Ερνέστ Μαντέλ Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

Transcript

1

2 Ερνέστ Μαντέλ Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

3

4 ΕΡΝΕΣΤ ΜΑΝΤΕΛ Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: Ε.Π Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΠΑΛΗ

5

6 Ή θέση του μαρασμού στην ιστορία ΕΙΣΑΓΩΓΉ Σε μια εποχή που πολλοί μετανοημένοι αριστερίζοντες χαρακτηρίζουν το Μ αρασμό ανίκανο να εξηγήσει τα νέα φαινόμενα αυτού του τελευταίου τετάρτου του 20» αιώνα, ο Ερνέστ Μαντέλ μας υπενθυμίζει στο "Η Θέση του Μαρξισμού στην Ιστορία ότι ο Μαρξισμός ασχολήθηκε από την αρχή του με όλες τις εξελίξεις στις κοινωνικές βίοεπιστήμες και τα απελευθερωτικά κινήματα της εποχής του. Σε μια επισκόπηση των πολλαπλών πηγών της θεωρίας του Μαρξ και του Ένγκελς, αναγνωρίζει τη συγκεκριμένη συνεισφορά των δύο φίλων στους διάφορους επιστημονικούς κλάδους με τους οποίους καταπιάστηκαν: φιλοσοφία, πολιτική οικονομία, κοινωνική ιστορία, επαναστατική οργάνωση, αυτοοργάνωση της εργατικής τάξης, απελευθερωτικά κινήματα, διεθνισμό. Συμπεραίνοντας ότι ο Μαρξισμός "μονίμως διδάσκεται από τη συνεχώς εξελισσόμενη πραγματικότητα και ότι είναι η συνειδητή έκφραση του πραγματικού κινήματος των εργαζομένων προς την απελευθέρωσή τους, ο Μαντέλ προτείνει μια φόρμουλα που προσφέρει μια διαλεκτική αλληλεπίδραση ανάμεσα στην καινοτομία και την επαλήθευση των καθιερωμένων αξιών. Αυτό το κείμενο βασίζεται σε μια σειρά από διαλέξεις που δόθηκαν στο Διεθνές Ινστιτούτο Έρευνας και Επιμόρφωσης. 5

7

8 Ή θέση του μαρξ/σμού στην ιστορία' ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Το γενικό ιστορικό πλαίσιο Για να κατανοήσουμε το Μαρξισμό, πρέπει κατ' αρχήν να τον τοποθετήσουμε στο δικό του ιστορικό πλαίσιο. Πρέπει να καταλάβουμε πότε γεννήθηκε και πως αναδύθηκε. Πρέπει να εξηγήσουμε την εμφάνιση και εξέλιξή του από την αλληλεπίδραση των κοινωνικών δυνάμεων: την οικονομική τους φύση, τα υλικά τους συμφέροντα, την ιδεολογία τους, τους ανθρώπους που διατύπωσαν τις φιλοδοξίες τους. Μ' άλλα λόγια πρέπει να εφαρμόσουμε την υλιστική ερμηνεία της ιστορίας στον ίδιο το Μαρξισμό: όχι να θεωρήσουμε την εμφάνιση του σαν κάτι αυτονόητο, αλλά να κατανοήσουμε όπ απαιτεί μια εξήγηση και να προσπαθήσουμε να τη δώσουμε. Ακόμα περισσότερο, ο προσδιορισμός της θέσης του Μαρξισμού στην ιστορία, θα μας δώσει την δυνατότητα να περιγράφουμε πιο συγκεκριμένα το περιεχόμενό του και την ιστορική του σημασία. Σε τελευταία ανάλυση, ο Μαρξισμός είναι το προϊόν της εμφάνισης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής σε συγκεκριμένες περιοχές της Δυτικής Ευρώπης (Βόρεια και Κεντρική Ιταλία, Κάτω Χώρες, Αγγλία, και τμήματα της Γαλλίας και Γερμανίας, Βοημία και Καταλανία) που ξεκίνησε το 15ο και 16ο αιώνα και οδήγησε στην εμφάνιση μιας νέας αστικής κοινωνίας που σταδιακά κατέληξε να κυριαρχεί σ όλες τις σφαίρες της ανθρώπινης δραστηριότητας. Ο καππαλισπκός τρόπος παραγωγής βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και ύπαρξης (εργαλεία, γη, τροφή) από καπιταλιστές, κατόχους μεγάλων ποσών χρημάτων. Οι τελευταίοι χρησιμοποιούν μέρος από το κεφάλαιο τους για να αγοράσουν την εργατική δύναμη μιας άλλης κοινωνικής τάξης, του προλεταριάτου, το οποίο είναι αναγκασμένο να τους πουλάει την εργατική του δύναμη διότι δεν έχει πια πρόσβαση στα μέσα παραγωγής από τα οποία αυτό μπορούσε να εξασφαλίσει τα μέσα για την ύπαρξή του. Αυτή η σχέση ανταγωνισμού μεταξύ Κεφαλαίου και Μισθωτής Ερ

9 Emest Mandel γασίας συνόδευε» τη γενίκευση της παραγωγής εμπορευμάτων (τη μετατροπή των μέσων παραγωγής και εργατικής δύναμης σε εμπορεύματα) και βρίσκεται στην καρδιά του νέου τρόπου παραγωγής. Αυτός ο νέος τρόπος παραγωγής εμφανίστηκε μέσα σε μα κοινωνία- φεουδαρχική κοινωνία- της οποίας η αργή αποσύνθεση κάλυψε μα μακρά και αντιφατική φάση μετασχηματισμού, σπς περιοχές της Δυπκής Ευρώπης που προαναφέρθηκαν, από τον 13ο έως το16ο αιώνα, μερικές φορές και το 18ο αιώνα, συνεχίζοντας και περισσότερο σε κάποιες περιπτώσεις. Αυτός ο συνδυασμός συχνά αναφέρεται με τον όρο μισο-φεουδαρχία. Βασίστηκε στη μικρή εμπορευματική παραγωγή στην οποία οι κύριοι παραγωγοί- αγρότες και τεχνίτες- ήταν ελεύθεροι παραγωγοί, όχι δουλοπάροικοι, που χρησιμοποιούσαν τα δικά τους μέσα παραγωγής. Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής εμφανίστηκε μόνο όταν αυτοί οι ελεύθεροι παραγωγοί έχασαν σταδιακά τα μέσα παραγωγής τους και την ελεύθερη πρόσβαση προς την γη. Το καπιταλιστικό μοντέλο παραγωγής εμφανίστηκε αρχικά υπό τη μορφή εμπορικών α γροκτημάτων, οικοτεχνίας και μανιφατούρας. Στην αρχή, οι παραγωγοί (αγρότες) έχασαν την ιδιοκτησία των εργαλείων τους (γη, ζώα και εργαλεία) και προσλαμβάνονταν σαν αγροτικοί εργάτες ή οικιακοί από έναν ιδιοκτήτη φόρμας που παρήγαγε για την αγορά. Δεύτερον, οι παραγωγοί δεν είχαν ιδιοιαησία, αλλά παρήγαγαν στο σπίτι κατά παραγγελία ενός καπιταλιστή εμπόρου. Τρίτον, οι παραγωγοί που δεν κατείχαν ατομική ιδιοκτησία είχαν ήδη συγκεντρωθεί σε μεγάλους αριθμούς κάτω από την ίδια στέγη. Αγρότες, έμποροι, επιχειρηματίες και οι μισθωτοί εργάτες τους άρχισαν να συγκροτούν μα εγχώρια αγορά για τα αγαθά (τρόφιμα, ρούχα, εργαλεία, καταναλωτικά αγαθά). Θα πρέπει να τονισθεί ότι αυτή η πρωταρχική μορφή του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής δεν ήταν ούτε ηγεμονική ούτε σταθεροποιημένη. Σ' αυτό το στάδιο της ιστορικής εξέλιξης η μπουρζουαζία δεν είχε κατακτήσει ακόμα την πολτπκή εξουσία πουθενά, εκτός από τη Βόρεια Ολλανδία και μερικές πόλεις όπως η Γενεύη. Ακόμη και εκεί, την εξουσία χειρίζονταν τραπεζίτες και μεγαλέμποροι, το πιο αριστοκρατικό κομμάτι της μπουρζουαζίας. Το κράτος παρέμενε ένα μσο-φε ουδαρχικό κράτος (συχνά μα απόλυτη μοναρχία). Τα περισσότερα προνόμια των ευγενών και του κλήρου εξακολουθούσαν να υπάρχουν αλλά αυτές οι τάξεις, οι άρχουσες τάξεις της φεουδαρχικής κοινωνίας, γίνονταν σταδιακά φτωχότερες από τη μπουρζουαζία και σιγά- σιγά αποσυντίθονταν. Πιο σημαντικό, όσοι ήταν μισθωτοί με την αυστηρή έννοια του όρου δεν ήταν παρά μόνο μα μικρή μειοψηφία των παραγωγών, η μεγάλη πλειοψηφία των οποίων απστελούνταν από αγρότες. Είτε ελεύθερους (μικρούς παραγωγούς αγαθών), είτε αγρότες που ακόμα υπόκειντο στους κανόνες της δουλοπαροικίας. 8

