A. ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Εξοχώτατε Κύριε Πρόεδρε της Ελληνικής Δημοκρατίας,

Transcript

1 Ομιλία του Στέφανου Τραχανά, Διευθυντή των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης, κατά την επίσημη επίσκεψη της Α.Ε. του Προέδρου της Δημοκρατίας Κυρίου Καρόλου Παπούλια στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Τετάρτη 14 Μαΐου A. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Εξοχώτατε Κύριε Πρόεδρε της Ελληνικής Δημοκρατίας, Εκ μέρους της Εκδοτικής Επιτροπής, του προσωπικού, των συγγραφέων και των επιστημονικών συνεργατών των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης σας καλωσορίζω κι εγώ σε τούτο το χώρο σε τούτη την εστία για το επιστημονικό βιβλίο, όπως επιδιώκουμε να είναι και σας εκφράζω την ευγνωμοσύνη μας για τη μέγιστη τιμή που μας κάνετε να είστε σήμερα εδώ. Μια τιμή που την αισθανόμαστε ακόμη πιο ξεχωριστή, επειδή γνωρίζουμε την βαθειά αγάπη σας για το βιβλίο και την εκτίμησή σας για το ρόλο που διαδραμάτισε στην ιστορία του πολιτισμού μας και των δημοκρατικών θεσμών του. Όπως γνωρίζουμε επίσης ότι η αγάπη σας αυτή είναι μια πολύτιμη κληρονομιά των παιδικών σας χρόνων σ ένα ακριτικό χωριό της χώρας, αλλά με το προνόμιο μιας πλούσιας πατρικής βιβλιοθήκης να περιμένει να την εξερευνήσετε.το οποίο και κάνατε με ιδιαίτερο ζήλο, σύμφωνα με τις αφηγήσεις των τότε συμμαθητών σας. Με αποτέλεσμα όπως μαρτυρούν σήμερα οι στενοί σας φίλοι για να κινηθεί κανείς στη βιβλιοθήκη του σπιτιού σας στο Παγκράτι, πρέπει να λύσει ένα πρόβλημα λαβυρίνθου. Να βρει το δρόμο του ανάμεσα σε στίβες βιβλίων.

2 Όμως εμείς οι Κρητικοί κάτι ξέρουμε από λαβυρίνθους. Σήμερα βρίσκεστε λοιπόν στον σωστό τόπο. Την πατρίδα των λαβυρίνθων. Μια πολύ ατίθαση πατρίδα, όπως γνωρίζετε, που κλείνει φέτος 100 χρόνια από τότε που ο Ελευθέριος Βενιζέλος αψηφώντας τη θέληση των Μεγάλων Δυνάμεων αλλά και της ελληνικής κυβέρνησης κήρυξε «αυθαίρετα» την ανεξαρτησία της και την ένωσή της με την Ελλάδα. (Μια «ένωση» που θα πραγματοποιηθεί βέβαια «επισήμως» 5 χρόνια αργότερα.) Και δεν μπορούμε να μην θυμηθούμε, με τούτη την ευκαιρία, ότι ο παππούς σας ο υπολοχαγός τότε του πεζικού Ναπολέων Παπούλιας υπήρξε ο πρώτος τραυματίας του τακτικού ελληνικού στρατού κατά τη μάχη του Πύργου των Βουκολιών το 1897: Την μάχη που έκρινε σε σημαντικό βαθμό τις μετέπειτα εξελίξεις του Κρητικού αγώνα. Η φιλολογική μας επιμελήτρια κ. Ειρήνη Λυδάκη πραγματοποίησε μια μικρή έρευνα για το θέμα μέσω των αρχείων της Βουλής, και από τον φάκελλο των ευρημάτων της κυρίως δημοσιεύματα του αθηναϊκού Τύπου σας παραθέτω μερικές σχετικές «εικόνες»:...εκ μεν των ημετέρων ετραυματίσθη βαρέως ο ανθυπολοχαγός του πεζικού Παπούλιας... [...] Ούτω η Κρήτη ποτίζεται με τον πρώτον αίμα του ελληνικού στρατού, το οποίον είνε πλέον δι αυτήν δεσμός άλυτος μετά της Μητρός Ελλάδος. Εφημ. Σκριπ, 8/2/1897 Ο Παπούλιας διεσώθη, διότι η σφαίρα η κτυπήσασα αυτόν προσέκρουσε επί του πολυκρότου του, όπερ κατά τύχην έφερε την ημέραν εκείνην εις το αριστερόν μέρος της οσφύος. Eφημ. Aκρόπολις, Δευτέρα 17/2/1897 Η πρώτη μάχη του ελληνικού στρατού κατοχής με τους Τούρκους στον Πύργο των Βουκολιών, 7 Φεβρουαρίου 1897 (λαϊκή ζωγραφιά). Σκίτσο του Ναπολέοντα Παπούλια από τον Οδυσσέα Φωκά, εφημ. Άστυ, 9 Φεβρουαρίου 1897 Με την Κίσσαν αφίχθη και ο εν Βουκολιαίς τραυματισθείς πρώτος Έλλην αξιωματικός κ. Ναπολέων Παπούλιας, υπολοχαγός του πεζικού. Είνε πληγωμένος εις την μέσην, καταβεβλημένος δε ένεκα της ατελούς οπωσδήποτε θεραπείας και των κακουχιών ας υπέφερεν. Εφημ. Ακρόπολις, 17/2/1897

