτηση σκόνης μεταξύ των πλαισίων σε διχτυωτά σακουλάκια, σε υγρή μορφή χυμένο σε σφουγγάρι στην κορυφή των πλαισίων και εξατμιστήρας συνεχούς λειτουργίας τοποθετημένος μεταξύ των πλαισίων με γόνο. Η θυμόλη σκοτώνει μεγαλύτερο ποσοστό ακάρεων βαρρόας όταν υπάρχει λίγο ή καθόλου γόνος, από την στιγμή που οι ατμοί της δεν εισχωρούν μέσα στον γόνο. Η θερμοκρασία περιβάλλοντος πρέπει να είναι > 12 C και κατά προτίμηση >15 C. Η σωστή εποχή εφαρμογής είναι πολύ σημαντική για τα μέγιστα αποτελέσματα. Η θυμόλη αφήνει υπολείμματα γεύσης στο μέλι και στο κερί, αλλά δεν παραμένουν για μεγάλο χρονικό διάστημα. Μελέτες έχουν δείξει ότι εάν το προιόν εφαρμοστεί μετά τον τρύγο, τα κατώτερα επίπεδα γεύσης (1,1ppm) δεν θα μεταφερθούν στο μέλι της επόμενης περιόδου. ΤΡΟΠΟΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΘΥΜΟΛΗΣ: Η θυμόλη υπάρχει σε κρυσταλλική μορφή, και χρησιμοποιείται είτε λιωμένη σε αλκοόλ είτε αυτούσια. Α. Προφυλάξεις:

27 Αποφύγεται την επαφή με το δέρμα γιατί μπορεί να προκαλέσει εγκαύματα. Αποφύγεται την επαφή με τα μάτια γιατί μπορεί να προκαλέσει σοβαρή ζημιά. Αποφύγεται την κατάποση γιατί είναι επικίνδυνη. Αποφύγεται να την αναπνέεται γιατί προκαλεί επιζήμια αποτελέσματα. Διαβάστε την ετικέττα πρίν την χρήση και πάρτε όλες τις συνιστώμενες προφυλάξεις. Β. Ασφαλή χρήση: Φορέστε προστατευτικά γάντια για οξέα. Χρησιμοποιείστε γυαλιά. Μια μάσκα για σκόνες απαιτείται όταν χρησιμοποιείται η πρώτη ύλη για αποφυγή εισόδου της σκόνης στο αναπνευστικό σύστημα. Παροχή άφθονου νερού σε περίπτωση ατυχήματος.

28 Προσεκτικό πλύσιμο των άδειων υλικών συσκευασίας. Γ. Αποφύγη υπολλειμάτων: Μην εφαρμόζεται την θυμόλη όταν υπάρχει μέλι στις κυψέλες ή υπάρχει νεκταροέκρριση ένα το μέλι προορίζεται για ανθρώπινη κατανάλωση. Δ. Μέθοδοι εφαρμογής: Η θυμόλη λειτουργεί παράγοντας ατμούς οι οποίοι εισχωρούν στην κυψέλη. Είναι πολύ σημαντικό να υπάρχει επαρκής χώρος μεταξύ του εξωτερικού καπακιού και των κηρηθροφορέων έτσι ώστε οι ατμοί της να φτάσουν σε όλα τα μέρη της κυψέλης. Χρησιμοποιείστε έναν ξύλινο δακτύλιο-στεφάνη πάνω από τους κηροθροφορείς στην γονοφωλιά. Η θυμόλη εφαρμόζεται ως: Σε υγρή μορφή σε απορροφητικά υλικά( vitex, ταμπόν). Σε κρυσταλλική μορφή.

29 1. Σε υγρή μορφή σε απορροφητικά υλικά( vitex, ταμπόν). Τα απορροφητικά υλικά είναι από βερμικουλλίτη, πράσινο αφρολέξ το οποίο χρησιμοποιείται από ανθοπώλες. Κόψτε το αφρολέξ σε ορθογώνια 6cm x4cm και 0,5cm πάχος. Για κάθε κυψέλη που θα γίνει θεραπεία, λιώστε 4 γραμμάρια θυμόλης σε 4 ml αλκοόλη 75%. Ανακατέψτε το μίγμα μέχρι να λιώσουν οι κρύσταλλοι της θυμόλης. Χρησιμοποιείστε μια μεγάλη σύριγγα που να παίρνει περισσότερα από 8 ml διαλύματος. Τοποθετήστε δύο τεμάχια από το απορροφητικό υλικό, στην κορυφή των κηρηθροφορέων σε δύο αντίθετες γωνίες της γονοφωλιάς. Τοποθετήστε τον δακτύλιο στο κουτί πριν βάλετε το καπάκι. Εφαρμόστε άλλα 8ml διαλύματος σε κάθε κομμάτι απορροφητικού υλικού 2-3 φορές κάθε 8 ημέρες. 2. Σε κρυσταλλική μορφή.

30 Χρησιμοποιείστε καπάκια από πλαστικά βάζα διαμέτρου 5-7 cm. Για κάθε κυψέλη, τοποθετείστε 2 καπάκια στην κορυφή των κηρηθροφορέων σε δύο αντίθετες γωνίες της γονοφωλιάς. Βάλτε 4gr κρυσταλλικής θυμόλης σε κάθε καπάκι. Τοποθετήστε τον δακτύλιο στο κουτί πριν βάλετε το καπάκι. Εφαρμόστε άλλα 4gr κρυσταλλικής θυμόλης σε κάθε καπάκι, 2-3 φορές κάθε 8 ημέρες. ΜΥΡΜΗΚΙΚΟ(ΦΟΡΜΙΚΟ) ΟΞΥ-ΤΡΟΠΟΣ ΧΡΗΣΗΣ Χρήση μυρμηκικού οξέος. Στην βιολογική μελισσοκομία γίνεται χρήση πολλών ουσιών(οξέα, αιθέρια έλαια, φυτικά εκχυλίσματα κλπ) για την καταπολέμηση των ασθενειών της μέλισσας. Για την βαρρόα, όμως το μυρμηκικό και το γαλακτικό οξύ είναι τα πιο συνήθη. Το πιο επικίνδυνο είναι το μυρμηκικό οξύ, κατά την εφαρμογή του να λαμβάνουμε προστατευτικά μέτρα, γάντια, γυαλιά και μάσκα. Είναι καυστικό και αν πέσει πάνω στο δέρμα μας θα μας κάνει εγκαύματα.

31 Παρόλο που είναι το πιο επικίνδυνο είναι το πιο αποτελεσματικό και πιο εύκολο στην χρήση του. Χρόνος επέμβασης Κάνουμε 5 θεραπείες ανά 5 ημέρες, για να πιάσουμε όλο τον κύκλο αναπαραγωγής της βαρρόα, τόσο στις εργάτριες όσο και στους κηφήνες. Η θεραπεία γίνεται 2 3 φορές τον χρόνο. Φθινόπωρο (Οκτώβριο, Νοέμβριο) και νωρίς την Άνοιξη(Φεβρουάριο, Μάρτιο). Την εφαρμογή του το καλοκαίρι την κάνουμε μετά τον τρύγο του Ιουνίου ή Ιουλίου, κατόπιν δειγματοληπτικού ελέγχου για την ύπαρξη βαρρόα και σε ποιο επίπεδο ευρίσκεται. Υλικά Νάιλον ή πλαστικά τεμάχια διαστάσεων 50 Χ 60 εκατοστά.(όσες κυψέλες) Νάιλον ή πλαστικά τεμάχια διαστάσεων 18 Χ 25 εκατοστά.(όσες κυψέλες) Δοσομετρητής πλαστικός χωρητικότητας 25 γραμμαρίων. Χαρτί κουζίνας γκοφρέ σε ρολό. Ζεύγος γαντιών Μάσκα προσώπου μιας χρήσης. Γυαλιά Δοσολογία Χρησιμοποιούμε 2,5 γραμμάρια για κάθε πλαίσιο με μέλισσες πάνω. Για ένα δεκαρισμένο μελίσσι(σε πληθυσμό), 65% πυκνότητας μυρμηκικό οξύ, χρειαζόμαστε 25 γραμμάρια. Για μικρότερης δυναμικότητας μελίσσια αφαιρούμε 2,5 γραμμάρια περίπου ανά πλαίσιο. Υπάρχουν ειδικά μετρίδια σαν μεγάλες δακτυλήθρες, με χαραγμένα στο εξωτερικό μέρος τα γραμμάρια που χωράνε, έχουν διαιρέσεις ανά μισό γραμμάριο κλπ. Τα βρίσκει κανείς σε όλα τα καταστήματα γεωργικών φαρμάκων αλλά και στα φαρμακεία.

32 Τρόπος χρήσης Κόβουμε από ρολό πλαστικό ή νάιλον τεμάχια διαστάσεων 18Χ25 εκατοστά, τόσα όσα και τα μελίσσια μας. Τοποθετούμε τα πλαστικά τεμάχια πάνω στους κηρηθροφορείς και πάνω τους τοποθετούμε 5-6 φύλλα από χαρτί κουζίνας, (τα διπλώνουμε σε ζικ-ζακ ή τυλιχτά φύλλο με φύλλο, μπορούμε και να τα κόψουμε βέβαια αλλά καλό είναι να τα πιάσουμε με συραπτικό για ευνόητους λόγους). Πάνω στα τυλιγμένα φύλλα χαρτιού κουζίνας και κατά μήκος των κηρηθροφορέων τοποθετούμε την πόρτα της κυψέλης ή ένα άλλο αντικείμενο περίπου με τις ίδιες διαστάσεις, ραντίζουμε την επιφάνεια του χαρτιού με την ποσότητα που θέλουμε, μυρμηκικό οξύ και κατόπιν σκεπάζουμε όλη την επιφάνεια της ανοικτής κυψέλης με τα πλαστικά ή νάιλον κομμάτια διαστάσεων 50Χ60 εκατοστά, για να μην φύγουν οι εκλυόμενοι ατμοί από τα παράθυρα του καπακιού. Αφήνουμε περίπου 3 ώρες το όλο σύστημα να δουλέψει και κατόπιν ανοίγουμε τα καπάκια και αφαιρούμε τα πλαστικά και το χαρτί κουζίνας. Τιπς -Μπορούμε να κλείσουμε τα παράθυρα του καπακιού με σφουγγαράκια ή χαρτοταινία και να αποφύγουμε τα μεγάλα πλαστικά ή νάιλον τεμάχια. -Το κάτω πλαστικό το χρησιμοποιούμε για να μην έρθουν σε επαφή οι μέλισσες με το μυρμηκικό οξύ. -Οι ιδανικές συνθήκες χρήσης είναι η θερμοκρασία να είναι από 18-20ο Κελσίου τουλάχιστον κατά τις πρώτες 2 ώρες. -Οι αναφερόμενες διαστάσεις των πλαστικών δεν είναι κρίσιμες, μπορούμε να τις αλλάξουμε μερικά εκατοστά πάνω ή κάτω. -Τοποθετούμε την πόρτα πάνω από το χαρτί κουζίνα για να υπάρχει χώρος και να διαφεύγουν οι εκλυόμενοι ατμοί.

33 -Στην περίπτωση που κάποιο μελίσσι αντιδράσει με ομαδική έξοδο από την κυψέλη τότε ανοίγουμε το καπάκι και αφήνουμε να αεριστεί η κυψέλη για 15 περίπου λεπτά και στην συνέχεια την ξανακλείνουμε. -Μπορούμε να κάνουμε εφαρμογή ανά 10 η περισσότερα μελίσσια κάθε φορά, να τα κλείνουμε και να συνεχίζουμε με άλλα 10. ΠΡΟΣΟΧΗ Η λήψη προστατευτικών μέτρων κατά την χρήση του μυρμηκικού οξέος κρίνεται υποχρεωτική και αναγκαία διότι είναι καυστικό. Τα γάντια σε όλη την διάρκεια των χειρισμών με οξέα, πρέπει να φοριούνται στα χέρια, η μάσκα να καλύπτει στόμα και μύτη, και τα γυαλιά να μας προφυλάσσουν τα μάτια, δεν είναι τόσο αθώα όσο θέλουμε ή τα κάνουμε να φαίνονται κάποια πράγματα. Σε περίπτωση που έρθει σε επαφή με το δέρμα μας, ξεπλένουμε με πολύ και καθαρό νερό το μέρος αμέσως. Αν πέσει στα μάτια μας, τα ξεπλένουμε πολύ και καθαρό νερό και πάμε κατευθείαν για άμεση ιατροφαρμακευτική περίθαλψη στο πλησιέστερο Κέντρο Υγείας ή Νοσοκομείο. ΘΥΜΟΛΗ ΚΡΥΣΤΑΛΛΙΚΗ-ΤΡΟΠΟΙ ΧΡΗΣΗΣ ΘΥΜΟΛΗ ΚΡΥΣΤΑΛΛΙΚΗ: ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΠΟΛΈΜΗΣΗ ΤΗΣ ΒΑΡΡΟΑΣ ΤΩΝ ΜΕΛΙΣΣΩΝ Α-ΤΡΟΠΟΣ:

34 Τοποθετούμε 15 γραμμάρια κρυσταλλικής θυμόλης, πάνω στους κηρηθροφορείς στο κέντρο της κυψέλης μέσα σε ένα πλαστικό μπολ ύψους 3 εκατοστών, σκεπασμένο με ένα τούλι για να μην πετάξουν οι μέλισσες την θυμόλη έξω από την κυψέλη και για διάρκεια τουλάχιστον 21 ημερών (3 επταήμερα) για τον εργατικό γόνο, προτιμούμε 28 ημέρες (4 επταήμερα). Η ιδανική θερμοκρασία είναι C, με καλύτερη τους 18 C. Η πρώτη εφαρμογή γίνεται την άνοιξη πριν την έντονη νεκταροέκρριση και η δεύτερη το φθινόπωρο μετά τον τρύγο. Επειδή η κρυσταλλική θυμόλη έχει μια τάση υγροσκοπικότητας λόγω της σχετικής υγρασίας της ατμόσφαιρας, ειδικά άνοιξη και φθινόπωρο, παγώνει και λόγω αυτής της κατάστασης μειώνεται ο ρυθμός εξάτμισης και συνεπώς η αποτελεσματικότητα της. Συνιστάται η τοθέτηση15 ml καθαρό οινόπνευμα μέσα στο μπολ όπου έχει τοποθετηθεί η θυμόλη για να συνεχίσει σταθερά η εξάτμισή της άρα και η αποτελεσματικότητα της. Β-ΤΡΟΠΟΣ: Ζυγίζουμε 15 γραμμάρια κρυσταλλικής θυμόλης και τα ανακατεύουμε με 15 ml καθαρό οινόπνευμα, μέχρι να γίνει πλήρη διάλυση. Από αυτό το μίγμα( όγκου περίπου 24 ml) παίρνουμε το 1/3 δηλ. 8 ml και τα μοιράζουμε σε δυο κομματάκια απορροφητικού υλικού( π.χ. Vitex) διαστάσεων τραπουλόχαρτου δηλαδή 4 ml σε κάθε κομματάκι,

35 τα οποία τοποθετούμε διαγωνίως πάνω στα πλαίσια. Επαναλαμβάνουμε ανά 7-8 ημέρες, 3 φορές. Γ-ΤΡΟΠΟΣ: Παίρνουμε 30 γραμμάρια κρυσταλλικής θυμόλης και τα λιώνουμε σε 150 κυβικά εκατοστά καθαρό οινόπνευμα. Από το μίγμα αυτό, παίρνουμε 5-20 κυβικά εκατοστά και τα βάζουμε σε 13,5 λίτρα σιρόπι και ταΐζουμε το μελίσσι κατά τακτά χρονικά διαστήματα(κάθε 2-3 ημέρες με ml ) για ημέρες. Η χρήση αυτή μπορεί να επεκταθεί και στην διαδικασία παρασκευής του ζαχαροζύμαρου. Η χρήση της θυμόλης,σύμφωνα με πληροφορίες, κόβει τον βιολογικό κύκλο της βαρρόας, με συνέπεια την έμμεση στείρωση της θηλυκιάς βαρρόας. Δεν επηρεάζει την βασίλισσα και τον γόνο. Δεν αφήνει υπολλείματα στο κερί και στο μέλι. Είναι εγκεκριμένο στην Βιολογική Μελισσοκομία. Αποτελεσματικότητα πάνω από 95%, σε ιδανικές συνθήκες

36 θερμοκρασιών C, με καλύτερη τους 18 C. ΣΥΣΚΕΥΗ ΕΛΕΓΧΟΜΕΝΗΣ ΕΞΑΤΜΙΣΗΣ ΦΟΡΜΙΚΟΥ(ΜΥΡΜΗΚΙΚΟΥ ΟΞΕΟΣ) ΓΙΑ ΤΗΝ ΒΑΡΡΟΑ ΚΑΙ ΟΧΙ ΜΟΝΟ!! FAM-Dispenser- συσκευή ελεγχόμενης εξάτμισης μυρμηκικού (φορμικού) οξέος για την καταπολέμηση της βαρρόα. Γράφει: Σιγκούδης Άνθιμος Γεωπόνος-Μελισσοκόμος, κιν: Το FAM-Dispenser έχει αναπτυχθεί από το Swiss Bee Research Centre Agroscope Liebefeld-Posieux (πρώην FAM Liebefeld)- Ελβετία.

37 Χρησιμοποιείται για την εφαρμογή του Μυρμηκικού(φορμικού) οξέος και διακρίνεται για την απλότητα στην εφαρμογή του και την αποτελεσματικότητα του. Εφαρμογή: Ο εξατμιστήρας ανοίγεται και χύνουμε το οξύ πάνω στο σφουγγάρι. Αφού κλείσουμε την συσκευή, ρυθμίστε τα κενά σύμφωνα με τις οδηγίες χρήσης. Τοποθετείστε την συσκευή στην κορυφή των κηρηθροφορέων με τα ανοίγματα τοποθετημένα προς τα κάτω. Φορέστε προστατευτικά γυαλιά, γάντια, φόρμα. Μετά την χρήση της συσκευής το σφουγγάρι πλένεται και διατηρείται υγρό για να μην σπάει. Εποχή εφαρμογής δόση: 1. Τον Αύγουστο μετά τον τρύγο για μια βδομάδα 130 ml μυρμηκικό οξύ 70%

38 2. Τον Σεπτέμβριο για 2-3 βδομάδες 130 ml μυρμηκικό οξύ 70%. Στρατηγική ελέγχου της βαρρόα: Ο συνδυασμός θυμόλης κρυσταλλικής ή μυρμηκικού οξέος τον Αύγουστο-Σεπτέμβριο και οξαλικού οξέος( σε σιρόπι ή εξατμιζόμενο με την συσκευή VARROX) τον Νοέμβριο-Δεκέμβριος όταν δεν έχει γόνο( συνθήκες Ελβετίας), γιατί το οξαλικό σκοτώνει τον γόνο της βαρρόας αλλά και της βασίλισσας, έχει τα καλύτερα αποτελέσματα. Η μείωση του ποσοστού του μυρμηκικού οξέος από 85% σε 70% γίνεται-προσοχη ΠΟΛΥ ΕΔΩ- με την προσθήκη οξέος (1000ml 85%) σε νερό 215 ml και όχι το νερό μέσα στο οξύ γιατί υπάρχει κίνδυνος εξώθερμης αντίδρασης.

39 1. Βιολογικές µέθοδοι-βιολογικά σκευάσµατα Στοχεύουν στην αντιµετώπιση του βαρρόα χωρίς τη χρήση φυτοπροστατευτικών ουσιών. Επιλογή ανθεκτικών µελισσιών. Στις µέρες µας γίνεται σηµαντική έρευνα στον τοµέα της επιλογής ανθεκτικών στο βαρρόα µελισσών. Τα βασικά κριτήρια επιλογής είναι ο πληθυσµός των βαρρόα, η διασπορά τους στις µέλισσες και το γόνο, η υγιεινή συµπεριφορά του µελισσιού και το ένστικτο καθαρισµού. Όταν ένα µελίσσι πληροί τα κατάλληλα κριτήρια, επιλέγεται και ελέγχονται άλλα σηµαντικά χαρακτηριστικά αυτού, όπως η παραγωγή µελιού, η ηµερότητα, η προσήλωση των µελισσών στα πλαίσια και η τάση για σµηνουργία. Αν και σε αυτά τα χαρακτηριστικά το µελίσσι είναι καλό, τότε προτιµάται και γίνεται παραπέρα µελέτη. Σε τελικό στάδιο, παράγονται ανθεκτικά µελίσσια και πωλούνται στους παραγωγούς. Μια επιλογή ανθεκτικών βασιλισσών µπορεί να γίνει από τον κάθε µελισσοκόµο. Σίγουρα σε ένα µελισσοκοµείο µε προσβολή από βαρρόα θα υπάρχουν κάποια µελίσσια µε µικρή προσβολή. Αυτά είναι πιθανό να έχουν κάποια ανθεκτικότητα και καλό είναι να παράγουµε νέες βασίλισσες από αυτά και να αντικαταστήσουµε αυτές στα αδύνατα µελίσσια. Κάποια χαρακτηριστικά που δείχνουν πιθανή ανθεκτικότητα στο βαρρόα είναι τα εξής: Οι µέλισσες ανοίγουν το σφραγισµένο γόνο και αποµακρύνουν τις προσβεβληµένες νύµφες. Οι µέλισσες αποµακρύνουν τα βαρρόα και τα σκοτώνουν δαγκώνοντάς τα. Μείωση του χρόνου από το σφράγισµα του κελιού µέχρι την έξοδο της µέλισσας. Έτσι, µειώνεται ο χρόνος που έχουν τα βαρρόα για να πολλαπλασιαστούν. Βέβαια, αν γίνει κάτι τέτοιο, είναι πιθανό τα βαρρόα να προσαρµοστούν και να αναπτύσσονται πιο γρήγορα. Μείωση της διαµέτρου των εργατικών κελιών, οπότε η µέλισσα βγαίνει γρηγορότερα. Μείωση της ελκυστικότητας του γόνου στα θηλυκά βαρρόα. Μείωση της αναπαραγωγικής ικανότητας των βαρρόα. Αύξηση του χρόνου παραµονής πάνω στις µέλισσες. Τα βαρρόα δεν αναπαράγονται, ενώ παράλληλα είναι εκτεθειµένα στα διάφορα φάρµακα που εφαρµόζει ο µελισσοκόµος. 38

40 Σε αυτό το σηµείο πρέπει να αναφέρουµε το εξής. Έχουν βρεθεί 18 διαφορετικοί τύποι βαρρόα που παρασιτούν την ασιατική µέλισσα. Από αυτούς, µόνο δύο έχουν µεταφερθεί στην ευρωπαϊκή µέλισσα. Πιστεύεται από διάφορους ερευνητές ότι αν δώσουµε απάντηση στο γιατί οι υπόλοιποι 16 τύποι δεν παρασιτούν την ευρωπαϊκή µέλισσα θα µπορέσουµε να βοηθήσουµε στον καθορισµό νέων µεθόδων αντιµετώπισης του βαρρόα (Αλυσσανδράκης & Χαριζάνης, 2001). Παγίδευση στον κηφηνογόνο. Στηρίζεται στην ιδιαίτερη προτίµηση που δείχνει το βαρρόα στον κηφηνογόνο. Έχει υπολογιστεί ότι ο κηφηνογόνος προτιµάται 12 φορές περισσότερο από ότι ο εργατικός γόνος. Αυτό οφείλεται στις ουσίες που εκκρίνονται από το γόνο λίγο πριν αυτός σφραγιστεί. Μία ή δύο κηφηνοκηρήθρες τοποθετούνται στο κέντρο της γονοφωλιάς και όταν γεµίσουν µε σφραγισµένο κηφηνογόνο αποµακρύνονται. Ο γόνος καταστρέφεται µαζί µε τα βαρρόα που έχουν παγιδευτεί εκεί. Η εργασία αυτή πρέπει να επαναλαµβάνεται συχνά και έχει ικανοποιητικά αποτελέσµατα, µόνο όταν η µόλυνση βρίσκεται σε χαµηλά επίπεδα. Η αποτελεσµατικότητα της παγίδευσης των βαρρόα στον κηφηνογόνο είναι πολύ µεγαλύτερη όταν γίνεται σε περίοδο που δεν υπάρχει σφραγισµένος εργατικός γόνος. Κατάλληλες χρονικές στιγµές για κάτι τέτοιο είναι κατά την πρόληψη της σµηνουργίας ή όταν πολλαπλασιάζουµε τα µελίσσια, επειδή τότε αυτά δεν έχουν γόνο. Πρέπει να πούµε ότι αυτή η µέθοδος δίνει καλά αποτελέσµατα, όµως είναι χρονοβόρα και δε µπορεί να εφαρµοστεί από επαγγελµατίες µελισσοκόµους. Αν έχουµε γύρω στα 20 µελίσσια, αυτή η µέθοδος µπορεί να δώσει πολύ καλά αποτελέσµατα (Αλυσσανδράκης & Χαριζάνης, 2001). Παγίδευση στον εργατικό γόνο. Η βασίλισσα περιορίζεται µε κηρηθροθήκη (εικ, 22) και αναγκάζεται να ωοτοκήσει επί 18 ηµέρες σε δύο µόνο κηρήθρες. Τα βαρρόα στο διάστηµα αυτό εισέρχονται αναγκαστικά να ωοτοκήσουν στις δύο µοναδικές κηρήθρες µε γόνο. Όταν ο γόνος σφραγισθεί, η βασίλισσα ελευθερώνεται, ο γόνος αποµακρύνεται και καταστρέφεται µαζί µε τα βαρρόα που παγιδεύτηκαν. Η µέθοδος αυτή είναι πολύ περισσότερο αποτελεσµατική, επειδή περιορίζει κατά πολύ τον πληθυσµό του βαρρόα. Ο περιορισµός όµως της βασίλισσας επί 18 ηµέρες και η καταστροφή δύο πλαισίων µε γόνο διαταράσσει έντονα τη ζωή του µελισσιού (Ruttner & Koeniger, 1979, Santas, et. al., 1983). 39

41 Εικόνα 22. Κηρηθροθήκη. Επιβράδυνση του πολλαπλασιασµού του παρασίτου. Αντί της παγίδευσης των βαρρόα στο γόνο που απαιτεί πολύ χρόνο και κόπο να εφαρµοσθεί, προτείνεται η επιβράδυνση του πολλαπλασιασµού του παρασίτου, µε παρεµβάσεις στη ζωή του µελισσιού. Παρεµβάσεις όµως που περιλαµβάνονται στις πρακτικές διαχείρισης του µελισσιού όπως η αντικατάσταση της βασίλισσας κάθε ένα ή δύο χρόνια, η αντιµετώπιση της σµηνουργίας µε τη διαίρεση των µελισσιών καθώς και η τακτική ανανέωση των κηρήθρων και η αντικατάσταση κάθε ελαττωµατικής κηρήθρας που έχει πολλά κηφηνοκελιά. Επιβράδυνση του ρυθµού ανάπτυξης του βαρρόα µπορεί να επιτευχθεί: i) Με ελαχιστοποίηση του εκτρεφόµενου κηφηνογόνου. Μελίσσια που έχουν νεαρή βασίλισσα δεν έχουν τάση για σµηνουργία και για το λόγο αυτό εκτρέφουν πολύ µικρό αριθµό κηφήνων. Στη µείωση του κηφηνογόνου συµβάλει και η απουσία κηρήθρων µε κηφηνοκελιά. ii) Με υποδιπλασιασµό του αριθµού των βαρρόα µε διαίρεση των µελισσιών πριν από την περίοδο σµηνουργίας. Η διαίρεση των µελισσιών έχει ως αποτέλεσµα το µοίρασµα των βαρρόα που υπάρχουν στο µελίσσι σε δύο ή περισσότερα µέρη. Η µείωση µ αυτό τον τρόπο του αρχικού πληθυσµού του βαρρόα και η καθυστέρηση της ανάπτυξής του στα µελίσσια που δηµιουργούνται µειώνει σηµαντικά την ασκούµενη παθογόνο δράση. iii) Με περιοδική διακοπή της ωοτοκίας µε τη δηµιουργία ορφανών µελισσιών και παραφυάδων. Η δηµιουργία ορφανών παραφυάδων έχει ως αποτέλεσµα τη διακοπή της ωοτοκίας για διάστηµα µεγαλύτερο των 20 ηµερών µε αποτέλεσµα να µειώνεται σηµαντικά ο πληθυσµός του βαρρόα στις ορφανές παραφυάδες. 40

42 Αιθέρια έλαια. Η χρήση αιθέριων ελαίων προτείνεται από κάποιους ερευνητές. Σε πειράµατα που έγιναν, δοκιµάστηκαν 16 αιθέρια έλαια σε εργαστηριακές συνθήκες για την αποτελεσµατικότητα τους στη θανάτωση του Varroa destructor αλλά και για την ενδεχόµενη τοξικότητα στις µέλισσες. Στα πειράµατα αυτά χρησιµοποιήθηκαν µόνο ενήλικες µέλισσες φέρουσες ενήλικα ακάρεα. Ορισµένα αιθέρια έλαια (ρίγανη, πεύκο) ήταν απολύτως αδιάφορα τόσο στο βαρρόα όσο και στις µέλισσες. Αντίθετα, άλλα (αψιθιά, ευκάλυπτος) ήταν µεν αποτελεσµατικά για την αντιµετώπιση του βαρρόα αλλά είναι πολύ τοξικά στις µέλισσες. Άλλα (κέδρος, δάφνη, µέντα, δυόσµος, µυρτιά, ροσµαρί, θρούµπη) είναι σχετικά αποτελεσµατικά για το βαρρόα (> 75%) αλλά σχετικά τοξικά στις µέλισσες (> 10%). Τέλος ένας µικρός αριθµός αιθέριων ελαίων (θυµάρι, λεβάντα, ήµερο και άγριο φασκόµηλο) φέρνουν µεγάλη θνησιµότητα στα βαρρόα και δεν έχουν επίδραση στη βιωσιµότητα των µελισσών. Από τα αιθέρια έλαια που δοκιµάστηκαν, τα πιο δραστικά συστατικά ήταν το π- κυµένιο, το γ-τερπινένιο, η θυµόλη, η καρβακρόλη, η 1,8-κινεόλη και οι θουγιόνες (Σκουλά κ.ά., 2002). Γενικά, η παρουσία αιθέριων ελαίων αναστατώνει το µελίσσι. Οι ταµπλέτες πρέπει να είναι µέσα σε τούλι, γιατί αλλιώς οι µέλισσες τις καταστρέφουν και τις αποµακρύνουν. Μάλιστα, το τούλι αυτό πρέπει να αντικαθίσταται ανά τακτά χρονικά διαστήµατα, επειδή οι µέλισσες το επικαλύπτουν µε πρόπολη. Σηµαντικό µειονέκτηµα των αιθέριων ελαίων είναι ότι µειώνουν το γόνο στο µελίσσι. Επίσης, πρέπει να γίνει έρευνα για τυχόν υπολείµµατα στο µέλι. Επειδή τα αιθέρια έλαια έχουν πολύ έντονη µυρωδιά, είναι πολύ πιθανό να αλλοιώνουν τη γεύση του µελιού ακόµα και σε πολύ χαµηλές συγκεντρώσεις. Η χρήση των αιθέριων ελαίων µπορεί να δώσει σηµαντική βοήθεια στην καταπολέµηση του βαρρόα. Χρειάζεται παραπέρα µελέτη για την καλύτερη δοσολογία και τον τρόπο εφαρµογής τους. Είναι πολύ πιθανό να αποτελέσουν εναλλακτικό τρόπο αντιµετώπισης µε τη χρήση χηµικών, ειδικά τώρα που ήδη έχουν αρχίσει να εµφανίζονται περιπτώσεις ανθεκτικότητας (Αλυσσανδράκης & Χαριζάνης, 2001). Apiguard. Το Apiguard είναι ένα εµπορικό σκεύασµα σε µορφή λευκού gel που περιέχει 12 g θυµόλης ως δραστική ουσία. Έχει κατασκευαστεί µε στόχο την αργή, σταδιακή απελευθέρωση της δραστικής ουσίας και σύµφωνα µε τους κατασκευαστές είναι ένα φιλικό προς το περιβάλλον σκεύασµα και εφαρµόζεται όταν η µέγιστη ηµερήσια θερµοκρασία ξεπερνάει τους 15 ο C. Η αποτελεσµατικότητά του έφτανε το 41

43 96,6% τους καλοκαιρινούς µήνες, ενώ την άνοιξη το 93,4%. Η αποτελεσµατικότητα του Apiguard έχει κριθεί ως πολύ υψηλή. Αυξάνεται δε όσο αυξάνεται η θερµοκρασία και στις αρκετά υψηλές θερµοκρασίες του καλοκαιριού, βρέθηκε ότι η µισή δόση µε τη µισή διάρκεια εφαρµογής είναι εξίσου ικανοποιητική. Επίσης, η ανάπτυξη του µελισσιού είναι φυσιολογική και δεν παρατηρούνται αλλαγές στη συµπεριφορά των µελισσών (Παπαχριστοφόρου κ.ά., 2002). ApilifeVAR. Το ApilifeVAR είναι ένα βιολογικό βαρροακτόνο, που αποτελείται από 76% θυµόλη, 16,4% ευκαλυπτόλη, 3,8% µενθόλη και 3,8% καµφορά. και κυκλοφορεί σε µορφή ταµπλέτας. Η αποτελεσµατικότητα του σκευάσµατος είναι υψηλή (95,2%) όταν εφαρµόζεται µε µέση θερµοκρασία µεγαλύτερη των 18 ο C, διαρκεί 24 ηµέρες και χρησιµοποιούνται δύο πλακίδια ανά 12 ηµέρες. Παραµένει πολύ υψηλή (90,7%) όταν εφαρµόζεται µε τις ίδιες συνθήκες θερµοκρασίας, χρησιµοποιούνται δύο πλακίδια και διαρκεί 12 ηµέρες. Αρκετά υψηλή (83,1%) είναι και όταν εφαρµόζεται µε θερµοκρασίες µικρότερες των 18 ο C, διαρκεί 24 ηµέρες και χρησιµοποιούνται δύο πλακίδια, ένα ανά 12 ηµέρες. Στις συγκεκριµένες θερµοκρασίες η µελισσοτοξικότητα του σκευάσµατος είναι αµελητέα (Λιάκος & Θρασυβούλου, 2002). Γαλακτικό οξύ. Η ακαρεοκτόνος δράση του υδατικού διαλύµατος 15% του γαλακτικού οξέος είναι υψηλή, και µπορεί να φτάσει το 96,6%, όταν εφαρµόζεται σε µελίσσια που δεν εκτρέφουν γόνο. Σε µελίσσια που εκτρέφουν γόνο η δράση περιορίζεται µόνο στα βαρρόα που βρίσκονται πάνω στις ενήλικες µέλισσες. Η αποτελεσµατικότητα του επηρεάζεται από τη θερµοκρασία του περιβάλλοντος και στις χαµηλές θερµοκρασίες είναι υψηλότερη. Η υπολειµµατική του δράση είναι µικρή, διαρκεί λιγότερο από 24 ώρες, οπότε δεν αφήνει υπολείµµατα. Για το λόγο αυτό επηρεάζεται δραστικά από την εποχή και την έκταση του εκτρεφόµενου γόνου. Η µελισσοτοξικότητα σ ότι αφορά τις ενήλικες µέλισσες είναι µικρή και χωρίς πρακτική σηµασία. Το διάλυµα 15%, όταν εφαρµόζεται το φθινόπωρο και νωρίς την άνοιξη, δεν επηρεάζει την εκκόλαψη των αυγών, την εκτροφή γόνου ή την παρουσία της βασίλισσας. Σε υψηλές, όµως, θερµοκρασίες του καλοκαιριού (> 25 ο C) γίνεται αιτία αντικατάστασης των βασιλισσών (Λιάκος, κ.α., 2002). Οξαλικό οξύ. Το οξαλικό οξύ παρουσιάζει το µεγαλύτερο πρακτικό ενδιαφέρον από όλα τα οξέα που χρησιµοποιούνται για την καταπολέµηση της βαρροϊκής ακαρίασης. 42

44 Έχει υψηλή αποτελεσµατικότητα (80-95%), µικρές παρενέργειες (κυρίως στη διαχείµαση), εύκολη εφαρµογή και χαµηλό κόστος. Τρόπος χρήσης. Σε 100 g νερό διαλύονται 10 g οξαλικού οξέως και στη συνέχεια προστίθενται και διαλύονται 100 g ζάχαρης. Από το διάλυµα αυτό χύνονται µε τη σύριγγα 5 cm 3, σταγόνα- σταγόνα επάνω στις µέλισσες, σε κάθε µεσοδιάστηµα που υπάρχει µεταξύ των πλαισίων. Σε ένα µελίσσι µε δέκα πλαίσια θα χορηγηθούν cm 3, ενώ σε ένα µε πέντε Μυρµηκικό οξύ. Το µυρµηκικό οξύ είναι υγρό µε δριµεία οσµή. Σε θερµοκρασίες µεγαλύτερες των 100 ο C εξατµίζεται. Τεµάχια από µαλακό χαρτόνι διαστάσεων 29Χ 20Χ0,15 cm, εµποτισµένα µε 22 g µυρµηκικό οξύ 65% τοποθετούνται στον πυθµένα της κυψέλης στην περιοχή του γόνου. Εφαρµόζονται συνολικά 4 θεραπείες, ανά 4 ηµέρες. Τα περιθώρια µεταξύ ακαρεοκτόνου ικανότητας και µελισσοτοξικότητας είναι σχετικά µικρά και χρειάζεται προσοχή στη χρήση τους, ιδιαίτερα σε περιοχές µε έντονες µεταβολές της θερµοκρασίας. Η παραµονή των δίσκων για περισσότερο από 120 ώρες, φαίνεται να επηρεάζει αρνητικά τη δραστηριότητα των παραµάνων. Παρατηρούνται επίσης θάνατοι βασιλισσών. Τόσο το µυρµηκικό, όσο και το γαλακτικό και το οξαλικό οξύ δεν έχουν άδεια κυκλοφορίας στην Ελλάδα, όµως χρησιµοποιούνται επειδή είναι βιολογικά σκευάσµατα. 2. Φυσικές µέθοδοι Θερµοθεραπεία. Συνίσταται στη χρήση θερµοκρασιών υψηλότερων των 40 ο C επί µικρό χρονικό διάστηµα επάνω στις ενήλικες µέλισσες ή ο C επί 4-5 ώρες στο γόνο. Οι µέλισσες δεν σκοτώνονται ούτε η διάρκεια της ζωής τους µειώνεται. Έχουν προταθεί διάφορες τεχνικές, όλες όµως απαιτούν ειδικό εξοπλισµό, µεγάλη προσοχή και επιδεξιότητα. εν είναι εύκολο να εφαρµοσθούν στην πράξη. 3. Μηχανικές µέθοδοι Σκόνισµα. Πενήντα περίπου γραµµάρια πούδρας ή άλλης λεπτής αδρανούς σκόνης, σκονίζονται επάνω στις µέλισσες. Η επέµβαση επαναλαµβάνεται 6 φορές ανά 4 ηµέρες. Στον πυθµένα της κυψέλης τοποθετείται συρµάτινο πλέγµα που παγιδεύει τα βαρρόα που πέφτουν. Οι λεπτές σκόνες κολλάνε επάνω στα πόδια των βαρρόα, µε αποτέλεσµα αυτά να µην µπορούν να συγκρατηθούν επάνω στις µέλισσες και να πέφτουν στον πυθµένα της κυψέλης. 43

45 Χρήση πλέγµατος στον πυθµένα. Η χρήση αυτού του πλέγµατος µπορεί να βοηθήσει την κατάσταση. Τα βαρρόα, που πέφτουν φυσιολογικά στον πυθµένα της κυψέλης, µπορούν εύκολα να ανέβουν ξανά στις µέλισσες. Αν, όµως, υπάρχει το πλέγµα, οι µέλισσες δεν µπορούν να περάσουν έτσι τα βαρρόα δεν ξανάρχονται σε επαφή µε αυτές και, είτε πεθαίνουν από ασιτία, είτε τα τρώνε τα µυρµήγκια. Το σηµαντικότερο µειονέκτηµα είναι ότι κάτω από το πλέγµα µπορούν να κρυφτούν και άλλα έντοµα, όπως οι προνύµφες του κηρόσκωρου. Μια καλή λύση είναι η χρήση του πλέγµατος, µε ολική αποµάκρυνση του πυθµένα, οπότε τα βαρρόα πέφτουν κατευθείαν στο έδαφος. Κάπνισµα του µελισσιού. Η χρήση του πλέγµατος µπορεί να συνδυαστεί µε κάπνισµα του µελισσιού, οπότε πέφτουν περισσότερα βαρρόα. Ακόµη καλύτερα αποτελέσµατα λαµβάνονται αν αντί για πλέγµα βάλουµε κολλητικό χαρτί στον πυθµένα της κυψέλης (Αλυσσανδράκης & Χαριζάνης, 2001). 4. Μελισσοτεχνικές µέθοδοι Στηρίζονται στη διακοπή του βιολογικού κύκλου του βαρρόα και τη δραστική µείωση του πληθυσµού του µε τη βοήθεια µελισσοκοµικών χειρισµών. ηµιουργία τεχνητών αφεσµών. Στην αρχή της άνοιξης, µε συνένωση των αδύνατων µελισσιών και ενίσχυση µε γόνο των λιγότερο δυνατών, εξοµοιώνονται κατά το δυνατό τα µελίσσια του µελισσοκοµείου. Στα µέσα της άνοιξης όλα τα µελίσσια χωρίζονται σε δύο µε τον εξής τρόπο: στη θέση κάθε µελισσιού τοποθετείται µια άδεια κυψέλη, ίδιου χρώµατος, µε 3-5 χτισµένες κηρήθρες. Στην κυψέλη αυτή µεταφέρουµε τη βασίλισσα και τις µισές από τις κηρήθρες µε µέλι και γύρη, αφού τις απαλλάξουµε προηγουµένως από τις µέλισσες. Η µητρική κυψέλη στη συνέχεια µετακινείται σε απόσταση µερικών µέτρων από την αρχική της θέση. Οι συλλέκτριες και οι µεγάλης ηλικίας τροφοί θα επιστρέψουν στην παλιά τους θέση και η βασίλισσα θα αρχίσει την ωοτοκία, τις αµέσως επόµενες ώρες. Στο µελίσσι αυτό υπάρχουν ελάχιστα βαρρόα, που σχεδόν µηδενίζονται µέχρι να αναπτυχθούν προνύµφες ηλικίας 5-6 ηµερών. Το σύνολο σχεδόν των βαρρόα θα παραµείνει στο γόνο και στις νεαρές µέλισσες της µητρικής κυψέλης. Μέχρις ότου στο ορφανό αυτό µελίσσι εκτραφεί και αρχίσει να ωοτοκεί η νέα βασίλισσα, θα έχει εκκολαφθεί όλος ο παλιός γόνος. Ένα µέρος από τα βαρρόα θα πεθάνει ή θα χαθεί έξω από την κυψέλη καθώς αρκετές από τις 44

46 τροφούς θα αναγκασθούν να γίνουν συλλέκτριες και θα πετάξουν έξω από αυτήν. Τα υπόλοιπα βαρρόα θα εισέλθουν στο γόνο να ωοτοκήσουν µόλις οι προνύµφες των µελισσών γίνουν 5-6 ηµερών. Όταν ο γόνος αυτός σφραγισθεί, τον αφαιρούµε και τον καταστρέφουµε µαζί µε τα βαρρόα που έχουν παγιδευτεί σ αυτόν. Με την µέθοδο αυτή, εκτός από τη δραστική µείωση του πληθυσµού του βαρρόα, επιτυγχάνεται ταυτόχρονα και η πρόληψη της σµηνουργίας. Πρόληψη σµηνουργίας-αποφυγή λεηλασίας. Η σµηνουργία οδηγεί στη δηµιουργία νέων µελισσιών τα οποία είναι πολύ πιθανό να έχουν υψηλό ποσοστό προσβολής από βαρρόα. Αυτά εξασθενούν ευκολότερα και ακολούθως λεηλατούνται. Με αυτό τον τρόπο τα βαρρόα µεταδίδονται σε υγιή µελίσσια. Η αποφυγή της λεηλασίας επιτυγχάνεται µε τους εξής τρόπους: Μειώνουµε το άνοιγµα της κυψέλης ανάλογα µε τη δύναµη του µελισσιού. Από τα µέσα του φθινοπώρου µέχρι την αρχή της άνοιξης τα µελίσσια είναι αδύναµα, οπότε µικραίνουµε την είσοδο, ενώ αργότερα την ανοίγουµε πάλι για να αερίζεται καλά η κυψέλη. Σε περιόδους µικρής µελιτοφορίας πρέπει να κάνουµε τους χειρισµούς στο µελισσοκοµείο όσο γίνεται πιο γρήγορα. Το τάισµα µε σιρόπι πρέπει να γίνεται το απόγευµα. Αντίθετα, η τοποθέτηση κηρήθρων µε σφραγισµένο µέλι δεν προκαλεί λεηλασία. Αν ξεκινήσει λεηλασία στο µελισσοκοµείο, πρέπει να µειώσουµε πολύ το άνοιγµα της εισόδου της κυψέλης µε χόρτα ή εφηµερίδα. Επίσης, δεν πρέπει να υπάρχουν κηρήθρες ή κοµµάτια αυτών εκτεθειµένα (Αλυσσανδράκης & Χαριζάνης, 2001).

47 3) ΤΡΑΧΕΙΑΚΗ ΑΚΑΡΙΑΣΗ Αίτιο Αιτία της ασθένειας είναι ένα πάρα πολύ μικρό παράσιτο, το άκαρι Acarapis woodi. Συμπτώματα-Διάγνωση-Βιολογία Το άκαρι μολύνει (Εικ.5) νεαρές μέλισσες που δεν έχουν υπερβεί την 9η μέρα της ζωής τους, πιθανότερο εξαιτίας του ότι οι τρίχες που φράζουν τις αναπνευστικές οπές δεν έχουν αναπτυχθεί ακόμα και η βαλβίδα του πρώτου θωρακικού στίγματος δεν κλείνει εντελώς στις νεαρές μέλισσες. Από το πρώτο θωρακικό στίγμα το παράσιτο μπαίνει στην τραχεία της μέλισσας (Εικ.6), όπου τρέφεται με την αιμολέμφο και γεννά τα αυγά τα οποία εκκολάπτονται και ενηλικιώνονται μετά από ημέρες. Τα ενήλικα συζεύγνηνται και βγαίνουν από την τραχεία για να προσβάλουν άλλες μέλισσες. Χαρακτηριστικό είναι ότι το άκαρι δεν μπορεί να ζήσει πολύ χωρίς τροφή και η ανάγκη να προσβληθεί καινούργιος ξενιστής σ αυτή τη φάση είναι επιτακτική. Τα συμπτώματα είναι παρόμοια με άλλες ασθένειες όπως το ότι έχουν ανοιγμένα τα φτερά και σέρνονται στο έδαφος, νεκρές μέλισσες μπροστά στην κυψέλη, ανησυχία κλπ. Έτσι ασφαλής διάγνωση μπορεί να γίνει μόνο με μικροσκόπιο. Πιθανή είναι και η παρουσία νοζεμίασης αφού η τραχειακή ακαρίαση δημιουργεί ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξή της. Το άκαρι μεταφέρεται μέσα στην κυψέλη από την παλιά μέλισσα στην καινούργια και από κυψέλη σε κυψέλη με την παραπλάνηση, τη λεηλασία τους αφεσμούς και την αγοροπωλησία σμηνών. Η ασθένεια εμφανίζεται την άνοιξη, περιορίζεται κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, εξαιτίας των υψηλών θερμοκρασιών, αλλά και της σύντομης ζωής των μελισσών αφού γεννιούνται συνεχώς καινούργιες και αυξάνει πάλι το φθινόπωρο όταν οι μέλισσες

48 εγκλωβίζονται μέσα στην κυψέλη, μέσα στην οποία προκαλείται συνωστισμός, κατάσταση που εκμεταλλεύεται το άκαρι και εξαπλώνεται γρήγορα. Αντιμετώπιση Στα πλαίσια της βιολογικής αντιμετώπισης της ασθένειας είναι πολύ σημαντικό να διατηρήσουμε τα μελισσοσμήνη σε έντονη δραστηριότητα και ποτέ να μην τα αφήνουμε σε περιοχές χωρίς ανθοφορία. Μ αυτόν τον τρόπο παράγονται συνεχώς καινούργιες μέλισσες συντομεύοντας τον βιολογικό τους κύκλο αλλά και η επαφή των πιθανά προσβεβλημένων συλλεκτριών με τις νεαρές μέλισσες είναι μικρότερη λόγω φόρτου εργασίας. Στην περίπτωση που υπάρχει πρόβλημα και δεν υπάρχει δυνατότητα μεταφοράς σε περιοχή με ανθοφορία, θα πρέπει να τροφοδοτηθεί το μελίσσι για να διατηρήσει την αναπαραγωγική του διάθεση. Μετά τη θεραπεία καλό είναι να αντικαθίσταται η βασίλισσα, η οποία αν είχε προσβληθεί, θα έχει τώρα μειωμένη ικανότητα ωοτοκίας. Έχει αναφερθεί ότι υψηλές θερμοκρασίες περιορίζουν έως και θανατώνουν το άκαρι. Μια εφαρμογή αυτού του μέτρου είναι η μεταφορά των πλαισίων γόνου σε μαύρες κυψέλες που τοποθετούνται στον ήλιο. Μια παραλλαγή επίσης είναι η ανανέωση του πληθυσμού με εκκολαπτόμενο γόνο που προήλθε από θερμοθάλαμο. Φυσικά μέτρο αντιμετώπισης είναι και οτιδήποτε γίνει που να περιορίζει τους τρόπους μετάδοσης που αναφέρθηκαν παραπάνω. Βοηθητικά ή/και θεραπευτικά έχουν αναφερθεί τα παρακάτω : Αναθυμιάσεις σιναπέλαιου 2% σε μεθυλική αλκοόλη. Μενθόλη σε κρυσταλλική μορφή. Εφαρμογή Νοέμβριο έως Φεβρουάριο.

49 Μυρμηκικό (φορμικό) οξύ. Εμποτισμένη επιφάνεια με 22gr οξέως 65% για 24 ώρες. Επίσης αναφέρεται εμπορικό σκεύασμα BFA (Beltsville Formic Acid) σε μορφή gel, τόσο για την τραχειακή ακαρίαση όσο και για τη βαρρόα, με πλεονέκτημα ότι είναι έτοιμο για χρήση και δρα με αργή απελευθέρωση, οπότε μειώνεται ο αριθμός των εφαρμογών. Ζάχαρη : Φυτικό λίπος 2 : 1. Έως και πέντε μήνες μέσα στην κυψέλη. Αναφέρονται επίσης τα αιθέρια έλαια από Trifolium sp. και Cymbopogon narbus (κιτρονέλλα) όπως επίσης και τα συνθετικά παρασκευαζόμενα D-λεμονένιο, α-τερπένιο και τερπενόλη. 4) ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ ΣΗΨΙΓΟΝΙΑ Αίτιο Αίτιο της ασθένειας είναι το βακτήριο Bacillus larvae. Συμπτώματα-Διάγνωση-Βιολογία Η ασθένεια είναι από τις πιο σημαντικές αν αναλογιστεί κανείς ότι είναι δυνατόν να καταστρέψει το μελισσοκομείο και ότι τα σπόρια του βακτηρίου είναι ικανά να διατηρηθούν για πολλές δεκαετίες, υπό οποιεσδήποτε συνθήκες χωρίς να χάσουν τη βλαστική τους ικανότητα. Αν θέλαμε να περιγράψουμε εν συντομία το βιολογικό κύκλο (Εικ.6) του βακτηρίου, θα βλέπαμε ότι οι προνύμφες, οι οποίες είναι ευαίσθητες στο πρώτο εικοσιτετράωρο της ζωής τους, προσλαμβάνουν τα σπόρια με την τροφή. Οι ενήλικες μέλισσες στην προσπάθειά τους να καθαρίσουν τα κελιά από το νεκρό έως σαπισμένο γόνο, παραλαμβάνουν τα σπόρια τα οποία τα μεταφέρουν σε άλλα κελιά. Να σημειωθεί ότι το βακτήριο δεν προσβάλει ενήλικες μέλισσες.

50 Στην προσπάθειά μας να διαγνώσουμε την ασθένεια, θα βλέπαμε σε πρώτη φάση τα καλύμματα του νεκρού γόνου να βουλιάζουν. Το χρώμα τους γίνεται πιο σκούρο, ενώ σε πολλά από αυτά παρουσιάζονται τρύπες ή σχισμές στο κέντρο, από την προσπάθεια της εργάτριας να ξεσκεπάσει το κελί (Εικ.7). Καθώς προχωρεί η ασθένεια αναδύεται μια δυσάρεστη οσμή που θυμίζει ψαρόκολλα (υδρόθειο και φαινυλακετικό οξύ). Εύκολα μπορούμε να βυθίσουμε ένα σπιρτόξυλο σ ένα τέτοιο κελί, το οποίο καθώς το βγάζουμε, παρατηρούμε μια κολλώδη, καφέ σκούρα μάζα που δε είναι τίποτα άλλο, παρά η σαπισμένη προνύμφη (Εικ.8). Επίσης σε προχωρημένο στάδιο ο σφραγισμένος γόνος είναι διάσπαρτος καθώς οι ενήλικες μέλισσες, προσπαθούν να καθαρίσουν νεκρό γόνο, διαδικασία που γίνεται όλο και πιο δύσκολη καθώς η κολλώδης μάζα στεγνώνει και μετατρέπεται σε λέπι, που δύσκολα αποκολλάται από τα τοιχώματα του κελιού. Η διάγνωση εκτός από τα παραπάνω συμπτώματα μπορεί να γίνει εργαστηριακά και επίσης με καλλιέργεια της νεκρής προνύμφης μέσα σε γάλα το οποίο πήζει με την ύπαρξη των βακτηρίων σε 30sec για την αμερικάνικη και σε sec για την ευρωπαϊκή σηψιγονία. Αντιμετώπιση Για να καταπολεμήσουμε την ασθένεια θα πρέπει να αποφύγουμε όλους τους τρόπους με τους οποίους μεταδίδεται. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι η ασθένεια συνυπάρχει με τα μελίσσια τα οποία διαθέτουν κάτω από φυσιολογικές συνθήκες τους μηχανισμούς εκείνους που δρουν σαν αντισώματα και διατηρούν την ασθένεια σε χαμηλά επίπεδα. Η εξασθένηση γενικά του μελισσιού οδηγεί σε διατάραξη αυτής της ισορροπίας και κατ επέκταση στην εξάπλωση της ασθένειας. Θα πρέπει λοιπόν να προσέξουμε την τροφοδοσία. Τα μέλια που χρησιμοποιούνται για τροφή θα πρέπει να βράζονται σε θερμοκρασία μεγαλύτερη των 100οC. Επίσης τα εργαλεία που χρησιμοποιούνται θα πρέπει να είναι καθαρά. Συνίσταται τέλος η προσεκτική εξέταση των μελισσιών που πρόκειται να συνενωθούν, αγοραστούν ή μετακινηθούν, όπως επίσης και η λήψη μέτρων ώστε να μειωθεί η λεηλασία και η παραπλάνηση για να αποφεύγεται η μόλυνση η μόλυνση μεταξύ γειτονικών μελισσιών ή μελισσοκομείων. Στη βιβλιογραφία αναφέρεται ο τεχτητός αφεσμός και στη συνέχεια η θεραπεία με νηστεία του σμήνους που αποτελεί έναν επίπονο και χρονοβόρο τρόπο αντιμετώπισης που όμως είναι αποτελεσματικός. Κάτι που θα πρέπει οπωσδήποτε να γίνει συμπληρωματικά με όλα τα παραπάνω είναι η απολύμανση με βραστό νερό, για το κερί και τα πλαίσια (για μισή με μία ώρα το καθένα) και φλόγιστρο για τις κυψέλες. Καλό είναι να απολυμαίνονται και τα εργαλεία. Αν υπάρχουν τμήματα που δεν πρόκειται να ξαναχρησιμοποιηθούν, καίγονται σε λάκκο ο οποίος σκεπάζεται μετά την καύση. Στην βιβλιογραφία τέλος αναφέρεται ότι το αιθέριο έλαιο του κωνοφόρου Thujopsis dolabrata (εμπορικό Hiba-oil), ελέγχει ικανοποιητικά όλες τις βακτηριολογικές ασθένειες του μελισσιού.

51 ƒ 11 ÌÂÚÈÎ ÓÈÎË Ë ËÁÔÓ, Ô ÚÎ ÓÔ ÙˆÓ ªÂÏÈÛÛÒÓ π º π À ÙËÓÈ ÙÚÈÎ ÂÈÙÔ ÚÁfi ÛÙÈ ÙËÓÈ ÙÚÈÎ ÀappleËÚÂÛ Â ÌÂÚÈÎ ÓÈÎË Ë ËÁÔÓ (..) Û Ó apple Ú ÂÈ Ì ٠ÌÂÏ ÛÛÈ applefi ÙËÓ ÂappleÔ ÙÔ ÚÈÛÙÔÙ ÏË ( apple.ã.). ÚÔÎ ÏÂ Ù È applefi Ó ÎÈÏÔ ÁÓˆÛÙfi ˆ Paenibacillus Larvae Larvae. È ÛapplefiÚÔÈ ÙÔ Î ÏÔ ÙÔ Ú ÎÙËÚ ÔÓÙ È applefi ÌÂÁ ÏË ÓıÂÎÙÈÎfiÙËÙ Î È Ì ÎÚÔ ÈfiÙËÙ. Ûı ÓÂÈ Ù Â Ó È Ó ÙfiÓ Ó apple Ú ÙËÚËı ÔappleÔÈ appleôùâ ÂappleÔ ÙÔ ÚfiÓÔ. ÂÍ appleïˆûë ÙË.. ÂÈ apple ÚÂÈ ÓËÛ ËÙÈÎ È - ÛÙ ÛÂÈ ÙfiÛÔ apple ÁÎÔÛÌ ˆ fiûô Î È apple ÁÎ appleú ˆ. È ÙÔ ÏfiÁÔ Ùfi Ë «ÌÂÚÈÎ ÓÈÎË Ë ËÁÔÓ» ÌappleÔÚÂ Ó Ú ÎÙËÚÈÛÙ ˆ «ÚÎ ÓÔ ÙˆÓ ªÂÏÈÛÛÒÓ». È Ó ÂÎ ËψıÂ Ë Ûı ÓÂÈ appleú appleâè Ó Û Ó apple Ú Ô Ó ÔÈ ÂÍ apple Ú ÁÔÓÙ : - ÂÚÈ ÏÏÔÓ (ÎËÚ ıúâ, ÙÔappleÔıÂÛ Î ÏË, È ÙÚÔÊ ). - ÛıËÙÔ ÍÂÓÈÛÙ (appleúôó ÌÊË). - ıôáfióô apple Ú ÁÔÓÙ (ÛapplefiÚÔÈ ÙÔ Paenibacillus Larvae Larvae). Ó ıˆ Ë ÂÍ ÏÈÍË Â Ó È ÚÎÂÙ ÚÁ Î È Ë Ûı ÓÂÈ Á ÓÂÙ È ÓÙÈÏËappleÙ ÌfiÓÔ fiù Ó ÂÈ Ë ÌÔÏ ÓÂÈ ÙÔ ÌÂÏ ÛÛÈ Û ÌÂÁ ÏÔ ıìfi.  Ùfi ÙÔ ÛÙ - ÈÔ ÙÔ ÌÂÏ ÛÛÈ ÌappleÔÚÂ Ó apple ÚÔ ÛÈ ÛÂÈ Ó appleâúèûûfiùâú applefi Ù ÂÍ Û ÌappleÙÒÌ Ù : Í Ûı ÓËÛË ÙÔ ÌÂÏÈÛÛÈÔ. ÎËÚ ıú ÂÓ ÂÈ ÙË Ê ÛÈÔÏÔÁÈÎ fi Ë ÌÈ ÛˆÛÙ ÁÂÓÓËÌ ÓË ÎËÚ - ıú, ÏÏ, ÌÈ ÎËÚ ıú fiappleô apple Ú ÙËÚÔ ÓÙ È Ó apple Ú Ô Ó ÌÂÁ Ï ÎÂÓ ÛÙÔ ÁfiÓÔ (ÌÔÚÊ ªˆÛ ÎÔ ) ( ÈÎfiÓ 1). apple ÛË, ÚÎÂÙ applefi Ù ÛÊÚ ÁÈÛÌ Ó ÎÂÏÈ Ô Ó ıô ÏÒÌ Ù Î È ÙÚ apple ÙÛ ÛÙ Î Ï ÌÌ Ù ÙÔ ( ÈÎfiÓ 2). ÓÔ ÁÔÓÙ ÙÔ ÁfiÓÔ apple Ú ÙËÚÔ Ì ÓÂÎÚ appleúôó ÌÊ ÔÈ ÔappleÔ Â ÓÔ Ó ÙË ÌÔÚÊ Î È ÙÔ ÚˆÌ ÙÈÛÌfi ÙÔ. Ô ÛÒÌ ÙË appleúôó ÌÊË Ì Ï ÎÒÓÂÈ Î È Î Ù Î ıâù È ÛÙÔ Î ÙÒÙÂÚÔ ÙÔ ˆÌ ÙÔ ÎÂÏÈÔ, ÂÓÒ ÌÂÙ ÏÏÂÙ È Û ÌÈ ÎÔÏÏÒ Ë ÂÏ ÛÙÈÎ ÛÎÔ ÚÔ ÚÒÌ ÙÔ Ì.  Ùfi ÙÔ ÛÙ ÈÔ, ı - ÔÓÙ Ì Û ÛÙÔ ÎÂÏ Ó Ûapple ÚÙÔ Î È ÙÚ ÒÓÙ ÙÔ appleúô ٠͈, Û ËÌ - Ù ÂÙ È ÌÈ ÎÔÏÏÒ Ë ÂÏ ÛÙÈÎ ÎψÛÙ Ì ÎÔ 2-10 ÂÎ ÙÔÛÙÒÓ ( ÈÎfiÓ 3, 4). È appleúôó ÌÊ Ì ÙËÓ apple ÚÔ Ô ÙÔ ÚfiÓÔ appleôíâú ÓÔÓÙ È Î È Û ËÌ Ù - Ô Ó Ó ÛÎÏËÚfi ÏÂappleÙfi Î Ù Î ıè, ÙÔ ÏÂÁfiÌÂÓÔ «Ï appleè» ÙË ÛË ËÁÔÓ. Ô Î ıâ Ï appleè appleâúè ÂÈ appleâú appleô 2 ÈÛÂÎ ÙÔÌÌ ÚÈ ÛapplefiÚÔ ÔÈ ÔappleÔ ÔÈ apple Ú Ì - ÓÔ Ó ˆÓÙ ÓÔ ÁÈ ÌÂÁ ÏÔ ÚÔÓÈÎfi È ÛÙËÌ ( ÈÎfiÓ 5). appleï ÛÈ appleô apple ÚÔ ÛÈ Ô Ó ÌÂÁ ÏÔ ıìfi appleúfiûïë Ë applefi ÙËÓ.. Ô Ó ÙË Ú ÎÙËÚÈÛÙÈÎ ÔÛÌ ÙË ÚfiÎÔÏÏ. ÈÎfiÓ 1 ÈÎfiÓ 2 Í appleïˆûë ÙË Ûı ÓÂÈ ÛapplefiÚÈ ÙË.. ÂÓ Ú ÛÎÔÓÙ È ÌfiÓÔ ÛÙÔ ÎÂÏ. ªappleÔÚÔ Ó Ó ÂÓÙÔappleÈÛÙÔ Ó ÛÙÔ Ì ÏÈ, ÛÙË Á ÚË, ÛÙÔ ÎÂÚ, Î ıò Î È ÛÙÔ ÌÂÏÈÛÛÔÎÔÌÈÎfi ÂÍÔappleÏÈÛÌfi. apple ÛË, Ë ÌÂÙ ÔÛË ÙË Ûı ÓÂÈ Ì Û ÛÙËÓ Î ÏË Á ÓÂÙ È applefi ÙÈ ÂÚÁ ÙÚÈ ÔÈ ÔappleÔ Â ÛÙËÓ appleúôûapple ıâè ÙÔ Ó Î ı Ú ÛÔ Ó Ù ÌÔÏ ÛÌ Ó ÎÂÏÈ Ì ٠ÛÙÔÌ ÙÈÎ ÙÔ ÌfiÚÈ, ÌÔÏ ÓÔÓÙ È Î È

52 12 ƒ ÌÂÚÈÎ ÓÈÎË Ë ËÁÔÓ, Ô ÚÎ ÓÔ ÙˆÓ ªÂÏÈÛÛÒÓ Ù Î È ÙÛÈ Ì ٠applefi È ÙÔ ÌÂÙ Ê ÚÔ Ó ÙÔ ÛapplefiÚÔ Û ÔÏfiÎÏËÚË ÙËÓ Î ÏË. ËÌ ÓÙÈÎfi Â Ó È Ó ÙÔÓ ÛÔ Ì fiùè Ë ÌÂÙ ÊÔÚ ÙË Ûı ÓÂÈ ÌappleÔÚÂ Ó Á ÓÂÈ Î È Î Ù ÙË È ÚÎÂÈ ÙË ÏÂËÏ Û ÙˆÓ ÂÍ ÛıÂÓËÌ ÓˆÓ applefi ÙËÓ Ûı ÓÂÈ ÌÂÏÈÛÛÈÒÓ. ÓÙÈÌÂÙÒappleÈÛË ÔÓ appleúòùô Î È ÙÔÓ appleèô ÛËÌ ÓÙÈÎfi ÚfiÏÔ ÁÈ ÙËÓ ÓÙÈÌÂÙÒappleÈÛË ÙË Ûı ÓÂÈ ÙÔÓ ÂÈ Ô ÌÂÏÈÛÛÔÎfiÌÔ. ÂÊ ÚÌÔÁ ÙË «Ï ªÂÏÈÛÛÔÎÔÌÈÎ Ú ÎÙÈλ, Ë Î ı ÚÈfiÙËÙ Î È Ë appleôï Ì ÓÛË ÙÔ ÌÂÏÈÛÛÔÎÔÌÈÎÔ ÂÍÔappleÏÈÛÌÔ (Á ÓÙÈ, Í ÛÙÚÔ ÎÙÏ.), Ë È Ù ÚËÛË ÙˆÓ Ó ÙÒÓ ÌÂÏÈÛÛÈÒÓ Î È Ë appleôì ÎÚ ÓÛË ÙˆÓ ÚÚˆÛÙˆÓ ÎËÚËıÚÒÓ, Î ıò Î È Ë appleôê Á fiûô ÙÔ Ó Ùfi ÙË apple Ú appleï ÓËÛË Î È ÙË ÏÂËÏ Û Â Ó È ÌÂÚÈÎ ÛËÌ ÓÙÈÎ ÂÓ ÚÁÂÈ appleô ı appleú appleâè Ó Î ÓÂÈ Ô ÌÂÏÈÛÛÔÎfiÌÔ ÙÛÈ ÒÛÙÂ Ó ÌÂÈÒÛÂÈ ÙËÓ ÂÍ appleïˆûë Î È ÙËÓ ÂappleÈÌfiÏ ÓÛË ÙÔ ÌÂÏÈÛÛÔÎÔÌÂ Ô ÙÔ. ÈÎfiÓ 3 ÈÎfiÓ 4 ªË Ú ÛË Ê ÚÌ ÎˆÓ ÁÈ ÙË Ë ËÁÔÓ Ÿappleˆ Ô Ì ÙÔÓ ÛÂÈ, Ô ÛapplefiÚÔ ÙË.. Â Ó È appleôï ÓıÂÎÙÈÎfi Î È Ë Î Ù ÛÙÚÔÊ ÙÔ Â Ó È appleôï ÛÎÔÏË. Ú ÛË ÙË Ê ÚÌ Î ÙÈÎ Ô Û ƒ ªÀ π ÛÙÈ Ì ÏÈÛÛÂ Ã π ƒ À π Û fiï Ù ÎÚ ÙË Ì ÏË ÙË.. ŸÌˆ, ÂappleÈappleÏ ÔÓ Ë Ú ÛË ÙË ÂÚ Ì Î ÓË applefi ÙÔ ÌÂÏÈÛÛÔÎfiÌÔ ÛÙ ÌÂÏ ÛÛÈ fi È ÌfiÓÔ ÂÓ ÙÔ ÔËı, ÏÏ, ÓÙ ıâù, Î Ù ÛÙÚ ÊÂÈ Ô ÈÔ ÙÔ ÌÂÏÈÛ- ÛÔÎÔÌÂ Ô ÙÔ. È ÏfiÁÔÈ Â Ó È ÔÈ ÎfiÏÔ ıôè: - ÂÓ ÛÎÔÙÒÓÂÈ Ù ÛapplefiÚÈ ÙË Ûı ÓÂÈ. - Ú appleâè Ó Í ÓÔÓÙ È È ÚÎÒ ÔÈ fiûâè. - Í ÓÂÈ ÙÈ appleèı ÓfiÙËÙ ÓıÂÎÙÈÎfiÙËÙ ÙÔ apple ıôáfi- ÓÔ apple Ú ÁÔÓÙ. - Ú ÂÈ Ù Û ÌappleÙÒÌ Ù Î È ÓÔÌ ÂÈ fiùè ÂÈ ÁÈ ÌÂÏ ÛÛÈ. - ÚÔÎ ÏÂ Í ÓÂÈ ÙÔÓ Î Ó ÓÔ ÂappleÈÌfiÏ ÓÛË. Ÿappleˆ Ï ÂÈ Î È Ô Ù ÙÏÔ ÙÔ ÚıÚÔ ÙÔ, Ë.. Â Ó È «ÚÎ ÓÔ ÙˆÓ ªÂÏÈÛÛÒÓ». È fiappleˆ Ô Î ÚÎ ÓÔ ÓÙÈÌÂÙˆapple ÂÙ È Ì appleôï Ú ÛÙÈÎ Ï ÛÂÈ Î È Î ÌÈ Ê ÚÌ Î ÙÈÎ ÁˆÁ, ÙÛÈ Î È ÛÙËÓ appleâú appleùˆûë ÙË Ûı ÓÂÈ Ù ÌfiÓÔ ÔÈ Ú ÛÙÈÎ Ï ÛÂÈ ı apple ÏÏ ÍÔ Ó Ù ÌÂÏ ÛÛÈ Ì applefi ÙÔÓ Î ÚÎ ÓÔ = Ûapplefi- ÚÔ ÌÂÚÈÎ ÓÈÎË Ë ËÁÔÓ. ÈÎfiÓ 5 ÂÚ appleâ ÛÙ ÓÂÙ È ÈappleÏ ÌÂÙ ÁÁÈÛË fiù Ó Ë Î ÏË ÂÓ ÂÈ Ó Ù ÛÂÈ ÚÎÂÙ Î È Ô appleïëı ÛÌfi Â Ó È ÈÎ ÓÔappleÔÈËÙÈÎfi. - appleôìfióˆûë appleôappleùˆó ÚÚˆÛÙˆÓ ÌÂÏÈÛÛÈÒÓ. - ÈÓ Ô Ì ÙÈ Ì ÏÈÛÛ ÛÂ Ó Î ÏË Î È ÙÈ ÌÂÙ Ê ÚÔ Ì 5 ÈÏÈfiÌÂÙÚ Ì ÎÚÈ. - È apple ÏÈ ÎËÚ ıúâ ÙÈ Î ÌÂ. - ÙÔ Ó Ô ÌÂÏ ÛÛÈ Ô Ì ÌfiÓÔ 5-6 Ê Ï ÎËÚ ıú. - ªÂÙ applefi 2-3 Ì Ú Âapple Ó Ï Ì ÓÔ Ì ÙË È ÈÎ Û Û ΠÈÓÔ ÚÈ Î ı Ú, appleô- Ï Ì ÛÌ ÓË Î ÏË Ì ΠÈÓÔ ÚÈ appleï ÛÈ. Ì ıô Ô Ù ÂÈ 99% ÂappleÈÙ Î È ÂÍ ÏÂÈ Ë ÙË Ûı ÓÂÈ. ÏfiÁÔ Â Ó È fiùè ÙÔappleÔıÂÙÔ Ì ÙÈ ÚÚˆÛÙÂ Ì ÏÈÛÛ Û ΠÈÓÔ ÚÈÔ Î ı Úfi appleâúè ÏÏÔÓ. ªÂ ÙÔÓ ÙÚfiappleÔ

53 ÌÂÚÈÎ ÓÈÎË Ë ËÁÔÓ, Ô ÚÎ ÓÔ ÙˆÓ ªÂÏÈÛÛÒÓ ƒ 13 Ùfi appleôîïâ Ô Ì fiïâ ÙÈ appleèı ÓfiÙËÙ Âapple Ó ÂappleÈÌfiÏ ÓÛ ÙÔ applefi fiïô ÙÔ apple Ú ÁÔÓÙ appleô Ô ÌÂ Ë Ó Ï ÛÂÈ. apple ÛË, Ì ÙËÓ apple Ú ÌÔÓ ÙÔ 2-3 Ì Ú Û appleâúè ÏÏÔÓ ˆÚ ÙÚÔÊ ÙÈ ÂÍ Ó ÁÎ Ô ÌÂ Ó Î Ù Ó ÏÒÛÔ Ó fiïô ÙÔ applefiıâì ÙÚÔ- Ê appleô Ô Ó ÛÙÔÓ ÔÚÁ ÓÈÛÌfi ÙÔ Î È Ì Ûˆ ÙË Êfi  ÛË Ó appleô ÏÔ Ó Î È fiïô ÙÔ ÛapplefiÚÔ appleô appleèı ÓfiÓ Ó ÌÂÙ Ê ÚÔ Ó ÛÙÔÓ ÔÚÁ ÓÈÛÌfi ÙÔ. ÛË Î È appleôï Ì ÓÛË - Ÿappleˆ ÙÔÓ ÛÙËÎÂ Î È appleúôëáô Ì Óˆ, Ô ÛapplefiÚÔ ÙË.. Â Ó È appleôï ÓıÂ- ÎÙÈÎfi Î È ÎÚ ÂÙ È apple ÓÙÔ Û fiïô ÙÔ ÌÂÏÈÛÛÔÎÔÌÈÎfi ÂÍÔappleÏÈÛÌfi. applefiùâ fiappleˆ Ô ÓıÚˆappleÔ ÁÈ Ó apple ÏÏ Á applefi ÙÔÓ Î ÚÎ ÓÔ ı appleú appleâè Ó ÙÔÓ ÂÁ ÂÈÚ ÛÂÈ Î È Ó ÙÔÓ Ê ÈÚ ÛÂÈ ÙÛÈ Î È ÔÈ ÌÂÏÈÛÛÔÎfiÌÔÈ ı appleú appleâè Ó appleôì ÎÚ ÓÔ Ó Î È Ó ı Ó ÙÒÛÔ Ó ÙÈ Ì ÏÈÛÛÂ ÙˆÓ ÚÚˆÛÙˆÓ Î ÂÏÒÓ applefi ÙÔ ÌÂÏÈÛÛÔÎÔÌÂ Ô ÙÔ. - ŸÏ Ù appleï ÛÈ ÙË ÚÚˆÛÙË Î ÏË ı appleú appleâè Ó Î Ù ÛÙÚ ÊÔ Ó Ì ΠÛË. Ùfi Û ÓÂapple ÁÂÙ È fiùè Ù appleï ÛÈ Ê ÈÚÔ ÓÙ È applefi ÙËÓ Î ÏË, ÙÔappleÔıÂÙÔ ÓÙ È ÛÂ Ï ÎÎÔ Ô ÔappleÔ Ô ÂÈ ÓÔÈ Ù appleúôëáô Ì Óˆ Î È Î - ÁÔÓÙ È ÙËÓ È ÒÚ. ÌÂÏÈÛÛÔÎfiÌÔ ı appleú appleâè Ó ÂappleÈ Ï appleâè ÙËÓ Î ÛË Ì ÚÈ ÙÔ Û ÛÈÌÔ ÙË ÊˆÙÈ Î È Ù ÏÔ Ó Î Ï ÂÈ Ì ÒÌ Ù Î Ù ÏÔÈapple ÙË Î ÛË ÁÈ Ó appleôîïâ ÛÂÈ ÙËÓ appleâú - appleùˆûë ÙË ÏÂËÏ Û applefi ÏÏÂ Ì ÏÈÛÛ ( ÈÎfiÓ 7). - Ô apple ÙˆÌ, ÙÔ Î apple ÎÈ Î È Ë ÛË ÙË Î - ÏË ı appleú appleâè Ó Î ı ÚÈÛÙÔ Ó appleúòù applefi fiïâ ÙÈ Î ı ÚÛ Â Î È ÛÙË Û Ó ÂÈ ÌappleÔ- ÚÂ Ó appleôï Ì ÓıÔ Ó Â Ù Ì ıèûë Û ÁÚ apple Ú ÌÔÓ 180ÆC ÁÈ 10 ÏÂappleÙ,  Ù Ì ÊÏÔÁÔ fiïô ÙÔ ÔappleÔ Ô ı Î ÂÈ ÔappleÔÈÔ - appleôùâ ÛapplefiÚÔ ÛË ËÁÔÓ ÂÈ ÎÚ ÊÙ ÛÙ ÎÂÓ ÙÔ Í ÏÔ. ÈÎfiÓ 7 ÈÎfiÓ 6 Ù ÏËÎÙÈÎ, Ó ÛËÌÂÈÒÛÔ Ì apple ÓÙ ÛÈÎÔ Î ÓfiÓ appleô ı appleú appleâè Ó ÙËÚÔ ÓÙ È applefi ÙÔ ÌÂÏÈÛÛÔÎfiÌÔ :  ÛÌfi appleúô ÙÔ appleâúè ÏÏÔÓ: Ó È Ô Ò- ÚÔ appleô ÂÈ Î È ÙÚ ÊÂÙ È Ë Ì ÏÈÛÛ, ÌËÓ ÙÔÓ Î Ù ÛÙÚ ÊÔ ÌÂ. ÚËÛË ÛÙËÚÒÓ Î ÓfiÓˆÓ «Ï ªÂ- ÏÈÛÛÔÎÔÌÈÎ Ú ÎÙÈλ: Ó È ÙÔ ÎÏÂÈ ÁÈ Î Ï ÛÔ ÂÈ ÌÂÏÈÔ. ªË ÚËÛÈÌÔappleÔÈ ÙÂ Ê ÚÌ Î appleô ÂÓ Û - ÛÙ ÓÔÓÙ È applefi ÎÙËÓ ÙÚÔ: ªappleÔÚÔ Ó Ó Û Î Ù ÛÙÚ Ô Ó. ªËÓ ÂÁÎ Ù Ï appleâùâ Ù ÚÚˆÛÙ ÌÂÏ ÛÛÈ : ªappleÔÚÔ Ó Ó ÂappleÈÌÔÏ ÓÔ Ó ÎfiÌ Î È Ù ÈÎ Û ÁÈ ÌÂÏ ÛÛÈ. Ì Ô Ï Ù Ù ÙÔ ÂÈ ÈÎÔ : È ÙËÓÈ - ÙÚÈÎ ÀappleËÚÂÛ Â, ÙÔ ÀappleÔ ÚÁÂ Ô ÂˆÚ- Á, º ÛÈÎÒÓ fiúˆó Î È ÂÚÈ ÏÏÔÓÙÔ, Â Ó È ÛÙË È ıâûë ÙÔ Î ıâ ÌÂÏÈÛÛÔÎfiÌÔ ÁÈ Û ÙËÛË ÙˆÓ appleúô ÏËÌ ÙˆÓ appleô ÓÙÈ- ÌÂÙˆapple ÂÈ, ÙËÓ ÂappleÈÙfiappleÔ Âapple ÛÎÂ Ë ÛÙÔ ÌÂÏÈÛÛÔÎÔÌÂ Ô ÙÔ, Î ıò Î È ÙËÓ apple ÚÔ ÔappleÔÈ Û appleôùâ Ó Ù Ô ıâè.

54 ƒ ÓÙÈÌÂÙÒappleÈÛË ÙË ÌÂÚÈÎ ÓÈÎË Ë ÈÁÔÓ ˆÚ Ê ÚÌ Î Àƒ ƒ ˆapplefiÓÔ (M.Sc. Entomology) Îapple È Â Ù & Ì Ô ÏÔ ªÂÏÈÛÛÔÎÔÌ ΗÛ Á ÚÔÓË ÌÂÏÈÛÛÔÎÔÌÈÎ appleú ÎÙÈÎ ÛÙËÓ Úˆapple Î ŒÓˆÛË apple ÁÔÚ ÂÈ ÙË ÚËÛÈÌÔappleÔ ËÛË ÓÙÈ ÈÔÙÈÎÒÓ ÁÈ ÙËÓ ÓÙÈÌÂÙÒappleÈÛË ÛË ÈÁÔÓÈÒÓ. appleúô Ï - Ì Ù appleôïâèìì ÙˆÓ ÛÙÔ Ì ÏÈ ÏfiÁˆ Ú ÛË ÓÙÈ ÈÔÙÈÎÒÓ Ô Ó appleúfiûê Ù Ó Ï ıâ ÈÂÍÔ ÈÎ ( Ú Û Ô ÏÔ 2005), ÔapplefiÙ ÛÙÔ ÚıÚÔ Ùfi ı ÂappleÈÎÂÓÙÚˆıÔ Ì Û ÂÈ- ÚÈÛÌÔ appleô Ú ÈÎ Û Ì ÏÏÔ Ó ÛÙËÓ appleúfiïë Ë ÙË ÌÂÚÈÎ ÓÈÎË Ë ÈÁÔÓ, ÛÙË ÌË ÂÍ appleïˆû ÙË ÏÏ Î È ÛÙËÓ Î Ù ÛÙÔÏ ÙË fiù Ó Ù ÂÈ Ë ÂÍ appleïˆıâ. ÌÂÚÈÎ ÓÈÎË Ë ÈÁÔÓ È ÏfiÁÔÈ ÁÈ ÙÔ ÔappleÔ Ô Ë Ú ÛË ÓÙÈ ÈÔÙÈÎÒÓ ÛÙ ÌÂÏ ÛÛÈ Â Ó È ÂappleÈÎ Ó ÓË Î È ÌË appleôùâïâûì ÙÈÎ Â Ó È ÔÈ apple Ú Î Ùˆ: ÂÓ ÛÎÔÙÒÓÔÓÙ È Ù ÛapplefiÚÈ ÙË Ûı ÓÂÈ. ÓÙÈ ÈÔÙÈÎ ÂÓ ÚÔ Ó Î Ù ÙˆÓ ÛappleÔÚ ˆÓ ÙÔ ÎÙËÚ Ô appleô appleúôî Ï ÙË ÛË ÈÁÔÓ. ÚÔÎ ÏÂ Ù È Âapple Ó ÌfiÏ ÓÛË, ÊÔ Ù ÛapplefiÚÈ Û ÓÂ Ô Ó Ó apple Ú Ô Ó ÛÙÔ ÌÂÏ ÛÛÈ. Ú appleâè Ó Í ÓÔÓÙ È È ÚÎÒ ÔÈ fiûâè ÙˆÓ ÔÚËÁÔ ÌÂÓˆÓ ÓÙÈ ÈÔÙÈÎÒÓ. Í ÓÂÙ È Ë ÓıÂÎÙÈÎfiÙËÙ ÙÔ apple Ú Û ÙÔ. Í ÓÂÙ È Ô Î Ó ÓÔ Âapple Ó ÌfiÏ ÓÛË Î È ÂÍ appleïˆûë ÙÔ ÎÙËÚ Ô Û fiïô ÙÔ ÌÂÏÈÛÛÔ- ÎÔÌ Ô. ÓÂappleÒ, Ë Û ÛÙËÓÒÌÂÓË Î È appleèô ÂÓ Â ÂÈÁÌ ÓË Ô fi Î Ù ÙË ÌÂÚÈÎ ÓÈÎË Ë ÈÁÔÓ Â Ó È Ù ˆÚ Ê ÚÌ Î ( Ú Û Ô ÏÔ 2005, Î Ú 2005), ÁÈ ÙÔ apple Ú Î Ùˆ ÏfiÁÔ : ÂÓ ÂappleÈ Ú ÓÂÙ È Ì Π٠ÏÔÈapple ÙÔ Ì ÏÈ. ÂÓ «Î Ï appleùôóù È» Ù appleúòù ÛÙ È ÙË Ûı ÓÂÈ. ªÂÈÒÓÔÓÙ È ÔÈ appleèı ÓfiÙËÙÂ Ó Í Ó ÌÔÏ Óı ÙÔ ÌÂÏÈÛÛÔÎÔÌ Ô.... Ë Û ÛÙËÓÒÌÂÓË Î È appleèô ÂÓ Â ÂÈÁÌ ÓË Ô fi Î Ù ÙË ÌÂÚÈÎ ÓÈÎË Ë ÈÁÔÓ Â Ó È Ù ˆÚ Ê ÚÌ Î. ª ÙÚ appleúfiïë Ë ÙË Ûı ÓÂÈ Ì ÙÚ appleúfiïë Ë ÙË Ûı ÓÂÈ Ô Ó ÛÎÔapplefi Ó appleúôï Ô Ó ÙËÓ Ûı ÓÂÈ appleúèó Ù ÂÍ - appleïˆıâ ÛÙÔ ÌÂÏÈÛÛÔÎÔÌ Ô. µ Û ÔÓÙ È ÛÙÔÓ ÙÚfiappleÔ ÌÂÙ ÔÛË ÙÔ ÎÙËÚ Ô appleô appleúôî Ï ÙËÓ ÌÂÚÈÎ ÓÈÎË Ë ÈÁÔÓ Î È Û ÓÔ ÔÓÙ È ÛÙ apple Ú Î Ùˆ (Goodwin Î È Van Eaton 1999): ÓfiÙËÙ Î È ÙÚfiappleÔ ÂappleÈıÂˆÚ ÛˆÓ: ŸÛÔ appleèô Û Ó Î È appleúôûâîùèî Â Ó È ÔÈ ÂappleÈıˆ- Ú ÛÂÈ, ÙfiÛÔ appleèô appleèı Ófi Â Ó È Ó È ÁÓˆÛÙÂ Ë Ûı ÓÂÈ ÓˆÚ Î È Ó appleôêâ ıô Ó Ë Ì - ˆÛË ÙÔ appleïëı ÛÌÔ, ÔÈ ÏÂËÏ Û Â applefi ÏÏ ÌÂÏ ÛÛÈ Î È Ù ÏÔ Ë ÌfiÏ ÓÛË ÏÏˆÓ ÌÂÏÈÛ- ÛÈÒÓ. È Î Ï appleú appleâè Ó ÂappleÈıˆÚÔ ÓÙ È ÙÔ Ï ÈÛÙÔÓ Ì ÊÔÚ ÙÔ Ì Ó ( applefi ª ÚÙÈÔ Ì ÚÈ Ô Ì ÚÈÔ ÁÈ ÙÈ ÂÏÏËÓÈÎ Û Óı Π). Ú appleâè Ó ÂÍÂÙ ÔÓÙ È ÙÔ Ï ÈÛÙÔÓ 3 appleï - ÛÈ Ì ÁfiÓÔ. ÁfiÓÔ ÂÍÂÙ ÂÙ È ÛˆÛÙ, fiù Ó ÙÈÓ ÙÔ Ó ÔÈ Ì ÏÈÛÛ appleô Î Ï appleùô Ó ÙÔ appleï ÛÈÔ, Î È ÂÍÂÙ ÛÙ ÔappleÙÈÎ fiïë Ë ÎÙ ÛË ÙÔ ÁfiÓÔ ÁÈ Û ÌappleÙÒÌ Ù ÛË ÈÁÔÓ. ªÂÙ ÊÔÚ appleï ÈÛ ˆÓ applefi Î ÏË Û ΠÏË: Î ÚÈfiÙÂÚÔ ÙÚfiappleÔ ÌÂÙ ÔÛË ÙË Ûı - ÓÂÈ Â Ó È ÔÈ ÌÂÙ ÊÔÚ appleï ÈÛ ˆÓ applefi ÌÂÏ ÛÛÈ Û ÌÂÏ ÛÛÈ, ÁÈ ÙËÓ ÂÍÈÛÔÚÚfiappleËÛË appleïëı - ÛÌÒÓ ÏÏÔ ÌÂÏÈÛÛÔÎÔÌÈÎÔ ÂÈÚÈÛÌÔ ( ˆÚ ÛÌ Ù, apple Ú ÁˆÁ apple Ú Ê ˆÓ ÎÙÏ). ŸÛÔ Û ÓfiÙÂÚË Â Ó È Ù, ÙfiÛÔ appleèô Ú Á ÂÍ appleïòóâù È Ë Ûı ÓÂÈ. È ÏÂËÏ Û Â ÛıÂ- ÓÒÓ ÌÂÏÈÛÛÈÒÓ applefi Ó Ù, Ë ÌfiÏ ÓÛË ÙˆÓ ÌÂÏÈÛÛÔÎÔÌÈÎÒÓ ÂÚÁ Ï ˆÓ (Í ÛÙÚÔ, ÌÂÏÈÙÔÂ- Í ÁˆÁ Î..), Ë ÙÚÔÊÔ ÔÛ ÌÂ Ì ÏÈ ÌÔÏ ÛÌ ÓÔ Ì ÙÔ ÎÙ ÚÈÔ, Â Ó È Î È ÙÔ ÙÚfiappleÔÈ ÌÂÙ ÔÛË ÙË Ûı ÓÂÈ, fi È fiìˆ ÙfiÛÔ Î ıôúèûùèîô fiûô ÔÈ ÌÂÙ ÎÈÓ ÛÂÈ appleï ÈÛ ˆÓ. ŒÁÎ ÈÚË È ÁÓˆÛË: ŸÙ Ó Ô ÌÂÏÈÛÛÔÎfiÌÔ appleô È ÛÙ ÎÚÔ ÛÌ ÛË ÈÁÔÓ, Î Ïfi ı Ù Ó Ó Î Ï ÛÂÈ Î appleôèôó ÂÈ ÈÎfi Î È Ó ÛÙ ÏÂÈ Â ÁÌ Û ÂÚÁ ÛÙ ÚÈÔ appleô Ó ÓÈ Ó ÂÈ ÙËÓ Ûı - ÓÂÈ. ÁÎ ÈÚË È ÁÓˆÛË ÌappleÔÚÂ Ó Â Ó È Î ıôúèûùèî ÛËÌ Û. Ù ÛÙÔÏ Î È appleôùúôapple ÙË ÂÍ appleïˆûë ÙË Ûı ÓÂÈ Ó ÁÎË ÁÈ apple Ú ÁˆÁ ÌÂÏÈÔ ˆÚ Î Ù ÏÔÈapple ÓÙÈ ÈÔÙÈÎÒÓ ÒıËÛ ÙÔ ÂappleÈÛÙ ÌÔÓ apple ÁÎÔÛÌ ˆ Ó ÛÙÚ ÊÔ Ó Û ÌÂÏÈÛÛÔÎÔÌÈÎÔ ÂÈÚÈÛÌÔ appleô ı ÔËıÔ Û Ó ÛÙËÓ ÓÙÈÌÂÙÒ-

55 ÓÙÈÌÂÙÒappleÈÛË ÙË ÌÂÚÈÎ ÓÈÎË Ë ÈÁÔÓ ˆÚ Ê ÚÌ Î ƒ appleèûë ÙË ÌÂÚÈÎ ÓÈÎË Ë ÈÁÔÓ (Ritter 2005). ŒÓ applefi ÙÔ Â Ó È Î È Ë Ù ÓËÙ ÛÌË- ÓÔ ÚÁ, fiappleˆ appleúôùâ ÓÂÙ È applefi ÙÔÓ Lindstrom (2005) Î È ÂÈ ˆ ÂÍ : Ô appleúôû  ÏËÌ ÓÔ ÌÂÏ ÛÛÈ appleôì ÎÚ ÓÂÙ È applefi ÙÔ ÌÂÏÈÛÛÔÎÔÌÂ Ô ÙÔ Ï ÈÛÙÔÓ 5 ÏÌ. Ì ÎÚ ÙÂÚ. ŸÏÔ Ô appleïëı ÛÌfi ÙÈÓ ÂÙ È ÛÂ Ì Ó Î ÏË 5 appleï ÈÛ ˆÓ, ÛÙËÓ ÔappleÔ Ô Ó Ôı 5 appleï ÛÈ. Ù appleï ÛÈ Ù ÂÈ ÙÔappleÔıÂÙËı ÌfiÓÔ Ù appleúòù 10 ÂÎ ÙÔÛÙ ÙÔ Ê ÏÏÔ ÎËÚ - ıú, ÙÛÈ ÒÛÙ ÔÈ Ì ÏÈÛÛÂ Ó Ù ÛÔ Ó ÌfiÓ ÙÔ applefi apple Óˆ Ì ÚÈ Î Ùˆ ÙÔ appleï ÛÈÔ. ( appleï ÛÈ ÙË appleúôû  ÏËÌ ÓË Î ÏË Ì ÙÔ ÁfiÓÔ, ÙÔ Ì ÏÈ, ÙË Á ÚË Î ÁÔÓÙ È, Î È Ë Î - ÏË appleôï Ì ÓÂÙ È). ªÂÙ applefi 2-3 Ì ÚÂ, Í Ó ÌÂÙ ÁÁ ÂÙ È Ô appleïëı ÛÌfi Û ÏÏË Î ÏË appleô È ı ÙÂÈ appleï - ÛÈ ÌÂ Ê ÏÏ ÎËÚ ıú ÙÈÛÙ. Ô ÌÂÏ ÛÛÈ apple Ú Ì ÓÂÈ Û Ùfi ÙÔÓ appleôìôóˆì ÓÔ applefi ÙÔ ÌÂÏÈÛÛÔÎÔÌÂ Ô ÒÚÔ ÁÈ 18 Ì ÓÂ, Î È ÂappleÈıˆÚÂ Ù È Û ÛÙËÌ ÙÈÎ ÁÈ ÂÌÊ ÓÈÛË ÙË Ûı ÓÂÈ. Ó, ÌÂÙ ÙËÓ apple ÚÔ Ô ÙÔ Úfi- ÓÔ ÙÔ ÂÓ ÂÌÊ Ó ÛÂÈ Û ÌappleÙÒÌ Ù ÌÂÚÈÎ ÓÈÎË Ë ÈÁÔÓ, ıâˆúâ Ù È appleï ÔÓ ÁÈ. Ù ÛÙÚÔÊ -Î ÈÌÔ ÙÔ ÌÂÏÈÛÛÈÔ ªÂ ÙÔ Î ÈÌÔ ÙÔ ÌÂÏÈÛÛÈÔ Ô ÌÂ, ÌÂÙ Í ÏψÓ, ÂÍ ÏÂÈ Ë ÙË ÌÂÚÈÎ ÓÈÎË Ë ÈÁÔÓ. apple Ú apple Óˆ Ì ıô Ô Â Ó È È È ÙÂÚ ÚÔÓÔ fiúô, apple ÈÙ appleôïïô ÂÈÚÈÛÌÔ, ÍÔ Î È ÌÂÙ - ÎÈÓ ÛÂÈ, ÂÓÒ ÙÂÏÈÎ Ë appleôùâïâûì ÙÈÎfiÙËÙ ÙË ÌappleÔÚÂ Ó ÌËÓ Â Ó È Ë Ó ÌÂÓfiÌÂÓË (ÛÛ. apple Úfi - ÙÈ, Î Ù ÙÔÓ Lindstrom (2005)   ÂappleÈÙ ÛÙÔ 100% ÙˆÓ ÌÂÏÈÛÛÈÒÓ). ŒÙÛÈ ˆ ÌfiÓÔ Û ÁÔ ÚË Ì ıô Ô Â Ó È Ù ÙË appleï ÚÔ Î Ù ÛÙÚÔÊ ÙÔ ÌÂÏÈÛÛÈÔ. Í ÂÈ Ó ÛËÌÂÈÒÛÔ Ì fiùè Û ÏÏ  ڈapple Î ÒÚÂ, Ô ÚÌfi ÈÔ ÁˆapplefiÓÔ ÙÔ ÎÚ ÙÔ ÈÂÓÂÚÁ ÈÊÓ ÈÔ ÂÏ Á Ô, ÂappleÈ ÏÏÂÈ appleúfiûùèìô ÛÙÔ ÌÂÏÈÛÛÔÎfiÌÔ appleô ÙÔ ÌÂÏ ÛÛÈ ÙÔ ı ÚÂı Ì ÛË ÈÁÔÓ Î È Î Ù - ÛÙÚ ÊÂÈ ÂappleÈÙfiappleÔ ÙÔ ÌÂÏ ÛÛÈ apple ÚÔ Û ÙÔ È ÈÔÎÙ ÙË. Ùfi Á ÓÂÙ È ÁÈ Ù Ë Î ÙÔ Ù ÙÔÈÔ ÛıÂÓÔ ÌÂÏÈÛÛÈÔ appleôùâïâ ÂÛÙ ÌfiÏ ÓÛË ÁÈ Ù applefiïôèapple ÌÂÏÈÛÛÔÎÔÌ ÙË appleâúèô. Ì ıô Ô Î Ù ÛÙÚÔÊ ÙÔ ÌÂÏÈÛÛÈÔ ÂÈ ˆ ÂÍ (Goodwin Î È Van Eaton 1999): Ï ÛÈÌÔ ÙÔ ÌÂÏÈÛÛÈÔ. ÚÁ ÙÔ applefiáâ Ì, ÎÏ ÓÂÙ È Ë Â ÛÔ Ô ÙË Î ÏË Î È ÂÏ Á Â- Ù È ÁÈ Ù fió Ú Ì Â. Î ÏË Î Ù Ú ÂÙ È apple Óˆ applefi ÙÔ Î apple ÎÈ Ì ÌÈÛfi Ï ÙÚÔ appleâùú Ï ÈÔ Î È appleâúèì ÓÔ Ì ÏÂappleÙ Ì ÚÈ Ë Ì Úˆ È ÙÔ Ó ÛÎÔÙÒÛÂÈ fiïô ÙÔÓ appleïëı ÛÌfi. ( ƒ à : ÙÔ appleâùú Ï ÈÔ ÚËÛÈÌÔappleÔÈÂ Ù È ˆ Î ÛÈÌË ÏË). ËÓ ÂapplefiÌÂÓË Ì Ú, È ÓÔ ÁÔ ÌÂ Ó Ï ÎÎÔ ÌÂ È ÌÂÙÚÔ ÙÔ Ï ÈÛÙÔÓ 1 Ì ÙÚÔ Î È ıô ÂÎ ÙÔÛÙ. µ Ô Ì 2 appleï ÛÈ applefi ÙÔ appleúôû  ÏËÌ ÓÔ ÌÂÏ ÛÛÈ ˆÚ Ì ÏÈ Ó ÎÔ ÌappleÔ Ó ÙÔ Ó ÙÔ ÏÏÔ ÛÂ Û Ì, Î È applefi Î Ùˆ Ó Ô Ì ʈÙÈ ÛÂ Ì ÂÊËÌÂÚ. ʈÙÈ ı Ó ÂÈ ÁÚ ÁÔÚ Î È ı Û Ó ÛÔ ÌÂ Ó ÙËÓ ÙÚÔÊÔ ÔÙÔ Ì Ì appleï ÛÈ. ÂÓ ÚÂÈ ÂÙ È Ó Ú ÍÔ Ì appleâùú Ï ÈÔ, ÁÈ Ù apple Ú ÂÈ ÎÂÚ Î È Í ÏÔ appleô ı appleôùâï ÛÔ Ó Î ÛÈÌË ÏË. apple ÈÙÂ Ù È appleúô- ÛÔ ÁÈ Ù ÔÈ ÊÏfiÁ ÍÂappleÂÚÓÔ Ó Î Ù appleôï ÙÔ Ô ÙË Î ÏË. appleè Ï appleô Ì ÙË ÊˆÙÈ Î ı fiïë ÙË È ÚÎÂÈ ÙË, appleô ÌappleÔÚÂ Ó Â Ó È 1-2 ÒÚÂ. ŸÙ Ó Û - ÛÂÈ, ÙËÓ Î Ï appleùô Ì Ì ÒÌ, ÒÛÙÂ Ó ÌËÓ ÏÂËÏ ÙËıÔ Ó Ù fió appleôïâ ÌÌ Ù ÎËÚËıÚÒÓ Ì appleúôû  ÏËÌ ÓÔ Ì ÏÈ. Ó È Î Ù ÓÔËÙfi fiùè Ë apple Ú apple Óˆ È ÈÎ Û ÂÓ Â Ó È Â ÚÈÛÙË ÁÈ ÙÔ ÌÂÏÈÛÛÔÎfiÌÔ. ÓÙÔ ÙÔÈ, appleô ËÌÈÒÓÂÙ È Ì ÙËÓ Ó ÎÔ ÊÈÛË ÙË apple ÓÙÂÏÔ ÂÍ ÏÂÈ- Ë ÙË Ûı ÓÂÈ, applefi ÙËÓ appleôê Á ÂÍ appleïˆû ÙË ÛÙÔ applefiïôèappleô ÌÂÏÈÛÛÔÎÔÌÂ Ô Î È applefi ÙË Ú ÛË ÌÊÈ fiïô Í ÛΠÛÌ ÙˆÓ appleô ÂappleÈ Ú ÓÔ Ó ÙÔ Ì ÏÈ. µè ÏÈÔÁÚ Ê Ú Û Ô ÏÔ ÀappleÔÏ ÌÌ Ù ÓÙÈ ÈÔÙÈÎÒÓ ÛÙÔ Ì ÏÈ. ÔÌÈÌfiÙËÙ, Î Ù ÏÏËÏfiÙËÙ & ÂappleÈÎÈÓ ÓfiÙËÙ. ªÂÏÈÛÛÔÎÔÌÈÎ appleèıâòúëûë 19(3): Î Ú ÓÙÈÌÂÙÒappleÈÛË ÙË ÌÂÚÈÎ ÓÈÎË ÛË ÈÁÔÓ ˆÚ Ê ÚÌ Î. ªÂÏÈÛÛÔÎÔÌÈÎ appleèıâòúëûë 1 9 (6): Goodwin M. Î È Van Eaton C Elimination of American Foulbrood without the use of drugs. National Beekeepers Association of New Zealand. Napier, New Zealand. Lindstrom Shaking can cure American Foulbrood. ÚÔ Û ÛË ÛÙÔ ÁÎfiÛÌÈÔ Ó ÚÈÔ ªÂÏÈÛÛÔÎÔÌ, Ιª Ι Ritter W The residue free control of bee diseases. ÚÔ Û ÛË ÛÙÔ ÁÎfiÛÌÈÔ Ó ÚÈÔ ªÂÏÈÛÛÔÎÔÌ, Ιª Ι 2005.

56 5) ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΣΗΨΙΓΟΝΙΑ Αίτιο Το αίτιο της ασθένειας είναι το βακτήριο Streptococcus pluton. Διάφοροι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι το αίτιο δεν είναι ένα, αλλά διάφορα βακτήρια, που όντως εντοπίζονται κατά την εξέλιξη της ασθένειας. Αυτά τα βακτήρια που συνυπάρχουν είναι τα ακόλουθα : Bacterium eurycide, Streptococcus faecalis, Bacillus alvei και Bacillus laterosporus. Συμπτώματα-Διάγνωση-Βιολογία Ο γόνος στην περίπτωση της ευρωπαϊκής σηψιγονίας πεθαίνει κατά κανόνα σε ανοιχτά κελιά, ενώ η νεκρή λάρβα απομακρύνεται εύκολα, σε αντίθεση με την αμερικάνικη. Συνήθως έχουμε ευρωπαϊκή σηψιγονία σε βασιλικά κελιά και κηφηνοκέλια, ενώ η αμερικάνικη προτιμά τα εργατικά κελιά. Τέλος τα σκουλήκια στην ευρωπαϊκή πεθαίνουν πάντοτε στο στάδιο της προνύμφης και ποτέ δεν προλαβαίνουν να φτάσουν στο στάδιο της νύμφης. Τα παραπάνω αποτελούν τις διαφορές μιας κατά τα άλλα κοινής συμπτωματολογίας μεταξύ των δύο σήψεων. Το παθογόνο προσβάλλει τις προνύμφες σε ηλικία μικρότερη των 48 ωρών, μέσω της τροφής. Οι προσβεβλημένες προνύμφες έχουν χαρακτηριστική κίτρινη απόχρωση και συνήθως πεθαίνουν πριν σφραγισθεί το κελί. Μακροσκοπικό γνώρισμα της ευρωπαϊκής

57 σήψης, είναι ότι οι νεκρές λάρβες τοποθετούνται μονόπλευρα μέσα στο ανοιχτό κελί (Εικ.9). Σε προχωρημένο στάδιο αναδύεται μυρωδιά που θυμίζει ψάρι σε αποσύνθεση (αμινοξύ φαινυλανίνη). Όσες προνύμφες καταφέρουν να επιζήσουν και να ενηλικιωθούν σε μέλισσες αυτές είναι μικρότερες από τις υγιείς και φορείς του παθογόνου. Αν θέλαμε να καθορίσουμε κάποια βήματα για να διαγνώσουμε σήψη σε μια κηρήθρα, θα ξεκινούσαμε με την παρατήρηση ότι ο γόνος έχει χάσει το άσπρο, ακτινοβόλο χρώμα. Αντίθετα χρωματίζεται σκούρο καφεκίτρινο, ενώ τα φουσκωτά σώματα των προνυμφών ζαρώνουν μαλακώνουν και κολλούν στα τοιχώματα του κελιού. Κατόπιν το καφεκίτρινο γίνεται σκούρο καφέ. Οι προνύμφες μετατρέπονται σε κολλώδη πολτό που στη συνέχεια αποξηραίνεται, ενώ η φάση αυτή συνοδεύεται από δυσοσμία. Αν τα κελιά σκεπαστούν και η σήψη προχωρείσει μέσα σ αυτά τότε τα σκέπαστρα βαθουλώνουν και βλέπουμε τρύπες ή σχισμές πάνω τους. Αντιμετώπιση Η αντιμετώπιση της ευρωπαϊκής είναι παρόμοια μ αυτή της αμερικάνικης. 6) ΑΣΚΟΣΦΑΙΡΩΣΗ Αίτιο Το αίτιο της ασθένειας είναι ο μύκητας Ascosphaera apis. Συμπτώματα-Διάγνωση-Βιολογία Η μόλυνση γίνεται από σπόρια του μύκητα που βρίσκονται στην τροφή της προνύμφης. Τα σπόρια αυτά βλαστάνουν μέσα σε 48 ώρες και σκοτώνουν την προνύμφη είτε εξαιτίας της μηχανικής ρήξης ζωτικών οργάνων είτε θρεπτικού ανταγωνισμού είτε τέλος εξαιτίας τοξινών. Οι μυκηλιακές υφές τελικά καλύπτουν την προνύμφη η οποία αποξηραίνεται και

58 μουμιοποιείται, αποκτώντας έναν άσπρο χρωματισμό όταν δεν σχηματιστούν τα σπόρια του μύκητα ή ένα σταχτοπράσινο όταν σχηματιστούν (Εικ.10). Αξίζει να σημειωθεί ότι τα σπόρια του μύκητα διατηρούν τη βλαστική ικανότητα ακόμα και 15 χρόνια, γι αυτό θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στη διατροφή υγιών μελισσοσμηνών με μολυσμένα μέλια. Η ασθένεια ευνοείται από τις μέσες θερμοκρασίες που συνοδεύονται από υψηλή σχετική υγρασία, γι αυτό θα τη βρούμε σε έξαρση την άνοιξη όπως και το καλοκαίρι μετά τη διακοπή της νεκταροέκκρισης. Γενικά βέβαια η ασθένεια υπάρχει όσο υπάρχει γόνος ανεξαρτήτου εποχής. Το σύμπτωμα που θα μας εξασφαλίσει τη διάγνωση της ασθένειας είναι οι ασβεστώδεις μουμιοποιημένες προνύμφες έξω από την κυψέλη (Εικ.11). Πριν από αυτό θα βρούμε βαθουλωμένα με τρύπες σκέπαστρα, κάτι που γενικά σημαίνει νεκρός γόνος και μέσα τις μουμιοποιημένες προνύμφες. Αντιμετώπιση Η αντιμετώπιση συνίσταται κυρίως στα μέτρα υγιεινής και προφύλαξης που παίρνουμε προκειμένου να περιορίσουμε τους παράγοντες εκείνους που ευνοούν την ανάπτυξη των μυκήτων. Αποφυγή της υγρασίας είναι το σημαντικότερο μέτρο. Επιτυγχάνεται με τη σωστή επιλογή της τοποθεσίας, με το ξεσκέπασμα σε ηλιόλουστες ημέρες για να λιαστούν και να στεγνώσουν και την αποφυγή των ψεκασμών είτε για τροφοδοσία είτε για καταπολέμηση ασθενειών. Καλό είναι να αποφεύγονται οι συχνές επιθεωρήσεις νωρίς την άνοιξη γιατί κατά τις νύχτες, που παραμένουν κρύες, οι μέλισσες δεν μπορούν να διατηρήσουν την εσωτερική θερμοκρασία στους 35οC.

59 Απολύμανση και αντικατάσταση των παλιών και μαύρων κηρήθρων δρουν βοηθητικά για τον περιορισμό της ασθένειας, όπως επίσης και η αντικατάσταση ανά δύο χρόνια των βασιλισσών, που καλό είναι να προέρχονται από μελίσσια που προσβάλλονται λιγότερο από την ασθένεια. Η χρήση θειικού χαλκού (1gr ανά kg σιροπιού. 1/2kg σιρόπι 4 φορές ανά 7 ημέρες) δεν φαίνεται να έχει και τόσο καλά αποτελέσματα αφού μετά τη διακοπή της θεραπείας η ασθένεια επανεμφανίζεται, ενώ ο γόνος επηρεάζεται αρνητικά. Στην βιβλιογραφία αναφέρονται διάφορα αιθέρια έλαια που περιορίζουν έως και 100% την ασθένεια : Αλκοολικό διάλυμα θυμόλης (0,7%) εμποτίζεται σε χαρτιά 30Χ20. Τοποθετούνται 3 τέτοια χαρτιά ανά κυψέλη για ένα μήνα. Μετά απομακρύνονται γιατί επηρεάζεται αρνητικά ο γόνος. Εκχύλισμα από σπόρους Archangelica officinalis στο σιρόπι τροφοδοσίας ( μg για 24 ώρες ή 50-60μg για 130 ώρες), περιορίζει το παθογόνο μέχρι και 50%. Σε in vitro πειραματικά 100% επιτυχία είχαν τα αιθέρια έλαια των φυτών Cridothymus capitatus, Origanum vulgaris, Satureja thymbra και Savia fruticosa στις δόσεις 0,05, 0,05, 0,05 και 0,20 μml ανά ml θρεπτικού υποστρώματος. 7) ΣΑΚΚΟΜΟΡΦΗ ΣΗΨΙΓΟΝΙΑ Αίτιο Το αίτιο της ασθένειας είναι ένας ιός που αποκαλείται ιός της σακκόμορφης σήψης του γόνου.

60 Συμπτώματα-Διάγνωση-Βιολογία Η προσβολή γίνεται στα αρχικά στάδια της προνύμφης με τη λήψη μολυσμένης από ιούς τροφής. Η προνύμφη είναι αδύνατον να εξελιχθεί γιατί παρεμποδίζεται η διαδικασία σχηματισμού χιτίνης. Έτσι η προνύμφη οδηγείται στο θάνατο. Το παθογόνο πολλαπλασιάζεται και στις ενήλικες μέλισσες χωρίς όμως να τους προξενεί καμία βλάβη. Είναι όμως ένας από τους τρόπους μετάδοσης του ιού. Η αποξηραμένη προνύμφη (λέπι) δεν μεταδίδει την ασθένεια. Άλλωστε αποκολλάται εύκολα από το τοίχωμα του κελιού και απομακρύνεται κατά τον καθαρισμό από την κυψέλη. Τα συμπτώματα που θα μας βοηθήσουν στη διάγνωση της ασθένειας είναι παρόμοια με την αμερικάνικη σηψιγονία, καθώς εμφανίζεται διάσπαρτος γόνος με βυθισμένα και τρυπημένα καλύμματα των κελιών. Για να διαγνώσουμε την ασθένεια πρέπει να ρίξουμε μια ματιά στις νεκρές προνύμφες, των οποίων το δέρμα έχει σκληρύνει και έχει μεταβληθεί σε ένα διαφανή σάκκο.. Μέσα σ αυτό το σακκόφορφο σώμα υπάρχει κιτρινωπό υγρό που όσο προχωράει η σήψη γίνεται καφέ. Τελικά η νεκρή προνύμφη ξηραίνεται μαυρίζει και σχηματίζει λέπι με το κεφάλι χαρακτηριστικά κυρτωμένο προς τα επάνω (Εικ.12). Σ αυτή τη φάση αποκολλάται εύκολα από τα τοιχώματα του κελιού. Αντιμετώπιση Τα μέτρα που παίρνουμε για την αντιμετώπιση της ασθένειας είναι προληπτικά ή υποβοηθητικά στην προσπάθεια αποθεραπείας του μελισσιού. Συνίσταται λοιπόν η απομάκρυνση των προσβλημένων κηρήθρων και η καταστροφή τους με βρασμό. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο ιός καταστρέφεται στους 60οC για 15min. Μια διεγερτική τροφοδοσία μπορεί να είναι αρκετή για την καταπολέμηση της ασθένειας όταν δεν βρίσκεται σε προχωρημένο στάδιο. Τέλος η αντικατάσταση των βασιλισσών βοηθά θετικά στην αντιμετώπιση της ασθένειας.

61 Αξίζει να σημειωθεί ότι για την ασθένεια δεν υπάρχουν ούτε καν χημικά κατασταλτικά φάρμακα. 8) ΠΑΡΑΛΥΣΗ Αίτιο Η παράλυση είναι μια ασθένεια που προσβάλει τις ενήλικες μέλισσες και οφείλεται σε ιούς. Διακρίνεται σε οξεία και χρόνια παράλυση. Η οξεία επιφέρει τον θάνατο μέσα σε 3-4 ημέρες και παρατηρείται κυρίως στο εργαστήριο. Συμπτώματα-Διάγνωση-Βιολογία Οι μέλισσες μολύνονται κυρίως με την τροφή τους. Πολύ πιθανό όμως είναι να μολυνθούν από πληγές που δημιουργούνται με το σπάσιμο των τριχών της επιδερμίδας του εντόμου, ιδιαίτερα όταν συνωστίζονται μέσα στη κυψέλη με περιορισμένο χώρο. Για την διάγνωση της ασθένειας έχουμε κάποιες ενδείξεις από τα συμπτώματα που παρατηρούνται για τα οποία θα πρέπει να έχουμε υπόψη ότι γίνονται φανερά μόνο όταν οι ιοί προσβάλλουν το νευρικό σύστημα των μελισσών. Μέχρι τότε μπορεί να υπάρχουν αλλά είναι σε λανθάνουσα μορφή. Χαρακτηριστικό επίσης είναι ότι η ασθένεια παρατηρείται κυρίως σε περιοχές όπου οι μέλισσες μαζεύουν μελιτώματα από δένδρα (πευκόφυτες περιοχές). Τα συμπτώματα που παρουσιάζονται είναι δύο κατηγοριών :

62 Στην πρώτη κατηγορία προσβάλλεται το νευρικό σύστημα των μελισσών με αποτέλεσμα να παρατηρείται τρεμούλιασμα των φτερών. Μπροστά στην κυψέλη υπάρχουν νεκρές μέλισσες καθώς και μικρός ή μεγάλος αριθμός μελισσών, που σέρνονται χωρίς να μπορούν να πετάξουν. Τέλος η κοιλιά τους είναι διογκωμένη και παρατηρείται δυσεντερία. Στη δεύτερη κατηγορία συμπτωμάτων παρατηρούνται χαρακτηριστικές μεταβολές στη μορφολογία των μελισσών. Οι άρρωστες χάνουν το τρίχωμά τους, φαίνονται μικρότερες και είναι μαύρες και γυαλιστερές. Οι υγιείς μέλισσες τραβούν έξω τις άρρωστες, οι οποίες δεν προβάλλουν την παραμικρή αντίσταση και, μετά από λίγες μέρες, πεθαίνουν μπροστά στη κυψέλη. Αντιμετώπιση Όπως και στην περίπτωση του σακκόμορφου γόνου δεν υπάρχει κατασταλτική αντιμετώπιση, ακόμα και με χημικά φάρμακα. Έτσι η αντιμετώπιση βασίζεται στην πρόληψη και στην υποβοήθεια ώστε το μελίσσι να μπορέσει να αυτοθεραπευτεί. Έτσι λοιπόν η κανονική διατροφή και η αντιμετώπιση των άλλων ασθενειών σίγουρα περιορίζει τις προσβολές. Επίσης η μεταφορά των μελισσοσμηνών σε περιοχή που δεν έχουμε μελιτώματα και η τροφοδοσία τους με σιρόπι 1:1 για ένα μήνα θα βοηθήσει αποτελεσματικά. Δεν πρέπει να ξεχνάμε, ειδικά στις ασθένειες που δεν μπορούμε να επέμβουμε κατασταλτικά, την επιλογή ανθεκτικών στην ασθένεια στελεχών καθώς και την αλλαγή βασίλισσας που να προέρχεται από μελισσοσμήνος που παρουσιάζει αντοχή ή έστω ανοχή. Μέτρα τέλος που μπορεί να βοηθήσουν στην αυτοθεραπεία του μελισσιού είναι, η επίπαση με θειάφι που διώχνει τις άρρωστες χωρίς να βλάπτει τις υγιείς, η προσθήκη 2% θειικού χαλκού στο σιρόπι τροφοδοσίας και η χορήγηση 50 mg νικοτινικού και 200mg ασκορβικού οξέος ανά lt σιροπιού και κυψέλη.

63 9) ΣΗΨΑΙΜΙΑ Αίτιο Το αίτιο της ασθένειας είναι το βακτήριο Bacillus apisepticus. Συμπτώματα-Διάγνωση-Βιολογία Το βακτήριο αυτό εισχωρεί από το αναπνευστικό σύστημα, διαπερνά τα τοιχώματα της τραχείας και εισέρχεται στο κυκλοφορικό σύστημα καταστρέφοντας την αιμολέμφο, το χρώμα της οποίας από διαυγές γίνεται γαλακτώδες. Το χρώμα της αιμολέμφου είναι και το χαρακτηριστικότερο σύμπτωμα για την διάγνωση που βέβαια για να είναι ακριβής απαιτείται εργαστηριακός έλεγχος. Τα υπόλοιπα συμπτώματα είναι κοινά αφού παρατηρείται μεγάλη θνησιμότητα ενήλικων μελισσών, φουσκωμένη κοιλιά και δυσεντερία, ενώ πολλές μέλισσες σέρνονται έξω από την κυψέλη προσπαθώντας να πετάξουν. Αντιμετώπιση Μια σημαντική λεπτομέρεια που μας βοηθάει στην αντιμετώπιση της ασθένειας είναι ότι πρόκειται για μια δευτερογενή νόσο, που ακολουθεί την Νοζεμίαση ή την Τραχειακή ακαρίαση. Έτσι καταπολεμώντας τις δύο πρώτες αποφεύγουμε την μόλυνση από την σηψαιμία. Βοηθητικά δρα η βιταμίνη C (250gr σε 1lt σιρόπι και διαβροχή των πλαισίων).

64 10) ΡΙΚΕΤΣΙΩΣΗ Αίτιο Μια ακόμα ασθένεια που δεν προκαλείται από μόνη της αλλά ακολουθεί συνήθως την τραχειακή ακαρίαση είναι η ρικετσίωση που οφείλεται σε παθογόνα που ονομάζονται ρικέτσιες. Συμπτώματα-Διάγνωση-Βιολογία Οι ρικέτσιες προσβάλλουν τα λιπώδη κύτταρα, καθώς και άλλους ιστούς, κυρίως όμως την αιμολέμφο των ενήλικων μελισσών. Τα συμπτώματα είναι παρόμοια της σηψαιμίας και η διάγνωση γίνεται μόνο εργαστηριακά. Αντιμετώπιση Αντιμετωπίζεται έμμεσα με την αντιμετώπιση άλλων ασθενειών κυρίως της τραχειακής ακαρίασης. Επίσης καλό είναι να αποφεύγεται η υπερβολική υγρασία.

65 11) ΑΜΟΙΒΑΔΩΣΗ Αίτιο Το αίτιο της ασθένειας, που προσβάλει το ουρητικό σύστημα των μελισσών είναι μια αμοιβάδα (Malpighamoeba melleficae) Συμπτώματα-Διάγνωση-Βιολογία Με τον καθαρισμό του χώρου το παράσιτο εισέρχεται στο πεπτικό σύστημα με τη μορφή κύστεων. Εκκολαπτόμενες οι κύστες γίνονται αμοιβάδες, οι οποίες προχωρούν και μπαίνουν στα ουρικά κανάλια, όπου προσκολλώνται και απομυζούν αιμολέμφο. Στους χώρους αυτούς αναπαράγονται δημιουργώντας μεγάλο αριθμό κύστεων, ένα μέρος των οποίων περνάει στον εντερικό σωλήνα και αποβάλλεται με τα κόπρανα. Τα συμπτώματα είναι ίδια με τη νοζεμίαση γι αυτό και η μακροσκοπική διάγνωση είναι δύσκολη έως αδύνατη. Αντιμετώπιση Για να αντιμετωπισθεί η ασθένεια ισχύουν όλα τα προληπτικά μέτρα που γίνονται για την νοζεμίαση, ενώ η απολύμανση φαίνεται να αποτελεί μια απαραίτητη διεργασία. 12) ΑΣΠΕΡΓΙΛΩΣΗ Ή ΛΙΘΩΔΗΣ ΓΟΝΟΣ

66 Αίτιο Η ασθένεια προκαλείται από τον μύκητα Aspergillus flavus. Συμπτώματα-Διάγνωση-Βιολογία Πρόκειται για τη μοναδική ασθένεια των μελισσών που μεταφέρεται με τα σπόρια και στον άνθρωπο. Τα σπόρια του μύκητα προσβάλουν το γόνο πριν καλυφθεί. Ο θάνατος επέρχεται μέσα στα σκεπασμένα κελιά. Το πεθαμένο σώμα της προνύμφης παίρνει ένα κιτρινοπράσινο χρώμα (σποριοποίηση του μύκητα), μουμιοποιείται και δεν αποσπάται εύκολα από τα τοιχώματα του κελιού, αντίθετα με τη μούμια της ασκοσφαίρωσης. Οι ενήλικες μέλισσες όταν προσβληθούν πεθαίνουν από έκκριση δηλητηριωδών τοξινών. Η ασθένεια αναπτύσσεται καλύτερα σε συνθήκες μάλλον υψηλών θερμοκρασιών (27-40οC) και αυξημένης σχετικής υγρασίας. Αντιμετώπιση Για την καταπολέμηση θα πρέπει να καταφύγουμε στα γενικά μέτρα υγιεινής, σπουδαιότερο των οποίων είναι το λιώσιμο των κηρήθρων, αφού σε θερμοκρασία 60οC για ½ ώρα τα σπόρια του μύκητα καταστρέφονται. Αυτό που πρέπει να προσέξουμε είναι ότι ο μελισσοκόμος πρέπει να φορά μάσκα που να προστατεύει στόμα και μύτη, γιατί όπως προαναφέρθηκε, μπορεί να μολυνθεί και ο ίδιος με σοβαρό ερεθισμό της μύτης των ματιών και της βλεννογόνου επιφάνειας της στοματικής κοιλότητας. 13) ΚΗΡΟΣΚΟΡΟΣ Αίτιο Πρόκειται για τις προνύμφες των λεπιδοπτέρων Galleria mellonela (μεγάλος κηρόσκορος) και Achroia grisella (μικρός κηρόσκορος).

67 Συμπτώματα-Διάγνωση-Βιολογία Τα ενήλικα θηλυκά αποθέτουν τα αυγά τους σε χαραμάδες ή σχισμές αδύνατων μελισσιών, από τον Μάιο μέχρι τον Οκτώβριο. Οι προνύμφες που βγαίνουν διασκορπίζονται μέσα στη κυψέλη ανοίγοντας στοές στις κηρήθρες. Χαρακτηριστικό είναι ότι αφήνουν πίσω τους ένα μεταξένιο νήμα (Εικ.13). Τρέφονται με μέλι, κερί, αλλά κυρίως με γύρη και υπολείμματα του γόνου μέσα στο κελί (επιδερμίδες νυμφών), ενώ αγαπημένα μέρη των εντόμων είναι οι αποθηκευμένες κηρήθρες και μέσα στην κυψέλη αυτές οι κηρήθρες που δεν καλύπτονται από μέλισσες (συνηθισμένο φαινόμενο σε αδύνατα μελίσσια). Η ανησυχία που προκαλείται μέσα στις κυψέλες μπορεί να οδηγήσει και σε λιποταξία. Να σημειωθεί ότι ο μικρός κηρόσκορος εκτός των παραπάνω, συγκρατεί με τα μεταξένια νήματα τις χρυσαλίδες της μέλισσας, οι οποίες κατά την ενηλικίωσή τους δεν μπορούν να βγουν από τα κελιά τους. Οι μέλισσες μοιάζουν σαν πνιγμένες με το κεφάλι τεντωμένο προς τα εμπρός και με την προβοσκίδα προς τα έξω. Αντιμετώπιση Για την καταπολέμηση του κηρόσκορου το πρώτο που πρέπει να γίνει ώστε να προφυλαχθεί το μελισσοκομείο είναι να διατηρούνται δυνατά μελίσσια. Καλός καθαρισμός των τμημάτων της κυψέλης και η αποθήκευση των κηρήθρων σε ψυχρά μέρη με θερμοκρασίες μικρότερες των 10οC, ολοκληρώνουν τα μέτρα προφύλαξης. Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι συνθήκες ψύξης (θ<5οc για 20 ημέρες) ή κατάψυξης (θ<-7οc για 4 ώρες), καταστρέφουν τον κηρόσκορο. Στο ίδιο αποτέλεσμα φτάνουμε με υψηλές θερμοκρασίες (46οC για 80 λεπτά).

68 Κατασταλτικά μέτρα είναι ο υποκαπνισμός με θειάφι (Ανά 3 σκεπασμένους ορόφους με κηρήθρες καίγονται 50-70gr θειαφιού. Ακολουθεί δεύτερη εφαρμογή μετά 10 ημέρες και τρίτη μετά ημέρες), εξάτμιση οξικού οξέος (Με τον ίδιο τρόπο αφήνουμε να εξατμιστούν 250ml οξικού οξέος 80%) και τα σκευάσματα του βακτηρίου Bacillus thurigiensis. Συμπληρωματικά στα παραπάνω, υπάρχει η εμπειρία ενός φίλου και εδώ και 20 χρόνια επαγγελματία μελισσοκόμου. Ο θείος Βησσαρίων μου είπε ότι όταν ρώτησε τυχαία διάφορες γιαγιάδες για το τί χρησιμοποιούσαν ενάντια στο σκόρο που έτρωγε τα ρούχα παλιά όταν δεν είχαν ναφθαλίνη, όλες του απαντούσαν καρόφλα μάναμ. Και σε νέα ελληνικά: καρυδόφυλλα. Βάζανε δηλαδή ανάμεσα στις κουβέρτες και τα ρούχα φύλλα καρυδιάς και ποτέ, κατα τα λεγόμενα τους, δεν είχανε πρόβλημα με το σκόρο. Δοκίμασε κι αυτός πέρυσι σε μια κυψέλη, στην οποία έβαλε από κάτω μπόλικα φύλλα καρυδιάς, δύο πατώματα κηρύθρες, και φύλλα καρυδιάς από πάνω. Δίπλα άφησε μια κυψέλη με κηρύθρες μέσα χωρίς φύλλα καρυδιάς. Το αποτέλεσμα αφού πέρσε το καλοκαίρι ήταν στην κυψέλη χωρίς φύλλα καρυδιάς φάγανε και τα ξύλα όπως χαρακτηριστικά μου είπε, ενώ στην άλλη ούτε γρατζουνιά! (από το μπλογκ Περικλής ο Πατεντιάρης) 14) ΜΕΛΙΣΣΟΨΕΙΡΑ Αίτιο Πρόκειται για ένα πολύ μικρό εντομάκι (1,5Χ9mm) χωρίς φτερά με το όνομα Braula coeca (Εικ.14). Συμπτώματα-Διάγνωση-Βιολογία Δεν παρασιτεί στις μέλισσες, αλλά τις ενοχλεί κλέβοντας τις τροφές τους από τις οποίες ζει. Προτιμά να βρίσκεται πάνω στη βασίλισσα και τις νέες μέλισσες παραμάνες, χωρίς να αποκλείεται να τη συναντήσουμε και σε παλιές εργάτριες ή κηφήνες ειδικά κατά τους χειμερινούς μήνες, όταν ο αριθμός των μελισσόψειρων είναι πολύ μεγάλος. Η χειρότερη ζημιά που μπορεί να προκαλέσει είναι να ασκήσει τέτοια ενόχληση στη βασίλισσα, που τελικά την οδηγεί σε εξάντληση και μέσα στο χειμώνα σε θάνατο. Μαζί με τη βασίλισσα χάνεται συνήθως και το μελίσσι.

69 Τελευταία η μελισσόψειρα δεν αποτελεί ιδιαίτερο πρόβλημα, μάλλον εξαιτίας της ιδιαίτερης προσοχής των μελισσοκόμων για τη βαρρόα. Αντιμετώπιση Σε περίπτωση που γίνει αντιληπτή η παρουσία της, απομακρύνεται εύκολα με καπνό τσιγάρου ή με ένα σπιρτόξυλο στην άκρη του οποίου υπάρχει βαμβάκι με κολλώδη ουσία (ακόμα και μέλι). 15) ΆΛΛΟΙ ΕΧΘΡΟΙ. Εν συντομία αξίζει να αναφερθούν και κάποιοι άλλοι εχθροί των οποίων ο βιολογικός κύκλος δεν έχει και τόσο άμεση σχέση με τη μελισσοκοινωνία. Οι αρκούδες, οι οποίες είναι ικανές να καταστρέψουν ολόκληρο μελισσοκομείο προκειμένου να φάνε μέλι, μπορούν να μείνουν μακριά από τις κυψέλες, αν τοποθετηθεί περίφραξη με ηλεκτρισμό ή ένα κασετόφωνο με συνεχή μουσική ή ακόμη και γαυγίσματα σκύλου. Να σημειωθεί εδώ ότι τα μελίσσια που καταστρέφονται από αρκούδες αποζημιώνονται από το κράτος. Οι σφήκες (Vespa orientalis και V. crabo) αποτελούν ένα σοβαρό εχθρό αφού επιτίθονται στα μελίσσια αναζητώντας, όχι μόνο μέλι και γύρη, αλλά κυρίως τις ίδιες τις μέλισσες, τις οποίες σκοτώνουν για να εξασφαλίσουν πρωτεϊνούχο τροφή. Η αντιμετώπισή τους δεν είναι και τόσο εύκολη υπόθεση. Το καλύτερο είναι να μπορέσουμε να εντοπίσουμε και να σκοτώσουμε τις μάνες-σφήκες τέλος φθινοπώρου, όταν ετοιμάζονται να διαχειμάσουν ή νωρίς την άνοιξη πριν δραστηριοποιηθούν και αρχίσουν να γεννούν. Επίσης παγίδες με προσελκιστικό κιμά, ψάρι, έντερα κλπ, πρέπει να υπάρχουν στο μελισσοκομείο από νωρίς την άνοιξη. Η νεκροκεφαλή (Acherontia atropos), είναι μια μεγάλη νυκτόβια πεταλούδα, που ενοχλεί το μελίσσι προσπαθώντας να τραφεί με μέλι. Ο μελισσοκόμος αυτό που μπορεί να κάνει είναι

70 να περιορίσει το άνοιγμα της εισόδου ενώ οι μέλισσες όταν την εντοπίσουν όχι απλά τη θανατώνουν αλλά τρυπούν τη κοιλιά της και παίρνουν όλο το μέλι τους πίσω. Οι μελισσοφάγοι και τα χελιδόνια τρώνε μέλισσες κατά το πέταγμά τους, γι αυτό και αποτελούν εχθρούς του μελισσοκομείου. Δεν υπάρχει βέβαια τρόπος αντιμετώπισης παρά μόνο η απομάκρυνση του μελισσοκομείου. Τα μυρμήγκια είναι πολύ ενοχλητικά για τις μέλισσες μέχρι σημείου λιποταξίας. Μπαίνουν σε μεγάλους αριθμούς μέσα στις κυψέλες, δαγκώνουν και κόβουν φτερά και πόδια μελισσών και θανατώνουν νεαρές μέλισσες. Αναφέρεται ότι φύλλα τομάτας που τοποθετούνται μεταξύ του εσωτερικού και του εξωτερικού σκεπάσματος απομακρύνουν τα μυρμήγκια. Τα ποντίκια τέλος είναι ένας σοβαρός εχθρός αφού μερικές χρονιές είναι ικανά να προκαλέσουν σημαντικές ζημιές. Μπαίνουν μέσα στην κυψέλη συνήθως για να ξεχειμωνιάσουν, αφού εκεί βρίσκουν ζεστασιά και τροφή. Μια απλή πρακτική για να αποφύγουμε τα ποντίκια είναι να στενέψουμε την είσοδο της κυψέλης ειδικά ως προς το ύψος.

71 Οι κυριότεροι εχθροί του μελισσιού (Από το Βασίλη Λιάκο) Η μέλισσα στα διάφορα στάδια της ανάπτυξής της, είναι εκτεθειμένη σε διάφορους εχθρούς. Μερικοί απ' αυτούς προσβάλλουν απ' ευθείας την ίδια τη μέλισσα, άλλοι καταστρέφουν τις κηρήθρες, τις προμήθειες, ακόμη και την κυψέλη και διαταράσσουν με διάφορους τρόπους τη ζωή του μελισσιού. Οι εχθροί αυτοί ανήκουν σε διάφορες τάξεις και είναι πολυάριθμοι. Στη συνέχεια θα αναφερθούμε μόνο σ αυτούς που παρουσιάζουν σημαντικό ενδιαφέρον για την Ελλάδα. Ο κηρόσκορος Ο κηρόσκορος είναι ο σημαντικότερος εχθρός της μέλισσας. Κάθε χρόνο καταστρέφει μεγάλο αριθμό κηρήθρων, είτε στις αποθήκες, όπου φυλάγονται για να χρησιμοποιηθούν όταν χρειασθεί, είτε στα εξασθενισμένα από διάφορες αιτίες μελίσσια. Το πιο σημαντικό είδος η Galleria melonella, ο μεγάλος κηρόσκορος. Eίναι μια πεταλούδα που έχει μήκος 7-17mm. Λιγότερο σημαντική είναι μια μικρότερη πεταλούδα η Achroia grisella ή μικρός κηρόσκορος. Galleria melonella Α προνύμφη Β ενήλικο Προνύμφη της Galleria mellonella

72 Η Galleria mellonella είναι δραστήρια από τον Απρίλιο μέχρι τον Οκτώβριο ή και αργότερα. Οι ωχρόλευκες προνύμφες της ανοίγουν στοές στην κηρήθρα κοντά στο μέσο διάφραγμα, όπου τρέφονται και μεγαλώνουν προστατευμένες από τις μέλισσες. Κάθε προνύμφη ανοίγει τη δική της στοά. Καλύπτουν τις στοές μ' ένα αραχνούφαντο μεταξένιο ιστό, που αφήνουν πίσω τους. Επάνω στον ιστό βρίσκονται κολλημένα τα κόπρανά τους. Η προνύμφη για να αναπτυχθεί έχει ανάγκη από πρωτεϊνούχες τροφές, που τις βρίσκει στη γύρη, στα κουκούλια και στα υπολείμματα της τροφής του γόνου, που υπάρχουν στις παλιές μαύρες κηρήθρες. Για το λόγο αυτό δείχνει ιδιαίτερη προτίμηση σ' αυτές, ενώ προσβάλλει πολύ λίγο τις φρεσκοκτισμένες. Η γκαλλέρια προσβάλλει όλα τα μελίσσια.. Στα δυνατά οι εργάτριες εντοπίζουν τις προνύμφες, και τις σκοτώνουν. Οι προκαλούμενες απώλειες είναι ασήμαντες και συνήθως δε γίνονται αντιληπτές. Μερικές φορές στην περιφέρεια κάποιων κηρήθρων με σφραγισμένο γόνο, είναι δυνατό να παρατηρηθούν λίγα αποσφραγισμένα κελιά στη σειρά, που περιέχουν νεκρές νύμφες σε διάφορα στάδια εξέλιξης. Στα άρρωστα και τα αδύνατα μελίσσια αντίθετα, oι απώλειες είναι σημαντικές και τα συμπτώματα χαρακτηριστικά. Ο περιορισμένος αριθμός των μελισσών δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τις πολυάριθμες προνύμφες της G. melonella. Ανενόχλητες αυτές ανοίγουν στοές προς κάθε κατεύθυνση. Καταστρέφουν τις κηρήθρες και τις προμήθειες, παρενοχλούν το μελίσσι, και προκαλούν μεγάλες ή μικρές απώλειες στο γόνο. Με τις στοές που ανοίγουν στο σφραγισμένο γόνο, καταστρέφουν τα κελιά και προκαλούν το θάνατο των νυμφών σε διάφορα στάδια νύμφωσης. Πολλές από τις νύμφες στα κελιά αυτά ενηλικιώνονται, αποσφραγίζουν το κελί τους. αλλά δεν κατορθώνουν να βγουν απ αυτό.

73 Αριστερά κουκούλια, δεξιά ενήλικο άτομο Galleria mellonella Απώλειες στις αποθηκευμένες κηρήθρες Στις κυψέλες που έχασαν για οποιαδήποτε αιτία τον πληθυσμό τους, κυρίως όμως στις αποθήκες, που φυλάσσονται οι κηρήθρες που δε χρησιμοποιούνται, η Galleria προκαλεί κάθε χρόνο μεγάλες καταστροφές. Αν δεν παρθούν προληπτικά μέτρα ή αυτά είναι ανεπαρκή, η καταστροφή είναι πολύ γρήγορη. Αντιμετώπιση του κηρόσκορου

74 Καταπολέμηση του κηρόσκορου στο μελίσσι Διατηρούμε δυνατά μελίσσια. Καταπολεμούμε τις ασθένειες και εξαλείφουμε κάθε αιτία, που μπορεί να προκαλέσει την εξασθένιση του μελισσιού. Αφαιρούμε από το μελίσσι τις κηρήθρες που δεν καλύπτονται από μέλισσες. Απομακρύνουμε τις παλιές κηρήθρες, καθαρίζουμε συχνά τον πυθμένα της κυψέλης και στοκάρουμε τις σχισμές και τις χαραμάδες. Αντικαθιστούμε τις βασίλισσες, σε μελίσσια που μας φαίνονται ιδιαίτερα ευαίσθητα στον κηρόσκορο, με άλλες από ανθεκτικότερα. Μετά την ανακάλυψη της δυνατότητας καταπολέμησης του κηρόσκορου με την τοξίνη του Βacillus thurigensis, που είναι αβλαβής για τις μέλισσες, είναι δυνατό να ψεκάσουμε τις προσβλημένες κηρήθρες με υδατικό διάλυμα του σκευάσματος Β-401. Μέτρα προστασίας των αποθηκευμένων κηρήθρων Οι κηρήθρες που δε χρησιμοποιούνται, πρέπει να αποθηκεύoνται σε καθαρές αποθήκες, με καλό αερισμό, χωρίς υγρασία και με χαμηλή θερμοκρασία.. Αν η θερμοκρασία του περιβάλλοντος είναι μεγαλύτερη των 170C, οι κηρήθρες πρέπει να προστατευθούν με φυσικές ή βιολογικές μεθόδους ή με χημικά μέσα Προστασία των κηρήθρων με φυσικές μεθόδους α) Απολύμανση σε θερμοθαλάμους. Έκθεση των κηρήθρων επί 80 λεπτά στους 460C καταστρέφεί όλα τα στάδια ανάπτυξης του εντόμου. Στους 490C αρκούν μόνο 40 λεπτά. Ο χρόνος έκθεσης υπολογίζεται από τη στιγμή που η θερμοκρασία φτάνει στους απαιτούμενους βαθμούς. Η μέθοδος είναι δυνατό να εφαρμοσθεί σε θερμοθαλάμους με ρυθμιζόμενη και ομοιόμορφη θερμοκρασία σ όλο το χώρο. Για την αποφυγή δημιουργίας περιοχών με υψηλότερη θερμοκρασία, είναι αναγκαία η παρουσία ανεμιστήρα που θέτει σε κυκλοφορία τον αέρα. Το κερί λειώνει στους 640 C, σε θερμοκρασίες όμως μεταξύ 490 και 640C οι κηρήθρες μαλακώνουν και τα κελιά είναι δυνατό να παραμορφωθούν. Για τους παραπάνω λόγους είναι προτιμότερο να χρησιμοποιείται η θερμοκρασία των 460C και οι κηρήθρες να χειρίζονται με προσοχή. Τα πλαίσια τοποθετούνται στο θερμοθάλαμο στοιβαγμένα κανονικά μέσα σε πατώματα και δεν αφαιρούνται από εκεί πριν κρυώσουν. Απολυμαίνονται μόνο άδειες ή με πολύ λίγο μέλι κηρήθρες. β) Απολύμανση σε χαμηλές θερμοκρασίες. Οι χαμηλές θερμοκρασίες καταστρέφουν όλα τα στάδια του εντόμου. Όσο χαμηλότερη είναι η θερμοκρασία τόσο μειώνεται ο χρόνος έκθεσης της κηρήθρας σ' αυτή. Στη θερμοκρασία των -120C απαιτείται έκθεση επί 3 ώρες. Στη θερμοκρασία των -70C απαιτείται έκθεση επί 4,5 ώρες Στη θερμοκρασία των 00C απαιτείται έκθεση επί 4 ημέρες. Στη θερμοκρασία των +50C απαιτείται έκθεση επί 10 ημέρες. Οι κηρήθρες πρέπει να χειρίζονται με προσοχή γιατί στις πολύ χαμηλές θερμοκρασίες καθίστανται εύθραυστες και καταστρέφονται εύκολα.

75 Οι κηρήθρες που έχουν απολυμανθεί με οποιοδήποτε τρόπο, για να προφυλαχθούν στη συνέχεια πρέπει να τοποθετηθούν σε χώρους που δεν μπορούν να εισέλθουν ενήλικα άτομα (πεταλούδες). Επίσης δεν τοποθετούνται ποτέ μαζί με κηρήθρες που δεν απολυμάνθηκαν Η διατήρηση των απολυμασμένων κηρήθρων σε στεγανούς από τις πεταλούδες χώρους δεν είναι πάντοτε δυνατή. Για το λόγο αυτό πολλοί επαγγελματίες προτιμούν να διατηρούν τις κηρήθρες σε χώρους, που η θερμοκρασία διατηρείται σταθερά στους 100C. Η μέθοδος είναι εύχρηστη και αποτελεσματική. Βιολογικές μέθοδοι Ψεκασμός των κηρήθρων με διάλυμα σκευασμάτων, που έχουν ως δραστική ουσία την τοξίνη του Bacillus thurigensis. Τα σκευάσματα B-401 και Certan είναι αρκετά αποτελεσματικά και προστατεύουν τις κηρήθρες επί 2-4 μήνες, όταν χρησιμοποιούνται σε κηρήθρες που αποθηκεύονται σε θερμοκρασίες μικρότερες των 300C. Σε υψηλότερες θερμοκρασίες οι σπόροι του βακίλου χάνουν γρήγορα τη βιωσιμότητά τους και η αποτελεσματικότητα των σκευασμάτων μειώνεται. Χημικά μέσα Η αντιμετώπιση του κηρόσκορου, για αρκετά χρόνια, στηρίχθηκε παγκόσμια στη χρήση ατμιζόντων ή καπνογόνων εντομοκτόνων, όπως το παραδιχλωροβενζένιο το διβρωμιούχο αιθυλένιο, η ναφθαλίνη και άλλα. Η χρήση των οποίων έχει απαγορευθεί, επειδή αφήνουν σημαντικές ποσότητες καταλοίπων στο μέλι. Τα χημικά μέσα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σήμερα είναι: α) Το διοξείδιο του άνθρακος Για την απολύμανση των κηρήθρων με διοξείδιο του άνθρακος απαιτείται αεριοστεγανός χώρος με θερμοκρασία περίπου 380 C και σχετική υγρασία 50%. Μέσα στο χώρο αυτό συγκέντρωση διοξειδίου του άνθρακος 98% σκοτώνει όλα τα στάδια του κηρόσκορου σε 4 ώρες. Εκτός του ότι οι συνθήκες αυτές δεν είναι εύκολο να πραγματοποιηθούν από μεμονωμένους μελισσοκόμους, το κόστος της απολύμανσης είναι πολύ υψηλό (Williams 1997). β) Θείο ( ανυδρίτες του θείου) Είναι εύκολο στην εφαρμογή και δίνει καλά αποτελέσματα, μόνο αν εφαρμόζεται κάθε τρεις εβδομάδες, επειδή οι καπνοί του δεν σκοτώνουν τα αυγά. Δοσολογία: Καίγονται γραμμάρια θείου σε χώρο ενός κυβικού μέτρου ή 15 γραμμάρια σε στοίβα των 6 πατωμάτων.

76 Σφήκες Με την ονομασία σφήκες χαρακτηρίζονται στην Ελλάδα, έντομα που ανήκουν στις οικογένειες Vespidae και Sphegidae. Σε περιοχές με ήπιο κλίμα και ιδιαίτερα χρονιές με μαλακό χειμώνα, ο αριθμός τους γίνεται τόσο μεγάλος ώστε να προξενούν σημαντική μείωση του πληθυσμού και της παραγωγής ολόκληρων μελισσοκομείων. Βιολογία των σφηκών Οι σφήκες είναι κοινωνικά έντομα, ζουν σε αποικίες, που είναι δυνατό να έχουν μέχρι και 2000 κατοίκους. Κτίζουν τη φωλιά τους συνήθως σε προφυλαγμένους χώρους, σε κοιλότητες μέσα στη γη, ή σε κοιλότητες βράχων, δένδρων, τοίχων κλπ. Η φωλιά τους αποτελείται από "κηρήθρες" με εξάγωνα κελιά, κατασκευασμένες όμως από χαρτί, το οποίο φτιάχνουν οι σφήκες από ξύλο, που ζυμώνουν με το σάλιο τους μέχρι να γίνει πολτός. Οι κηρήθρες αυτές είναι παράλληλες, κρεμασμένες η μία κάτω από την άλλη. Έχουν κελιά μόνο στην κάτω επιφάνεια και περιβάλλονται όλες από ένα εξωτερικό περίβλημα από χαρτί, το οποίο από κάτω αφήνει άνοιγμα είσοδο για τη φωλιά. Την άνοιξη όταν η θερμοκρασία γίνει ευνοϊκή, γονιμοποιημένα θηλυκά άτομα, οι "βασίλισσες", που διαχείμασαν κρυμμένες στη γη, ψάχνουν και βρίσκουν κατάλληλο μέρος, για να δημιουργήσουν η κάθε μία την αποικία της. Η "βασίλισσα" κτίζει μόνη της τα πρώτα κελιά και αρχίζει την ωοτοκία πριν συμπληρωθεί το κτίσιμο τους. Περιποιείται μόνη της το γόνο, μέχρι να αναπτυχθούν οι νέες σφήκες, που είναι εργάτριες και στη συνέχεια περιορίζεται μόνο στην ωοτοκία.

77 Η συλλογή τροφής και νερού το κτίσιμο της φωλιάς, η εκτροφή του γόνου και άλλες εργασίες γίνονται από τις εργάτριες, που δημιουργούνται σε διαδοχικές γενεές στη διαρκώς αυξανόμενη αποικία. Στις αρχές του φθινοπώρου, οι εργάτριες κτίζουν στην περιφέρεια των κηρήθρων μεγαλύτερα κελιά, στα οποία εκτρέφονται "βασίλισσες" και κηφήνες. Οι "βασίλισσες" θα γονιμοποιηθούν αλλά δεν θα επιστρέψουν στη φωλιά τους, θα βρουν κατάλληλο χώρο να κρυφτούν και να διαχειμάσουν. Η παλαιά βασίλισσα θα πεθάνει και η αποικία σιγά θα χαθεί. Την επόμενη άνοιξη, όσες "βασίλισσες διαχειμάσουν, θα δημιουργήσουν νέες αποικίες ". Οι ενήλικες σφήκες τρέφονται με χυμούς φρούτων και άλλες τροφές. O γόνος τους για να αναπτυχθεί έχει ανάγκη από ζωικές πρωτεΐνες, τις οποίες οι σφήκες προμηθεύονται από το κρέας σφαγίων, ψαριών κλπ, που βρίσκουν εκτεθειμένα, ή από διάφορα έντομα. Πηγή κρέατος αποτελούν και οι θώρακες των μελισσών, τις οποίες οι σφήκες είτε βρίσκουν νεκρές, είτε επιτίθενται έξω ή ακόμη και μέσα στην κυψέλη.

78 Αντιμετώπιση των σφηκών Οι μέλισσες έχουν αναπτύξει διάφορους μηχανισμούς άμυνας ενάντια στις σφήκες και όταν τα μελίσσια είναι δυνατά, αντιστέκονται σ' αυτές με επιτυχία. Γίνονται συνήθως ευάλωτες στα μέσα του καλοκαιριού, που ο πληθυσμός των μελισσιών παρουσιάζει φυσιολογική μείωση, ενώ αντίθετα των σφηκών αυτή την περίοδο φτάνει στο μέγιστο. Στις περιοχές όπου οι σφήκες προξενούν κάθε χρόνο απώλειες, πρέπει να παίρνονται μέτρα για την αντιμετώπισή τους. Διατήρηση δυνατών μελισσιών και περιορισμός της εισόδου της κυψέλης με δικτυωτό διάφραγμα. Περιορισμός του αριθμού των σφηκών που υπάρχουν στην περιοχή με: Καταστροφή των βασιλισσών, πριν από το κτίσιμο της φωλιάς τους. Ο εντοπισμός τους δεν είναι εύκολος. Τοποθέτηση σφηκοπαγίδων νωρίς την άνοιξη. Εντοπισμό και καταστροφή της σφηκοφωλιάς. Τοποθέτηση παγίδων. Παρασκευή δολωμάτων.

79 Αεθίνα ή μικρό σκαθάρι Η Αεθίνα (Aethina tumida) είναι ο πιο πρόσφατος εχθρός που διαπιστώθηκε στη μέλισσα Apis mellifera. Είναι ένα μικρό καστανό κολεόπτερο με μέγεθος ίσο περίπου με το 1/3 του σώματος της εργάτριας μέλισσας. Διαπιστώθηκε αρχικά σe αφρικάνικες φιλές, σε περιοχές νότια της Σαχάρας, όπου ενδημεί, χωρίς να έχει επιπτώσεις στη ζωή των μελισσιών. Το 1998 διαπιστώθηκε στη Φλώριδα των Η.Π.Α. όπου και αναφέρθηκαν σημαντικές ζημίες στα μολυσμένα μελίσσια. Η Αεθίνα έχει διαπιστωθεί επίσης στον Καναδά, την Αυστραλία, την Αίγυπτο και την Πορτογαλία, χωρίς όμως να αναφερθούν αξιόλογες ζημίες. Στην Ελλάδα δεν έχει διαπιστωθεί.

80 Προνύμφη Ενήλικο Προνύμφες Αεθίνα Επιδημιολογία. Η εξάπλωση του εντόμου γίνεται ενεργητικά και παθητικά. Ενεργητικά μπορεί να μεταναστεύσει σε μικρά σμήνη και να εισβάλει σε μελίσσια, που βρίσκονται σε απόσταση χιλιομέτρων, καθοδηγούμενο από τις οσμές των μελισσών. Παθητικά μεταδίδεται σε μεγάλες αποστάσεις με τη μεταφορά μελισσιών και μελισσοκομικών προϊόντων καθώς και τη μεταφορά φρούτων και λαχανικών.

81 Βιολογία. Το ενήλικο έντομο ζει στη φύση, τρεφόμενο με φυτικές τροφές και κυρίως φρούτα. Εισέρχεται στην κυψέλη για να ωοτοκήσει και να εξασφαλίσει για τους απογόνους του τις απαραίτητες συνθήκες διατροφής. Τα αυγά του εκκολάπτονται σε λίγες ημέρες και οι μικρές λευκόχρωμες προνύμφες κατευθύνονται στις κηρήθρες όπου τρέφονται με μέλι, γύρη αλλά και γόνο. Όταν συμπληρώσουν την ανάπτυξή τους, εγκαταλείπουν τις κηρήθρες, εξέρχονται από την κυψέλη και εισέρχονται στο έδαφος για να νυμφωθούν και να ενηλικιωθούν. Αν το έδαφος είναι σκληρό αποτυγχάνουν να εισέλθουν σ αυτό και πεθαίνουν. Όσες καταφέρουν να ενηλικιωθούν, ζουν στη φύση τρεφόμενες με φυτικές τροφές μέχρι να συζευχθούν. Τα θηλυκά άτομα μετά τη σύζευξη προσπαθούν να βρουν κατάλληλο μέρος για να εναπωθέσουν τα αυγά τους. Ο χώρος αυτός μπορεί να είναι μια κυψέλη, τα σκεύη μελιτοεξαγωγής ή μια αποθήκη φρούτων. Προκαλούμενη ζημία: Η παθογόνος δράση του σκαθαριού εκδηλώνεται μόνο στις ευρωπαϊκές φυλές της Apis mellifera και μάλιστα περιορίζεται μόνο στα αδύνατα μελίσσια. Η ζημία προκαλείται κυρίως από τη δράση των προνυμφικών σταδίων, τα οποία εξασθενίζουν τα μελίσσια με την κατανάλωση τροφών και την καταστροφή του γόνου. Καταστρέφουν τις κηρήθρες, ανοίγοντας τρύπες και στοές στα τοιχώματα των κελιών και στο μέσο διάφραγμα. Μολύνουν με τα περιτώματά τους το μέλι, προκαλούν ζύμωση με αποτέλεσμα αυτό να ξινίζει, να αποκτά δυσάρεστη οσμή και γεύση και να καθίσταται ακατάλληλο για κατανάλωση. Στα έντονα μολυσμένα μελίσσια προκαλείται ανησυχία, πιθανόν εξ αιτίας της δυσάρεστης οσμής του σάλιου που παράγουν οι προνύμφες. Η ανησυχία αυξάνει προοδευτικά και είναι δυνατό να οδηγήσει μέχρι και την εγκατάλειψη της κυψέλης. Αντιμετώπιση

82 Η Αεθίνα δεν αποτελεί σημαντικό εχθρό των μελισσών και μπορεί να αντιμετωπισθεί αποτελεσματικά με τη λήψη μέτρων όπως: 1. Επιλογή μελισσιών με αυξημένη αμυντική και εξυγιαντική συμπεριφορά. Με απλούστερα λόγια μελισσιών που παρεμποδίζουν την είσοδο και τη διασπορά του σκαθαριού μέσα στην κυψέλη. 2. Διατήρηση δυνατών μελισσιών. Η Αεθίνα προσβάλει ελάχιστα τα δυνατά μελίσσια. Η παρουσία δυνατών μελισσιών στα επαγγελματικά μελισσοκομεία είναι το Α και το Ω για την επίτευξη υψηλής παραγωγής. Αποτελεί ταυτόχρονα και τον καλύτερο τρόπο αντιμετώπισης του σκαθαριού. 3. Εγκατάσταση των μελισσοκομείων σε περιοχές με συμπαγές έδαφος, όπου αδυνατούν οι προνύμφες να εισέλθουν στο έδαφος και να νυμφωθούν. 4. Υποδειγματική καθαριότητα στο χώρο και τα σκεύη μελιτοεξαγωγής. 5. Τοποθέτηση παγίδων μπροστά από τις κυψέλες ή στις εισόδους τους ώστε να παγιδευτούν οι προνύμφες που εγκαταλείπουν την κυψέλη και να θανατωθούν. 6. Χρήση παγίδων για την παγίδευση ενηλίκων ατόμων. Χρήση εντομοκτόνων. Δεδομένου ότι η Αεθίνα δεν αποτελεί για την ώρα κίνδυνο για την ευρωπαϊκή μελισσοκομία, δεν υπάρχουν στη Ευρώπη εγκεκριμένα φάρμακα γι αυτό το σκοπό. Στις Η.Π.Α. Υπάρχει εγκεκριμένο φάρμακο για τη χρήση μέσα στην κυψέλη, καθώς και εντομοκτόνα τα οποία ενσωματώνονται στο έδαφος μπροστά από τις κυψέλες, για τη θανάτωση των προνυμφών, που εισέρχονται σ αυτό για να νυμφωθούν.

83 !"# $ % &!&"$ ($'# ( ).,..., M.Sc.,. papgvet@yahoo.gr,! " «#$»,! % % "!! %. &! ' % %! ( '$ % %, 3 $!! ) %. #, $, :! %, % %, %!*! " * "!!$! % %. + " $ %! $ % " % (. 1). ", % '!! ),., " % $!!$ % %. 1: - "%.. ( ',!. $ *, ( ) %., * '$!, $! " %%, %! $ "! $!. % ) $ % * $ ) ". % * "$ "! " $, " " * *. / $ " ', $ ) * *. / ), * *.

84 ) " $!%$! $%, '% % $ % % % * (. 2). 2:! % *!%.! "( )! ".! "(!!!%, * ' $!! " ",, $. + ) $ ) %! "! '!!!., % "( "!%$. ' % %, $ "( '% ) *$., "( ( *, ".. %! $! % *!.. "!( $.!,!!$, ( % $. ) $, )) $ % *! )) )..!, ', ( ".! " *.. * %, " $ $%.. ))! ( * $. / * $, (.,!!, "(! '%, *..! *" $!%$!. % %. &,!,!!.,, "%!%,! '!$. ) *+# *!# $ &&'# %#! $ ( % *.!% %., (! %! % '!.., ) " " ) '. $ % )! ". * %.

85 ,) *+# *!# $,$*".!, '.! $.. % % $. $ % ). $ ) (.3).," '' " % *., *( " :! *. $ %. ' % *. *. 0! * (. 4).!$ ). 3: $ ) '% ). ) *+# *!# $ - $'# *"#. % $.!!., % % (! % '. % % *, "%!. *) *+# *!# $ *..! $.... 4: 0 *.

86 / )0 )/ 0) 1) +!* %! " * "!. $! ) '!$ ' (. 5).,! ", *' "! "$. % % '!$ '. + $ (! % %$ " " $ $!%! '%!, " " $! "$ " $. 5:!! '!$ '. ) 2 "$, ' ) $ % "$, "! )! '$. "! *, "% $ %.. $, " $!% $! $! % ". ) *!!% ) $. %!% (!!$ "$ *$ ' "$ % ' %, * ". % *$ % *, ',. 1 ",!., ) " 2-3,! % '% "%% % *! " (. '% ) *$, % * " " ' %. 1 $ %, " " )! % * " $ $ ). ",, $ ' '. % " $ ),!$!,,!. "$, " $ "! $ " $ % % "$ "(, $ "$. " $ $ (! ). % " $, % )!! "$ ' " ",,! " ". + % " " $!! $ %!,!! '$.

87 2 $,, %., % " ", *!$!!.,! )!$!. %!,!!, $ "! " "$.! % "!!$.,, % % % ". *(,! "$, %!: 0 * ) "!! %!. 0 %! %! % %! % )%! "$ ). 0! "! "$ " $ %. 0!! ). 0! *!, $. %!% (! " $ % *$ '! *,! $ * "%!,!! 3 ' $!!. 0 ( *!% (! " $ %, * )! $. " $, )! % * $ $. 0 $ "$ " $ "! $ " $ % % "$ "(. % $ $ "%. 0 ( *. $ $! % $ "! "$.,, "! '!!$. ((3 1. Atkins, E. L., D. Kellum, and K. W. Atkins "Integrated pest management strategies for protecting honey bees from pesticides." Amer. Bee Jour. 118 (8): 542-3; Atkins, E. L., R. L. MacDonald, and E. A. Greywood- Hale "Repellent additives to reduce pesticide hazards to honey bees: Field tests." Environ. Ent. 4 (2): Barnett E. A. and Fletcher M. R., The poisoning of animals from the negligent use of pesticides. Proceedings British Crop Protection Council - Pests and Diseases, 1: Charrière, J.-D., Hurst J., Imdorf A. and Fluri P Bienenvergiftung. Mitteilung Nr. 36. Agroscope Liebefeld-Posieux Eidg. Forschungsanstalt fur Nutztiere und Milchwirtschaft (ALP). 5. Fletcher M. and Barnett L Bee pesticide poisoning incidents in the United Kingdom. Bulletin of Insectology 56 (1): Greig-Smith P. W., Thompson H. M., Hardy A. R., Bew M., Findlay E. and Stevenson J. H Incidents of poisoning of honeybees (Apis mellifera) by agricultural pesticides in Great Britain Crop Protection, 13:

88 7. Johansen, C. A. & D. F. Mayer Pollinator Protection: A Bee & Pesticide Handbook. Wicwas Press, Cheshire, CT. 8. 4, #., , Mayer, D. F., C.A. Johansen, & C. R. Baird How to Reduce Bee Poisoning from Pesticides. Western Region Extension Publication 15, Washington State University. 10. Tomlin C. D. S. (Ed.), The Pesticide Manual. Twelfth Edition, British Crop Protection Council.

89 !"!# $!% & ' '"$( ($)# ).,..., M.Sc.,. "! #. $ ", # %,! & # # &!! #. ' (#! # (! )., # (, )# )!#! ( # * & (. $!,,! #, ), (!! &! #. $ ) "(., (#! #, ( - " # # "( #. ' 90 &,. + )! & #., '! ,,!! &, #( &&, ". ' "" & &#: ) & #, ") ( (, ) (# #, ) #! # #, ( " # ( " #, ) ( " (!#,! #,! # # #. (, # ".

90 $,!( # ( ) :,,,, ", )),!., ". $! "".!# (,. &, ),! &#,, ",! ( ( #. + #( ' & #( (42%) " (29%) (,!# 1). #(! (. #.! ".,$!-!(" $ "! # ". ' & "(..!$)! -"(#! (!, endosulfan, & #.!-+ $ ( #,, & (! (!! ( & #.!,!! & &, " &!#! (. *+$ 1:!! ' -. ''!()# %!# $! &.. # ".,#( / $ ) #, #!# # #. $ ( #, " &!, # #!. $!!!( &. /,. $ ), (!!.

91 ' # &!, ( )! ( ". +, & #,! (! #! ". ' & & $'+ '$+# $( &. + # # %., #. $ (! # & -& $( &!. + &! (, ( %# &!! (. $( & '$&0! -$&, #( & ) (!.,, 3 & "( (! ( ).

92 (# 1 $"- I. 1+# 2!(& # $ # &. ( ( # ) #.! #. 2, 4-D (Weed-B-Gone*) abamectin (Zephyr*) acephate (Orthene*) azinphos-methyl (Guthion*) bifenthrin (Capture*) carbaryl (Sevin*) carbosulfan (Advantage*) chlormephos (Dotan*) chlorpyrifos (Lorsban*, Dursban*) cyfluthrin (Baythroid*) d-phenothrin (Sumithrin*) demeton-s-methyl (Metasystox (i)* (50-% Premix)) diazinon (Spectracide*) dichlorvos (DDVP) dicrotophos (Bibrin*) dimethoate (Cygon*, De-Fend*) esfenvalerate (Asana* XL) ethion (tech) (Ethanox*) etrimfos (Ekamet*) fenitrothion (Sumithion*) fenpropathrin (Farmatox*) fensulfothion (Dasanit*) fenthion (Baytex*) fenvalerate (DSMO) (Belmark*) flucythrinate (Pay-Off*) fonofos (Dyfonate*) heptachlor lindane (Lindane) malathion (Malathion 50*, Malathion ULV) methamidophos (Monitor*, Tamaron*) methidathion (Supracide*) methiocarb (Mesurol*) methyl parathion (Penncap-M*) mevinphos (tech) (Phosdrin*) monocrotophos (Azodrin*) naled (Dibrom*) omethoate (Folimat*) oxydemethon-methyl (Metasystox- R*) oxydisulfoton (Disyston S*) parathion (Bladan*) permethrin (Ambush*, Pounce*) phosmet (Imidan*) phosphamidon (Dimecron*) propoxur (Baygon*) pryazophos (Afugan*) resmethrin (Chrysron*) tetrachlorvinphos (Gardona*) tralomethrin (Scout X-TRA*) (# 2 $"- II. )!# 2!(& # $ #. ' ( # (! # # ( # (. acetochlor (Acenit*) aclonifen (Challenge*) allethrin (Pynamin*) alphacypermethrin (Fastac*) ametryn (Evik*) bromopropylate (Acarol*) cinmethylin (Argold*) crotoxyphos (Ciodrin, Decrotox*) DCPA (Dacthal*) diphenamid (Dymid*) disulfoton (DiSyston*, Ekanon*) fluvalinate (tau-fluvalinate) (Mavrik*, Spur*) formetanate hydrochloride (Carzol*) mancozeb (Manzate*, Dithane*, Fore*) methanearsonic acid (MAA) neburon (Granurex*, Propuron*) pebulate (Tillam*) phorate (Geomet*, Thimet*) pirimiphos-methyl (Acetellic*) sethoxydim (Poast*) sulfosate (Touchdown*) endosulfan (Thiodan*) terbufos (Counter*) endrin (Hexadrin*) thiocyclam hydrogen oxalate (Evisect*) ethoprop (Mocap*) thiodicarb (Larvin*, Nivral*) flufenoxuron (Cascade*) triforine (Denarin*, Funginex*)

93 (# 3 $"- III. *!(%# 2!(". $ #! (!. 2, 4-D butoxyethyl ester (Aqua- Kleen*) 2, 3, 5-T (2, 3, 5-T) alachlor (Lasso*) aldicarb (Temik*) aldoxycarb (Standak*) alloxydim sodium (Kusagard*) amitraz (Taktic*) amitrole (Kytrol*) ammoniacal copper sulfate (Copac*) anilazine (Dyrene*) anthraquinone (Corbit*) atrazine (tech) (AAtrex*) maneb (Manex*) azadirachtin (Margosan-O*) azamethiphos (Alfacron*) azocyclotin (Peropal*) Bacillus thuringiensis (Gnatrol*) benomyl (Benlate*) bantazon (Basagran*) bitertanol (Baycor*) Bordeaux mixture (Nutra-Spray*) bromacil (Hyvar*) bromadiolone (Boot Hill*, Maki*) bromofenoxim (Faneron*) (WP) bromoxynil (Emblem*) buminafos (Trakephon*) bupirimate (Nimrod*) butylate (Sutan+*) butylate (Anelda* Plus) captfol (Haipen*) captan (Captanex*) carbendazim (Delsene*) carbetamide (Carbetamex*) carboxin (Vitavax*) chinosol (Beltanol L*) chloramben (Amniben*) chloranil (Chloranil) chlorbromuron (Maloran*) chlordimeform (Chlordimeform) chlorflurenol (Maintain A*) chloridazon (Pyramin*) chlormequat chloride (Cycocel*) chlorobenzilate (Benzilan*) chlorophacinone (Caid*, Rozol*) chloropicrin (Chlor-O-Pic*) chlorothalonil (Bravo*) chlorotoluron (Dicuran*) chloroxuron (Tenoran*) chlorpropham (Taterpex*, Bud Nip*) clofentezine (Apollo* SC) copper oxide (Nordox*) copper oxychloride (form) (Recoup*) cyanazine (Bladex*) cycloate (Ro-Neet*) cycloxydim (Focus*) cyhexatin (Metaran*) cyproconazole (Sentinel*) fuberidazole (Fuberidazol) furalaxyl (Fongarid*) gibberellic acid (ProGibb*, Gibrel*) glyodin (Glyodin) glyphosate (Round-Up*) glyphosate (Pondmaster*) guazatine (Kenopel*) indole-3-butyric acid (Hormodin*) iprodione (Chipco*) isopropalin (Paarlan*) isoproturon (Alon*) lenacil (Venzar*) linuron (Lorox*) MCPA (Chiptox*, Weedar*) MCPB (Thistrol*) mecoprop (Propal*) mecoprop-p (Duplosan* KV) MEMC (Bagalol*) mepiquat chloride (Pix*) metalaxyl (Ridolim*) metalaxyl (Apron*, Subdue*) metaldehyde (Slug N Snail*) methamitron (Goltix*) methazole (Probe*) methoxychlor (Marlate*-EC Nontoxic, Dusts toxic) methyl bromide (Meth-O-Gas*) metiram (Polyram* DF) metobromuron (Patoran*) metolachlor (Dual*, Pennant*) metoxuron (Dosanex*) metribuzin (Sencor*) monalide (Potablan*) monolinuron (Aresin*) MSMA (Diumate*, Daconate*) nabam (Spring-Bak*) napropamide (Devrinol;*) neptalam acid (Alanap*) naptalam (Alamap*-L, Rescue*) nicotine (Nicotine) nitralin (Planavin*) nitrapyrin (N-Serve*) nitrofen (Nip*, Tok*) norflurazon (Evital*, Predict*) nuarimol (Trimdal*) oryzalin (Surflan*) ovex (Sappiran*) oxycarboxin (Plantvax) oxyfluorfen (Goal*) oxythioquinox (Morestan*) paraquat (Gramoxone*, Starfire*) PCNB (Terrachlor*, Turfcide*) pendimethalin (Prowl*) phenmedipham (spin-aid*, Betanal*) picloram (Grazon*, Tordon*) phosalone (Asovene*, Zolone*) pirimicarb (Pirimor*) PMA (Unisan*) prochloraz (Abavit*, Omega*)

94 dalapon (Dalacide*) daminozide (B-Nine*) dazomet (Basamid*) DCNA (Botran*) desmetryn (Semeron*) dibromochloropropane (Nemagon*) dicamba (Banvel*) dichlobenil (Casoron*) dichlofenthion (form) (VC-13 Nemacide*) dichloroprop-p (Duplosan* DP) dichlorprop (Polymone*) diclofop-methyl (Hoelon* 3EC) dicofol (Kelthane*) dienochlor (Pentac*) diflubenzuron (Dimilin*) dikegulac sodium (Atrimmec*) dimethirimol (Milcurb*) diniconazole-m (Spotless*) dinocap (Karathane*) diquat dibromide (Reward*) dithianon (Delan*) dithiocarbamates (Metam-sodium, Dithane*) diuron (Seduron*) dodemorph acetate (E.C.) (Meltatox*) dodine (Melprex*) endothall (Entothal*) epoxiconazole (OPUS*) ethephon (Cerone*) ethidimuron (Ustilan*) ethion (Ethiol*) ethirimol (Ethirimol) ethofumesate (Nortron*) ethylfluralin (Sonalan*) fenaminosulf (Lesan*) fenamiphos (Nemacur*) fenarimol (Rubigan*) fenfuram (Pano-ram*) fenpropimorph (Funbas*) fentin hydroxide (Brestanid*) fenuron (Fenuron) ferbam (Carbamate*) fluometuron (Cotoran*) fluorodifen (Preforan*) fluoroglycofen (Complete*) folpet (Folpan*) fosamine ammonium (Krenite*) procymidone (Sumilex*) profluralin (Tolban*) prometon (Pramitol*) pronamide (Kerb*) propachlor (Ramrod*) propam (Birgin*) prometryn (Caparol*) propamocarb hydrochloride (Banol*, Prevex*) propargite (Comite*, Omite*) propazine (Milo-Pro*, Primatol* P) propineb (Airone*, Antracol*) prothiocarb (Previcur*) pyrethrins (EC toxic, sprays, repellant effects) pyridate (Tough*) pyroquilon (Coratop*, Fongorene*) quinlorac (Facet*) quizalofop-ethyl (Assure*) rotenone (Prentox*, Prenfish) ryania (Natur-Gro R-50) sabdilla (Sabdilla) sethoxydim (Poast*, Vantage*) simazine (Princep*) sulfur (Uniflow*, Sulfox*, Cosan*) TCA (TCA) terbacil (Sinbar*) terbumetron (Caragard*) terbutryn (Terbutrex*) tetradifon (Tedion*) thiabendazole (Arbortect*, Mertect*) thiophanate-methyl (Pinnacle*) thiram (AAtack*, Chipco*) triadimefon (Bayleton*) triadimenol (Baytan*) tribufos (Folex*, DEF*) trichlamide (Hataclean*) trichlorfon (Dipterex*, Proxol*) triclopyr (Garlon*, Pathfinder*, Remedy*) trietrazine (Trietrazine) trifluralin (Treflan*) triphenyltin hydroxide (Brestanid*) validamycin A (Validacin) vernolate (Vernam*) vinclozin (Curalan*, Ornalin*) warfarin (Co-Rax*, Cov-R-Tox*) WSSA (Herbisan* 5 EXD, Sulfasan*) zineb (Cuprothex*)

95 Τα νεο-νικοτινοειδή εντομοκτόνα, οι γενετικά τροποποιημένες καλλιέργειες και οι ατμοσφαιρικοί ρύποι: Πόσο αθώα μπορούν να θεωρηθούν ως προς την επίδρασή τους στο παρόν και στο μέλλον της μελισσοκομίας; Δρ Φανή Χατζήνα, Εντεταλμένη Ερευνήτρια Μαρία Κωσταρέλου, MSc, Εντεταλμένη Ερευνήτρια Ινστιτούτο Μελισσοκομίας Ο οικονομικός και οικολογικός ρόλος των μελισσών είναι δεδομένος και γνωστός σε όλους. Τα 2/3 περίπου της παγκόσμιας παραγωγής τροφής στηρίζονται στην υπηρεσία της επικονίασης, στην οποία κατά κύριο λόγο συμβάλλει η μέλισσα. Από την άλλη η μελισσοκομία αποτελεί ένα πολύ ζωντανό και παραγωγικό κλάδο της αγροτικής οικονομίας της χώρας μας. Η Ελλάδα είναι πρώτη σε πυκνότητα μελισσοσμηνών και τέταρτη σε παραγωγή μελιού ανάμεσα στις χώρες της Ευρώπης. Για να μπορέσει όμως να διατηρηθεί και να βελτιωθεί η προσφορά αυτή της μέλισσας στο οικοσύστημα και στο ευ ζειν της κοινωνίας μας χρειάζονται δεδομένα επί των σημαντικών επιπτώσεων και σε ορισμένες περιπτώσεις νεοφανών παραγόντων που καθορίζουν ή επηρεάζουν την υγεία, τη συμπεριφορά και εν τέλει την παραγωγικότητα των μελισσών. Τα τελευταία χρόνια έχουμε γίνει μάρτυρες μιας καταφανούς μείωσης των μελισσοσμηνών ιδιαίτερα στις ΗΠΑ, Αυστραλία αλλά και χώρες της Ευρώπης. Το φαινόμενο αυτό γνωστό ως Σύνδρομο Κατάρρευσης των Μελισσών έχει

96 ΕΘΙΑΓΕ 26 / 27 πάρει ανησυχητικές διαστάσεις. Οι γνωστές ασθένειες, οι ιώσεις, η νέα μορφή της νόσου της Νοσεμίασης, οι δηλητηριάσεις από φυτοφάρμακα, η ατμοσφαιρική ρύπανση, οι αρνητικές επιπτώσεις των γενετικά τροποποιημένων καλλιεργειών, τα ηλεκτρομαγνητικά πεδία, οι κλιματικές μεταβολές και η ανθεκτικότητα των παρασίτων στα θεραπευτικά σκευάσματα, είναι οι παράγοντες που εξετάζονται από τους επιστήμονες ως αίτια του φαινομένου. Δύο από τους βασικούς παράγοντες που εξετάζονται ως προς την αθωότητά τους σε σχέση με τις επιβλαβείς επιδράσεις στις μέλισσες είναι τα φυτοπροστατευτικά σκευάσματα (ειδικότερα τα νεο-νικοτινοειδή) και οι τοξίνες που παράγονται από τα γενετικά τροποποιημένα φυτά (GMO), όπως ο αραβόσιτος και το βαμβάκι (γνωστά ως Bt ποικιλίες). Πολλά πειραματικά δεδομένα αποδεικνύουν ότι οι μέλισσες συμπεριφέρονται ως τρελές επισκέπτριες μετά από επίδραση τέτοιων ουσιών. Η πιο απλή και ορατή επίδραση είναι η απώλεια του προσανατολισμού και η μείωση της μνήμης και μάθησης. Τι να την κάνεις μια μέλισσα που ζει, αλλά χάνεται ή δε θυμάται πού συνέλεξε τροφή χθες; Τι να την κάνεις μια μέλισσα που ζει αλλά η καρδιά της είναι κατεστραμμένη, και άρα δεν είναι ικανή για πτήση και συλλογή τροφής; Επιπλέον, το επιβαρυμένο περιβάλλον και οι αυξημένοι ατμοσφαιρικοί ρύποι θεωρούνται ως ένας ακόμα παράγοντας που δρα συνεργιστικά στην αλλαγή της συμπεριφοράς των μελισσών ή τη μείωση των πληθυσμών τους. Τα νέας μορφής φυτοπροστατευτικά σκευάσματα γνωστά ως νεο-νικοτινοειδή Το θέμα της επίδρασης των φυτοπροστατευτικών ουσιών και ιδιαίτερα των εντομοκτόνων στις μέλισσες είχε πάντα ιδιαίτερη σημασία, περιέργως όμως οι συγκεκριμένες μελέτες είναι σπάνιες στη χώρα μας. Οι φαρμακοβιομηχανίες γνωρίζουν το πρόβλημα αυτό και τους κινδύνους που δημιουργούνται από τα προϊόντα τους στις μέλισσες και γι αυτό σε κάθε φαρμακευτικό σκεύασμα φροντίζουν να αναγράφεται η πιθανή τοξικότητά του στη μέλισσα. Ωστόσο υπάρχουν πολλά στοιχεία που δείχνουν στην πράξη δυσμενείς επιδράσεις ακόμη και από τη σωστή χρήση ορισμένων τέτοιων εντομοκτόνων. Ενδεικτικές αναφορές: τα φυτοπροστατευτικά προϊόντα μπορούν είτε να δράσουν άμεσα και να προκαλέσουν δηλητηριάσεις στις μέλισσες ή αλλαγή στη συμπεριφορά τους (π.χ. επιθετικότητα) είτε να δράσουν έμμεσα/ δευτερογενώς και να προκαλέσουν υποθερμία, μείωση της ικανότητας μάθησης και μνήμης, μείωση ικανότητας προσανατολισμού, θάνατο στο γόνο. Η νέα γενιά των εντομοκτόνων, αυτών που χρησιμοποιούνται για να επενδύεται ο σπόρος του φυτού, θεωρούνται περισσότερο αποτελεσματικά και λιγότερο τοξικά. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα των νεο-νικοτινοειδών είναι το imidacloprid, το οποίο εμφανίζεται με διάφορα εμπορικά ονόματα όπως Admire, Gaucho, Confidor και Premise. Το imidacloprid έχει χαμηλή τοξικότητα για τον άνθρωπο και είναι περισσότερο ασφαλές από πολλά οργανοφωσφορικά, ενώ αντιθέτως είναι ιδιαίτερα τοξικό για πολλά μυζητικά έντομα. Γι αυτούς τους λόγους το imidacloprid είναι αρκετά διαδεδομένο. Οι μέλισσες θεωρούνται ευαίσθητες στις τοξικές δράσεις του imidacloprid. Η παρασκευάστρια εταιρεία είχε ανακοινώσει το 1997, ότι οι αρνητικές συνέπειες του imidacloprid στις μέλισσες εμφανίζονται πάνω από το όριο των 5000 ppb. Εντός τριών χρόνων, η ίδια εταιρεία αναθεώρησε την άποψή της αυτή μειώνοντας συνεχώς τα όρια σε μερικά ελάχιστα ppb (στοιχεία από την επιτροπή τοξικολογίας του Γαλλικού Υπουργείου Γεωργίας και Αλιείας, Νοέμβριος 2000). Οι παρατηρήσεις των μελισσοκόμων για τρελές μέλισσες σε περιοχές που έχουν ψεκαστεί με imidacloprid, επιβεβαιώνονται και από μελέτες που κατέδειξαν πως μέλισσες εκτεθειμένες σε imidacloprid είχαν μειωμένη ικανότητα αναζήτησης τροφής, μειωμένη ικανότητα κατανάλωσης τροφής και μειωμένη ενεργητικότητα στην κυψέλη. Από μια σειρά δραστικών εντομοκτόνων, το clothianidin πρώτο και στη συνέχεια το imidacloprid ήταν τα πλέον τοξικά στις μέλισσες με βάση τις τιμές του LD 50 (θανατηφόρα συγκέντρωση για το 50% των ατόμων). Τριάντα μόνο λεπτά μετά από τη χορήγηση imidacloprid σε τροφή, η οσφρητική ικανότητα των μελισσών ελαττώθηκε αισθητά, ενώ συγχρόνως έγινε αντιληπτή η αλλαγή στη λειτουργία των νευρώνων του εγκεφάλου της μέλισσας. O εγκέφαλος της μέλισσας είναι ένα σύνολο νευρώνων που δεν υπερβαίνουν σε συνολικό μέγεθος το κεφάλι μιας καρφίτσας. Το σχήμα τους είναι σαν δύο ενωμένα μανιτάρια και για το λόγο αυτό ονομάζονται μανιταροειδή σώματα -mushroom bodies και η λειτουργία τους συνδέεται στενά με τις ικανότητες μάθησης και μνήμης της μέλισσας. Οι μέλισσες χάνουν επίσης την ικανότητα ανίχνευσης της οσμής μετά από χορήγηση imidacloprid σε τροφή. Μελέτες στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης από τον Καθ. κ. Θεοφιλίδη και τους συνεργάτες του (Εργ. Φυσιολογίας Ζώων, Τμ. Βιολογίας) έχουν δείξει την επίδραση συγκεκριμένων φυτοφαρμάκων (συμπεριλαμβανομένου του Gaucho- imidacloprid) στη λειτουργία της καρδιάς και του αναπνευστικού ρυθμού της μέλισσας. Η καρδιά της μέλισσας είναι περισσότερο ευαίσθητη στην επίδραση των φυτοφαρμάκων και η λειτουργία της σταματά σε δοσολογίες που η καρδιά του βατράχου δε δείχνει καμία αντίδραση. Επιπλέον μελέτες Γάλλων ερευνητών επιβεβαιώνουν την επιβλαβή δράση του imidacloprid στη μέλισσα, είτε μέσω αυξημένης θνησιμότητας είτε μέσω μεταβολών συμπεριφοράς. Αντίθετα, μελέτες που έγιναν για λογαριασμό της εταιρείας Bayer αλλά και μερικές άλλες δε δείχνουν καμία αρνητική επίδραση του imidacloprid ή παρόμοιων εντομοκτόνων στις μέλισσες. Το χρονικό των απωλειών των μελισσών στην κοιλάδα του Ρήνου την άνοιξη 2008, ανέδειξε το πρόβλημα που προκαλείται από ένα ακόμα νεο-νικοτινοειδές της Bayer, το

97 clothianidin, το οποίο δρα παρόμοια με το imidachloprid. Οι πεθαμένες, έρπουσες και ετοιμοθάνατες μέλισσες που βρέθηκαν στους πυθμένες και στις εισόδους μπροστά από τις κυψέλες παρουσίασαν τυπικά συμπτώματα τοξίκωσης. Ο αυξανόμενος αριθμός αναφορών για απώλειες έδειξε καθαρά την ύπαρξη ενός εκτεταμένου προβλήματος που προερχόταν από τη σπορά του καλαμποκιού. Οι τοξικολογικές αναλύσεις των μελισσών επιβεβαίωσαν την ύπαρξη του εντομοκτόνου clothianidin. Σπόροι καλαμποκιού επενδεδυμένοι με clothianidin χρησιμοποιήθηκαν εναντίον του σκουληκιού Western Corn Rootwarm το οποίο είναι νέος εχθρός για την περιοχή. Δυστυχώς, πολλοί παράγοντες συνέβαλαν στην καταστροφή αυτή, και ο σπουδαιότερος ήταν ότι ο σπόρος, τουλάχιστον μερικώς, δεν ήταν σωστά επενδεδυμένος και η δραστική ουσία δεν είχε προσκολληθεί καλά με αποτέλεσμα κατά τη σπορά να προκληθεί σκόνη τοξική για τις μέλισσες. Επίσης, η γύρη που αποθηκεύτηκε στις κυψέλες ήταν ρυπασμένη με το φάρμακο αυτό με αποτέλεσμα ο θάνατος των μελισσών να συνεχίζεται και μετά την άνθηση. Για το λόγο αυτό και με απόφαση του Υπουργείου Γεωργίας του Γερμανικού αυτού κρατιδίου, συλλέχθηκαν και καταστράφηκαν οι κηρήθρες με γύρη από τα μελισσοσμήνη που έδειξαν συμπτώματα τοξίκωσης. Συνολικά, περίπου μελισσοσμήνη από περίπου 700 μελισσοκόμους υπέστησαν πολύ σοβαρές απώλειες στους πληθυσμούς τους. Τι συνέβη σε πολλά κράτη από το 1999 και μετά; Το λάθος της Bayer στη Γαλλία ανάγκασε τη γαλλική κυβέρνηση να αναστείλει την άδεια κυκλοφορίας του Gaucho για δύο χρόνια ( ). Από τότε και μετά υπήρξαν διαφορετικές αποφάσεις κάθε φορά για το συγκεκριμένο σκεύασμα και την καλλιέργεια στόχο. Το 2004 απαγορεύτηκε η χρήση των σκευασμάτων που περιείχαν fipronil, ένα άλλο νικοτινοειδές, αρκετά διαδεδομένο. Από το 2006 το Gaucho δεν εφαρμόζεται τελικά στη Γαλλία σε καλλιέργειες καλαμποκιού και ηλίανθου. Το 2008 η Σλοβενία απαγόρεψε τη χρήση 5 σκευασμάτων που περιέχουν imidacloprid και clothianidin. Το Μάιο 2008, η Γερμανία απαγόρεψε τη χρήση 8 σκευασμάτων που περιείχαν imidacloprid και thiamethoxan, ενός ακόμα εντομοκτόνου της ίδιας κατηγορίας. Το Σεπτέμβριο του 2008, η ιταλική κυβέρνηση ανέστειλε τη χρήση όλων των σκευασμάτων που περιέχουν imidacloprid, clothianidin, fipronil και thiamethoxan. Στην Ελλάδα, προς το παρόν, δεν έχουν γίνει αντίστοιχες μελέτες στη μελισσοκομική πράξη, και δεν έχει παρθεί κανένα προληπτικό μέτρο, η ανησυχία των μελισσοκόμων ωστόσο είναι έκδηλη (π.χ. διάβημα από το Μελισσοκομικό Σύλλογο Ν. Πέλλας ο Μέγας Αλέξανδρος στο Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων, 06/05/2005). Τα παραπάνω εντομοκτόνα χρησιμοποιούνται σε ένα ευρύ φάσμα καλλιεργειών (βαμβάκι, καλαμπόκι, ηλίανθο, καπνό, πατάτα, ελαιοκράμβη), από τις οποίες το βαμβάκι και η ελαιοκράμβη αποτελούν σημαντικές πηγές τροφής των μελισσών και στην Ελλάδα. Οι γενετικά τροποποιημένες καλλιέργειες Η χώρα μας, μαζί με άλλες ευρωπαϊκές χώρες (Αυστρία, Ουγγαρία), πρωτοστατεί στην απαγόρευση εισαγωγής τέτοιων καλλιεργειών. Σε συναντήσεις που διοργάνωσε ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Ασφάλειας Τροφίμων (EFSA) η χώρα μας προσπάθησε να αποτρέψει την είσοδο της καλλιέργειας γενετικά τροποποιημένου αραβοσίτου. Στη σχετική συζήτηση τέθηκε το θέμα Δυσμενής επίδραση γενετικά τροποποιημένου αραβοσίτου στις μέλισσες ως ένα από τα σημεία αιχμής, καθόσον η επίδραση αυτή φαίνεται να είναι πιθανή. Πού στηρίζεται όμως η χώρα μας όταν δεν υπάρχουν καθόλου σχετικά ελληνικά δεδομένα; Πρόσφατες ερευνητικές εργασίες δείχνουν καθαρά την αρνητική επίδραση της τοξίνης CryAb, που περιέχει ο γενετικά τροποποιημένος αραβόσιτος στη μέλισσα και ιδιαίτερα στην ικανότητα επικοινωνίας, στην ικανότητα μάθησης και στη δραστηριότητα της συλλογής τροφής, π.χ. μεταλλαγμένη σόγια που δόθηκε ως τροφή σε νεαρές μέλισσες είχε πολύ μεγάλη επίδραση στην ανάπτυξη των υποφαρυγγικών τους αδένων (είναι οι αδένες που παράγουν το βασιλικό πολτό). Επίσης, η ίδια τοξίνη, όταν χορηγήθηκε σε αναπτυσσόμενες μορφές μελισσών (προνύμφες), προκάλεσε μείωση της σωματικής μάζας και θάνατο. Αντίθετα, άλλες εργασίες δε δείχνουν δυσμενείς επιδράσεις των Bt τοξινών στις μέλισσες, όμως δεν αναφέρονται στην ίδια τοξίνη, στις ίδιες ποσότητες, και στην ίδια διάρκεια πειραματισμού. Η επίδραση της τοξίνης στη μέλισσα μπορεί να μην είναι αρνητική όταν δίνεται για μικρό χρονικό διάστημα, αλλά μπορεί να έχει πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα και τελείως διαφορετικά όταν δίνεται για μεγάλο χρονικό διάστημα όπως συμβαίνει σε πραγματικές συνθήκες αγρού. Επιπλέον, η επιβαρυμένη γύρη και το νέκταρ που αποθηκεύονται στην κυψέλη χρησιμοποιούνται για πολύ καιρό μετά τη λήξη της συλλογής τροφής από τη

98 ΕΘΙΑΓΕ 28 / 29 μεταλλαγμένη καλλιέργεια. Οι μακροπρόθεσμες αυτές συνέπειες δεν έχουν ουσιαστικά μετρηθεί μέχρι τώρα για καμία καλλιέργεια ή τύπο τοξίνης. Οι ατμοσφαιρικοί ρύποι Τα μανιταρώδη σώματα του εγκεφάλου της μέλισσας και καταστροφή μέρους τους μετά από επίδραση υδροξυουρίας σε προνύμφες (από Giurfa, 2003). Η καμπύλη αντίδρασης της καρδιάς της μέλισσας, του βατράχου και ενός σκαθαριού στην εφαρμογή διαφορετικών δοσολογιών του 2,4- Dichlorophenoxyacetic acid (από Papaefthimiou et al, 2002). Η επίδραση της ρύπανσης της ατμόσφαιρας στις μέλισσες είναι κάτι νέο στην επιστημονική έρευνα και την οικοτοξικολογία. Η επίδραση αυτή είναι δυνατό να μελετηθεί, δεδομένου ότι οι μέλισσες είναι εξαιρετικοί βιοδείκτες, οι οποίοι απορροφούν υψηλά ποσά περιβαλλοντικών ρυπαντών και έχει αποδειχτεί πως βιοσυσσωρεύουν νιτρικά και βαρέα μέταλλα καθώς επίσης και ραδιενεργές ουσίες. Έχει παρατηρηθεί ότι οι συγκεντρώσεις των ρύπων ήταν αυξημένες στις νεκρές μέλισσες κατά τη διάρκεια πειραμάτων τους και ότι σε μη ρυπογόνο περιβάλλον το χρώμιο, ο μόλυβδος και το νικέλιο παραμένουν στην επιφάνεια του σώματος των μελισσών και δεν απορροφώνται, αντίθετα ο μόλυβδος απορροφάται από τους ιστούς του σώματος όταν οι μέλισσες εκτίθενται επαναλαμβανόμενα σε ρυπογόνο περιβάλλον. Ποια είναι όμως τα αποτελέσματα μιας τέτοιας απορρόφησης των ατμοσφαιρικών ρυπαντών; Δυστυχώς δεν υπάρχουν ερευνητικά δεδομένα. Έχοντας κατανοήσει την ανάγκη έρευνας επί των επιδράσεων των νεο-νικοτινοειδών εντομοκτόνων και των γενετικά τροποποιημένων καλλιεργειών, καθώς και της επίδρασης των ατμοσφαιρικών ρύπων, το Ινστιτούτο Μελισσοκομίας του ΕΘΙΑΓΕ, το Εργαστήριο Γεωργικής Ζωολογίας και Εντομολογίας (ΓΠΑ), το Εργαστήριο Παθολογικής Ανατομικής και το Εργαστήριο Παρασιτολογίας & Παρασιτικών Νόσων (Κτηνιατρική Σχολή, ΑΠΘ), το Εργαστήριο Φυσιολογίας Ζώων (Τμήμα Βιολογίας, ΑΠΘ) και το Εργαστήριο Τοξικολογικού Ελέγχου Γεωργικών Φαρμάκων (Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο), συνεργάζονται στο πλαίσιο ερευνητικού προγράμματος του ΥΠΑΑΤ (ΚΑΝ 797/04) με τίτλο Μελέτη της επίδρασης των γενετικά τροποποιημένων καλλιεργειών, των φυτοπροστατευτικών ουσιών και των ατμοσφαιρικών ρύπων στη μελισσοκομία. Στόχος του προγράμματος είναι η διερεύνηση των άμεσων, έμμεσων αλλά και δευτερογενών αρνητικών επιπτώσεων των προαναφερθέντων παραγόντων στην υγεία, ανάπτυξη, παραγωγικότητα και συμπεριφορά των μελισσών προκειμένου η χώρα μας να έχει δικά της πρωτογενή στοιχεία που θα της επιτρέψουν όχι μόνο να αντιμετωπίζει τα σχετικά θέματα σε διεθνή fora (βλ. συζητήσεις ενώπιον της European Food Safety Authority - EFSA), αλλά και για να είναι σε θέση να διαχειριστεί τα προβλήματα αυτά προς όφελος της ελληνικής μελισσοκομίας. Στη συζήτησή μας με την EFSA, αρνητικό γεγονός αποτελεί ότι δεν έχουμε ως χώρα ερευνητικά δεδομένα περί των αιτιάσεων που βασιζόμαστε για την απαγόρευση εισόδου των γενετικά τροποποιημένων καλλιεργειών στην Ελλάδα. Προκειμένου να διερευνηθούν οι παράγοντες που προκαλούν μεγάλες απώλειες και εξασθένιση στα μελισσοσμήνη της Ευρώπης, η ΕFSA αλλά και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο με πρόσφατο ψήφισμά του (πρόταση ψηφίσματος Β6-0579/2008 της ) παρακινεί τα κράτη μέλη να προχωρήσουν σε σχεδιασμό προγραμμάτων ελέγχου των απωλειών, συγκέντρωση στοιχείων για τα επόμενα χρόνια και σύγκρισή τους με τα στοιχεία που έχουν ήδη παρουσιαστεί από την ΕFSA αλλά και την ανάληψη ερευνητικών εργασιών σε σχέση με την επίδραση των νεο-νικοτινοειδών στις μέλισσες και την αδειοδότηση για την εμπορική τους διακίνηση. Πληροφορίες: Ινστιτούτο Μελισσοκομίας, Ν. Μουδανιά Χαλκιδικής τηλ.: apicinst@instmelissokomias.gr

99 34_DHLHTHRIASH_MELISSOSMHNON :39 Σελίδα34 34 ƒ Δ ËÏËÙËÚ ÛË ªÂÏÈÛÛÔÛÌËÓÒÓ applefi Ê ÙÔÊ ÚÌ Î ËÏËÙËÚÈ ÛÌ ÓÂ Ì ÏÈÛÛ ÌappleÚÔÛÙ applefi Î ÏË Ãƒπ Δ Δ º ƒ Î È À ƒ À ƒπ ÂÈÙÔ ÚÁÔ ÂˆÚÁ ËÏËÙËÚ ÛË ÙˆÓ ÌÂÏÈÛÛÒÓ applefi Ê ÙÔÊ ÚÌ Î appleôùâïâ appleú ÁÌ ÙÈÎ Ó ÛÔ Úfi appleúfi ÏËÌ ÙÔ ÔappleÔ Ô ÂÈ ÛÌÂÓ ÂappleÈappleÙÒÛÂÈ ÙfiÛÔ ÛÙËÓ apple Ú ÁˆÁ ÙÔ ÌÂÏÈÔ fiûô Î È ÛÙËÓ ÂappleÈÎÔÓ ÛË ÙˆÓ Î ÏÏÈÂÚÁÂÈÒÓ. ΔÔ Ê ÈÓfiÌÂÓÔ Ùfi apple Ú - ÙËÚÂ Ù È Û ÓÂ Ò Î È Î ı fiïë ÙË È ÚÎÂÈ ÙÔ ÙÔ, Û ÌÈÎÚfiÙÂÚÔ ÌÂÁ Ï ÙÂÚÔ ıìfi, Ó ÏÔÁ Ì ÙË ÌÂÏÈÛÛÔÎÔÌÈÎ Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙ ÙËÓ apple ÚÍË ÙÔÊ Ô ÌÂÏÈÛÛÔ ÔÛÎ. appleô ÂÈÎÓ ÂÙ È fiùè Û appleâúèfi Ô ÓÔÌ Ú ÙÔ appleúfi ÏËÌ Ùfi Ï Ì ÓÂÈ ÌÂÁ Ï ÙÂÚÂ È ÛÙ ÛÂÈ ÏfiÁˆ ÙË ÌÂÙ ÊÔÚ ÌÂÏÈÛÛÈÒÓ Û appleâúèô Ì ÓÙÔÓË ÁˆÚÁÈÎ Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙ Î È ÂappleÔÌ Óˆ ÍËÌ ÓË Ú ÛË Ê ÙÔÊ ÚÌ ÎˆÓ. ÌË ÔÚı Ú ÛË ÙˆÓ Ê ÙÔÊ ÚÌ ÎˆÓ ÓÙÈÎ ÙÔappleÙÚ ÂÙ È ÌÂÛ ˆ ÙÂÚ ÛÙÈ ËÌÈ ÛÙÔ ÂÈÛfi ËÌ ÙÔ ÌÂÏÈÛÛÔÎfiÌÔ ÏÏ Î È ÌÌÂÛ ˆ appleòïâè ˆÈÎÔ ÎÂÊ Ï Ô, ÏfiÁˆ ÙÔ fiùè Ù ËÏËÙËÚÈ ÛÌ Ó ÌÂÏÈÛÛÔÛÌ ÓË ÂÊfiÛÔÓ ÂappleÈ ÈÒÛÔ Ó, apple ÚÔ ÛÈ Ô Ó ÌËÏ apple Ú ÁˆÁÈÎfiÙËÙ Î È ÂÓ ÌappleÔÚÔ Ó Ó ÚËÛÈÌÔappleÔÈËıÔ Ó Ô Ù ÁÈ apple Ú ÁˆÁ ÌÂÏÈÛÛÔÎÔÌÈÎÒÓ appleúô fióùˆó Ô ÙÂ Î È ÁÈ ÍËÛË ÙÔ ÌÂÁ ıô ÙÔ ÌÂÏÈÛÛÔÎÔÌ Ô. Í ÂÈ Ó ÛËÌÂȈı fiùè ÛÙÔ 80% ÙˆÓ ÂÓÙÔÌfiÊÈÏˆÓ Ê ÙÒÓ Ë ÁÔÓÈÌÔappleÔ ËÛË Û ÓÙÂÏÂ Ù È Ì ÙË Ô ıâè ÙˆÓ ÌÂÏÈÛÛÒÓ. ΔÔ 80%-90% ÙË apple Ú ÁˆÁ appleôïïòó Î ÚappleÔÊfiÚˆÓ ÓÙÚˆÓ Ê ÙÒÓ ÌÂÁ ÏË Î ÏÏÈ ÚÁÂÈ ÔÊ ÏÂÙ È ÛÙË Û Ì ÔÏ ÙÔ apple Ú ÁÔÓÙ Ì ÏÈÛÛ. appleèappleï ÔÓ, Ù appleúô fióù appleô apple ÚÓÂÈ Ô ÌÂÏÈÛÛÔÎfiÌÔ applefi ÙÈ Ì ÏÈÛÛ ÓÙÈappleÚÔÛˆappleÂ Ô Ó ÌfiÓÔ ÙÔ 1-10% ÙË appleúôûêôú ÙÔ, ÂÓÒ ÙÔ 90-99% ÙÔ appleúôûê ÚÔ Ó ÛÙË ÁˆÚÁ. ŒÓ Ì ÙÚÈ Ó ÌÈÎfiÙËÙ ÌÂÏ ÛÛÈ appleôïôá ÂÙ È fiùè ÂÈ Ì ÚÈ Î È 40 ÊÔÚ appleâúèûûfiùâúë Í ÁÈ ÙËÓ ÂappleÈÎÔÓ ÛË appleô ÂappleÈÙÂÏ apple Ú ÁÈ ÙËÓ apple Ú ÁˆÁ ÌÂÏÈÔ. appleôì Óˆ, apple Ú ÂÈ Û ÛË ÏÏËÏÂÍ ÚÙËÛË Ó ÌÂÛ ÛÙÔ Î ÏÏÈÂÚÁËÙ Î È ÛÙÔ ÌÂÏÈÛÛÔÎfiÌÔ, appleô ËÌÈÔ ÚÁ ıëîâ applefi ÙËÓ È ÙËÓ ÂÍ ÏÈÍË ÙˆÓ appleú ÁÌ ÙˆÓ ÛÙË ÁˆÚÁ, ÁÂÁÔÓfi appleô appleô ÂÈÎÓ ÂÈ fiùè ÔÊ ÏÔ Ó Ó Û Ì ÈÒÛÔ Ó ÚÌÔÓÈÎ. ΔÔ appleúfi ÏËÌ ÙˆÓ ÂÓÙÔÌÔÎÙfiÓˆÓ applefi ÙÈ È ÊÔÚ ΠÙËÁÔÚ Â Ê ÙÔÊ ÚÌ ÎˆÓ ÛÔ ÚfiÙÂÚÔ appleúfi ÏËÌ ÁÈ ÙË ÌÂÏÈÛ- ÛÔÎÔÌ appleôùâïâ Ë Ú ÛË ÙˆÓ ÂÓÙÔÌÔÎÙfiÓˆÓ. Ù ÌappleÔÚÔ Ó Ó ÛÎÔÙÒÛÔ Ó ÙÈ Ì ÏÈÛÛÂ Ó ÏÔÁ Ì ÙÔÓ ÙÚfiappleÔ Ú ÛË ÙÔ,  Ù ˆ ËÏËÙ ÚÈ appleô ÚÔ Ó ÛÙÔ ÛÙÔ- Ì È,  Ù ˆ ËÏËÙ ÚÈ appleô ÚÔ Ó È Âapple Ê. Ó ÏÔÁ Ì ÙË ËÌÈÎ ÙÔ Û ÓıÂ- ÛË, Î Ù Ù ÛÛÔÓÙ È ÛÂ È ÊÔÚ ÔÌ Â (apple ÚÂıÚÔÂÈ, ÔÚÁ ÓÔÊÔÛʈÚÈÎ, Î Ú ÌÈ- ÈÎ ÎÙÏ.) Î È È Ê ÚÔ Ó ˆ appleúô ÙË ÌÂÏÈÛÛÔÙÔÍÈÎfiÙËÙ ÙÔ, applefi appleôï ÂappleÈÎ Ó Ó ˆ Û ÂÙÈÎ Î Ó Ó, Ó ÏÔÁ Ì ÙË ÌÔÚÊ, ÙË fiûë, ÙË Ú ÛÙÈÎ Ô Û ÙÔÓ Û Ó- ÛÌfi ÙˆÓ Ú ÛÙÈÎÒÓ Ô ÛÈÒÓ appleô appleâúè Ô Ó, ÙÔÓ ıìfi appleôïâèìì ÙÈÎÔ ÎÈÓ ÓÔ ÛÙÈ Ì ÏÈÛÛÂ, Î ıò Î È ÙÔ ÚfiÓÔ ÂÊ ÚÌÔÁ Î È ÙˆÓ ÎÏÈÌ ÙÔÏÔÁÈÎÒÓ Û ÓıËÎÒÓ. È Ì ÏÈÛÛ ı Ó ÙÒÓÔÓÙ È applefi ÂÓÙÔÌÔÎÙfiÓ fiù Ó: ÏÏ ÁÔ Ó ËÏËÙËÚÈ ÛÌ ÓÔ Ó ÎÙ Ú, Á ÚË Î È ÓÂÚfi. ÂÙÔ Ó Ó ÌÂÛ Û ÌÂÙ ÊÂÚfiÌÂÓÔ applefi ÙÔÓ Ú Ó ÊÔ ÂÓÙÔÌÔÎÙfiÓÔ. ÂÚapple ÙÔ Ó Û ÂappleÈÊ ÓÂÈ ÛÙÈ ÔappleÔ Â ÁÈÓ ÂÊ ÚÌÔÁ Ì ÂÓÙÔÌÔÎÙfiÓÔ. μúâıô Ó Ì Û ÛÙËÓ Î ÏË ÙÔ ÂÓÙÔÌÔÎÙfiÓ. Ú ÛË ÂÓÙÔÌÔÎÙfiÓˆÓ Û ΠÏÏÈ ÚÁÂÈ ÔappleˆÚÒÓ Π٠ÙË È ÚÎÂÈ ÙË appleâúèfi Ô ÓıËÛË ÂÈ ˆ appleôù ÏÂÛÌ ÙËÓ apple ÚÔ Û Ê ÚÌ ÎÔ ÛÙ ÓıË Î È fiù Ó ÔÈ Û ÏÏ - ÎÙÚÈ ÂappleÈÛÎ appleùôóù È Ù Ê Ù Ù Ó Ï Ì ÓÔ Ó ÙË ËÏËÙËÚÈ ÛÌ ÓË ÙÚÔÊ (Ó ÎÙ Ú Á ÚË). ŸÙ Ó ÙÔ ËÏËÙ ÚÈÔ ÂÈ ÔÍÂ Ú ÛË, ÙfiÙ ÔÈ Ì ÏÈÛÛ appleâı ÓÔ Ó

100 34_DHLHTHRIASH_MELISSOSMHNON :39 Σελίδα35 ËÏËÙËÚ ÛË ªÂÏÈÛÛÔÛÌËÓÒÓ applefi Ê ÙÔÊ ÚÌ Î ƒ Δ 35 ÂappleÈÙfiappleÔ, ÎfiÌË Î È Ì Û ÛÙ ÓıË appleúèó appleúôï Ô Ó Ó ÂappleÈÛÙÚ Ô Ó ÛÙËÓ Î - ÏË. ŸÙ Ó Ë Ú ÛË ÙÔ ËÏËÙËÚ Ô Â Ó È Ú Â, ÙfiÙ ÔÈ Ì ÏÈÛÛ  Ù ÂappleÈÛÙÚ ÊÔ Ó ÛÙËÓ Î ÏË fiappleô Î È appleâı ÓÔ Ó Â Ù appleâı ÓÔ Ó ÎÔÓÙ ÛÙËÓ Î ÏË. ΔÔÓ ÂÙ È fiùè ÔÈ Û ÏÏ ÎÙÚÈÂ Ì ÏÈÛÛ appleô ÌÂÙ Ê ÚÔ Ó ÌÔÏ ÛÌ ÓË ÙÚÔÊ, apple ÚÂÌappleÔ ÔÓÙ È applefi ÙÈ Ì ÏÈÛÛ - ÊÚÔ ÚÔ Ó ÌappleÔ Ó ÛÙËÓ Î ÏË appleôì ÎÚ ÓÔÓÙ È ˆÚ Ó Ê ÛÔ Ó ÙÔ ÊÔÚÙ Ô ÙÔ. Ó fiìˆ ÂÓ Á ÓÂÈ ÁÚ ÁÔÚ ÓÙÈÏËappleÙfi applefi ÙÈ Ì ÏÈÛÛ fiùè ÂÈÛ Ú- ÂÙ È ÙÔÍÈÎ ÙÚÔÊ Î È ÓÂÚfi ÛÙË ÊˆÏÈ ÙÔ, ÙfiÙÂ Â Ó È È È ÙÂÚ Î Ù ÛÙÚÔÊÈÎfi ÛÙËÓ appleâú appleùˆûë appleô Ë Á ÚË Ù ÚËÛÈÌÔappleÔÈËı ÁÈ ÙËÓ ÂÎÙÚÔÊ ÙÔ ÁfiÓÔ. apple ÛË, Ì ÙË Ô ıâè ÙÔ Ú ÌappleÔÚÂ Ó ÌÂÙ ÊÂÚı ÙÔÍÈÎfi Ó ÊÔ Î È Û ÁÂÈÙÔÓÈÎ Î ÏÏÈ ÚÁÂÈÂ È ÓÈ appleô Ú ÛÎÔÓÙ È Û ÓıËÛË, Ì appleôù ÏÂÛÌ ÙË ËÏËÙËÚ ÛË ÙÔ Ì fiïâ ÙÈ Û Ó appleâèâ. ËÏËÙËÚ ÛË ÙˆÓ ÌÂÏÈÛÛÒÓ ÌappleÔÚ Âapple ÛË Ó Û Ì Â fiù Ó ÔÈ Ì ÏÈÛÛ appleâúapple Ù ÛÔ Ó apple Óˆ Û ÂappleÈÊ ÓÂÈ appleô ÂÎ ÛÙËÎ Ó Ì ÂÓÙÔÌÔÎÙfiÓÔ Ó ÚÂıÔ Ó Ù Ì Û ÛÂ Ó ÊÔ ÂÓÙÔÌÔÎÙfiÓÔ. ÙËÓ appleâú appleùˆûë appleô Ë ËÏËÙËÚ ÛË ÔÊ ÏÂÙ È ÛÙËÓ appleúfiûïë Ë ÓÂÚÔ applefi appleâúèô fiappleô ÂÈ Á ÓÂÈ Ú ÛË Ê ÙÔÊ ÚÌ ÎÔ, apple Ú ÂÈ ÂÓ Â fiìâóô Ó appleâı ÓÔ Ó ÔÈ Û ÏÏ ÎÙÚÈ appleô ÌÂÙ Ê ÚÔ Ó ÙÔ ÓÂÚfi ÛÙËÓ Î ÏË Ì appleôù ÏÂÛÌ ÔÏfiÎÏËÚÔ ÙÔ ÌÂÏ ÛÛÈ Ó appleôê ÚÂÈ applefi ÏÏÂÈ Ë ÓÂÚÔ. ÂÓÈÎ ÂÓ Â ÍÂÈ ËÏËÙËÚ ÛË ÌÂÏÈÛÛÒÓ ÙËÓ ÂÎ fiìâóë Î ÏÏÈ ÚÁÂÈ apple Ú ÙËÚÔ ÓÙ È ÚÎÂÙ ÓÂÎÚ Ì ÏÈÛÛ ÛÙÔ - ÊÔ Î Ùˆ applefi Ù ÓÙÚ Ì Û ÛÙ ÓıË Î È ÌÂÁ ÏÔ ÚÈıÌfi ÓÂÎÚÒÓ ÌÂÏÈÛ- ÛÒÓ, appleèı ÓfiÓ Î È ÁfiÓÔ ÌappleÚÔÛÙ applefi ÙÈ Î ÏÂ. ËÌ ÓÙÈÎ Ì ˆÛË ÙÔ appleïëı ÛÌÔ, Í ÊÓÈÎfi Ó ÙÈÛÌ Î È appleô ÈÔÚÁ ÓˆÛË ÙˆÓ ÌÂÏÈÛÛÈÒÓ. ÏÏ Á ÛÙË Û ÌappleÂÚÈÊÔÚ ÙˆÓ ÌÂÏÈÛÛÒÓ, Á ÓÔÓÙ È ÂappleÈıÂÙÈÎ Î È ÂÓ Ô Ó Î Ï appleúôû ψÛË ÛÙ appleï ÛÈ. ªË Ê ÛÈÔÏÔÁÈÎ ÓÙÈÎ Ù ÛÙ ÛË ÛÈÏÈÛÛÒÓ Î È ÂÌÊ ÓÈÛË ÛË ÈÁÔÓÈÒÓ. Ï ÈÛÙÔappleÔ ËÛË ı Ó ÙˆÛË ÌÂÏÈÛÛÒÓ applefi Ê ÙÔÊ ÚÌ Î È ÁˆÚÁÔ appleúôùú appleôóù È Ó apple ÚÓÔ Ó Ù ÂÍ Ì ÙÚ : ÌËÓ ÂÎ Ô Ó, fiù Ó ÔÈ Î ÏÏÈ ÚÁÂÈÂ Ú ÛÎÔÓÙ È Û ÓıÔÊÔÚ apple Ú Ô Ó ÓıÈÛÌ Ó È ÓÈ Ù ÔappleÔ ÂappleÈÛÎ appleùôóù È ÔÈ Ì ÏÈÛÛÂ. ÚËÛÈÌÔappleÔÈÔ Ó ÂÓÙÔÌÔÎÙfiÓ ÌËÏ ÌÂÏÈÛÛÔÙÔÍÈÎfiÙËÙ Î È Ó ÂÊ ÚÌfi Ô- ÓÙ È apple ÓÙÔÙÂ Û ÌÊˆÓ Ì ÙÈ Ô ËÁ  ÙË ÂÙÈÎ Ù ÙÔ ÛΠÛÌ ÙÔ. Ú appleâè Ó ÁÓˆÚ Ô Ó fiùè Ë apple Ú ÛË ÙˆÓ Ô ËÁÈÒÓ ÙË ÂÙÈÎ Ù appleôùâïâ appleôèóèîfi ÎËÌ. appleôêâ ÁÔ Ó ÙËÓ Ó ÌÈÍË È ÊfiÚˆÓ Ê ÙÔÊ ÚÌ ÎˆÓ appleô Í ÓÂÈ ÙË ÌÂÏÈÛ- ÛÔÙÔÍÈÎfiÙËÙ ÙÔ. ÂappleÈÏ ÁÔ Ó ÛΠÛÌ Ù Û ÌÔÚÊ appleô Â Ó È ÏÈÁfiÙÂÚÔ ÂappleÈÎ Ó Ó ÁÈ ÙÈ Ì ÏÈÛÛÂ. Δ ÎÔÎÎÒ Ë ÛΠÛÌ Ù (G) Â Ó È Ù ÏÈÁfiÙÂÚÔ ÂappleÈÎ Ó Ó ÁÈ ÙÈ Ì ÏÈÛÛ ÏfiÁˆ ÙÔ fiùè ÂÊ ÚÌfi ÔÓÙ È ÛÙËÓ ÂappleÈÊ ÓÂÈ ÙÔ Â ÊÔ, fiìˆ Ù È Û ÛÙËÌ ÙÈÎ ÂÓÙÔÌÔÎÙfiÓ appleô ÂÊ ÚÌfi ÔÓÙ È Û ÎÔÎÎÒ Ë ÌÔÚÊ ÌappleÔÚÂ Ó ÂappleËÚ ÛÔ Ó ÙÈ Ì ÏÈÛÛÂ. Δ Á Ï ÎÙÒÌ Ù (EC) Â Ó È Û Ó ıˆ appleèô ÛÊ Ï applefi ÙÈ Ú ÍÈÌ ÛÎfi- Ó (WP), ÂÓÒ ÔÈ ÛÎfiÓ (D) Î È Ù ÛΠÛÌ Ù ÌÈÎÚÔÎ Ô ÏˆÓ (ME) Â Ó È Ù appleèô ÂappleÈÎ Ó Ó. ÌËÓ ÂÎ Ô Ó fiù Ó appleúô Ï appleâù È ÔÈ ıâúìôîú Û Â Ó Â Ó È Û Ó ıèûù ÌË- Ï Ú È appleô appleúô Ï appleâù È ÁÚ Û Î ıfiùè ÛÙÈ Û Óı Π٠ÈappleÏ ÛÈ Â- Ù È Ô ÚfiÓÔ appleôïâèìì ÙÈÎÔ ÎÈÓ ÓÔ ÛÙÈ Ì ÏÈÛÛÂ. ÚÈÓ applefi ÔappleÔÈÔ appleôùâ ÂÎ ÛÌfi Û ÔappleˆÚÒÓÂ Ó Î Ù ÛÙÚ ÊÔ Ó Ù ÓıÈÛÌ Ó È ÓÈ. ÌËÓ ÂÎ Ô Ó fiù Ó Ê Û Ú ÒÛÙÂ Ó appleôêâ ÁÂÙ È Ë ÌÂÙ ÊÔÚ ÙÔÍÈÎÔ Ó ÊÔ Û apple Ú Î ÌÂÓ ΠÏÏÈ ÚÁÂÈÂ. ÂÊ ÚÌfi Ô Ó ÛÙÈ Î ÏÏÈ ÚÁÂÈ ÙÔ Ù appleúôáú ÌÌ Ù ÔÏÔÎÏËÚˆÌ ÓË Î Ù - appleôï ÌËÛË Ì ÛÙfi Ô ÙË Ì ˆÛË ÙˆÓ ÎÈÓ ÓˆÓ applefi ÙË Ú ÛË ÙˆÓ Ê ÙÔÊ ÚÌ ÎˆÓ. ıôïèî ı Ó ÙˆÛË ÈÒÚÔÊÔ ÌÂÏÈÛÛÈÔ applefi Ê ÙÔÊ ÚÌ ÎÔ

101 34_DHLHTHRIASH_MELISSOSMHNON :39 Σελίδα36 36 ƒ Δ ËÏËÙËÚ ÛË ªÂÏÈÛÛÔÛÌËÓÒÓ applefi Ê ÙÔÊ ÚÌ Î ÁÎ ÙÂÏÂÈÌ ÓÔ ÓÂÎÚfi ÁfiÓÔ ÌÂÙ applefi ËÏËÙËÚ ÛË Δ ÂÓÙÔÌÔÎÙfiÓ Ì appleôïâèìì ÙÈÎfi Î Ó ÓÔ ÛÙÈ Ì ÏÈÛÛÂ Ó ÂÊ ÚÌfi ÔÓÙ È ÚÁ ÙÔ applefiáâ Ì ( ÊÔ ÔÈ Ì ÏÈÛÛ ÛÙ Ì Ù ÛÔ Ó ÙË Û ÏÏÔÁ ÙÚÔÊÒÓ) ˆ Ù ÌÂÛ - Ó Ù. ÌËÓ ÂÊ ÚÌfi Ô Ó ÂÓÙÔÌÔÎÙfiÓ ÙÈ ıâúì appleôáâ Ì ÙÈÓ ÒÚ fiù Ó ÔÈ Ì ÏÈÛ- ÛÂ Ú ÛÎÔÓÙ È Û ÁÎÂÓÙÚˆÌ Ó Û ÌÂÁ ÏÔ ÚÈıÌÔ ÛÙÈ Û Ó Â appleù Ûˆ. ÂÈ ÔappleÔÈÔ Ó ÙÔ ÌÂÏÈÛÛÔÎfiÌÔ ÌÂÚÈÎ ËÌ Ú appleúèó ÍÂÎÈÓ ÛÔ Ó ÙÔ ÂÎ ÛÌÔ. Ô Ó apple ÓÙ applefi Ë fiùè ÔÈ Ì ÏÈÛÛ appleúôûê ÚÔ Ó ÛÙÔ Ì ÁÈÛÙÔ ÁÈ ÙËÓ ÍËÛË ÙË apple Ú ÁˆÁ ÙˆÓ Î ÏÏÈÂÚÁÂÈÒÓ ÙÔ Î È ÂappleÔÌ Óˆ ÙÔ ÂÈÛÔ Ì Ùfi ÙÔ. È ÌÂÏÈÛÛÔÎfiÌÔÈ ı appleú appleâè Ó apple ÚÓÔ Ó Ù ÂÍ Ì ÙÚ : ÙÔappleÔıÂÙÔ Ó Ù ÌÂÏÈÛÛÔÎÔÌ ÙÔ Û ÛÊ Ï ÙÔappleÔıÂÛ Â appleô Ó Ú ÛÎÔ- ÓÙ È Ì ÎÚÈ applefi appleâúèô, fiappleô Â Ó È appleôï appleèı Ófi Ó Á ÓÔ Ó ÂÊ ÚÌÔÁ ÂÓÙÔ- ÌÔÎÙfiÓˆÓ Û ΠÏÏÈ ÚÁÂÈÂ. Ô Ó appleï ÚË ÂÓËÌ ÚˆÛË ÁÈ ÙÔ Â Ô ÙˆÓ Î ÏÏÈÂÚÁÂÈÒÓ Î È ÙˆÓ ÂÓÙÔÌÔÎÙfi- ÓˆÓ Ù ÔappleÔ Â Ó È appleèı ÓfiÓ Ó ÚËÛÈÌÔappleÔÈËıÔ Ó ÛÙËÓ appleâúèô appleô Ú ÛÎÔÓÙ È Ù ÌÂÏÈÛÛÔÎÔÌ ÙÔ. appleôêâ ÁÔÓÙ È appleâúèô ÛÙÈ ÔappleÔ Â Á ÓÂÙ È Û ÓÂ Ú ÛË ÂÓÙÔÌÔÎÙfiÓˆÓ. ÂÓËÌÂÚÒÓÔ Ó ÙÔ Î ÏÏÈÂÚÁËÙ ÁÈ ÙËÓ ÙÔappleÔıÂÛ ÂÁÎ Ù ÛÙ ÛË ÙÔ ÌÂÏÈÛÛÔÎÔÌÂ Ô ÙÔ. ÌÂÚÈÌÓÔ Ó ÒÛÙ fiïâ ÔÈ Î Ï ÙÔ Ó Ê ÚÔ Ó ÙËÓ ÂÓ Â ÂÈÁÌ ÓË Û Ì Ó- ÛË Î È Ó Ó ÁÚ ÊÂÙ È ÙÔ ÔÓÔÌ ÙÂappleÒÓ ÌÔ, Ë È ı ÓÛË Î È Ô ÚÈıÌfi ÙËÏÂÊÒ- ÓÔ ÙÔ Û ÂÌÊ Ó ÛËÌ ÙÔ ÌÂÏÈÛÛÔÎÔÌÂ Ô ÙÔ.  appleâú appleùˆûë appleô ÁÓˆÚ Ô Ó fiùè appleúfiîâèù È Ó Á ÓÂÈ Ú ÛË Ê ÙÔÊ ÚÌ ÎˆÓ Ë- ÏÔ ÎÈÓ ÓÔ ÁÈ ÙÈ Ì ÏÈÛÛÂ Î È ÂÓ ÌappleÔÚÂ Ó appleôùú appleâ, ÙfiÙ appleú appleâè Ó - ÁÎ ÛÙÈÎ Ó ÌÂÙ ÎÈÓ ÛÔ Ó ÙÈ Î Ï ÙÔ ˆÚ Î ı ÛÙ ÚËÛË, ÁÂÁÔÓfi appleô appleúô appleôı ÙÂÈ Î È ÙËÓ apple ÚÍË ÂÓ ÏÏ ÎÙÈÎ ÙÔappleÔıÂÛ ÁÈ ÙËÓ ÂÁÎ Ù ÛÙ ÛË ÙÔ ÌÂÏÈÛÛÔÎÔÌ Ô. ÌËÓ Âapple Ó Ê ÚÔ Ó ÙÈ Î Ï Û ˆÚ ÊÈ fiappleô Ô Ó ÂÊ ÚÌÔÛÙ ÂÓÙÔÌÔ- ÎÙfiÓ Ì ËÏ ÙÔÍÈÎfiÙËÙ ÛÙÈ Ì ÏÈÛÛÂ Ì ÚÈ Ó appleâú ÛÔ Ó ÒÚ ÌÂÙ ÙËÓ ÂÊ ÚÌÔÁ. ΔÔ 50%-90% ÙË ıóëûèìfiùëù ÙˆÓ ÌÂÏÈÛÛÒÓ Û Ì ÓÂÈ ÙÈ appleúò- Ù 24 ÒÚ ÌÂÙ ÙËÓ ÂÊ ÚÌÔÁ. ÙÔappleÔıÂÙÔ Ó ÙÈ Î Ï ÛÙÈ ÎÔÚ ÊÔÁÚ ÌÌ ÓÙ ÛÙÈ ÎÔÈÏ Â. Δ ÂÓÙÔÌÔ- ÎÙfiÓ Ù ÓÔ Ó Ó ÌÂÙ ÎÈÓÔ ÓÙ È Î Ùˆ appleúô ÙÈ ÎÔÈÏ Â Î È Ó Ú Ô Ó Ì Ì ٠appleúˆèó ÚÂ Ì Ù Ú. appleâúèôú Ô Ó applefi ÙÔ Ú ÙÈ Ì ÏÈÛÛ ÛÙÈ Î Ï ÙÔ fiù Ó ÁÓˆÚ Ô Ó fiùè ı Á ÓÂÈ Ú ÛË ÂappleÈÎ Ó ÓÔ Ê ÙÔÊ ÚÌ ÎÔ, Î Ï appleùôóù ÙÈ Û Ù ÂÚÈÛÌÔ ÙˆÓ Î ÂÏÒÓ Ì ÚÂÁÌ Ó ÏÈÓ ÙÛÂ. ÌÂÙ ÎÈÓÔ Ó ÌÂÛ ÙÔ ÌÂÏÈÛÛÔÎÔÌÂ Ô ÙÔ Û ÛÊ Ï appleâúèô Ó ÙÔ ÂÓÙÔÌÔ- ÎÙfiÓÔ appleô ÚËÛÈÌÔappleÔÈ ıëîâ ÂÈ ÌÂÁ ÏË appleôïâèìì ÙÈÎfiÙËÙ Ó Ë Ú ÛË ÙˆÓ ÂÓÙÔÌÔÎÙfiÓˆÓ ÛÙËÓ appleâúèô Û Ó ÂÙ È. ÂÚÈappleÔ ËÛË ËÏËÙËÚÈ ÛÌ ÓˆÓ ÌÂÏÈÛÛÔÛÌËÓÒÓ applefi Ê ÙÔÊ ÚÌ Î ÙËÓ appleâú appleùˆûë appleô Ù ÌÂÏ ÛÛÈ ÂÓ È ı ÙÔ Ó Âapple ÚÎ appleôı Ì Ù ÙÚÔÊ, ÔÈ ÌÂÏÈÛÛÔÎfiÌÔÈ ı appleú appleâè Ó appleúô Ô Ó ÛÙËÓ ÌÂÛË ÙÚÔÊÔ fiùëû ÙÔ. ÊÚÔÓÙ Ô Ó ÒÛÙ ٠ËÏËÙËÚÈ ÛÌ Ó ÌÂÏ ÛÛÈ Ó Ô Ó ÛÙË È ıâû ÙÔ Î ı Úfi ÓÂÚfi. Ó apple Ú ÙËÚËı ËÏËÙËÚ ÛË ÁfiÓÔ, ÙfiÙÂ Ó Ê ÈÚÔ ÓÙ È Ì Ûˆ ÔÈ ÎËÚ ıúâ appleô appleâúè Ô Ó ÙËÓ ÙÔÍÈÎ Á ÚË Î È Ó ÌÂÙ Ê ÚÔÓÙ È Ù ÌÂÏ ÛÛÈ Û ÏÏË appleâúèô- ÌÂ Î Ï ÙÂÚÂ Û Óı ÎÂ.  appleâú appleùˆûë appleô apple Ú ÙËÚËı ÔÚÊ ÓÈ ÙfiÙ ı appleú appleâè Ó Á ÓÂÈ ÂÈÛ ÁˆÁ Ó Û ÏÈÛÛ. Δ ÏÔ, Ù appleôï Ó Ù ÌÂÏÈÛÛÔÛÌ ÓË ı appleú appleâè Ó Û ÓÂÓˆıÔ Ó ÌÂÙ Í ÙÔ Ó ÂÓÈÛ ıô Ó Ì ÂÎÎÔÏ appleùfiìâóô ÁfiÓÔ applefi ÁÈ Î È Ó Ù ÌÂÏ ÛÛÈ Ô Ùˆ ÒÛÙÂ Ó appleôêâ ıâ Ë ÏÂËÏ Û ÙÔ.

102 ρ. Φανή Χατζήνα Βιολόγος, ιδάκτορας Μελισσοκοµίας Επικονίασης Ερευνήτρια Ινστ. Μελισσοκοµίας (ΕΘΙΑΓΕ) Τηλ ΕΠΙ ΡΑΣΗ ΤΩΝ ΦΥΤΟ-ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ (ΦΥΤΟΦΑΡΜΑΚΩΝ) ΣΤΙΣ ΜΕΛΙΣΣΕΣ Ενότητα 1η: Παράγοντες που επηρεάζουν τη βιωσιµότητα και την αποδοτικότητα των µελισσών επικονιαστών 1. Γενικά Η εντατικοποίηση της αγροτικής παραγωγής, η εκχέρσωση νέων εκτάσεων, η αύξηση της χρήσης των αγροχηµικών, ο περιορισµός των δασικών εκτάσεων, η αυξανόµενη µόλυνση του περιβάλλοντος και η έντονη οικιστική επέκταση και τουριστική δραστηριότητα έχουν περιορίσει αισθητά τον αριθµό των άγριων επικονιαστών (κύρια ειδών µελισσών) στην συντριπτική πλειοψηφία των χωρών στον κόσµο (Banaszak, 2002; Colin & Belzunces, 1992). Οι καλλιεργητικές φροντίδες δε κατά τη διάρκεια του έτους καταστρέφουν τις φωλιές των µελισσών που κατά κύριο λόγο ζουν στο χώµα και έτσι οι πληθυσµοί τους µειώνονται δραµατικά. Από την άλλη πλευρά ο φόβος των ψεκασµών και οι δηλητηριάσεις των µελισσών αναγκάζουν τους µελισσοκόµους να αποφεύγουν τις εντατικές καλλιέργειες αµυγδαλιάς για τη µεταφορά των µελισσών τους (Colin & Belzunces, 1992). Το αποτέλεσµα είναι η έλλειψη αποτελεσµατικής επικονίασης και η µειωµένη παραγωγή. Στους τρόπους βελτίωσης της επικονίασης των καλλιεργειών µπορούν να συγκαταλέγονται: α) η αλλαγή των καλλιεργητικών µεθόδων, όχι πια όργωµα, αλλά κόψιµο της βλάστησης, β) ο περιορισµός των ψεκασµών στο ελάχιστο και µε µη µελισσοτοξικά φάρµακα, γ) η τοποθέτηση κυψελών κοντά στις καλλιέργειες και εάν δυνατόν ανάµεσα στα δένδρα, δ) η µη καλλιέργεια όλου του εδάφους αλλά η εγκατάλειψη λωρίδων γύρω από τις καλλιέργειες, ε) η χρήση τεχνητών φωλιών άλλων ειδών µελισσών. 2. Τα φυτοπροστατευτικά προϊόντα Ένα από τα πλέον σοβαρά προβλήµατα για την ελληνική αλλά και την παγκόσµια µελισσοκοµία είναι οι δηλητηριάσεις από τα χρησιµοποιούµενα φυτοπροστατευτικά προϊόντα. Ως φυτο-προστατευτικά προϊόντα χαρακτηρίζονται πλέον όλα τα γεωργικά φάρµακα τα οποία χρησιµοποιούνται σήµερα σε τεράστιες ποσότητες από τους κήπους των σπιτιών µας έως τις καλλιέργειες, πλαϊνά των δρόµων και δάση. Αυτά περιλαµβάνουν εντοµοκτόνα, ακαραιοκτόνα, µυκητοκτόνα ζιζανιοκτόνα αλλά και αντιβιοτικά. Και αυτός είναι ένας νόµιµος τρόπος απελευθέρωσης τοξικών ουσιών στο περιβάλλον. Στην Εικόνα 1 φαίνεται το ποσοστό

103 των τοξικών ουσιών που ανιχνεύθηκαν στο περιβάλλον και η πηγή τους (Schettler et al. 1999). 18% Εντοµοκτόνα για γεωργική χρήση 7% Εντοµοκτόνα για µη γεωργική χρήση 75% Βιοµηχανικά τοξικά Εικόνα 1. Σύγκριση προέλευσης τοξικών ουσιών που ελευθερώνονται στο περιβάλλον (Schettler et al. 1999). Όταν µια µεγάλη ποσότητα ενός φυτο-προστατευτικού προϊόντος ελευθερωθεί στο περιβάλλον, η µεγαλύτερη εµφανής επίδρασή του είναι ο αριθµός και η ποικιλοµορφία των ζωικών ειδών που πεθαίνουν. Από αναρίθµητες παρατηρήσεις και µελέτες είναι γνωστό ότι οι οργανισµοί µη στόχοι των φυτο-προστατευτικών προϊόντων είναι τα πουλιά, τα τρωκτικά και τα ερπετά, τα ψάρια και άλλοι υδάτινοι οργανισµοί, τα ωφέλιµα έντοµα και άλλοι ωφέλιµοι οργανισµοί (π.χ. βακτήρια) αλλά και ο ίδιος ο άνθρωπος (Kegley et al. 1999). Συχνότερη όµως είναι η έκθεση των ζώων και του ανθρώπου σε µικρότερες δοσολογίες των φυτο-προστατευτικών προϊόντων αλλά µε πολλαπλές και καταστροφικότατες επιδράσεις όπως χρόνια µείωση της αναπαραγωγικής ικανότητας, αλλαγή της συµπεριφορά, µείωση βάρους, επιθετικότητα, µειωµένη αντίδραση στις ασθένειες, νευρικές διαταραχές. Η ισορροπία του οικοσυστήµατος διαταράσσεται ανεπανόρθωτα µε τον τρόπο αυτό και τα αποτελέσµατα είναι ήδη ορατά σε πολλές περιοχές του πλανήτη. Για να γίνεται µια διάκριση των φυτο-προστατευτικών προϊόντων εφαρµόζεται µια συγκεκριµένη ορολογία η οποία βασίζεται στην τοξικότητα που εµφανίζει µια συγκεκριµένη δόση κάθε προϊόντος στους οργανισµούς µη στόχους. Ο όρος οξεία τοξικότητα αναφέρεται στις άµεσα επιδράσεις (0-7 ηµερών) συγκεκριµένης δόσης πάνω σε κάποιον οργανισµό. Υπάρχει πολύ µεγάλη διακύµανση στην ευαισθησία των διαφόρων οργανισµών σε κάθε ουσία. Το LD50 είναι η δόση της ουσίας που θανατώνει το 50% των ατόµων κάθε οργανισµού. Όσο µικρότερη είναι η ποσότητα αυτή τόσο περισσότερο τοξική είναι η ουσία για τον συγκεκριµένο οργανισµό. Ο όρος υπο-θανατηφόρα δηλητηρίαση αναφέρεται στις δευτερογενείς επιδράσεις συγκεκριµένης δόσης της ουσίας, η οποία δεν είναι µεν ικανή να θανατώσει τον οργανισµό αλλά προκαλεί άσχηµες επιδράσεις στη συµπεριφορά, η τη

104 βιολογία του οργανισµού. Στις επιδράσεις αυτές συµπεριλαµβάνονται: η µειωµένη παραγωγικότητα- αναπαραγωγή, ελαττωµένη διατροφή, µεγαλύτερη ευαισθησία σε ασθένειες, επιδράσεις στο νευρικό και κυκλοφορικό σύστηµα, αλλαγές στη συµπεριφορά, επιθετικότητα κλπ. Ο όρος χρόνια τοξικότητα αναφέρεται στις επιδράσεις που δηµιουργούνται µετά από χρόνια και επαναλαµβανόµενη έκθεση στη συγκεκριµένη ουσία. Ο όρος αυτό έχει µεγαλύτερη σηµασία σε ουσίες που χρησιµοποιούνται πολύ συχνά ή διασπούνται στα παράγωγά τους πάρα πολύ αργά. Τέτοιες επιδράσεις είναι και η µειωµένη αναπαραγωγή, καρκινόµατα, αύξηση της ευαισθησίας σε ασθένειες. Τέλος, ο όρος ενδοκρινική διαταραχή αναφέρεται στις διαταραχές που προκαλούνται στο ορµονικό σύστηµα που είναι υπεύθυνο για την αναπαραγωγή και ανάπτυξη ενός οργανισµού. 3. Τύποι και κατηγορίες φυτοπροστατευτικών προϊόντων Με βάση τον εχθρό ή την ασθένεια που προορίζονται να αντιµετωπίσουν τα προϊόντα αυτά διακρίνονται σε διάφορους τύπους από τους οποίους οι κύριοι είναι (Pesticide Action Network North America Regional Center, 1999): Εντοµοκτόνα. Συνιστούν τουλάχιστον το 25% των φυτοπροστατευτικών ουσιών. Η χρήση τους τουλάχιστον για την Καλιφόρνια των ΗΠΑ αυξήθηκε κατά 18% µεταξύ του 1991 και 1995! Ανάλογα µε τη δραστική τους ουσία (χηµική σύνθεση και προέλευση) διακρίνονται 4 µεγάλες κατηγορίες που όλες τους έχουν άσχηµες επιδράσεις στους ζωντανούς οργανισµούς και στο περιβάλλον: Χλωριωµένοι υδρογονάνθρακες: Χαρακτηριστικό παράδειγµα το DDT. εν προκαλούν µόνο οξεία τοξικότητα αλλά και χρόνια τοξικότητα γιατί διατηρούνται για πάρα πολύ καιρό στο περιβάλλον (ακόµα και µετά από 10 χρόνια). Οι νέας γενιάς χλωριωµένοι υδρογονάνθρακες είναι περισσότερο διαλυτοί στο νερό από τούς παλαιότερους και µε αυτό τον τρόπο κινούνται ευκολότερα στο περιβάλλον. Μακριά από το φως και το οξυγόνο διασπώνται αργά και συνήθως απορροφώνται από οργανισµούς στη βάση της τροφικής αλυσίδας. Στα έντοµα ενεργούν δια επαφής και δια στοµαχικής δηλητηρίασης. Από τη στιγµή που εισέρχονται σε κάποιον οργανισµό, συσσωρεύονται στο λιπώδη ιστό. Οι µεγαλύτερες συγκεντρώσεις τελικά βρίσκονται σε οργανισµούς στην κορυφή της τροφικής αλυσίδας όπως ο άνθρωπος και τα πουλιά. Οργανοφωσφορικά και Καρβαµιδικά (αναφέρονται µαζί επειδή επιδρούν µε παρόµοιους τρόπους): Καθώς πολλοί από τούς παλαιούς χλωριωµένους υδρογονάνθρακες έχουν απαγορευτεί, η αγροχηµική βιοµηχανία στράφηκε σε νέα λιγότερο επίµονα χρονικά µα αµεσότερο τοξικά σκευάσµατα, τα οργανοφωσφορικά και τα καρβαµιδικά. εν συσσωρεύονται στους ιστούς και στο λίπος των οργανισµών αλλά επιδρούν ενεργώντας στο νευρικό σύστηµα των εντόµων καθώς και των ανθρώπων, ψαριών, άλλων θηλαστικών και πουλιών. Μπλοκάρουν την παραγωγή ενός ενζύµου που ονοµάζεται χοληνεστεράση και οι οργανισµοί που τα δέχτηκαν έχουν ακανόνιστους νευρικούς παλµούς. Αποτελέσµατα της δράσης τους είναι η αρρυθµία, η ακανόνιστη αναπνοή, το τρεµούλιασµα και σε µεγάλες δοσολογίες ο θάνατος. Χαρακτηρίζονται ως τα περισσότερο τοξικά φυτοπροστατευτικά προϊόντα.

105 Από µελέτες που έγιναν στη Μ. Βρετανία µεταξύ 1995 και 2001 έγινε φανερό ότι το µεγαλύτερο ποσοστό των δηλητηριάσεων των µελισσών οφείλονταν σε οργανοφοσφωρικά και καρβαµιδικά (βλέπε ενότητα 2). Συνθετικά πυρεθροειδή: Είναι συνθετικά παραγόµενες πυρεθρίνες, δηλαδή ουσίες που φυσιολογικά προέρχονται από συγκεκριµένα είδη του χρυσάνθεµου. Τα συνθετικά πυρεθροειδή δρουν µε παρόµοιο τρόπο µε τους χλωριωµένους υδρογονάνθρακες. Επίσης περιέχουν χλώριο το οποίο βοηθάει στη διατήρησή τους στο περιβάλλον. Στα πυρεθροειδή αποδίδονται και ενδοκρινικές διαταραχές. Ενώ αναφέρονται ως µέσου τύπου τοξικότητας για τα θηλαστικά και τα πουλιά, θεωρούνται πολύ τοξικά για τα έντοµα και τα ψάρια. Η χρήση τους αυξάνεται συνεχώς (σε ποσότητες αλλά και σε αγρούς δέκτες) και επειδή η δράση τους στα έντοµα είναι παρόµοια µε εκείνη των χλωριωµένων υδρογονανθράκων, η ανησυχία για την αυξανόµενη ανθεκτικότητα των εντόµων στα µεν ή στα δε αυξάνεται επίσης συνεχώς. Ζιζανιοκτόνα Με τη συνεχιζόµενη πίεση για λιγότερη ανθρώπινη εργασία στην αγροτική παραγωγή, η χρήση ζιζανιοκτόνων αυξήθηκε πολύ. Κάποια από αυτά παρεµποδίζουν τη δράση συγκεκριµένων ενζύµων και τα φυτά πεθαίνουν, κάποια άλλα παρεµποδίζουν τη φωτοσύνθεση και κάποια άλλα την παραγωγή πρωτεϊνών. Αν και τα περισσότερα δεν προκαλούν οξεία τοξικότητα όπως τα εντοµοκτόνα, θεωρούνται όµως ως πιθανά για ανθρώπινη καρκινογένεση. Κάποια από αυτά επίσης ενοχοποιούνται και για ενδοκρινικές διαταραχές. Υπάρχει ακόµα µεγάλη έλλειψη γνώσης στις επιδράσεις των ζιζανιοκτόνων. Η γνωστότερη επίδρασή τους στα ωφέλιµα έντοµα και τους επικονιαστές είναι η διαταραχές στο οικοσύστηµα και τις συνθήκες διαβίωσης των εντόµων. Μυκητοκτόνα Τα µυκητοκτόνα θεωρούνται γενικώς µικρής ή ασήµαντης τοξικότητας στα έντοµα. Παρόλα αυτά όµως περιλαµβάνουν ουσίες οι οποίες είναι πολύ τοξικές και χρόνια τοξικές στον άνθρωπο, στα θηλαστικά και τα πουλιά. Περισσότερες έρευνες χρειάζονται για να συµπληρωθεί η εικόνα των επιδράσεών τους στα έντοµα επικονιαστές. 4. Τρόποι εφαρµογής και διασποράς των φυτοπροστατευτικών προϊόντων Τα φυτοπροστατευτικά προϊόντα εφαρµόζονται και µετακινούνται µε διάφορους τρόπους ανάλογα µε το σκοπό χρήσης τους (Εικόνα 2). Στις γεωργικές εφαρµογές, τεράστιες ποσότητες ουσιών ψεκάζονται από τον αέρα ή από το έδαφος, ζώα ψεκάζονται επίσης, το χώµα ψεκάζεται, ποτίζεται ή καπνίζεται. Στη συνέχεια οι ουσίες αυτές διασπείρονται είτε µέσω του αέρα, είτε µέσω του νερού, είτε ακόµα και µέσω της µετακίνησης ποσοτήτων του εδάφους. Στις διάφορες αστικές και περι-αστικές εφαρµογές, (π.χ. πρασιές, κήποι, πάρκα) οι ουσίες που εφαρµόζονται και πάλι µεταφέρονται σε άλλα µέρη µέσω του ποτίσµατος και του νερού. Επίσης στις εφαρµογές κατά µήκος των δρόµων και των σιδηροδρόµων. Είναι χαρακτηριστικό ότι υπολείµµατα από ζιζανιοκτόνα τέτοιας χρήσης βρίσκονται στα επιφανειακά αλλά και στα υπόγεια ύδατα.

106 Χρήση ζιζινιοκτόνων, εντοµοκτόνων και ακαρεοκτόνων στα δάση. εδοµένου ότι οι δασικές εκτάσεις αποτελούν και τις πηγές των επιφανειακών υδάτων, η διασπορά των ουσιών µέσω αυτών είναι αναµφισβήτητη. Οι πολύ µικρές σταγόνες των ουσιών που ψεκάζονται καθώς και τα µικροσκοπικά µέρη των ουσιών που σκονίζονται σπάνια µένουν στο ίδιο µέρος που εφαρµόστηκαν. Συνήθως ταξιδεύουν ακόµα και χιλιόµετρα µακριά. Το γεγονός αυτό κάνει τις ουσίες αυτές περισσότερο επικίνδυνες γιατί επιδρούν και σε οργανισµούς µη στόχους. Από µελέτες είναι γνωστό ότι το 50% της ουσίας που ψεκάζεται δεν φτάνει στο στόχο της και πιθανά ακόµα και το 80% της ουσίας παρασύρεται. Επίσης πολλές ουσίες εξατµίζονται πολύ γρήγορα µε ζεστότερες θερµοκρασίες και οι άνεµοι τις παρασέρνουν ακόµα πιο µακριά. Ότι µεταφέρει ο άνεµος µπορεί και πάλι να εναποτεθεί στην επιφάνεια µέσω της βροχής, η οποία είναι και ο βασικός τρόπος διασποράς των ουσιών που εφαρµόζονται στο έδαφος, µε αποτέλεσµα προσθετικά τα ύδατα να συγκεντρώνουν µεγάλες ποσότητες ουσιών. Φυσικά µεταφορά µιας ουσίας µπορεί να γίνει και µε τη µεταφορά του οργανισµού που της έλαβε. Και µε τον τρόπο αυτό συνεχίζεται η διασπορά της στην τροφική αλυσίδα. Στο περιβάλλον, όλα τα προϊόντα διασπώνται σε παράγωγα. Μόλις τελευταία η ανάλυση των παραγώγων των φυτοπροστατευτικών προϊόντων αποτέλεσε τρόπο ανίχνευσης των αρχικών προϊόντων. Γενικά τα παράγωγα είναι λιγότερο τοξικά αλλά αυτό δεν ισχύει πάντα. Για παράδειγµα ένα παράγωγο του παραθείου είναι πολύ περισσότερο τοξικό από την αρχική ουσία. 5. Τοξικότητα των φυτοπροστατευτικών ουσιών- κατηγορίες Για τη διάκριση της τοξικότητας των διαφόρων φυτο-προστατευτικών προϊόντων χρησιµοποιείται ο δείκτης LD50-µέση θανατηφόρος δόση. Με βάση τον δείκτη αυτό οι διάφορες ουσίες κατηγοριοποιούνται σύµφωνα µε τον παρακάτω πίνακα (κατηγορία I περισσότερο τοξικά). Κατηγορία Τοξικότητα Μέση θανατηφόρος δόση I Εξαιρετικά πολύ τοξικά LD5O < 40 mg/kg II Πολύ τοξικά LD5O = mg/kg III Μεσαίως τοξικά LD5O = 201-1,000 mg/kg IV Ελαφρώς τοξικά LD5O = ,000 mg/kg V Μη τοξικά LD5O > 5,000 mg/kg ή σύµφωνα µε τον πίνακα Κατηγορία Τοξικότητα Μέση θανατηφόρος δόση I Πολύ τοξικά LD50 < 2µg/ µέλισσα I Μεσαίως τοξικά LD50 = µg/ µέλισσα III Ελαφρώς τοξικά LD50 = µg/ µέλισσα IV Μη τοξικά LD50 > 100µg/ µέλισσα Παρακάτω παρατίθεται λίστα ουσιών κατηγοριοποιηµένες σε τρεις οµάδες σύµφωνα µε την τοξικότητά τους (Πίνακες 1, 2,3) (OARDC/The Ohio State University).

107 Πίνακας 1. Ουσίες µε µεγάλη τοξικότητα: Θανατώνουν τις µέλισσες δια επαφής και για 1 έως και µερικές ηµέρες µετά. 2,4-D (Weed-B-Gone*) abamectin (Zephyr*) acephate (Orthene*) azinphos-methyl (Guthion*) bifenthrin (Capture*) carbaryl (Sevin*) carbosulfan (Advantage*) chlormephos (Dotan*) chlorpyrifos (Lorsban*, Dursban*) cyfluthrin (Baythroid*) d-phenothrin (Sumithrin*) demeton-s-methyl (Metasystox (i)* (50-% Premix)) diazinon (Spectracide*) dichlorvos (DDVP) dicrotophos (Bibrin*) dimethoate (Cygon*, De-Fend*) esfenvalerate (Asana* XL) ethion (tech) (Ethanox*) etrimfos (Ekamet*) fenitrothion (Sumithion*) fenpropathrin (Farmatox*) fensulfothion (Dasanit*) fenthion (Baytex*) fenvalerate (DMSO) (Belmark*) flucythrinate (Pay-Off*) fonofos (Dyfonate*) heptachlor (Fennotox*) lindane (Lindane) malathion (Malathion 50*, Malathion ULV) methamidophos (Monitor*, Tamaron*) methidathion (Supracide*) methiocarb (Mesurol*) methyl parathion (Penncap-M*) mevinphos (tech) (Phosdrin*) monocrotophos (Azodrin*) naled (Dibrom*) omethoate (Folimat*) oxydemethon-methyl (Metasystox-R*) oxydisulfoton (Disyston S*) parathion (Bladan*) permethrin (Ambush*, Pounce*) phosmet (Imidan*) phosphamidon (Dimecron*) propoxur (Baygon*) pyrazophos (Afugan*) resmethrin (Chrysron*) tetrachlorvinphos (Gardona*) tralomethrin (Scout X-TRA*) Πίνακας 2. Επιπλέον ουσίες µε µεγάλη τοξικότητα (nocotinoids) Πίνακας 3. Ουσίες µε µέτρια τοξικότητα. Η εφαρµογή τους ενέχει µέτριο κίνδυνο για τις µέλισσες εάν εφαρµοστούν στον αγρό τις ώρες που οι µέλισσες δεν κάνουν επισκέψεις συλλογής τροφής. Ο τρόπος και ο χρόνος εφαρµογής τους επηρεάζει και την τοξικότητά τους. Acetochlor (Acenit*) Aclonifen (Challenge*) allethrin (Pynamin*) alphacypermethrin (Fastac*) ametryn(evik*) bromopropylate (Acarol*) fluvalinate (tau-fluvalinate) (Mavrik*, Spur*) formetanate hydrochloride (Carzol*) mancozeb (Manzate*, Dithane*, Fore*) methanearsonic acid (MAA) neburon (Granurex*, Propuron*) pebulate (Tillam*)

108 cinmethylin (Argold*) crotoxyphos (Ciodrin, Decrotox*) DCPA (Dacthal*) diphenamid (Dymid*) disulfoton (DiSyston*, Ekanon*) endosulfan (Thiodan*) endrin (Hexadrin*) ethoprop (Mocap*) flufenoxuron (Cascade*) phorate (Geomet*, Thimet*) pirimiphos-methyl (Acetellic*) sethoxydim (Poast*) sulfosate (Touchdown*) terbufos (Counter*) thiocyclam hydrogen oxalate (Evisect*) thiodicarb (Larvin*, Nivral*)) triforine (Denarin*, Funginex*) Πίνακας 4. Μικρή τοξικότητα. Να ακολουθούνται πάντα όµως οι οδηγίες χρήσης. 2,4-D butoxyethyl ester (Aqua-Kleen*) 2,4,5-T (2,3,5,-T) alachlor (Lasso*) aldicarb (Temik*) aldoxycarb (Standak*) alloxydim sodium (Kusagard*) amitraz (Taktic*) amitrole (Kytrol*) ammoniacal copper sulfate (Copac*) anilazine (Dyrene*) anthraquinone (Corbit*) atrazine (tech) (AAtrex*) azadirachtin (Margosan-O*) azamethiphos (Alfacron*) azocyclotin (Peropal*) Bacillus thuringiensis (Gnatrol*) benomyl (Benlate*) bentazon (Basagran*) bitertanol (Baycor*) Bordeaux mixture (Nutra-Spray*) bromacil (Hyvar*) bromadiolone (Boot Hill*, Maki*) bromofenoxim (Faneron*) (WP) bromoxynil (Emblem*) buminafos (Trakephon*) bupirimate (Nimrod*) butylate (Sutan+*) butylate (Anelda* Plus) captan (Captanex*) captfol (Haipen*) carbendazim (Delsene*) carbetamide (Carbetamex*) carboxin (Vitavax*) chinosol (Beltanol L*) chloramben (Amniben*) chloranil (Chloranil) chlorbromuron (Maloran*) chlordimeform (Chlordimeform) chlorflurenol (Maintain A*) chloridazon (Pyramin*) chlormequat chloride (Cycocel*) chlorobenzilate (Benzilan*) chlorophacinone (Caid*, Rozol*) chloropicrin (Chlor-O-Pic*) chlorothalonil (Bravo*) chlorotoluron (Dicuran*) dazomet (Basamid*) DCNA (Botran*) desmetryn (Semeron*) dibromochloropropane (Nemagon*) dicamba (Banvel*) dichlobenil (Casoron*) dichlofenthion (form) (VC-13 Nemacide*) dichloroprop-p (Duplosan* DP) dichlorprop (Polymone*) diclofop-methyl (Hoelon* 3EC) dicofol (Kelthane*) dienochlor (Pentac*) diflubenzuron (Dimilin*) dikegulac sodium (Atrimmec*) dimethirimol (Milcurb*) diniconazole-m (Spotless*) dinocap (Karathane*) diquat dibromide (Reward*) dithianon (Delan*) dithiocarbamates (Metam-sodium, Dithane*) diuron ((Seduron*) dodemorph acetate (E.C.) (Meltatox*) dodine (Melprex*) endothall (Entothal*) epoxiconazole (OPUS*) ethephon (Cerone*) ethidimuron (Ustilan*) ethion (Ethiol*) ethirimol (Ethirimol) ethofumesate (Nortron*) ethylfluralin (Sonalan*) fenaminosulf (Lesan*) fenamiphos (Nemacur*) fenarimol (Rubigan*) fenfuram (Pano-ram*) fenpropimorph (Funbas*) fentin hydroxide (Brestanid*) fenuron (Fenuron) ferbam (Carbamate*) fluometuron (Cotoran*) fluorodifen (Preforan*) fluoroglycofen (Complete*) folpet (Folpan*) fosamine ammonium (Krenite*) fuberidazole (Fuberidazol) furalaxyl (Fongarid*)

109 chloroxuron (Tenoran*) chlorpropham (Taterpex*, Bud Nip*) clofentezine (Apollo* SC) copper oxide (Nordox*) copper oxychloride (form) (Recoup*) cyanazine (Bladex*) cycloate (Ro-Neet*) cycloxydim (Focus*) cyhexatin (Metaran*) cyproconazole (Sentinel*)dalapon (Dalacide*) daminozide (B-Nine*) MCPA (Chiptox*, Weedar*) MCPB (Thistrol*) mecoprop (Propal*) mecoprop-p (Duplosan*KV) MEMC (Bagalol*) mepiquat chloride (Pix*) metalaxyl (Ridomil*) metalaxyl (Apron*, Subdue*) metaldehyde (Slug N' Snail*) methamitron (Goltix*) methazole (Probe*) methoxychlor (Marlate* -, Dusts toxic) methyl bromide (Meth-O-Gas*) Metiram (Polyram* DF) metobromuron (Patoran*) metolachlor (Dual*, Pennant*) metoxuron (Dosanex*) metribuzin (Sencor*) monalide (Potablan*) monolinuron (Aresin*) monuron (Monuron) MSMA (Diumate*, Daconate*) nabam (Spring-Bak*) napropamide (Devrinol*) naptalam acid (Alanap*) naptalam (Alanap*-L, Rescue*) nicotine (Nicotine) nitralin (Planavin*) nitrapyrin (N-Serve*) nitrofen (Nip*, Tok*) norflurazon (Evital*, Predict*) nuarimol (Trimdal*) oryzalin (Surflan*) ovex (Sappiran*) oxycarboxin (Plantvax*) oxyfluorfen (Goal*) oxythioquinox (Morestan*) paraquat (Gramoxone*, Starfire*) PCNB (Terraclor*, Turfcide*) pendimethalin (Prowl*) phosalone (Asofene*, Zolone*) phenmedipham (Spin-Aid*, Betanal*) picloram (Grazon*, Tordon*) pirimicarb (Pirimor*) PMA (Unisan*) prochloraz (Abavit*, Omega*) procymidone (Sumilex*) gibberellic acid (ProGibb*, Gibrel*) glyodin (Glyodin) glyphosate (Round-Up*) glyphosate (Pondmaster*) guazatine (Kenopel*) indole-3-butyric acid (Hormodin*) iprodione (Chipco*) Isopropalin (Paarlan*) isoproturon (Alon*) lenacil (Venzar*) linuron (Lorox*) maneb (Manex*) profluralin (Tolban*) prometon (Pramitol*) prometryn (Caparol*) pronamide (Kerb*) propachlor (Ramrod*) propam (Birgin*) propamocarb hydrochloride (Banol*, Prevex*) propargite (Comite*, Omite*) propazine (Milo-Pro*, Primatol*P) propineb (Airone*, Antracol*) prothiocarb (Previcur*) pyrethrins (EC toxic, sprays repellant effects) pyridate (Tough*) pyroquilon (Coratop*, Fongorene*) quinclorac (Facet*) quizalofop-ethyl (Assure*) rotenone (Prentox*, Prenfish*) ryania (Natur-Gro R-50) sabdilla (Sabdilla) sethoxydim (Poast*, Vantage*) simazine (Princep*) sulfur (Uniflow*, Sulfox*, Cosan*) TCA (TCA) terbacil (Sinbar*) terbumeton (Caragard*) terbutryn (Terbutrex*) tetradifon (Tedion*) thiabendazole (Arbortect*, Mertect*) thiophanate-methyl (Pinnacle*) thiram (AAtack*, Chipco*) triadimefon (Bayleton*) triadimenol (Baytan*) tribufos (Folex*, DEF*) trichlamide (Hataclean*) trichlorfon (Dipterex*, Proxol*) triclopyr (Garlon*, Pathfinder*, Remedy*) trietrazine (Trietrazine) trifluralin (Treflan*) triphenyltin hydroxide (Brestanid*) validamycin A (Validacin) vernolate (Vernam*) vinclozolin (Curalan*, Ornalin*) warfarin(co-rax*, Cov-R-Tox*) WSSA (Herbisan* 5(EXD, Sulfasan*) zineb (Cuprothex*) ziram (Ziram 76*)

110 Πίνακας 5. Υπολειµατικότητα επιλεγµένων ουσιών σε ώρες ανάλογα µε την κατηγορία τοξικότητάς τους (I, II, III-IV) I. II. Abamectin Diazinon (υγρό) Dibrom Permethrin EC Dimethoate EC Cypermethrin EC Deltamethrin EC Cygon Carbofuran SC azinphos-methyl EC Chlorpyrifos EC Furadan 480 F Malathion ULV (225 ml/acre or more) Methamidophos SL Acephate WP Carbaryl WP Carbaryl XLR (more than 1.4 L/ac) Guthion Lagon Temik G (aldicarb) (τουλάχιστον 4 εβδοµάδες πριν την άνθηση Lannate Lorsban Orthene Pyrinex Sevin Sniper Malathion EC Endosulfan (more than 0.6 L/acre) Metasystox-R XLR (carbaryl) 1.4 L/acre or less (not 1:19 dilution) Decis Disulfoton (Di-Syston) Pirimor Thiodan 1 ηµέρα 1-2 ηµέρes 1.5 ηµέρα 1-2 ηµέρes 3 ηµέρes >3 ηµέρes 1 ηµέρα 7 ηµέρes 7-10 ηµέρes 2.5 ηµέρes 4-6 ηµέρes 5 ηµέρes 5.5 ηµέρes 1 ηµέρα > 3 ηµέρes 3-12 ηµέρes > 1 ηµέρα 5 ηµέρes 7 ηµέρes 1.5 ηµέρα 3.5 ηµέρες 2.5 ηµέρες 3.5 ηµέρες 7 ηµέρες 5 ηµέρες 2 ηµέρες 8 ώρες 0.5 ηµέρες 8 ώρες 1 ηµέρα 2-7 ώρες 0.5 ηµέρες 2 ηµέρες

111 III-IV. Trichlorfon Methomyl Malathion ULV (85 ml/ac or less) Oil sprays (superior type) Endosulfan 0.6 L/ac or less) Bt (Dipel, Thuricide, etc) Dicofol (Kelthane) Fluvalinate (Mavrik) 3-6 ώρες 2 ώρες 3 ώρες < 3 ώρες 2-3 ώρες 2 ώρες 2 ώρες 2 ώρες Εικόνα 2. Ο κύκλος των φυτοφαρµάκων στο περιβάλλον (από H. Cooke, 2000)

112 Ενότητα 2η: Επιδράσεις - συµπτώµατα δηλητηριάσεων 6. Πως επιδρούν τα φυτο-προστατευτικά προϊόντα στις µέλισσες Ανάλογα µε τη µορφή µε την οποία εφαρµόζεται το κάθε σκεύασµα στις καλλιέργειες, η τοξικότητα διαφέρει. Περισσότερο επικίνδυνα είναι τα σκευάσµατα που εφαρµόζονται µε νεφελοψεκαστήρες (Εικόνα 3) ή είναι σε µικροκάψουλες δεδοµένου ότι αυτό βοηθάει στη ακούσια µεταφορά της επικίνδυνης ουσίας µέσα στην κυψέλη και στην αποθήκευσή της στη γύρη και στο νέκταρ. Συνέπεια αυτού είναι οι επόµενες γενεές γόνου να εκτρέφονται µε τη µολυσµένη γύρη και να µολύνονται τα προϊόντα της κυψέλης. Εικόνα 3. Ψεκασµός καλλιέργειας [φωτογρ. Φ. Χατζήνα] Με µερικές εξαιρέσεις, τα φάρµακα που εφαρµόζονται σαν σκόνες επίπασης (Dusts) είναι πιο επικίνδυνα στις µέλισσες από αυτά που ψεκάζονται επειδή οι σκόνες κατακρατούνται πάρα πολύ καλά στο τρίχωµα των µελισσών. Οι βρέξιµες σκόνες (Wettable Powders) είναι επίσης πολύ επικίνδυνες από τα γαλακτωµατοποιήσιµα (EC) ή υδατοδιαλυτά (SL) σκευάσµατα γιατί το νερό εξατµίζεται από την επιφάνεια των φυλλωµάτων και στη συνέχεια το φυτοφάρµακο συµπεριφέρεται ως σκόνη. Ψεκασµοί µε σκευάσµατα υπέρµικρου όγκου (ULV Ultra Low Volume) είναι πιο τοξικά από τα κανονικού ψεκασµού σκευάσµατα επειδή επιδρούν στο αναπνευστικό σύστηµα των µελισσών. Ο κίνδυνος για τις µέλισσες αυξάνεται όταν χρησιµοποιούνται εντοµοκτόνα σε µορφή µικροκάψουλων (CS), γιατί µεταφέρονται πίσω στις κυψέλες κατά τον ίδιο τρόπο που µεταφέρεται η γύρη και µπορεί να σκοτώσει νέες και ενήλικες µέλισσες επειδή το φυτοφάρµακο ελευθερώνεται µέσα από το τοίχωµα της κάψουλας. Τα κοκκώδη φάρµακα (Granular) είναι η ασφαλέστερη µέθοδος εφαρµογής. Οι αεροψεκασµοί είναι περισσότερο επικίνδυνοι από τους ψεκασµούς από το έδαφος. Η απόρριψη των κενών συσκευασιών των γεωργικών φαρµάκων σε αποστραγγιστικά

113 κανάλια και όχι σε κάδους απορριµµάτων αυξάνει τους κινδύνους µόλυνσης των µελισσών και του περιβάλλοντος γενικότερα. Υπάρχουν επίσης και να νέα γενιάς σκευάσµατα που επενδύουν τους σπόρους των φυτών. Οι ουσίες αυτές περνούν στο νέκταρ και τη γύρη των φυτών και µπορεί να αποβούν πολύ τοξικές για τις µέλισσες. Οι χαµηλές θερµοκρασίες παρατείνουν την υπολειµµατικότητα του εντοµοκτόνου έως και 20 φορές ενώ οι υψηλές θερµοκρασίες το διασπούν πιο γρήγορα. Τα φάρµακα της κατηγορίας Πυρεθροειδή, Οργανοφωσφορικά, Καρβαµιδικά είναι από τοξικά έως πολύ τοξικά στις µέλισσες Κάποια βακτήρια, πρωτόζωα και ιοί που συνήθως χρησιµοποιούνται για βιολογική καταπολέµηση συνιστούν σοβαρό κίνδυνο. Τα ζιζανιοκτόνα, τα αποφυλλωτικά και τα αποξηραντικά όπως το PARAQUAT αναφέρονται ότι είναι πολύ τοξικά. Οι φεροµόνες, τα προσελκυστικά και άλλες ορµόνες συνήθως δεν προκαλούν προβλήµατα στις µέλισσες. Οι συνδυασµοί πολλών φυτοφαρµάκων είναι περισσότεροι επικίνδυνοι απ ότι τα ίδια µεµονωµένα φυτοφάρµακα. Τα µυκητοκτόνα φαίνεται ότι προκαλούν λίγα προβλήµατα αλλά όταν συνδυάζονται µε πυρεθροειδή αυξάνεται η τοξικότητα (Colin & Belzunces 1992, Pilling et al. 1995). Η διάγνωση των δηλητηριάσεων των µελισσών από τα φυτο-προστατευτικά προϊόντα στηρίζεται κυρίως στο ιστορικό και τις τοξικολογικές εξετάσεις. Από τοξικολογικούς ελέγχους µελισσών που έγιναν στην Ελλάδα για τα έτη (Αντωνίου και Ζαντόπουλος 2005), ποσοστό 30% των δειγµάτων (15 δείγµατα) βρέθηκαν θετικά για τουλάχιστον µία τοξική ουσία. Από τις ουσίες που ανιχνεύτηκαν οι 4 ήταν οργανοσφωσφορικά εντοµοκτόνα (µεθαµιδοφός, µαλαθείο, κουµαφός), οι 2 καρβαµιδικά εντοµοκτόνα (µεθοµύλ, καρµποφουράν), οι 5 ζιζανιοκτόνα και 3 πυρεθρίνες. Σε παρόµοια έρευνα για τα έτη το ποσοστό των θετικών δειγµάτων ήταν 19%. Να σηµειωθεί ότι από την ίδια έρευνα έγινε γνωστό ότι το 66% των περιπτώσεων τοξικότητας οφείλονταν σε πρόσληψη των τοξικών ουσιών από τον περιβάλλοντα χώρο (πχ. ψεκασµοί). Επίσης σε έρευνα που έγινε στη Μ. Βρετανία µεταξύ 1995 και 2001 βρέθηκε ότι οι δηλητηριάσεις των µελισσών οφείλονταν στα φυτοπροστατευτικά προϊόντα και σε ποσοστά όπως φαίνονται στην Εικόνα 4. 14% 11% 4% Χλωριωµένοι υδρογονάνθρακες Οργανοφωσφορικά 29% 42% Καρβαµιδικά Συνθετικά πυρεθροειδή Άλλες ουσίες Εικόνα 4. Αιτίες δηλητηριάσεων µελισσών στη Μ. Βρετανία

114 7. Άµεσες επιδράσεις στις µέλισσες - συµπτώµατα Από διάφορες µελέτες έχει ήδη βρεθεί ότι η µέλισσα είναι ένα από τα πλέον ευαίσθητα έντοµα του πλανήτη. Οι τρόποι µε τους οποίους δηλητηριάζονται οι µέλισσες είναι: α) η εφαρµογή εντοµοκτόνων στις καλλιέργειες και η ρύπανση της άγριας βλάστησης και υδάτινων πόρων στην περίοδο άνθησης και β) η συλλογή µολυσµένης γύρης και νέκταρος. Τα φυτο-προστατευτικά προϊόντα µπορούν να εισέλθουν στο σώµα της µέλισσας είτε µε άµεση επαφή (επειδή βρέθηκαν µέσα στο νέφος του φυτοφαρµάκου ή επειδή περπατούν επάνω στα φύλλα και στ άνθη που έχουν δεχθεί εφαρµογή µε φυτοφάρµακο), είτε µε τα στοµατικά µόρια και µε άµεση κατάποση (µέσω του νέκταρος, της γύρης και του νερού), είτε µε το αναπνευστικό σύστηµα (µέσω των µικροσταγονιδίων του φυτοφαρµάκου που εισέρχεται στο αναπνευστικό τους σύστηµα). Η οξεία τοξικότητα των µελισσών εκφράζεται: α) µε άµεσο θάνατο στην καλλιέργεια ειδιαίτερα όταν γίνονται αεροψεκασµοί. Πολλές φορές έχουν αναφερθεί θάνατοι µελισσών µετά από αεροψεκασµό που µοιάζει µε βροχή. Όταν οι µέλισσες πεθαίνουν στην καλλιέργεια, οι µελισσοκόµοι δεν βλέπουν νεκρές µέλισσες µπροστά στις κυψέλες τους και δεν γνωρίζουν ότι τα µελισσοσµήνη έχουν δηλητηριαστεί. Από την άλλη πλευρά όµως αυτό είναι καλύτερο γιατί έτσι δεν µεταφέρεται η µολυσµένη γύρη και το νέκταρ µέσα στις κυψέλες. β) µε θάνατο µπροστά ή µέσα στην κυψέλη (Εικόνα 5). Το σύµπτωµα αυτό είναι χαρακτηριστικό των ψεκασµών στην περίοδο άνθησης των καλλιεργειών και συµβαίνει είτε γιατί οι συλλέκτριες πεθαίνουν µόλις φτάσου, είτε γιατί τις σκοτώνουν οι φρουροί, είτε γιατί πεθάνανε λίγο µετά την επιστροφή τους ή τις επόµενες ηµέρες. Εικόνα 5. ηλητηριασµένες µέλισσες µπροστά στη κυψέλη [φωτογρ. Λ. Χαριστός] Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι ο αριθµός των νεκρών µελισσών ανά ηµέρα µπροστά στη κυψέλη δηλώνει και τη σοβαρότητα της δηλητηρίασης που έχει επέλθει στο σµήνος. Για παράδειγµα σε εποχές πλήρους δραστηριότητας και µεγάλης ανάπτυξης του σµήνους:

115 0-100 νεκρές µέλισσες την ηµέρα δηλώνουν φυσιολογικό θάνατο, νεκρές µέλισσες την ηµέρα δηλώνουν χαµηλή τοξικότητα, νεκρές µέλισσες την ηµέρα δηλώνουν µέτρια τοξικότητα, 1000 ή περισσότερες νεκρές µέλισσες την ηµέρα δηλώνουν υψηλή τοξικότητα. Τα γενικότερα συµπτώµατα της δηλητηρίασης των µελισσών είναι: Νεκρές µέλισσες κάτω από τα δέντρα ή και πάνω στα άνθη Ξαφνικό αδυνάτισµα των µελισσιών Ο γόνος προσβάλλεται από σηψηγονίες Οι µέλισσες γίνονται περισσότερο επιθετικές Οι συλλέκτριες µέλισσες που µεταφέρουν µολυσµένη τροφή διώχνονται διότι µεταφέρουν την οσµή του φυτοφαρµάκου Ιδιαίτερα συµπτώµατα: Αρκετές νεκρές µέλισσες στην είσοδο της κυψέλης µε τη γλώσσα εκτεταµένη προς τα εµπρός και κολλώδη Οι µέλισσες χάνουν τον προσανατολισµό τους, είναι νωθρές και αδέξιες, τα φτερά τους είναι αγκιστρωµένα και προς τα πλάγια Ηµι-παράλυτες µέλισσες που κάνουν σπασµωδικές κινήσεις, µε φτερά απλωµένα και στριφογύρισµα µε την πλάτη Επιθετικές µέλισσες, παράλυτες, σπασµωδικές κινήσεις της κοιλιάς Σταµάτηµα ωοτοκίας, αντικατάσταση βασίλισσας Μέλισσες που κάνουν εµετό πριν πεθάνουν Μέλισσες που είναι χωρίς τρίχωµα, γυαλιστερές, µαύρες και επιθετικές 8. Έµµεσες επιδράσεις στις µέλισσες - συµπτώµατα Οι έµµεσες επιδράσεις των φυτο-προστατευτικών προϊόντων στις µέλισσες εκφράζονται µε διάφορους τρόπους, όπως: διακοπή ωοτοκίας της βασίλισσας, επιθετικότητα, µείωση ικανότητας προσανατολισµού, µείωση της υγιεινής συµπεριφοράς, µείωση ικανότητας µνήµης λιµοκτονία, υποθερµία, θανάτωση του γόνου, µείωση παραγωγικότητας, αναστολή της φυσιολογικής λειτουργίας της καρδιάς, καταστροφή µέρους του εγκεφάλου της µέλισσας. Οι επιδράσεις αυτές µπορεί να είναι και καταστροφικότερες δεδοµένου ότι τα συµπτώµατα δεν είναι πάντα εµφανή και δεν παίρνονται τα κατάλληλα µέτρα για την εξάλειψή τους. ηµιουργούνται ως αποτέλεσµα των φυτοφαρµάκων που ενώ δεν θανατώνουν τη µέλισσα είναι όµως ικανά να µειώσουν ή και να καταστρέψουν τη λειτουργία διαφόρων συστηµάτων στον οργανισµό της ενήλικης µέλισσας ή της προνύµφης. Το µολυσµένο νέκταρ και η γύρη που αποθηκεύονται στην κυψέλη και καταναλώνονται αργά δηµιουργούν τέτοια συµπτώµατα για µεγάλο χρονικό διάστηµα µετά την εφαρµογή του φυτοφαρµάκου (Fleche et al. 1997). Χαρακτηριστικά παραδείγµατα έµµεσων καταστροφικών επιδράσεων διαφόρων φυτοφαρµάκων αναφέρονται παρακάτω: Όταν σε προνύµφες µελισσών έγινε επίδραση µε υδροξυουρία (hydroxyurea) οι ενήλικες µέλισσες που προήλθαν

116 από τις προνύµφες αυτές είχαν κάποιο µέρους του εγκεφάλους τους κατεστραµµένο, ανάλογα µε την ποσότητα της ουσίας που τους δόθηκε. Στην εικόνα 6 φαίνονται καθαρά οι σχετικές αλλαγές στο µέρος του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνο για την ικανότητα µάθησης και µνήµης της µέλισσας. Εικόνα 6. Καταστροφή µέρους του εγκεφάλου των µελισσών (mushroom bodies) µετά από επίδραση υδροξυουρίας σε προνύµφες (από Giurfa, 2003) Μελέτες στο Αριστοτέλειο Παν. Θεσσαλονίκης από τον Καθ. κ. Θεοφιλίδη και τους συνεργάτες του (Εργ. Φυσιολογίας Ζώων, Τµ. Βιολογίας) έχουν δείξει την επίδραση συγκεκριµένων φυτοφαρµάκων (συµπεριλαµβανοµένου του Gouchoimidacloprid) στη λειτουργία της καρδιάς και του αναπνευστικού ρυθµού της µέλισσας. Η καρδιά της µέλισσας είναι περισσότερο ευαίσθητη στην επίδραση των φυτοφαρµάκων και η λειτουργία της σταµατά σε δοσολογίες που η καρδιά του βατράχου δεν δείχνει µειωµένη αντιδράσει ακόµα (Εικόνα 7, Εικόνα 8). Εικόνα 7. Η καµπύλη αντίδρασης της καρδιάς της µέλισσας, του βατράχου και ενός σκαθαριού στην εφαρµογή διαφορετικών δοσολογιών του 2,4- Dichlorophenoxyacetic acid (από Papaefthimiou et al. 2002).

117 Εικόνα 8. Η αλλαγή στον καρδιακό παλµό της µέλισσας µετά από εφαρµογή µε Deltamethrin στο εργαστήριο (από Papaefthimiou & Theofilidis 2001). Η επίδραση των φυτοφαρµάκων έχει µελετηθεί και στα άλλα είδη µελισσών (Tasei 2001) και κυρίως στους βοµβίνους. (Thomson 2001). Πιστεύεται ότι ο σηµαντικότερος παράγοντας µειωµένων πληθυσµών βοµβίνων στη Μ. Βρετανία τα τελευταία 20 έτη είναι η χρήση φυτοπροστατευτικών προϊόντων. 9. Συνήθεις τρόποι ελέγχου των επιδράσεων ιάφοροι τρόποι έχουν αναπτυχθεί για τον έλεγχο της επίδρασης των φυτοπροστατευτικών ουσιών αλλά και των περιβαλλοντικών ρύπων στους ζωντανούς οργανισµούς και ειδικότερα στη µέλισσα (van der Steen 2001). Τα LD50 τεστ αφορούν την οξεία τοξικότητα µετά από επαφή αλλά και κατάποση (Εικόνα 9).

118 Εικόνα 9. Ο έλεγχος της µέσης θανατηφόρας δόσης (LD50) µετά από κατάποση (από Donovan & Elliott, 2001) Άλλα τεστ αφορούν την επίδραση στις µέλισσες µετά από επαφή, κατάποση ή αναπνοή σε εργαστηριακές συνθήκες (Stute 1991). Άλλα ελέγχουν την συµπεριφορά και τη διάρκεια ζωής σε συνθήκες αγρού ή ηµι-αγρού (µικρά τούνελ) (Εικόνα 10, 11). Εικόνα 10. Έλεγχος επίδρασης φυτοφαρµάκου σε τούνελ (από Bee Alert-Univ. οf Montana) Εικόνα 11. Παρατηρήσεις στη συµπεριφορά και τη διάρκεια ζωής των µελισσών σε συνθήκες αγρού [φωτογρ. Λ. Χαριστός] Άλλα τεστ ελέγχουν την επιθετικότητα και την ανάπτυξη του γόνου ή την επίδραση στην συµπεριφορά υγιεινής των µελισσών. Το τεστ της συµπεριφοράς υγιεινής περιλαµβάνει την ψύξη ενός µέρους του κλειστού γόνου και τη µέτρηση της ικανότητας των µελισσών να αντιλαµβάνονται τις νεκρές προνύµφες πολύ γρήγορα (Εικόνα 12). Βεβαίως αν και τα παραπάνω είναι από τους συνηθέστερους τρόπους ελέγχων των επιδράσεων των φυτοφαρµάκων στις µέλισσες, οι έλεγχοι στη φυσιολογία

119 (νευρικό σύστηµα, αναπνευστικό και κυκλοφορικό), την ανάπτυξη (αναπαραγωγή, εξέλιξη) και στη συµπεριφορά των µελισσών (παραπλάνηση, µνήµη, µάθηση) αποτελούν βασικότατες πηγές συµπερασµάτων. Εικόνα 12. Το τεστ της συµπεριφοράς υγιεινής (από Bee Alert-Univ. οf Montana)