10 Ή θέση του μαρασμού στην ιστορία" Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής σταθερσποιήθηκε και επιβλήθηκε οριστικά μόνο με την έλευση της βιομηχανικής επανάστασης στο δεύτερο μισό του 18ο αιώνα. Αργότερα έμελλε να επεκταθεί σ' όλο τον κόσμο πάνω στη βάση του εργοστασιακού συστήματος που βασίζονταν στις μηχανές. Αυτό ήταν το σημείο στο οποίο αποκαλύφθηκαν πλήρως τα βασικά του χαρακτηριστικά. Μόνο τότε μπορούσε να γίνει πλήρως κατανοητός και να συλληφθούν οι νόμοι εξέλιξης του (η εσωτερική του διαλεκτική). Οι μηχανές, η βάση του σύγχρονου καππαλιστικού εργοστασίου, ήταν το αποτέλεσμα του αργού μετασχηματισμού των οικοτεχνιών και βιοτεχνιών από το 13ο αιώνα και μετά (νερόμυλοι, εξελισσόμενες τεχνικές στη γεωργία και τη κτηνοτροφία, τεχνικές εξόρυξης, κλπ.) που οδήγησε τελικά στη χρήση μιας νέας πηγής ενέργειας στην παραγωγή: τη δύναμη του ατμού. Αυτός ο μετασχηματισμός εντάθηκε από τον 16ο αιώνα κι έπεσα από την πρόοδο στις φυσικές επιστήμες των οποίων τα επιτεύγματα εφαρμόστηκαν στην τεχνολογία της παραγωγής και κυκλοφορίας εμπορευμάτων με αυξανόμενη ταχύτητα. Ένα από τα πιο θεαματικά αποτελέσματα αυτής της προόδου της εφαρμοσμένης επιστήμης ήταν οι εντυπωσιακές ανακαλύψεις στη ναυσιπλοΐα και στη ναυπηγική. Αυτό έκανε δυνατές τις εκστρατείες με στόχο τις ανακαλύψεις και τις λεηλασίες από την Ευρώπη προς τη Βόρεια και Ανατολική Αφρική, Ασία και Αμερική το 16ο αιώνα (1492: ο Χριστόφορος Κολόμβος ανακαλύπτει" την Αμερική), αποτελώντας το έναυσμα μιας τεράσπας επέκτασης του διεθνούς εμπορίου. Μια πραγματική παγκόσμια αγορά για τα λεγάμενα αποικιακά προϊόντα δημιουργήθηκε, ενώ η αγορά τροφίμων επεκτείνονταν σ' ολόκληρη την Ευρώπη, για να ακολουθήσει λίγο αργότερα η αγορά βιομηχανικών προϊόντων. Με τη σειρά της, αυτή η παγκόσμια αγορά θα τονώσει την επέκταση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Όμως η γρήγορη πρόοδος των φυσικών επιστημών σε συνδυασμό με την επέκταση του καππαλιστικού τρόπου παραγωγής, τελικά είχε σαν συνέπεια μια αναστάτωση στον τρόπο ζωής, τις δραστηριότητες και τα πρότυπα σκέψης των μαζών στα αστικά κέντρα, ανεξάρτητα απ το αν ανήκαν στη νέα αστική τάξη, τη μικροαστική τάξη ή τα πρώτα μέλη του σύγχρονου προλεταριάτου. Επηρέασε επίσης τμήματα των αγροτικών μαζών, τουλάχιστον σε ορισμένες χώρες. Το κύριο χαρακτηριστικό της φεουδαρχικής κοινωνίας ήταν η άκαμπτη σταθερότητα της ανθρώπινης ύπαρξης. Κάθε άτομο είχε τη δική του ή τη δική της θέση στη ζωή και "παρέμενε εκεί όπου ανήκε". Τα παιδιά των δουλοπάροικων ήταν δουλοπάροικοι. Τα παιδιά των ευγενών ήταν ευγενείς ή μέλη του ανώτερου κλήρου. Τα παιδιά των τεχνιτών ήταν τεχνίτες. Μια ανπστοίχως άκαμπτη θρησκευτική ιδεολογία, η κα 9

11 Emest Mandel βολική θρησκεία στηριζόμενη στο σχολαστικισμό, ενέκρκνε, εκλσγίκευε και δικαιολογούσε αυτήν την εξαιρετικά ιεραρχική κοινωνία. Είναι αλήθεια, ότι αυτή δεν ήταν μια απολύτως άκαμπτη κοινωνία. Μαζί με τηντεχνολογία, η σκέψη και η κοινωνική κρσική είχε σημαντικές εξάρσεις μέσα στην Ευρωπαϊκή φεουδαλική κοινωνία, ιδιαίτερα το 13ο αιώνα. Στη φιλοσοφία υπήρχαν κάποιες πρόοδοι: η Αβικενιανή αριστερά* (Avicenian Left), για παράδειγμα, ένα ρεύμα Ισλαμικής προέλευσης, πλησίασε τον υλισμό. Η επέκταση του διεθνούς εμπορίου ενθάρρυνε διανοητικές πρακτικές (όπως η λογιστική!) που καλλιέργησαν την ορθολογική σκέψη. Όμως όλες αυτές οι εξελίξεις ήταν αργές και ανπφσπκές και υπόκεινταν σε σοβαρές οπισθοδρομήσεις προς το θρησκευτικό έλεγχο (η δημιουργία της Ιερός Εξέτασης) και το σκοταδισμό, ιδιαίτερα το 15ο αιώνα, σε ανπσηχχία με τη γενικευμένη κρίση της φεουδαλικής κοινωνίας. Με την αρχή του 16ου αιώνα και με την εμφάνιση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, το ιδεολογικό και πολιτιστικό κλίμα άλλαξε σε συντονισμό με τη ριζική αλλαγή στην καθημερινότητα και την νοοτροπία των αστικών πληθυσμών. Το αίσθημα ότι όλα άλλαζαν, και γρήγορα, διαδέχθηκε το αίσθημα όπ υπήρχε μια αιώνια παγιωμένη τάξη. Οι αμφιβολίες, οι προκλήσεις απένανπ σε 'κατεστημένες αξίες η κριτική εξέταση των υποτιθέμενων "θεϊκών νόμων* καθώς επίσης και οι ανθρώπινες αξίες, διευρύνονταν όλο και περισσότερο. Τα θρησκευτικά δόγματα ή ταν τα πρώτα που τέθηκαν υπό αναθεώρηση κάτω από το βάρος των συνδυασμένων αποτελεσμάτων της προόδου των φυσικών επιστημών, της επέκτασης της κριτικής σκέψης και των εξεγέρσεων ενάντια στην καταπιεστική πρακτική του κλήρου, στα προνόμια και τη διαφθορά. Έτσι, ένας σχεδόν αθεϊσπκός ουμανισμός, η Μεταρρύθμιση (Λουθηρανισμός, Αγγλικανισμός, Καλβινισμός και Πουριτανισμός) και η ορθολογιστική / νστουραλιστική φιλοσοφία (Γαλιλαίος, Ντεσκάρτ, Σπινόζα) αναπτύχθηκαν πλάι-πλάι. Σε τελευταία ανάλυση, αυτά τα ιδεολογικά κινήματα εξέφραζαν τις φιλοδοξίες των νέων αστικών και αγροτικών τάξεων που αναπτύχθηκαν μαζί με τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής: της μπουρζουαζίας, των μικροαστών αξιωματούχων και διανοούμενων (δασκάλων, επιστημόνων, καλλιτεχνών), των ελεύθερων τεχνιτών, των μισο-προλετάριων (που πληρώνονταν μόνο για ένα διάστημα τον χρόνο), των καπιταλιστών αγροτών. Κάθε μια απ' αυτές τις τάξεις ταυτίζονταν συνολικά ή εν μέρει με διάφορες απ' αυτές τις νέες θρησκείες και τα νέα φιλοσοφικά ρεύματα. Η ιδεολογική πάλη έπαιρνε κυρίως μια θρησκευτική μορφή, γεγονός που μπορεί να εξηγηθεί από το ρόλο της θρησκείας σαν κυρίαρχης ιδεολογίας της φεουδαλικής κοινωνίας, μιας ιδεολογίας που διαπόπσε βαθιά την εκπαίδευση και την καθημερινή ζωή όλων των τάξεων της 10

12 Ή θέση του μαρξισμού στην ιστορία* κοινωνίας. Όμως η πάλη δεν ήταν λιγάτερο από μ α πραγματική ταξική πάλη, όπως φάνηκε όταν αυτές οι θρησκευτικές συγκρούσεις μετστράπηκαν σε εμφυλίους πολέμους ή ακόμα και σε πραγματικές επαναστάσεις που κατέληξαν σε μεγάλες κοινωνικές και πολιτικές μάχες όπως: η εξέγερση των Χουσσττών στη Βοημία το 15ο αι., ο πόλεμος των Αγροτών στη Γερμανία, η επανάσταση στην Ολλανδία, η στάση του Ghent και η Κομμούνα του Munster (που συνδέονταν με το κίνημα των Αναβαππστών)το 16ο αι., οι θρησκευτικοί πόλεμοι στη Γαλλία το 16ο και 17οαι., που όλες οδήγησαν στην Αγγλική Επανάσταση του Με δεδομένη τη σχετική αδυναμία της μπουρζουαζίας το 16ο και 17ο αιώνα, αυτά τα κινήματα ήταν μόνο εν μέρει νικηφόρα. Πολλές φορές κατέληγαν σε ήττες. Μετά τη Μεταρρύθμιση ήρθε η Ανπ-Μεταρρύθμση, που θριάμβευσε υπό την ηγεσία των Ιησουιτών στη Ιταλία, την Ισπανία, τη Νότια Ολλανδία, την Αυστρία και σε τμήματα της Γερμανίας. Στο πολιτικό πεδίο, η απόλυτη μοναρχία και όχι η αστική δημοκρατία κέρδιζαν έδαφος. Πολλά κατάλοιπα του Μεσαίωνα -δουλοπαροικία, αυθαίρετες δικαστικές διαδικασίες, συμπεριλαμβανομένης της Ιεράς Εξέτασης και βασανιστηρίων, η λογοκρισία και η Μαύρη Λίστα στασιαστικών" συγγραμμάτων -επέζησαν. Ο Γαλιλαίος υποχρεώθηκε να αποκηρύξει δημόσια και να παραδεχτεί ότι έκανε λάθος όταν απέδειξε ότι, σε αντίθεση με ότι έλεγε η Βίβλος, η γη περιστρέφεται γύρω απ τον ήλιο και όχι το αντίστροφο. Η πρόοδος συνδυάστηκε με οπισθοδρομήσεις παντού στον κόσμο, ο Ευρωπαϊκός απουασμός οδήγησε στην εξολόθρευση των ιθαγενών Αμερικάνων. Ο εμπορικός καπιταλισμός οργάνωσε το εμπόριο των δούλων, ρήμαξρ την Αφρική και λειτουργούσε φυτείες, ορυχεία και βιομηχανίες στην Αμερική, όχι με ελεύθερους προλετάριους, αλλά με εκατομμύρια σκλάβους. Μόνο με την έλευση του βιομηχανικού καπιταλισμού στο δεύτερο μσό του 18ου αι. διαδόθηκε πλατιά η ελπίδα της προόδου και της κοινωνικής αισιοδοξίας. Κάτω από την ηγεσία της μπουρζουαζίας και των επαναστατών ιδεολόγων της, όλα τα σπομεινάρια της μσοφεουδαλικής τάξης εύκολα αμφισβητήθηκαν, αποκρούστηκαν και ξεφτιλίστηκαν. Η επίθεση στην απόλυτη μοναρχία μετστράπηκε σε μ α γενική επίθεση στην κοινωνική τάξη πραγμάτων που την υποστήριξε, σε έναν χωρίς προηγούμενο θρίαμβο της νέας αστικής κοινωνίας σε όλα τα πεδία της κοινωνικής ζωής. Αυτές οι νίκες στο πεδίο του μετασχηματισμού των συνηθειών, των ιδεών και των αναγνωρισμένων "αξιών" οδήγησαν τελικά στις μεγάλες αστικές επαναστάσεις του 18ου αιώνα: την Αμερικάνικη το 1776 και τη Γαλλική Επανάσταση το Αυτή η κίνηση συνεχίστηκε στην Ευρώπη και τη Λαπνική Αμερική στις αρχές του 19ου αιώνα με άνισες εππυχίες στις διάφορες χώρες. Αυτές ο» επαναστάσεις ήταν επίσης το τελικό προϊόν μας νέας πλα 11

13 Ernest Mandel τιά διαδεδομένης αντίληψης μέσα στη μπουρζουαζία, τη μικροαστική τάξη και τα μισό-προλεταριακά στρώματα: της αντίληψης ότι η ανθρωπότητα μπορεί να αποφασίζει το δικό της μέλλον, όπ η μοίρα της δεν ήταν προκαθορισμένη από τη θεία Πρόνοια ή από κάποιο αμετάβλητο πεπρωμένο. Η πίστη στην ανθρώπινη λογική σαν την κινητήρια δύναμη της ανθρώπινης απελευθέρωσης, αυτή ήταν η φόρμουλα που χαρακτήριζε το πνεύμα των καιρών" του Διαφωτισμού. Αφού απέκτησε το πάνω χέρι στις φυσικές επιστήμες και την τεχνολογία, αυτό "το πνεύμα των καιρών" άνοιξε το δρόμο στην κριτική των κραπκών θεσμών, σε φιλοσοφικές και λογοτεχνικές δραστηριότητες και στην αρένα της πολιτικής πάλης. Οδηγούμενη από μια ριζική ανατροπή στο συσχετισμό δυνάμεων ανάμεσα στη μπουρζουαζία απάτη μία. και τη μοναρχία, τους ευγενείς και τον κλήρο από την άλλη, αυτή η απελευθερωτική ώθηση βρήκε την ύψιστη έκφρασή της σπς δύο μεγάλες επαναστάσεις του 1θου αιώνα. Όμως, όσο αναπτυσσόταν ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, η αντιφατική πλευρά της αστικής κοινωνίας, η αντιφατική φύση της αστικής κοινωνίας και των επαναστάσεών της, γινόταν όλο και πιο εξόφθαλμη. Ο καπιταλισμός σήμαινε όχι μόνο μια κολοσσιαία διεύρυνση της γνώσης, του πλούτου και των ανθρώπινων δικαιωμάτων, αλλά και στερήσεις, αδικίες, καταπίεση και αναιρέσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η πόλωση της κοινωνίας ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς ήταν τέτοια, ώστε όλοι οι παρατηρητές, ακόμα και συγγραφείς γνωστοί για τις αντιδραστικές τους αντιλήψεις, όπως ο Μπαλζάκ και συντηρητικοί διανοητές, το αναγνώριζαν. Μαζί μ αυτή τη νέα αντίληψη ήρθε μια νέα κοινωνική πρακτική: η ταξική πάλη των εργατών - τεχνιτών, των μισοπρολετάριων ("αβράκωτοι", "γυμνά μπράτσα", "σκαφτιάδες") και των προλετάριων ενάντια στους καπιταλιστές. Ενώ στο παρελθόν, ολόκληρη η Τρίτη Τάξη αντιπάλεψε τη μοναρχία, τους ευγενείς και τον ανώτερο κλήρο, τώρα η "Τέταρτη Τάξη ξεπήδησε σταδιακά από την Τρίτη και στράφηκε εναντίον της, και αυτή η πάλη ήρθε να κυριαρχήσει στο πολιτικό και κοινωνικό σκηνικό. Η εξασθένιση των απόλυτων μοναρχιών και η εμφάνιση μαζικών επαναστατικών κινημάτων έδωσε τη δυνατότητα σε διάφορα καταπιεσμένα κοινωνικά στρώματα να εκφράσουν τα αιτήματα τους, συχνά στη βάση μιας πιο ριζοσπαστικής ερμηνείας των αρχών της δημοκρσπας. Η ισότητα μεταξύ των ανθρώπων διευρύνθηκε σε ισότητα των δύο φύλων. Έτσι, μια "Διακήρυξη των Δικαιωμάτων της Γυναίκας και του Πολίτη εμφανίστηκε στα μέσα της Γαλλικής Επανάστασης. Η ισότητα δεν επιτρέπει ταξικές η φυλετικές διακρίσεις: έτσι ξεκίνησε η απελευθέρωση των Εβραίων, το κίνημα για την κατάργηση της δουλείας, η επέκταση του δικαιώματος ψήφου για όλους. Τελικά, είχε σαν συνέπεια την ισότητα ανάμεσα στα έθνη και το δικαίωμά τους για αυτοδιάθεση, και γγ αυτό 12

14 Ή θέση του μαρξισμού στην ιστορία" το λόγο την ανάπτυξη του εθνικού δημοκρατικού κινήματος, όπως στην Ιρλανδία, την Ιταλία και τη Γερμανία. Η νέα οικονομική πραγματικότητα και πολιτική πρακτική των τάξεων γέννησε επίσης νέα επιστημονικά ερωτήματα και νέες ιδεολογίες. Πρέπει η απελευθέρωση να περιοριστεί στον πολίτη*, στα νομικά και πολπικά ανθρώπινα δικαιώματα; Ή θα πρέπει να επεκταθεί στον παραγωγό, τον εκμεταλλευόμενο, στον 'οικονομικό άντρα (ή γυναίκα) ; Έ τσι, με το τέλος του Διαφωτισμού, παρέμενε το κοινωνικό ερώτημα, το ερώτημα της οικονομικής απελευθέρωσης και μαζί μ' αυτό, ο σοσιαλισμός σαν ένα ιδεολογικό ρεύμα και σαν ένα αληθινό κίνημα που εργάζεται γγ αυτήν την απελευθέρωση. Από την εμφάνιση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής έως τη γέννηση των μηχανών και του σύγχρονου εργοστασίου, από την εμφάνιση ενός προλεταριάτου συγκεντρωμένου στα εργοστάσια ως τη στοιχειώδη προλεταριακή ταξική πάλη, από την αντίσταση των λαών στις αποικίες ενάντια στη νέα μορφή της καππαλιστικής εκμετάλλευσης ως την εμφάνιση των ριζοσπαστικών απελευθερωτικών κινημάτων (Λατ. Α μερική, Ιρλανδία, κλπ.) από την εμφάνιση, στο απόγειο των μεγάλων αστικών επαναστάσεων, που οι στόχοι τους δεν καθορίζονταν πια αποκλειστικά από την υπεροχή της επαναστατικής μπουρζουαζίας, ως τον πρωταρχικό σχηματισμό των σοσιαλιστικών στόχων εκ μέρους του νέου προλεταριάτου, από τον ριζοσπαστικό ορθολογισμό της μπουρζουαζίας έως την αντικατάστασή του από τις κριτικές και φωτεινές κοινωνικές επιστήμες που άρχιζαν να αποκαλύπτουν όλες τις κρυμμένες κινητήριες δυνάμεις της ιστορίας και της κοινωνικής τάξης πραγμάτων" γενικά (δηλ. της ταξικά διαιρεμένης κοινωνίας, της ατομικής ιδιοκτησίας), που αρνήθηκαν να περιορίσουν την κριτική τους στα όρια της μισο-φεουδαρχικής τάξης: αυτή ήταν η εξέλιξη και το ιστορικό πλαίσιο που έκανε δυνατή τη γέννηση του Μαρξισμού. Ο Σοσιαλισμός, η ιδέα μιας επιστροφής σε κάποιο είδος Χρυσής Εποχής", σε μια αταξική κοινωνία, είναι πολύ πιο παλιά από το βιομηχανικό καπιταλισμό. Στην ουσία, είναι τόσο παλιά, όσο η ίδια η ταξική κοινωνία. Ακούμε την ηχώ της στην αρχαία Ελληνική ποίηση και στο φιλόσοφο Πλάτωνα, στις γραφές των Εβραίων προφητών και των πρώτων πατέρων της Καθολικής Εκκλησίας, στο έργο πολλών στοχαστών της κλασικής Κίνας και του Ισλάμ. Αυτή η παράδοση αναπτύχθηκε και διαδόθηκε κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα και μέσα από τα μεγάλα ιδεολογικά ρεύματα από το 15ο αι. και μετά. Καλλιεργήθηκε από την ύπαρξη κοινωνιών σχετικής ισότητας που αντιμετώπισαν οι Ευρωπαίοι στη διάρκεια των ταξιδιών ανακαλύψεων και των εκστρατειών αποικισμού. Ο Μαρξισμός αναμφίβολα τοποθετείται ως συνέχεια αυτής της παλιάς και σεβαστής παράδοσης των ονείρων και των απελευθερωτικών 13

15 αγώνων των φτωχών, των εκμεταλλευόμενων και καταπιεσμένων. Μοιράζεται τα ερωτήματα, τις διαμαρτυρίες, τους προβληματισμούς και τις εξεγέρσεις τους. Όμως αυτό που χαρακτηρίζει το Μαρξισμό μπορεί να εξηγηθεί, σε τελευταία ανάλυση, μόνο από ό,ττ καινούργιο έφερε ο 18ος OL και συνδέθηκε στενά με την σταθεροποίηση του καππαλισπκού τρόπου παραγωγής με τη βιομηχανική επανάσταση: η οριστική εμφάνιση του προλεταριάτου σαν μιας κοινωνικής τάξης που βασιζόταν στη μισθωτή εργασία, η ριζοσπαστική αντίληψη του κοινωνικού ερωτήματος" που γεννήθηκε από το νέο κοινωνικό ανταγωνισμό: αυτόν του Κεφαλαίου και της Μισθωτής Εργασίας. 14

16 Ή θέση του μαρασμού στην ιστορία' ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Τα βασικά χαρακτηριστικά του Μαρξισμού Ο Μαρξισμός εμφανίστηκε ταυτόχρονα ως ένας επαναστατικός μετασχηματισμός και μια προοδευτική συνένωση: των κοινωνικών επιστημών. -του πολιτικού κινήματος απελευθέρωσης, κυρίως towεπαναστατικών οργανώσεων που γεννήθηκον από την άκρα αριστερό τηςγαλλικής επανάστασης -του στοιχειώδους και αυθόρμητου εργατικού κινήματος, που δημιούργησαν οι ίδιοι οι εργάτες έξω από οποιαδήποτε φιλοσοφική ή κοινωνιολογική θεωρητική σχολή -του προ-μαρξιστικού σοσιαλισμού, της συγκρότησης του σχεδίου για μια καρπερή κοινωνία και για άλλες "λύσεις του κοινωνικού προβλήματος* σε ένα κυρίως θεωρητικό και ιδεολογικό επίπεδο: φιλοσοφικές, κοινωνιολογικές, οικονομικές θεωρίες συνδυασμένες με μορφωτικές και φιλανθρωπικές δραστηριότητες (ίδρυση των πρώτων "κομμουνιστικών* κοινοτήτων). Σε καθένα απ' αυτά τα πεδία, ο Μαρξ και ο Ένγκελς ξεκίνησαν από αυτό που ήδη υπήρχε, αφομοιώνοντας πλήρως και μετά υποβάλλοντας σε κριτική εξέταση τις προόδους που συσσωρεύτηκαν πριν από αυτούς. Ως εκ τούτου, μεταμόρφωσαν ριζικά αυτά τα βήματα διατηρώντας ταυτόχρονα οτιδήποτε θεωρούσαν ουσιαστικά σωστό. Στο πεδίο των κοινωνικών επιστημών, η κρπική τους διάθεση αφορούσε κυρίως την κλασική Γερμανική Φιλοσοφία, την Αγγλική πολιτική οικονομία και τη Γαλλική κοινωνιολογική ιστοριογραφία, «οποίες είχαν ανακαλύψει και εφαρμόσει τις έννοιες, κοινωνική τάξη και ταξική πάλη. Στο πεδίο του κινήματος της κοινωνικής απελευθέρωσης, ο Μαρξ και ο Ένγκελς έπιασαν τη συνέχεια της επαναστατικής δράσης και επαναστατικής οργάνωσης που αναπτύχθηκε από το Μπαμπεφισμό και το 15

17 Emest Mandel Μπλανκισμό, ενώ τις συνδύασαν με τα διδάγματα από τις πρώτες Γερμανικές Επαναστατικές οργανώσεις, τις οποίες γνώριζαν, διδάγματα που οδήγησαν στη δημιουργία της Κομμουνιστικής Λίγκας, στην οποία εντάχθηκαν. Συγκρότησαν σε ενιαίο σύνολο τα ριζοσπαστικά δημοκρατικά αιτήματα των οργανώσεων που αντιπάλευαν τον απολυταρχισμό και που προσπάθησαν να εγκαθιδρύσουν δημοκρατίες στην Ιταλία, Ιρλανδία, Ισπανία ή να καταργήσουν τη δουλεία στις ΗΠΑ, Βραζιλία και Ευρωπαϊκές αποικίες. Αγωνίστηκαν επίσης να ολοκληρώσουν τα διδάγματα που βγήκαν από την πρώτη εμπειρία ενός μαζικού εργατικού κόμματος, του κόμματος των Χαρτιστών στη Βρετανία. Στο πεδίο της σοσιαλιστικής σκέψης και οργάνωσης (που πριν ήταν κυρίως μη-επανασταπκή, ακόμα και απολιτική), προσπάθησαν να εισάγουν μια επιστημονική ανάλυση της αστικής κοινωνίας, των τάσεων της, της δυναμικής και του μέλλοντός της και των αντιφάσεων που θα οδηγήσουν στην ύφεση και την πτώση της. Εφάρμοσαν αυτή τη μέθοδο ειδικά στην ανάλυση της γυναικείας καταπίεσης, η οποία ξεκίνησε από φεμινιστές ουτοπικούς σοσιαλιστές. Αυτή η προσπάθεια εκτιμήθηκε ως προσπάθεια να μετατρέψουν ουσιαστικά τον ουτοπικό σοσιαλισμό σε επιστημονικό σοσιαλισμό. Ταυτόχρονα, ο Μαρξ και ο Ένγκελς, προσπάθησαν να στηρίξουν τη σοσιαλιστική σκέψη και οργάνωση στην αναγκαιότητα για πολτπκή δράση, να τις συγχωνεύσουν με επαναστατική οργάνωση και δράση. Τελικά, οι Μαρξ και Ένγκελς προσπάθησαν να εισάγουν στο στοιχειώδες κίνημα της αυτοοργάνωσης της εργατικής τάξης, πάνω από όλα, το πρόγραμμα (πς αρχές) του επιστημονικού σοσιαλισμού, του κομμουνισμού, που έδινε έμφαση τόσο στον σοσιαλιστικό στόχο, όσο και σπς άμεσες ανάγκες και την επαναστατική πολιτική δράση καθώς επίσης και σε οικονομική (συνδικάτα, αλληλοβοήθεια) και μορφωτική δράση. Έτσι ο Μαρξισμός προέκυψε σαν μια τετραπλή σύνθεση: -μια σύνθεση των βασικών κοινωνικών επιστημών, -μια σύνθεση ανάμεσα σ αυτές τις κοινωνικές επιστήμες και στο σχέδιο για την απελευθέρωση της ανθρωπότητας, -μια σύνθεση ανάμεσα στο σχέδιο για την απελευθέρωση του ανθρώπου και στο αληθινό κίνημα για την αυτοοργάνωση και χειραφέτηση του σύγχρονου προλεταριάτου, και -μια σύνθεση ανάμεσα στο αληθινό εργατικό κίνημα και την επανασταπκή πολιτική οργάνωση και δράση. Αυτές οι συνθέσεις δεν έχουν οριστικοποιηθεί μια για πάντα. Δεν είναι δόγματα και δεν πηγάζουν από καμία a priori και αξιωματική προκατάληψη, παρά από την αναγνώριση άτι ο άνθρωπος είναι ο τελικός στόχος του ανθρώπου, το μόνο μέτρο κάθε ανθρώπινης δράσης. Έτσι, 16

18 Ή θέση του μαρξισμού στην ιστορία αυτές πάντα υπόκεινται σε νέες δοκιμασίες στην πράξη. Πρέπει να επανεξετάζονται συνέχεια στο φως νέων εμπειριών και επίσης νέων δεδομένων του παρελθόντος, πολλά απ' τα οποία δεν τα γνωρίζουμε ακόμα. Από την άλλη, μεγάλο μέρος αυτής της τετραπλής σύνθεσης έχει ήδη βασιστεί σ' ένα τεράστιο σώμα γνώσης που αντλήθηκε από πολλές εμπειρίες και άφθονα εμπειρικά δεδομένα και έτσι δεν μπορεί να αμφισβητηθεί επιπόλαια στη βάση νέων μερικών και συγκυριακών δεδομένων, με ένα ουσιαστικά ιμπρεσιονιστικό τρόπο. Επιπλέον, μια τέτοια αμφισβήτηση οφείλει να τεθεί η ίδια σε κριτική και αναθεώρηση υπό το φως μεταγενέστερων γεγονότων, αν αυτά επιβεβαιώνουν την αρχική θέση. Γενικάτερα, αυτές οι συνθέσεις βασίζονται σε μα συνολική θεώρηση της αστικής κοινωνίας και της ανθρώπινης ιστορίας στα διαδοχικά της μοντέλα παραγωγής, βασίζονται στη δυνατότητα να ξεγυμνώνεις τους νόμους της εξέλιξης μιας δεδομένης κοινωνίας στο σύνολο της. Οποιαδήπστε τμηματική απόρριψη αυτής της συνολικής θεώρησης, πρέπει να αντιμετωπίζεται με μεγάλη επιφύλαξη. Σχεδόν πάντα και αναπόφευκτα οδηγεί σε λάθος αναλύσεις και προβλέψεις οι οποίες δεν επιβεβαιώνονται από την πραγματικότητα. Επιπλέον, αυτές οι συνθέσεις συνεπάγονται πάντα μια κρσική ενοποίηση των δεδομένων που παράγονται από την πιο προηγμένη ακαδημαϊκή και επιστημονική έρευνα συνδυασμένη με μια κριτική ανάλυση του κινήματος για την απελευθέρωση, που περιλαμβάνει τις διάφορες προσπάθειές του να οικοδομήσει επαναστατικές οργανώσεις, τις διάφορες επιχειρούμενες λύσεις του 'κοινωνικού προβλήματος" και τις στοιχειώδεις προσπάθειες αυτοοργάνωσης και χειραφέτησης της εργαπκής τάξης. Αυτή η κριτική ενοποίηση συχνά κινείται μπρος- πίσω ανάμεσα στην επανόρθωση και την ανανέωση, με ένα διαλεκτικό τρόπο. Στη Μαρξιστική προσέγγιση, με δεδομένη τη μέθοδο της κατανόησης της πραγματικότητας ( της κοινωνικής εξέλιξης) που υιοθέτησαν οι Μαρξ και Ένγκελς, αυτή η κίνηση εκκρεμούς είναι αναπόφευκτη. Ο Μαρξισμός δεν πιστεύει σε έμφυτη γνώση πόσο μάλλον στη διαίσθηση. Ούτε συμπεριφέρεται μονόπλευρα σαν παιδαγωγός" του προλεταριάτου, ή ο "δικαστής" της ιστορικής κίνησης (των διαφόρων σκαμπανεβασμάτων της ταξικής πάλης). Μαθαίνει συνεχώς από την πραγματικότητα που μονίμως αλλάζει. Κατανοεί ότι οι ίδιοι οι παιδαγωγοί χρειάζεται να παιδαγωγηθούν, ότι μόνο μα συλλογική επαναστατική πράξη, που έχει τις ρίζες της, από τη μα στην επιστημονική πράξη και από την άλλη στην πραγματική δράση του προλεταριάτου, μπορεί να παράγει αυτήν την αυτο-διαπαιδαγώγηση των επαναστατών και όλης της βασανισμένης ανθρωπότητας. 17

19

20 Ή θέση του μαρξισμού στην ιστορία' ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 0 μαρξιστικός μετασχηματισμός των κοινωνικών επιστημών Α) Ο μετασχηματισμός της Γερμανικής κλασικής φιλοσοφίας Η κύρια συνεισφορά της Γερμανικής φιλοσοφίας στο Μαρξισμό ή ταν η διαλεκτική του Χέγκελ, το μεγαλύτερο μέρος της οποίας οι Μαρξ και Ένγκελς υιοθέτησαν ως δικό τους αφού το μετασχημάτισαν, τοποθετώντας το ξανά στα πόδια του". Οι ρίζες της διαλεκτικής είναι πολύ παλιές. Φαίνονται από την αυγή της Φιλοσοφικής αναζήτησης, ιδιαίτερα στα έργα του Έλληνα φιλοσόφου Ηράκλειτου ("τα πάντα ρει") και διαφόρων Κινέζων στοχαστών ό πως ο kung-sun-lung και ο Tai-Cheu. Αναπτύχθηκαν στην συνέχεια από τον Εβραιο-ολλανδό φιλόσοφο Σπινόζα ( 17ος αιώνας). Η Γερμανική κλασική φιλοσοφία, που ενσαρκώθηκε στο πρόσωπο του Χέγκελ, ενός από τους μεγαλύτερους στοχαστές όλων των εποχών, έφερε τη διαλεκτική στο αποκορύφωμά της. Οι βασικές πρόοδοι της διαλεκτικής σκέψης ήταν: -Η σύλληψη όλης της πραγματικότητας σε συνεχή αλλαγή, όχι σαν ένα άθροισμα γεγονότων, αλλά σαν ένα συνδυασμό λειτουργιών (προτσέσων). -Η σύλληψη της πραγματικότητας σαν ένα σύνολο σε κίνηση, κανένα μέρος της οποίας δεν μπορεί να κστανοηθεί από μόνο του, έξω από τις αλληλεξαρτήσεις του, τις σχέσεις του με τα άλλα μέρη. -Η σύλληψη της κίνησης σαν ένα αποτέλεσμα των εσωτερικών αντιφάσεων αυτού του συνόλου. -Η σύλληψη της γνώσης ως η κατανόηση της πραγματικότητας με τη σκέψη (με ανθρώπινη δραστηριότητα),, ως αλληλεπίδραση ανάμεσα στο υποκείμενο και το αντικείμενο. Το υποκείμενο έχει την τάση να μεταφράζει την πραγματικότητα όπως την αντιλαμβάνεται, όμως το ίδιο μεταβάλλεται από την προσπάθειά του να ερευνήσει, να κατανοήσει και 19

21 Emest Mandel να αλλάξει την πραγματικότητα. -Η σύλληψη της γνώσης ως η αποκάλυψη, μέσω της ανάλυσης και της δράσης, των σύμφυτων νόμων εξέλιξης των λειτουργιών (προτσέσων) που γίνονται αντιληπτές. Η διαλεκτική της σκέψης πρέπει να προσαρμόζεται στη διαλεκτική της πραγματικότητας (της αληθινής κίνησης) για να κατανοήσει την τελευταία. Αυτή η γενική μεθοδολογία ενεργητικής, επιστημονικής σκέψης, σκέψης που προχωράει μέσω διαδοχικών προσεγγίσεων προς την κατανόηση του συνόλου της πραγματικότητας, συνιστά ένα τεράσπο βήμα προς τα μπρος σε σύγκριση με την καθαρά αναλυτική μέθοδο της τμηματικής γνώσης, με την υπερβολική της εξειδίκευση. που βασίζεται κυρίως στον μερικό πειραματισμό και την τυπική λογική. Η διαλεκτική δεν αρνείται τον μερικό πειραματισμό και την τυπική λογική. Τα ενσωματώνει. Όμως καταλαβαίνει και τα όρια τους. Ανοίγει, έτσι, το δρόμο σε αυτό-πειθαρχημένα βήματα της γνώσης, όπως απόλυτα έχει επιτύχει ο Μαρξισμός στο ιστορικό και το οικονομικό πεδίο, του οποίου το αντικείμενο είναι η κοινωνία σαν σύνολο, και που αργά ή γρήγορα θα επεκταθεί σε όλες τις επιστήμες που έχουν αντικείμενό τους τον άνθρωπο. Η σκέψη του Χέγκελ, εμπλουπσμένη από την εμπειρία της Γαλλικής Επανάστασης (στα νεανικά του χρόνια, ο μεγάλος Γερμανός φιλόσοφος ήταν και μέλος μιας επαναστατικής ομάδας), προχώρησε στα όρια ενός ποιοτικού άλματος" σε διάφορες περιοχές κλειδιά: ιδιαίτερα εκείνης που έπαιξε ρόλο-κλίειδί στην ανθρώπινη ιστορία, ο ρόλος της κοινωνικής εργασίας. Όμως η νίκη της πολιτικής αντεπανάστασης στην Γαλλία και την Ευρώπη και η ανώριμη φύση της αστικής κοινωνίας και της προλεταριακής ταξικής πάλης τις πρώτες δύο δεκαετίες του 19ου αιώνα. δεν επέτρεψαν σ αυτή τη μεγάλη ιδιοφυία να προχωρήσει πέρα από κάποια όρια τη σκέψη του. 'Ετσι παρέμεινε ατελής, έχοντας τις ακόλουθες αδυναμίες: α) Συνέλαβε τη διαλεκτική βασικά στο βασίλειο των ιδεών. ΓΓ αυτόν, η κίνηση της σκέψης ήταν θεμελιώδης σε σχέση με την κίνηση της υλικής πραγμαπκότητας. Στην πραγματικότητα, συχνά ταύτιζε το πραγματικό με το ιδεώδες. Σε τελευταία ανάλυση, υποβίβαζε τη διαλεκτική της ιστορίας στη διαλεκτική της απόλυτης ιδέας". ΓΓ αυτόν η αίσθηση της ελευθερίας, αν τη θεωρήσει κανείς ως τη νομοτέλεια της ιστορίας- μια αντίληψη που ο Χέγκελ μοιραζόταν με το Διαφωτισμό-, με το σχέδιο της ανθρώπινης χειραφέτησης που διαπερνούσε ολόκληρο τον αγώνα της επαναστατικής μπουρζουαζίας, ήταν πάνω από όλα η αίσθηση της πνευματικής ελευθερίας: "ένας σκλάβος με ελεύθερο πνεύμα μπορεί να είναι πιο ελεύθερος απ τον αφέντη του". β) Η φιλοσοφία της ιστορίας που απόρρεε από αυτήν την ιδεαλιστι- 20

22 Ή θέαη του μαρξισμού στην ιστορία κή αντίληψη της διαλεκτικής σημαδεύτηκε από μια αόριστη, σχεδόν μεταφυσική ιδιότητα. Δεν ήταν συγκεκριμένοι άντρες ή γυναίκες, όπως ζούσαν, εργάζονταν, εκμεταλλευόμενοι, καταπιεζόμενοι που ταυτόχρονα σκέφτονταν και βίωναν "την εσώτερη ψυχή" και διάθεσή" τους, που ήταν οι πρωταγωνιστές της ιστορίας, το αντικείμενο της έρευνας και το υποκείμενο του κινήματος απελευθέρωσης. Πολύ συχνά, ανέθετε αυτό το ρόλο σε "πνευματικά όντα", σε ιδέες, ιδεολογίες, συμπεριλαμβανομένων και των θρησκειών. Όμως αυτό το μεταφυσικό ψεγάδι στη φιλοσοφία της ιστορίας του Χέγκελ μετριάζονταν από αρκετές λαμπρές διεισδύσεις στις σχέσεις ανάμεσα στην εργασία (παραγωγή), την οργάνωση της υλικής ζωής και το κράτος (το κοινωνικό οικοδόμημα), διεισδύσεις που οδήγησαν το Γερμανό φιλόσοφο στα όρια μιας γνήσιας υλιστικής ανάλυσης πολλών ιστορικών φαινομένων. γ) Μια ιδεαλιστική φιλοσοφία της ιστορίας, βασισμένη σε μα ιδεαλισπκή αντίληψη της διαλεκτικής μπορούσε εύκολα να εκφυλιστεί σε μα απολογητική θεώρηση της κοινωνικής πραγματικότητας, ιδιαίτερα του κράτους (του πρωσικού κράτους) στο οποίο είχε εισέλθει ο φιλόσοφος. Η περίφημη φόρμουλα του Χέγκελ: ό,τι είναι πραγματικό είναι λογικό, ό,τι είναι λογικό είναι πραγματικό", δεν είναι αυτόματα απολογητική, υπό τον όρο άτι το ρήμα είναι θεωρείται διαλεκτικά σαν το ανάλογο του γίνομαι, μετατρέπομαι, αναπτύσσομαι, για να εξασθενίσω και να εξαφανισθώ". Μπορεί να σημαίνει: ό,τι είναι πραγμαπκό, επιβιώνει μόνο στο βαθμό που αυτή η πραγματικότητα ανταποκρίνεται σε μια αναγκαιότητα και, σ' αυτό το βαθμό, στην δική του λογική. Στο βαθμό που αυτή η λογική εξασθενεί και διαλύεται, όσο οι αντιφάσεις της οξύνονται και γίνονται όλο και πιο εκρηκτικές, αυτή η πραγματικότητα γίνεται όλο και πιο "μη αληθινή, αρχίζει να διαλύεται και άρα να εξαφανίζεται για να ανοίξει το δρόμο σε μ α νέα, πιο λογική πραγματικότητα. Επίσης: ό,τι είναι λογικό, ακόμα και αν δεν είναι πλήρως αντιληπτό, ακόμα και αν είναι σχεδόν πιθανό, σε εμβρυακή κατάσταση, θα γίνεται όλο και πιο πραγματικό, θα γίνει σταδιακά αντιληπτό στην ολότητά του". Αλλά η ίδια, πιθανά επαναστατική, φόρμουλα μπορεί να ερμηνευτεί με έναν πλήρως συντηρητικό τρόπο: "η πραγματικότητα είναι λογική (αλλιώς δεν θα υπήρχε), σαν να λέμε αναγκαία (το αναπόφευκτο αποτέλεσμα των διαδικασιών που τη προκάλεσαν). Άρα δεν θα πρέπει να αμφισβητείται. Ό,τι είναι λογικό και αναγκαίο έχει ήδη πραγματοποιηθεί. Ό,τι δεν έχει πραγματοποιηθεί δεν είναι ούτε λογικό, ούτε αναγκαίο. Αλλιώς θα είχε ήδη πραγματοποιηθεί". Στην πραγματικότητα, και οι δύο αυτές παράλληλες ερμηνείες υ πήρχαν στη σκέψη του Χέγκελ. Η πρώτη κυριαρχούσε στα έργα των νεανικών του χρόνων. Η δεύτερη στα έργα του σε μεγάλη ηλικία. Αυτές 21

23 Ernest Mandel γέννησαν δύο σχολές, δύο κατευθύνσεις σκέψης. Η δεύτερη ήταν χαρακτηριστική των Παλαιό-Χεγκελιανών", οι οποίοι, υποστήριζαν την Πρωσική μοναρχία, θρησκεία και κράτος, το οποίο, υποστήριζαν, άτι ενσάρκωνε την αρετή" (όπως στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη) και το "κοινό καλό", αντίθετα με την κοινωνία των πολιτών" στην οποία κυριαρχούσαν ο οικονομικός και ο κοινωνικός εγωισμός. Η πρώτη γέννησε τους Νεο-Χεγκελιανούς". Αυτοί ήταν ριζοσπάστες, ανπκαθεστωπκοί, επαναστάτες, αθεϊστές (ιδιαιτέρως ο Φόυερμπαχ) φιλόσοφοι με τους οποίους συντάχθηκε ο Μαρξ στα νιάτα του, και των οποίων την ανηλεή φιλοσοφική, ιστορική, κοινωνική, οικονομική και πολίτική κριτική θα συνέχιζε. Σε ένα από τα λιγότερο γνωστά νεανικά του έργα, το πνεύμα του Χριστιανισμού', ο Χέγκελ τόλμησε να γράψει: Άποτελεί ιδέα μόνο ό,τι έχει σαν αντικείμενό του την ελευθερία. Άρα το κράτος πρέπει να ξεπεραστεί! Γιστί όλα τα κράτη καλούνται να ανπμετωπίσουν τους ελεύθερους ανθρώπους σαν να ήταν γρανάζια μιας μηχανής. Κι αυτό δεν πρέπει να συμβαίνει. Άρα το κράτος θα πρέπει να εξαφανιστεί... Ταυτόχρονα, θα ήθελα εδώ να θέσω τις αρχές της ιστορίας της ανθρωπότητας, όλης της ταλαίπωρης ανθρώπινης δημιουργίας του κράτους, του συντάγματος, της κυβέρνησης και των νόμων, και να τις ξεγυμνώσω! δ) Αποσπασμένη από την υλική πραγματικότητα, η ιδεαλισπκή διαλεκτική διακινδυνεύει να κινείται πέρα από κάθε είδους επιστημολογικό κριτήριο, κάθε ανώτερο εργαλείο επαλήθευσης. Για τον ίδιο λόγο, διακινδυνεύει να αυτο-εγκλωβίζεται σε ένα φαύλο κύκλο επιχειρηματολογίας ακόμα και να πέφτει σε σολιψισμό. Διακινδυνεύει να υιοθετεί μια δογμαπκή κλίση κατά την οποία η εσωτερική αλληλουχία της επιχειρηματολογίας από μόνη της χρησιμεύει σαν τελική δικαίωση του συστήματος σκέψης, την τελική απόδειξη του βαθμού αλήθειας της. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς προσπάθησαν να διορθώσουν αυτές τις αδυναμίες της ιδεαλιστικής διαλεκτικής ξσναστήνοντάς την στα πόδια της" (υπονοώντας ότι ο Χέγκελ την είχε στήσει ανάποδα). Γ Γ αυτό το λόγο, μετέτρεψαν τη ιδεαλιστική διαλεκτική σε υλιστική διαλεκτική. Η τελευταία βασίζεται στις εξής παρατηρήσεις: 1) Η υλική πραγματικότητα (φύση και κοινωνία) υπάρχει ανεξάρτητα από τις επιθυμίες, τα πάθη, τις προθέσεις και τις ιδέες εκείνων που προσπαθούν να την ερμηνεύσουν. Είναι μια αντικειμενική πραγματικότητα, την οποία προσπαθεί να εξηγήσει η σκέψη. Φυσικά, οι διαδικασίες της γνώσης, της κατάκτησης της γνώσης (και άρα της επιστήμης, συμπεριλαμβανομένης της κοινωνικής επιστήμης) είναι αντικειμενικές διαδικασίες, πιθανά αντικείμενα κριπκής επιστημονικής εξέτασης. 2) Η σκέψη δεν μπορεί ποτέ να ταυτιστεί απόλυτα με την ανπκειμενική πραγματικότητα, μόνο και μόνο επειδή η δεύτερη βρίσκεται σε 22

24 Ή θέση του μαρασμού στην ιστορία" συνεχή αλλαγή και η αλλαγή της πραγματικότητας πάντα προηγείται της προόδου στη σκέψη. Όμως μπορεί να πλησιάζρι ολοένα και περισσότερο προς αυτήν. Αρα, η πραγματικότητα είναι καταληπτή. Η σκέψη και η επιστήμη μπορούν να εξελίσσονται (αν και όχι απαραίτητα μ' ένα ευθύγραμμο και μόνιμο τρόπο) και αυτό πιστοποιείται συγκεκριμένα και πρακηκά στην ανθρώπινη ιστορία, από τις συνέπειες (εξακριβωμένες προβλέψεις, επιτυχημένες εφαρμογές κλπ.) που είναι τα πρακπκά αποτελέσματα αυτής της εξέλιξης. Το ανώτατο κριτήριο της επαλήθευσης, της σκέψης, της επιστήμης είναι επομένως η πράξη. Η σκέψη είναι ε νεργητική (επιστημονική) στο βαθμό που η εξήγηση που δίνει στις πραγματικές διαδικασίες είναι όχι μόνο συνεπής με αυτό που ήδη υπάρχει, αλλά μπορεί να προβλέψει αυτό που δεν υπάρχει ακόμα, να συγκροτήσει αυτήν την πρόβλεψη με την ερμηνεία της πραγματικής διαδικασίας σε ενιαίο σύνολο και να μετασχηματίζει την πραγματικότητα σε αντιστοιχία με ένα προκαθορισμένο στόχο. Σε τελευταία ανάλυση, η γνώση είναι ένα εργαλείο επιβίωσης για το ανθρώπινο είδος, ένα μέσο με το οποίο αυτό το είδος μπορεί να αλλάζει τη θέση του στη φύση και έτσι να αυξάνει τη βιωσιμότητα του. 3) Η διαλεκπκή της ιστορίας είναι μια διαλεκτική πραγματικών και συγκεκριμένων ανθρώπων, όχι μια διαλεκτική των ανθρώπων γενικά", ή του ανθρώπου σαν ένα κυρίως πνευματικό ον". Οι πραγματικοί και συγκεκριμένοι άνθρωποι είναι κοινωνικά και ιστορικά συγκεκριμένοι άνθρωποι, υπάρξεις που καθορίζονται από συγκεκριμένες κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες ζουν, συνθήκες που αλλάζουν σε κάθε δοσμένη ιστορική περίοδο. 4) Το πραγματικό κίνημα απελευθέρωσης που ξεδιπλώνεται κατά τη διάρκεια της ιστορίας, με τα άλματα προς τα μπρος και τα πισωγυρίσματάτου, δεν είναι ούτε αποκλειστικά, ούτε ουσιαστικά, ούτε ακόμα και κυρίαρχα, κίνημα της πνευματικής απελευθέρωσης. Δεν είναι καταρχήν μια προοδευτική αναζήτηση πνευματικής ελευθερίας, αλλά μια προοδευτική αναζήτηση μεγαλύτερου υλικού χώρου για ζωή, για ελευθερία για την δυνατότητα απόλαυσης της ζωής. Η πνευματική, η αισθητική και άλλες τέτοιες απολαύσεις καταλαμβάνουν αναμφισβήτητα μια σημαντική θέση σ' αυτό το σύνολο των δυνατοτήτων. Όμως η προϋπόθεση για την ικανοποίησή τους είναι η προηγούμενη ικανοποίηση των βασικών αναγκών για τροφή, στέγη, υγεία, σεξουαλική ζωή. μόρφωση, υλική πρόσβαση στον πολιπσμό κλπ. Το ζήτημα είναι να απελευθερωθούν τα άτομα από τα δεσμά που τα εξαρτούν από τις δυνάμεις της φύσης. Το ζήτημα είναι να απελευθερωθούν επίσης τα άτομα από τα δεσμά που επιβάλουν πάνω τους άλλα άτομα. Η πνευματική ελευθερία των σκλάβων είναι πιθανά βασική για την επιβίωση τους. Όμως η πάλη για την υλική τους απελευθέρωση, για την 23

25 Ernest Mandel κατάργηση της δουλείας ως κοινωνικού θεσμού, και για την κατάργηση ολόκληρου του κοινωνικού οικοδομήματος που τα συντηρεί, είναι ακόμα πιο σημαντική μακροπρόθεσμα. Σε κάθε περίπτωση, η ιστορία δημιούργησε ένα πραγματικό κίνημα των ίδιων των σκλάβων για την υλική τους απελευθέρωση. Το πρόγραμμα που έθεσαν για τον εαυτό τους οι Μαρξ και Ένγκελς στα νιάτα τους και στο οποίο παρέμειναν πιστοί για όλη τους τη ζωή, ήταν η πάλη ενάντια σε όλους τους θεσμούς και τις συνθήκες που κάνουν τους ανθρώπους δυστυχισμένους, εκμεταλλευόμενους, καταπιεσμένους, αλλοτριωμένους και άρα ακρωτηριασμένους, ανίκανους να αντιληφθούν όλες τους τις δυνατότητες. Αυτή ήταν μια ριζική ρήξη με οποιαδήποτε μορφή απολογητικής χρήσης της διαλεκτικής. Η συγχώνευση της υλιστικής διαλεκτικής με τις βασικές ανακαλύψεις της Γαλλικής κοινωνιολογικής ιστοριογραφίας, εμπλουτισμένης με την βασική αντίληψη της Αγγλικής πολιτικής οικονομίας, την κεντρικότητα της κοινωνικής εργασίας στην ανθρώπινη ύπαρξη, έδωσε τη δυνατότητα στο Μαρξ και τον Ένγκελς να αναπτύξουν τη θεωρία της κοινωνικής εξέλιξης της ανθρωπότητας με έναν συνεκτικό τρόπο. Έτσι εμφανίστηκε η θεωρία του ιστορικού υλισμού, που καλείται επίσης η υλιστική ερμηνεία της ιστορίας". Β) Ο μετασχηματισμός της Γαλλικής κοινωνιολογικής ιστοριογραφίας Η παρατήρηση ότι η ιστορία δεν φτιάχτηκε από μεγάλους άντρες, αλλά βασικά από συγκρούσεις μεταξύ μεγάλων αριθμών ατόμων, δηλ συγκρούσεις κοινωνικών δυνάμεων, έγινε προφανής για τους ιστορικούς από την απαρχή της ιστοριογραφίας. Ο Θουκυδίδης, ένας αρχαίος Έλληνας ιστορικός, για παράδειγμα, είχε ήδη βρει μια φόρμουλα που έλεγε: κάθε πόλη διαιρείται σε μια πόλη των πλουσίων και μια πόλη των φτωχών οι οποίες βρίσκονται σε μόνιμο πόλεμο. Οι κλασικοί Κινέζοι συγγραφείς έφτασαν γρήγορα σε ανάλογα συμπεράσματα. Οι μεγαλύτεροι στοχαστές του Ισλαμικού κόσμου αποδέχτηκαν επίσης αυτή την άποψη, ιδιαίτερα οι μεγάλοι ιστορικοί / κοινωνιολόγοι Al-Birhnl και Ibn- Khaldun οι οποίοι προχώρησαν μέχρι το κατώφλι του ιστορικού υλισμού. Η εμπειρία των μεγάλων αστικών επαναστάσεων του 16ου- 18ου αιώνα, τα διδάγματα που βγήκαν απ αυτές και που περιοδικά επικρατούσαν στις συνεχιζόμενες πολιτικές αντιπαραθέσεις, έδωσαν την ώθηση που οδήγησε την Γαλλική ιστοριογραφία σπς αρχές του 19ου αιώνα να δημιουργήσει τις έννοιες των κοινωνικών τάξεων και των συγκρούσεων ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις, δηλ την ταξική πάλη, σαν εργαλεία για την κατανόηση της ιστορίας. Οι έννοιες εφαρμόστηκαν με επιτυχία από τους Francois Quesnay, Benjamin Constant, Augystin Thierry, 24

26 Ή θέση του μαρασμού στην ιστορία* Mignet, Guilt και Viers στις μελέτες τους για την Αγγλική επανάσταση, την κατάκτηση της Αγγλίας από τους Νορμανδούς, την Γαλλική επανάσταση και την Παλινόρθωση των Βουρβόνωντο Και άλλοι είχαν ακολουθήσει αυτό το δρόμο πιο πριν, ιδιαίτερα οι Βρετανοί και Γερμανοί συγγραφείς, ανάμεσα τους ο ΣΛερ, στη μελέτη του για την Ολλανδική επανάσταση του 16ου αιώνα. Ορισμένοι μεγάλοι στοχαστές του Διαφωτισμού, ιδίως ο Βολτέρος και ο Μοντεσκιέ, είχαν ήδη καθιερώσει ότι η ιστορία καθορίζεται σε τελική ανάλυση από τις υλικές συνθήκες μέσα στις οποίες ξεδιπλώνεται. Όμως είχαν την τάση να δίνουν έμφαση στις φυσικές (κλιματολογικές, γεωγραφικές, φυλετικές κλπ.) και πολιτικές (συνταγματικές) συνθήκες, παρά σπς κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες. Ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ και ο Κοντορσέ προχώρησαν περισσότερο προς την δεύτερη κατεύθυνση. Η αξία της κοινωνιολογικής ιστοριογραφίας βρίσκεται στη συστηματική εφαρμογή των νέων εννοιών της τάξης, αν όχι σ' ολόκληρο το εύρος της ιστορίας, τουλάχιστον σε μεγάλες ιστορικές περιόδους που διήρκεσαν αρκετούς αιώνες. Μ' αυτήν την έννοια, πέτυχαν μια γνήσια επανάσταση στις κοινωνικές επιστήμες, συνδυάζοντας τις προόδους της ιστοριογραφίας με μια καλύτερη κατανόηση της δομής και της δυναμικής διαφόρων κοινωνιών. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς ολοκλήρωσαν αυ^ιν την αντίληψη κι έτσι έγιναν οι κληρονόμοι τόσο της Γαλλικής κοινωνιολογικής ιστοριογραφίας, όσο και της Γερμανικής κλασικής φιλοσοφίας. Παρ' όλα αυτά, το έργο των Γ άλλων ιστορικών του 19ου αιώνα που αντιπροσώπευε αναμφισβήτητα ένα μεγάλο βήμα για την ιστορική επιστήμη και την επιστήμη των κοινωνιών, εμφάνιζε ακόμα μεγάλα κενά σε σχέση με μια επιστημονική ερμηνεία της ιστορίας, καθώς επίσης και σκανδαλώδεις αντιφάσεις στην κατανόηση της κοινωνικής / πολιτικής (και άρα ιστορικής) πραγματικότητας της εποχής τους, αυτής του θριαμβεύοντος καπιταλισμού. α) Χειρίστηκαν τις έννοιες των κοινωνικών τάξεων" και των συγκρούσεων ανάμεσα σπς κοινωνικές τάξεις" με έναν, στην ουσία, περιγραφικό τρόπο. Ενώ δεν αρνούνταν την υλική βάση αυτών των συγκρούσεων, και μερικές φορές την αναδείκνυαν σωστά, ιδιαίτερα όταν ασχολήθηκαν με τον ανταγωνισμό συγκεκριμένων τάξεων (όχι όλων!) της φεουδαρχυ<ής κοινωνίας, απέτυχαν να καθορίσουν σαφώς το δομικό και οργανικό δεσμό ανάμεσα στη θέση των κοινωνικών τάξεων στην κοινωνία, πάνω απ' όλα στην παραγωγή, και στα υλικά τους συμφέροντα, τον κοινωνικό τους ρόλο και τους πολιτικούς αγώνες. β) Θεωρούσαν γενικά τις ιδεολογικές συγκρούσεις μεταξύ συστημάτων ιδεών, πνευματικών αξιών* (θεός, θρησκεία, Ελευθερία, με κεφαλαίο Ε", το Κοινό Καλό, την Ομορφιά, ακόμα και το Έθνος) σαν 25

27 Emest Mandel άνωθεν επιβεβλημένες και ξέχωρες από τις συγκρούσεις των υλικών συμφερόντων, καθώς όπως υποστήριζαν είναι προικισμένες με τη δική τους εσωτερική σημασία, ή ακόμα και έχουν αιώνια αξία. γ) Γενικά δεν ασχολήθηκαν, ή ασχολήθηκαν μόνο περιθωριακά, με τα συμφέροντα και τους αγώνες των φτωχότερων στρωμάτων (τάξεων) της κοινωνίας, εκείνων που δεν απέκτησαν ποτέ το πάνω χέρι στο παρελθόν για κάποιο αξιοσημείωτο χρονικό διάστημα, οι οποίοι ήταν οι αιώνιοι χαμένοι των επαναστάσεων και της κοινωνικής και πολιτικής πάλης. Οταν περιέγραφαν αυτά τα στοιχεία, το έκαναν τις περισσότερες φορές χωρίς να τα καταλαβαίνουν, υπό το φως των δικών τους εμφανών ταξικών προκαταλήψεων και μερικές φορές ακόμα και ταξικού μίσους. Σαν αποτέλεσμα, διαιώνιζαν αμέτρητες συκοφαντίες που περνούσαν από τη μια γενιά των χρονικογράφων και ιστορικών στην άλλη, παρά την μερικές φορές αλλόκοτη φύση του ισχυρισμού. Αυτές οι συκοφανπες περιελάμβαναν, τυχαία επιλεγμένες: το μύθο ότι οι Αλμπιγκένσιοι ή οι Cathare δεν είχαν σεξουαλικές σχέσεις και, ταυτόχρονα, ότι έκαναν μαζικές βρεφοκτονίες, το μύθο ότι οι Σλάβοι στο τέλος του Μεσαίωνα ήταν ανίκανοι να δημιουργήσουν κράτη, ένα "προσόν" που υποτίθεται όπ είχαν οι Γερμανικοί λαοί, το μύθο ότι οι Εβραίοι στερούνταν "πολεμικών ικανοτήτων", το θρύλο ότι οι Αναβαττπστές είχαν από κοινού τις γυναίκες στο Munster, το θρύλο ότι οι Ινδιάνοι του Μεξικού έκαναν ανθρωποθυσίες σε μαζική κλίμακα, το μύθο της "σκληρότητας" των ιθαγενών Αμερικάνων και εκείνον της "εκ γενετής τεμπελιάς" των Μαύρων, που υποτίθεται ότι θα αρνιόντουσαν να δουλέψουν και αν δεν είχαν υποστεί την δουλεία, κλπ.. Πράγματι, είναι θλιβερό αλλά αδιαμφισβήτητο όπ η ιστοριογραφία, εκτός από την ιστοριογραφία που επηρεάστηκε απ' το Μαρξισμό, έχει γενικά παράξει ιστορία που γράφεται από και για τους νικητές, σε βάρος και της ιστορικής αλήθειας και της τιμής των νικημένων. δ) Πιο συγκεκριμένα, αυτοί οι ιστορικοί εφάρμοσαν τις ίδιες έννοιες της τάξης και της ταξικής πάλης με σταθερά μεγαλύτερη επιφυλακτικότητα καθώς άρχιζαν να εξηγούν τον ανταγωνισμό ανάμεσα στον καπιταλισμό και τη μισθωτή εργασία, καθώς πλησίαζαν στο 19ο αιώνα, καθώς άρχιζαν να ασχολούνται με σύγχρονους κοινωνικούς αγώνες και άρα καθώς η ιστοριογραφία και η κοινωνιολογία αναπόφευκτα άρχιζαν να εμπλέκονται με την πολιτική. Από εκείνη τη στιγμή και πέρα, κάτω από την προφανή πίεση των δικών τους ταξικών συμφερόντων, αυτοί οι μεγάλοι αστοί ιστορικοί / κοινωνιολόγοι αρνήθηκαν όπ ενεργώντας όπως ενεργούσαν στο πολιτικό πεδίο, υπεράσπιζαν συγκεκριμένα υλικά συμφέροντα, διαφορετικά από εκείνα άλλων κοινωνικών τάξεων. Ξαφνικά, μετστράπηκαν σε απολογητές κάποιας αιώνιας "Κοινωνικής Τάξης, του Κοινού Καλού", του Γενικού Συμφέροντος του Έθνους", των Ανώτα 26

28 Ή θέση του μαρξισμού στην ιστορία' των Πνευματικών Αξιών" κλπ. Στο εξής, δεν παρουσίαζαν τους ταξικούς τους εχθρούς ως τέτοιους, αλλά ως φορείς αταξίας", αιμοβόρους Αναρχικούς (αργότερα κάποιοι θα τους πουν * Μπολσεβίκους που κρατούν μαχαίρια ανάμεσα στα δόντια τους, κόβουν τα δάχτυλα των παιδιών και τα ρίχνουν μέσα στη σούπα, ακόμα και αυτούς που ενσαρκώνουν την Αυτοκρατορία του Κακού"), εμπόρους της βίας, με μια λέξη ως "βαρβάρους" που ανπτίθενται στον "πολιτισμό". Οι ρατσιστές και φασίστες ιδεολόγοι και πολιτικοί θα το δήλωναν ακόμα πιο ξεκάθαρα: υπάνθρωποι", όντα στερούμενα της ανθρώπινης ιδιότητας και έτσι δικαιολογούσαν τον απάνθρωπο τρόπο με τον οποίο τους μεταχειρίζονται. ε) Απέτυχαν να αποκαλύψουν τις ρίζες των κοινωνικών τάξεων και του κράτους. Έτσι, παρουσίαζαν τις κοινωνικές τάξεις και το κράτος ως λίγο-πολύ αιώνια, εκτός ίσως από τα πρωτόγονα στάδια της ανθρώπινης ύπαρξης, θεωρούσαν αδύνατη την εξαφάνιση αυτών των θεσμών, ακόμα και αντίθετη με την ανθρώπινη φύση". Αναπτύσσοντας τη θεωρία του ιστορικού υλισμού, ο Μαρξ και ο Ένγκελς ξεπέρασαν αυτά τα κενά και τις αντιφάσεις της Γαλλικής κοινωνιολογικής ιστοριογραφίας. Μ αυτόν τον τρόπο, εμπλούτισαν και αποσαφήνισαν τις έννοιες της κοινωνικής τάξης και της ταξικής πάλης: α) Οι κοινωνικές τάξεις δεν είναι διαρκείς και αιώνιοι θεσμοί της ανθρώπινης κοινωνίας, για να μην πούμε της ανθρώπινης ύπαρξης. Εμφανίζονται σε ένα δεδομένο στάδιο της εξέλιξης της κοινωνίας. Εξελίσσονται και μετασχηματίζονται από τον ένα κοινωνικό σχηματισμό στον άλλο, με προορισμό της εξαφάνισή τους. Η κοινωνική οργάνωση περνάει και θα περάσει από διαδοχικά στάδια πρωτόγονης αταξικής κοινωνίας, διαφόρων μορφών ταξικής κοινωνίας και της μελλονπκής αταξικής (κομμουνιστικής) κοινωνίας. β) Για να καταλάβουμε αυτή τη γενική γραμμή της πορείας της ιστορίας, δηλ. την γέννηση, την εξέλιξη και την εξαφάνιση της διαίρεσης της κοινωνίας σε τάξεις, πρέπει να ξεκινήσουμε από την προτεραιότητα της υλικής επιβίωσης για το ανθρώπινο είδος καθώς επίσης και για όλα τα είδη ζωής. Όμως, αντίθετα από όλα τα άλλα είδη, το ανθρώπινο είδος παράγει τα μέσα επιβίωσής του (της καθημερινής ύπαρξης και της αναπαραγωγής του), μέσω ηθελημένης συλλογικής δράσης: της κοινωνικής εργασίας. Αυτή η κοινωνική εργασία δημιουργεί ένα κοινωνικό προϊόν το οποίο βασικά περιέχει το αναγκαίο προϊόν και το κοινωνικό υπερπροϊόν. Το αναγκαίο προϊόν κάνει δυνατή τη διατήρηση (και επομένως την αναπαραγωγή) της υπάρχουσας εργατικής δύναμης και των εργαλείων. Το κοινωνικό υπερπροϊόν περιλαμβάνει όλα τα από κοινού παραχθέντα αγαθά που δεν είναι απαραίτητα για τη διατήρηση. Όσο το κοι 27

29 Emest Mandel νωνικό υπερπροϊόν παραμένει ασήμαντο, η διαίρεση της κοινωνίας σε τάξεις είναι αδύνατη, με την έννοια άπ ένα τμήμα της κοινωνίας δεν απελευθερώνεται από την αναγκαιότητα να παράγει τα προς το ζην (εξ αιτίας του κοινωνικού υπερπροϊόντος). Όσο το κοινωνικό υπερπροϊόν είναι σημαντικό, ακόμα και αν διευρύνεται, αλλά δεν επαρκεί για ν απελευθερώσει τη μεγάλη πλειοψηφία της κοινωνίας από την υποχρέωση ν' αφιερώνει το κύριο μέρος των προσπαθειών της στην παραγωγή / α ναπαραγωγή της υλικής της ύπαρξης, η διαίρεση της κοινωνίας σε τάξεις είναι αναπόφευκτη. Αμέσως μόλις το κοινωνικό υπερπροϊόν γίνει τόσο μεγάλο και πολύτιμο ώστε το αναγκαίο προϊόν μπορεί να παραχθεί με πολύ μικρότερη προσπάθεια (ελάχιστων ωρών εργασίας την ημέρα), η υλική βάση για το εγχείρημα μιας αταξικής κοινωνίας είναι υπαρκτή. γ) Το μέγεθος του κοινωνικού προϊόντος και άρα και του κοινωνικού υπερπροϊόντος εξαρτάται, σε τελευταία ανάλυση, από της κοινωνική παραγωγικότητα της εργασίας. Η οικονομική πρόοδος μετριέται με βάση αυτή τη μέση παραγωγικότητα της εργασίας καθώς επίσης και το μέσο όρο μακροβιότητας των ανθρώπων. Το επίπεδο της μέσης παραγωγικότητας της εργασίας εξαρτάται βασικά από το επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, των αντικειμενικών παραγωγικών δυνάμεων (εργαλεία, τεχνικές εφαρμογές, κλπ.) και των ανθρώπινων παραγωγικών δυνάμεων (αριθμός και δεξιστεχνία των παραγωγών). Η τεχνική της παραγωγής (τεχνολογία) είναι, επομένως, ένας συνδυασμός α νάμεσα στα δύο αυτά στοιχεία και καθορίζεται επίσης από το επίπεδο της τεχνικής (και λίγο-πολύ επιστημονική^ και πολιτιστικής γνώσης που έχει συσσωρευτεί. Επομένως, η απελευθέρωση ενός κομμαπού της κοινωνίας από την αναγκαιότητα ν αφιερώνει τον περισσότερο χρόνο του στην παραγωγή των μέσων συντήρησής του, με την ευρεία έννοια του όρου -και άρα και στην συντήρηση των κατεχουσών τάξεων- δεν είναι μόνο εκμεταλλευτική και ληστρική, παρόλο που αυτά είναι τα βασικά της χαρακτηριστικά. Ανταποκρίνεται επίσης στην αντικειμενική ανάγκη της κοινωνίας να εξασφαλίσει τη συσσώρευση, μεταφορά και διαθεσιμότητα ενός όγκου γνώσης και αν είναι δυνατόν, την επέκταση αυτής της γνώσης, ώστε να γίνει δυνατή η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας. Αυτή η κοινωνική λειτουργία καλείται μηχανισμός της συσσώρευσης. Σ' ένα συγκεκριμένο σημείο κοινωνικής εξέλιξης (της εξέλιξης των παραγωγικών δυνάμεων), ο μηχανισμός της συσσώρευσης που λεπούργησε προηγουμένως από μικρές συλλογικότητες σε μια κοινοτική ή φυλετική και εθελοντική βάση, μονοπωλείται από ένα κομμάτι της κοινωνίας που καταλαμβάνει ταυτόχρονα τα μέσα παραγωγής και ένα τμήμα του κοινωνικού υπερπροϊόντος για να χρησιμοποιηθεί για μη παραγωγική (και συχνά σπάταλη) κατανάλωση. Αυτή είναι η κοινωνική βάση 28