3 Λαβύρινθος είναι όμως και το σήμα των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης: Μια σαφής αναφορά στην κρητική μας ταυτότητα αλλά και στην ίδια τη φύση της επιστήμης, την οποία κυρίως υπηρετούν τα βιβλία μας. Διότι τί άλλο είναι ένα επιστημονικό πρόβλημα από έναν λαβύρινθο που «λύνεται» αφού πρώτα δοκιμαστούν αρκετές αδιέξοδες διαδρομές; Θα μας επιτρέψετε, παρόλα αυτά παραμερίζοντας τα κρητικά μας αισθήματα να μην δούμε την παρουσία σας εδώ με κριτήρια γεωγραφικής ή ακαδημαϊκής εντοπιότητας, αλλά ως μια έκφραση τιμής στο βιβλίο γενικά. Κι όχι μόνο στο βιβλίο, αλλά και στον χώρο που το φιλοξενεί το βιβλιοπωλείο. Εκείνο το μοναδικό μέρος αυτόν τον ναό της ελεύθερης σκέψης όπου άνθρωποι και ιδέες έμαθαν να συναντώνται, μακρυά από το μάτι του εκάστοτε Μεγάλου Αδελφού. Εκείνο τον χώρο που δημιούργησε η ανάγκη ελεύθερων πολιτών να μην αναθέτουν την επιλογή της πνευματικής τους τροφής σε κανέναν....μακρυά από το μάτι του Μεγάλου Αδελφού

4 Θα μας επιτρέψετε όμως επίσης να δούμε την παρουσία σας εδώ και ως μια έκφραση τιμής σε κάτι ειδικότερο: Την έννοια του university press: Του πανεπιστημιακού εκδοτικού οίκου. Ενός θεσμού που φύτρωσε μέσα στην «καρδιά» του μεσαιωνικού πανεπιστημίου για να γίνει βαθμιαία η πιο εμβληματική έκφραση της ακαδημαϊκής ελευθερίας: του δικαιώματος να εκφράζεις και να τυπώνεις τις ιδέες σου. Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης: Έδρα του πρώτου University Press στον κόσμο. Ενός δικαιώματος που αποτέλεσε αργότερα τον πυρήνα των θεμελιωδών δικαιωμάτων των πολιτών μιας δημοκρατικής πολιτείας. Το άρθρο για την ελευθερία του τύπου. Ελληνικό Σύνταγμα, 1844.

5 Και φτάνω έτσι στο κύριο θέμα της παρουσίασής μου, που είναι: «O θεσμός του πανεπιστημιακού εκδοτικού οίκου στην Ελλάδα: το «πείραμα της Κρήτης». Δεν θα μπορούσα όμως να μιλήσω ιδιαίτερα ενώπιόν σας για το δικό μας αβέβαιο σημερινό εγχείρημα, χωρίς να αποδώσω πρώτα την οφειλόμενη τιμή στη μεγάλη παράδοση της Κρητικής τυπογραφίας των Κρητικών Εκδόσεων του 15 ου αιώνα. Και αναφέρομαι βέβαια στους μεγάλους Κρήτες κωδικογράφους εκείνης της εποχής που υπήρξαν επίσης οι πρώτοι Έλληνες τυπογράφοι και, στην πραγματικότητα, οι θεμελιωτές της ελληνικής τυπογραφίας στην αμέσως μετά Γουτεμβέργιο εποχή. Με πεδίο δράσεως, βέβαια, την Ιταλία, και κυρίως τα μεγάλα πνευματικά της κέντρα, τη Βενετία και τη Φλωρεντία. Ας τους αφιερώσουμε λίγα λεπτά από την προσοχή μας:

6 B. KΡΗΤΕΣ ΤΥΠΟΓΡΑΦΟΙ

7

8

9

10

11

12

13

14

15 Γ. ΤΟ ΠΕΙΡΑΜΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ Στο φόντο αυτής της μεγάλης εκδοτικής παράδοσης, η δική μας σημερινή προσπάθεια το «πείραμα της Κρήτης» μοιάζει βέβαια πολύ φτωχή. Θα επιχειρήσω να σας την παρουσιάσω παρόλα αυτά, ζητώντας εκ των προτέρων την επιείκειά σας. Ξεκινήσαμε το 1984, όταν η Παγκρητική Ένωση Αμερικής, τιμώντας μια άλλη μεγάλη παράδοση του απόδημου ελληνισμού την έγνοια για την παιδεία του γενέθλιου τόπου αποφάσισε να διαθέσει υιοθετώντας σχετική εισήγηση της τότε ηγεσίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και του ΙΤΕ ένα ποσό της τάξεως των ευρώ ετησίως (τους τόκους ενός αρχικού κεφαλαίου που είχε σχηματισθεί από εθελοντικές εισφορές των μελών της ενώσεως) για την αρχική χρηματοδότηση της λειτουργίας ενός πανεπιστημιακού εκδοτικού οίκου κατά τα πρότυπα των university presses του αγγλοσαξωνικού κόσμου. Με κοινή συμφωνία του ΙΤΕ και της ΠΕΑ, οι ΠΕΚ λειτουργούν έκτοτε ως ανεξάρτητο τμήμα του ιδρύματος, το οποίο τις καλύπτει από πλευράς κτηριακής υποδομής (στο Ηράκλειο) και λογιστικών υπηρεσιών ενώ, από το 1994 και μετά, ενισχύει την προσπάθειά τους και με μια ετήσια επιχορήγηση της τάξεως του 2% του τακτικού προϋπολογισμού του. Οι βασικοί στόχοι που τέθηκαν ήταν (α) να δημιουργηθεί μια πανεπιστημιακή βιβλιογραφία στο ύψος των καθιερωμένων διεθνών προτύπων (β) να υποστηριχθεί εκδοτικά η επιστημονική έρευνα της ελληνικής ιστορίας και του ελληνικού πολιτισμού και (γ) η διάδοση των επιστημονικών ιδεών και του επιστημονικού πολιτισμού στο ευρύτερο κοινό. Δεν θα συνεχίσω όμως με τα σχέδια που κάναμε τότε, διότι σήμερα πια περίπου 25 χρόνια μετά την έναρξη του «πειράματος» υπάρχουν τα αποτελέσματα για να κρίνουν τις προθέσεις. Επιτρέψτε μου να σας τα εκθέσω:

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35 Εξοχώτατε Κύριε Πρόεδρε της Ελληνικής Δημοκρατίας, Τα όσα σας εξέθεσα προηγουμένως είναι τα πεπραγμένα ενός δημόσιου οργανισμού. Και δεν μπορώ να μην θυμηθώ ότι, όταν ξεκινούσαμε τούτη την προσπάθεια, πολλοί λίγοι πίστευαν ίσως ούτε κι εμείς ότι ένας δημόσιος οργανισμός μπορούσε να εκπληρώσει τους απαιτητικούς ποιοτικούς στόχους που θέσαμε. Στη συνείδηση των περισσοτέρων, κι όχι άδικα, δημόσιο και υψηλή ποιότητα και, πολύ περισσότερο, δημόσιο και αποτελεσματικότητα ήταν έννοιες πρακτικά ασύμβατες. Νομίζω ότι, ύστερα από ένα πείραμα 24ετούς ήδη διάρκειας, δικαιούμαι να διατυπώσω ως πρώτο γενικό συμπέρασμα το εξής: ΣυμπΕρασμα 1: Αντίθετα με ό,τι γενικά πιστεύεται, είναι όντως δυνατόν να υπάρχουν δημόσιοι οργανισμοί που μπορούν να συνδυάζουν την ευγένεια των σκοπών (που είναι σύμφυτη με τον δημόσιο χαρακτήρα τους) με την αποτελεσματικότητα και την υψηλή ποιότητα. Δημόσιο και υψηλή ποιότητα δεν είναι έννοιες ασύμβατες. Στην υψηλότερη εκδοχή τους ίσως να είναι και αλληλένδετες. Κι αν αυτό όντως αληθεύει στην περίπτωση των ΠΕΚ, αυτό οφείλεται πρωτίστως στους 12 ανθρώπους που ανέφερα. Οι οποίοι κατάφεραν να δημιουργήσουν ένα περιβάλλον εργασίας που ζητάει απ όλους τον καλύτερό τους εαυτό. Και να απολαμβάνουν έτσι τη χαρά μιας δημιουργικής εργασίας με κοινωνικό περιεχόμενο. Αυτό το λέγαμε κάποτε μεράκι, και ουδείς ουδείς διανοούνταν να το συνδέσει με κάποιο υλικό κίνητρο. Ήταν στάση και περιεχόμενο ζωής. Περιέργως, τέτοιοι άνθρωποι υπάρχουν και σήμερα.

36 Παρ όλα αυτά, τίποτε τελικά δεν θα συνέβαινε και το «πείραμα» θα είχε μείνει μετέωρο αν η προσπάθεια δεν «συντονιζόταν» και με μια «εξωτερική» ανάγκη. Αν «εκεί έξω» δεν υπήρχε μια κοινωνία πολιτών με ποιοτικές απαιτήσεις και, λίγο κοντύτερα, ένα ακαδημαϊκό περιβάλλον που επιζητούσε μια ποιοτική δημόσια παρέμβαση στο επιστημονικό βιβλίο. Με βάση τα παραπάνω «πειραματικά δεδομένα» μπορώ λοιπόν να διατυπώσω κι ένα δεύτερο γενικό συμπέρασμα. Το εξής: ΣυμπΕρασμα 2. Εκεί έξω» υπάρχει πράγματι μια κοινωνία πολιτών με ποιοτικές απαιτήσεις, που μπορεί να στηρίξει έναν δημόσιο οργανισμό που κάνει καλά τη δουλειά του και υπηρετεί έναν ευδιάκριτο κοινωνικό σκοπό. Το πείραμα έγινε, βέβαια, στην Κρήτη. Και ήταν μικρό μόνο μέρος ενός πολύ μεγαλύτερου πειράματος που φιλοδοξούσε να λειτουργήσει ως καταλύτης μιας συνολικής αναγέννησης του εκπαιδευτικού και ερευνητικού συστήματος της χώρας. Και μιλώ βέβαια για το Πανεπιστήμιο και το Ερευνητικό Κέντρο Κρήτης, το μετέπειτα Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας. Όμως ένας εκδοτικός οίκος στην Κρήτη; Σε μια εκδοτική έρημο όπως είναι όλη η χώρα πλην Αθηνών; Όταν, ακόμα και η Θεσσαλονίκη, δεν κατάφερε να έχει έναν εκδοτικό οίκο πανελλήνιας εμβέλειας; Αν λοιπόν το πείραμα πέτυχε ή τουλάχιστον διαρκεί ακόμα αυτό κάτι πρέπει να λέει και για τον τόπο διεξαγωγής του. Κάτι ειδικό πρέπει να υπάρχει σ αυτόν τον «περίεργο» τόπο που να ευνοεί τον πειραματισμό και την αναζήτηση του καινούργιου. Όμως όταν ένας Κρητικός μιλάει για την Κρήτη, το παράδοξο του Επιμενίδη πλανάται στην ατμόσφαιρα. Αφήνω λοιπόν λευκό το Συμπέρασμα 3...

37

38 ... και συνοψίζω όλα τα προηγούμενα σε μια μόνον φράση. Σε ένα τελικό συμπέρασμα: