Η κριτική του Άγγελου Σικελιανού στο σύγχρονο βιοµηχανικό και τεχνικό πολιτισµό

Transcript

1 Η κριτική του Άγγελου Σικελιανού στο σύγχρονο βιοµηχανικό και τεχνικό πολιτισµό Φ. Κωστάκου, Μεταπτυχιακός της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Πανεπιστηµίου της Γρανάδας Περίληψη Στην εργασία αυτή θα µιλήσουµε για την κριτική του Άγγελου Σικελιανού στον σύγχρονο βιοµηχανικό και τεχνικό πολιτισµό. Πρώτα λοιπόν, θα παρουσιαστούν οι απόψεις του ποιητή σχετικά µε το ζήτηµα της παρέκκλισης του ανθρώπινου πολιτισµού από τον φυσικό του προορισµό, που έχουν εκφραστεί µε ιδιαίτερη σαφήνεια στον Πρόλογο του Λυρικού Βίου του. Στην συνέχεια, θα επιχειρήσουµε ν αναδείξουµε µέσα από τους ίδιους τους ποιητικούς στίχους την ουσιώδη σχέση του ανθρώπου µε την φύση. Οι στόχοι του ποιητή είναι καθολικοί και συνδέονται µε την κοσµοθεωρία του, που µεταξύ άλλων προϋποθέτει το σεβασµό στην φύση και κηρύσσει την ανάγκη εναρµόνισης µε το περιβάλλον. Ο ανθρώπινος παράγοντας σήµερα, εξακολουθεί να επιτρέπει την µόλυνση της ατµόσφαιρας και των υδάτων, την άλογη εκµετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών καθώς και άλλες προς το περιβάλλον βλαβερές ενέργειες µε αποτέλεσµα την επιδείνωση των οικολογικών προβληµάτων, όπως την τρύπα του όζοντος και την υπερθέρµανση του πλανήτη (φαινόµενου του θερµοκηπίου). Τα τελευταία χρόνια όλοι αρχίζουµε να συνειδητοποιούµε την κρισιµότητα των καιρών µέσα από τη γενικότερη δραµατική περιβαλλοντική κατάσταση και να ζούµε τις ολέθριες συνέπειες των καταστροφών κυρίως µέσα από τις κλιµατικές αλλαγές. Η αρνητική επέµβαση λοιπόν του ανθρώπου στην φύση έχει σοβαρές κι άµεσες επιπτώσεις και επηρεάζει αρνητικά την ζωή του. Με βάση όλα αυτά τα περιβαλλοντικά προβλήµατα γίνεται σιγά-σιγά φανερό πόσο εύθραστη αλλά και πόσο σηµαντική είναι για τον άνθρωπο η φύση, καθώς ήδη από τα αρχαία χρόνια υπάρχει ένα ιδιαίτερο δέσιµο µαζί της. Στην εποχή µας λοιπόν, καταλαβαίνουµε πόσο επίκαιρο είναι το έργο πολλών ποιητών, που ανέδειξαν την αλληλεξάρτηση του ανθρώπου µε το περιβάλλον. Ο Άγγελος Σικελιανός είναι ίσως η πρώτη από τις πνευµατικές µορφές του τόπου, που συνειδητά προβάλλει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον την εναρµόνιση του πολιτισµού προς την φύση και την ισοτιµία ηθικών και φυσικών αξιών. Μεγάλο µέρος της ποίησης του συναρτάται µε ζωτικά προβλήµατα κι αιτήµατα της σηµερινής πραγµατικότητας. Έτσι, η κριτική του Σικελιανού στο κυρίαρχο πολιτισµικό µοντέλο βασίζεται σε θέσεις που απορρέουν από µία συνολική κοσµοθεώρηση, η οποία διατυπώνεται ποιητικά όσο και θεωρητικά, όπως θα δούµε παρακάτω. Το πρώτο µεγάλο συνθετικό ποίηµα του Άγγελου Σικελιανού «Αλαφροΐσκιωτος», αφορά αυτήν ακριβώς την άµεση επικοινωνία µε την φύση και προσφέρει ένα πρότυπο αρµονικής σχέσης του ανθρώπου µε το περιβάλλον του. Συγκεκριµένα ο ποιητής στον Πρόλογο του Λυρικού του Βίου, ξεκινά να µιλά αναφερόµενος στην πρώτη του εµπειρία µε την φύση: «Από την πρώτη λοιπόν ώρα που προχώρησα το βήµα µου στην έκταση της γης, κι από την πρώτη µαύρη έναστρη νύχτα όπου αντίκρυσα παιδί (και που έκτοτε η εικόνα της υπάρχει αναλλοίωτη και ολόκληρη βαθιά µου), η ιδέα της φύσης δεν υπήρξε ποτέ για µε ένα πλαίσιο ή περίλαµπρο ή µοιραίο της ανθρώπινης ζωής, αλλά η αιώνια ωδινόµενη στο κέντρο των πλασµάτων όλων κοσµογονική αισθαντική Ψυχή» 1. Και συνεχίζει ο Σικελιανός, λέγοντας πως η επαφή µε την φύση τον οδηγεί στην κατάκτηση της αδιαίρετης βιολογικής αλήθειας και στην εναρµόνιση του µε ολόκληρη τη δηµιουργία. Ο ποιητής συνειδητοποιεί την 1 Ά. Σικελιανός, «Πρόλογος» του Λυρικού Βίου, τόµος Α, Φιλολογική επιµέλεια Γ.Π. Σαββίδης, εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 1965: 18. 1

2 διονυσιακή του υπόσταση, που βρίσκει το ανάλογο της στον διονυσιακό παλµό της φύσης και καταλήγει έτσι στην ουσιαστική ταύτιση της ψυχής του µε την µεγαλύτερη ψυχή της φύσης. Κι αυτή η ανάγκη του να ενωθεί µε βαθιά βιολογική ευθύτητα µαζί της, εκφράζεται ως ένα απόλυτα ερωτικό βίωµα και συνεπάγεται µε το αίσθηµα της πληρότητας και ευτυχίας. Ακόµη το πρότυπο εναρµόνισης του πολιτισµού προς την φύση ο Σικελιανός το αναγνωρίζει, όπως παρουσιάζεται στον Αλαφροΐσκιωτο, στις αξίες του ντόπιου αγροτικού πολιτισµού, γεγονός που φαίνεται µέσα από την συµβίωση του µε τους απλούς ξωµάχους του νησιού του, της Λευκάδας. Στην συνέχεια της λυρικής του πορείας, ο Σικελιανός ονοµατίζει την φύση θεά-μάνα όλων των όντων. Η µορφή λοιπόν της µεγάλης θεάς Μάνας (στις ποικίλες ταυτόσηµες εκδοχές της) αποτελεί κατά τον ποιητή το συµβολικό αρχέτυπο της αρµονικής σχέσης του Ανθρώπου µε τον Κόσµο πρόκειται για την αρχέγονη παγκόσµια θεότητα που σαρκώνει συµβολικά το µυστήριο της ηµιουργίας και της αναγέννησης της φύσης. Μάλιστα στη θηλυκή, ερωτική της φύση θ αναγνωρίσει ο ποιητής τη µυθικοθρησκευτική έκφραση της ιδέας, σύµφωνα µε την οποία ο έρωτας ή το Sexus (κατά την θεωρητική του διατύπωση) είναι ο κοσµογονικός ρυθµός που συνέχει κι ενοποιεί το σύµπαν. Όπως θα δούµε και µέσα από τους ίδιους τους στίχους στην συνέχεια, ο ποιητής εναρµονίζεται και ταυτίζεται µε τους βαθύτερους ρυθµούς της ζωής µ αυτή τη στάση έµµεσα όµως, όπως αναφέρει στον Πρόλογο του άλλωστε, αντιδρά µαχητικά σ ό,τι η µοιραία πνευµατική και ψυχική αδράνεια των ανθρώπων παρεµβάλλει σαν εµπόδιο στην αέναα συνειδητή και συνεργατική ενότητα µαζί της, εξαιτίας µιας αυθαίρετης, µηχανικής, µνηµονικής, διαιρετικής και λογοκρατικής ερµηνείας και διαρρύθµισης της γυραθέ τους διανόησης και ζωής 1. Ο Σικελιανός γράφει ακόµα πως «οι άνθρωποι ανυψώσανε στην θέση των οντολογικών κριτηρίων τα αφηρηµένα και ανεδαφικά κριτήρια ενός άδειου και νεόπλουτου ορθολογισµού και ιδεαλισµού και οι καιροί τους δεν σταµατήσανε ποτέ, µε όσα διέθεταν ως µέσα πλέον και ως εξαρτήµατα αυτών των κριτηρίων (Τέχνη, Εκπαίδευση, Επιστήµη) να συντρίβουν σε αναρίθµητα κοµµάτια όλα τα σύµβολα της αιώνιας συνοχής, και να σκεπάζουν όλα τα ίχνη της υπέρτατης ενότητας του ανθρώπου και του κόσµου δηµιούργησαν έτσι από τον άνθρωπο της εποχής του, µε βάση πάντα τα λεγόµενα του ποιητή, ένα πλάσµα αξιοθρήνητο και ασύµµετρο, περιεργότερο κι ολοένα πιο αχόρταγο για τις µικρές και κατά δύναµη τµηµατικές αβεβαιότητες, αντί να θρέφουν µέσα του τη µοναχή ουσιαστικήν ανθρώπινη ανάγκη: την ανάγκη ν αναπτύσσεται ολοένα, υπακούοντας στην απόρρητη ενότητα του νου του, του κορµιού του, της καρδιάς του, µε την πνοή και την έκταση ολόκληρου του κόσµου, µεταλλάζοντας µ αυτόν τον τρόπο το σηµείο όπου τον µοίρανεν η µοίρα να ζήσει, σε παλαίστρα και σε χώρο µιας ζωής αληθινά και ηρωϊκά καθολικής 2. Έτσι, σύµφωνα µε τις απόψεις του Σικελιανού που συναντούν εκείνες του Νίτσε καθώς και άλλων φιλοσοφικών κινηµάτων 3, που επιδίωκαν να ξαναφέρουν τον άνθρωπο στις κοσµικές του διαστάσεις (αντιρασιοναλιστικό κίνηµα Lebensphilosophie του Ludwig Klages), οι µηχανικές αρχές της εποχής µας, προέκταση της φοβερής ασθένειας της Λογοκρατίας του περασµένου αιώνα, προχωρούνε σαν ένας τυφλός οδοστρωτήρας: µε την ίδια αναισθησία απάνω από τις πέτρες, απ το χώµα, κι από τα ανθρώπινα κορµιά, κατάσταση που οφείλεται για την σηµερινή ηθική και ιστορική εξάρθρωση της ύσης 4. Κι αυτή η παρακµή του λογοκρατούµενου και τεχνοκρατικού πολιτισµού οφείλεται στην απώλεια του οντολογικού και ουσιαστικά θρησκευτικού περιεχόµενου του Sexus. Η ριζική λοιπόν ανυπαρξία µιας Κοσµικής Σεξουαλικής πυξίδας στον καιρό του, είναι απόλυτα ικανή ν αποκαλύψει κι όλο τον εκτροχιασµό κι όλο το βάραθρο όπου φέρνεται εσωτερικά 1 Ά. Σικελιανός, 1965: Ά. Σικελιανός, 1965: 24, Ά. Σικελιανός, 1965: Ά. Σικελιανός, 1965: 63. 2

3 ακυβέρνητος, ακέριος ο σύγχρονος πολιτισµός. Η ουσία της παρέκκλισης, έγκειται στην προτεραιότητα της νοητικής λειτουργίας εις βάρος όλων των άλλων ψυχικών λειτουργιών του ανθρώπου, στην διάσπαση της αρχικά σφαιρικής ενότητας της ανθρώπινης ύπαρξης σε σώµα και ψυχή, στην αποξένωση από την φύση, στην αποµάκρυνση από τα υπόλοιπα όντα, στην µετάθεση της ολοκλήρωσης του ανθρώπου σε περιοχές µεταφυσικές, στην µονοµερή ανάπτυξη των ανθρωπίνων δυνατοτήτων 1. Κι ο ποιητής συνεχίζει την κριτική του επισηµαίνοντας πως οι συνακόλουθες τροµαχτικές ιστορικές κοικωνικοπνευµατικές συνέπειες είναι ο Μηχανικός Πολιτισµός, ο Καπιταλισµός 2, που αποσυνθέσανε το Sexus σ αναρίθµητα κοµµάτια, όχι µόνο ανίκανα να ανασυγκροτηθούνε σε µία έννοια Κοσµική κι αντίστοιχη ουσιαστικά µε εκείνο, αλλά π[ού], αφηµένα να σαπίζουνε ή κρυφά ή φανερά στον κόσµο, επληµµυρίσανε και πληµµυρίζουνε ολοένα πιο πολύ µε την απόπνοια µύριων άταφων πτωµάτων την ατµόσφαιρα όλης της γης. Αποτέλεσµα λοιπόν των παραπάνω ήταν η υποκατάσταση του φυσικού µε το τεχνητό και η καθιέρωση της ριζικής αντίθεσης του ανθρώπινου πολιτισµού µε την φύση και τις ζωικές αξίες, που οδηγούν στην ολοκληρωτική καταστροφή της ζωής. Ο ποιητής υποστηρίζει ότι η µονοµέρεια και κανένα γενικά αποµονωµένο «σύστηµα» ή σύνθηµα, ούτε οι υλικοί δογµατικοί ιστορισµοί µπορούν να λύσουν τα αιώνια ζωτικά προβλήµατα του ανθρώπου 3. Αντίθετα πρέπει να γκρεµιστούν απ τα θεµέλια η Θεολογία της ύναµης, η Θεοποίηση της ποσότητας, η απολυταρχική αξίωση, µές στα πράγµατα, του όγκου του Αριθµού για να ανακαλυφθούν τα ίδια τα κοσµολογικά θεµέλια της ανθρώπινης ελευθερίας 4. Ο Άνθρωπος λοιπόν, κατά τον Σικελιανό, καλείται να συνειδητοποιήσει την µυστηριακή πρωταρχική καταβολή που είναι το «άπειρο», ο βιολογικός Θεός βαθιά µας, για να αντλήσει όλη τη δύναµη που χρειάζεται και να ανυψώσει τα παγκόσµια σύµβολα της κοσµικής του συνοχής και µε τους όµοιους του και µε το Σύµπαν. Σύµβολα δηλαδή ικανά να σκορπίσουνε τριγύρα από τον άνθρωπο σα νέφη τα πνευµατικά του, ηθικά, και ιστορικά ψευδοπροβλήµατα να τον λυτρώσουν από τους αυθαίρετους µηχανισµούς και τεχνητούς της εποχής µας Μύθους 5. Χρειάζεται γι αυτό όλος ο «άνθρωπος», όλη σε οµόκεντρο εσωτερικό παλµόν η Ιστορία, η Ψυχή, και η Φύση χρειάζεται όλη η µνήµη και όλη ευρύτερη η συνείδηση της ζωής στις κοσµικές και αιώνιες της διαστάσεις, χρειάζεται όλο σύγχρονα το πνεύµα και το σώµα, χρειάζετ η ίδια θετική ανάσταση του ζωντανού εαυτού µας από το βαθύ ιστορικό του τάφο και η ουσιαστική αναγέννηση µας µές στα νέα ελεύθερα διαστήµατα του κόσµου 6. Το µεγάλο λοιπόν αίτηµα του ποιητή είναι η αποκατάσταση της από αιώνες χαµένης ενότητας του ανθρώπου, για την αρµονική επανασύνδεση του µε τον συνολικό ρυθµό της ηµιουργίας. Για τον Σικελιανό η εξυγίανση του ανθρώπινου πολιτισµού θα προκύψει από αυτήν ακριβώς την ουσιώδη σχέση του ανθρώπου µε την φύση, που εξασφαλίζει την ισορροπία µε τα πλάσµατα της και αποτρέπει κάθε κίνδυνο φυσικής διαταραχής. Πρώτα λοιπόν θα παρουσιάσουµε την οργανική αυτή σχέση καθώς επίσης και το υπαρκτό πρότυπο αρµονικής συµβίωσης µε την φύση του λαϊκού πολιτισµού της υπαίθρου, όπως διαµορφώνονται στην ποίηση του «Αλαφροΐσκιωτου». Στην πορεία θα δούµε την συµβολοποίηση της παρακµής του ανθρώπινου πολιτισµού στην µορφή της Μητέρας Θεάς, της σταυρωµένης θηλύτητας Λιλίθ. 1 Ε.Γ. Καψωµένος, Εισαγωγή στην Κοσµολογία του Σικελιανού. Κώδικες και σηµασίες, Άρσενίδης, Αθήνα 1990, σ Ά. Σικελιανός, 1965: 47 3 Ά. Σικελιανός, 1965: 70 4 Ά. Σικελιανός, 1965: 67 5 Ά. Σικελιανός, 1965: 80 6 Ά. Σικελιανός, 1965: 71 3

4 Η βιωµατική σύλληψη του ανθρώπου µε τη φύση στην ποίηση του Αλαφροΐσκιωτου, πραγµατώνεται µέσα από την διονυσιακή ταύτιση του εφήβου ποιητή µε τον πάτριο φυσικό χώρο και τις αξίες του. Από την αρχή κιόλας του έργου, το ποιητικό υποκείµενο βρίσκεται στην αισθησιακή αγκαλιά της φύσης 1 αντικατροπτίζει τη ζωή της φύσης στην ύπαρξή του την ίδια και γίνεται ένα µε την υπόσταση της (τόµος Α, στίχοι I.7-19 / ενότητα Γυρισµός ) 1 : Βοή του πελάου πληµµυρίζει τις φλέβες µου απάνω µου τρίζει σαν µυλολίθαρο ο ήλιος γεµάτες χτυπάει τις φτερούγες του ο αγέρας αγκοµαχάει το άφαντο αξόνι. ε µου ακούγεται η τρίσβαθη ανάσα. Γαληνεύει, ως στον άµµο, βαθιά µου και απλώνεται η θάλασσα πάσα. Σε ψηλοθόλωτο κύµα την υψώνει το απέραντο χάδι ποτίζουν τα σπλάχνα τα ολόδροσα φύκια [ ] Παρακολουθούµε λοιπόν κυριολεκτικά τον διάλογο του Αλαφροΐσκιωτου µε τη φύση γίνεται ολοφάνερη η οικειότητα, η επαφή του µαζί της καθώς και η συγκίνηση που προκαλεί η ένταση αυτού του συναισθήµατος. Το ποιητικό υποκείµενο θαµπώνεται από το θαύµα και την µαγεία της φύσης και φτάνει σ ένα εσωτερικό παραλήρηµα, που αγγίζει ακόµα και τα όρια µίας σιωπηρής έκστασης (I / ενότητα ύναµη, I / ενότητα Βουνά) 2 : Πώς έσκιζαν το διάστηµα τα µάτια µου! Τριγύρα οι βλεφαρίδες απ τα βαριά µατόκλαδα µου εφέγγανε ως αχτίδες! Κι όλα στην πλάση τ άκουγα να µου µιλούνε τρίσβαθα κι αντάµα. Βουβό απ τα στήθη ανέβαινε, ώσµε τα χείλη ανάτρεµε και στα βαριά εσταµάταγε µατόκλαδα το κλάµα. Ήτανε δροσιά για µένα ο ήλιος ήτανε 1 Ά. Σικελιανός, 1965: I / ενότητα Η πείνα. 2 Ά. Σικελιανός, 1965: IIΙ / ενότητα Ξαπλώµατα, Ι / ενότητα Η πείνα, III / ενότητα Ο ασφοδελώνας. 4

5 σαν παγωµένη κρουστάλλη κερήθρα και διάφανα είδα τα αµπελόφυλλα, τη ρώγα την κρουστή, και µ έσεισαν τα ρίγη, ως ποταµίσια ρείθρα. Πώς ήταν ένα, ανάνιωσα, και αρίθµητο στην τόση ανατριχίλα το κορµί µου. Τα φύλλα, τ αστερόφυλλα, στον ουρανόν εχύθηκαν απάνου, και σείστη κι αναγάλλιασε το παγερό στερέωµα του πλατάνου. Ο ποιητής-αφηγητής, που ο λόγος του µοιάζει µε ξέσπασµα της ίδιας της φύσης 1, αφοµοιώνει κάθε πτυχή της φυσικής ζωής και βρίσκεται σε µια συνεχή, βαθιά ανταπόκριση και συµβίωση µε το παν ( / ενότητα Βουνά και I / ενότητα Ψηλότερα): Και µέσα στα λούσµατα στα κρύα βουνίσια ρείθρα, σα µες στο πέλαο των σταχυών που λούζεται η σταρήθρα κυµατιστά διαβαίνοντας και της φωνής της ρίχνοντας τη στάλα, ωσά να κατεβαίνει την ανάλαφρη και αραχνούφαντη του ανέµου σκάλα, - στα στήθια µου εγλιστρούσανε τα σύγνεφα - εροβόλησα µ όλα µαζί τα ρίγη, ως καταρράκτης, όπου να ζήσεις ήτανε, κορµί µου, κι όπου ετάχτης! Όπως στην αλλαξοκαιριάν aλλάζει τρίσβαθα ο αγέρας χρώµα, ξεσπάει ο ήλιος στα νερά, στα πέλαγα, στα σύγνεφα, στο χώµα, τη χλόη γοργά θερίζουνε µε το φτερό τα χελιδόνια όλα η ορµή µου τ άγγιξε, έψαξε όλο ως αστραψιά το διάστηµα, το αγκάλιασε σε άκρες σιωπές, ασυχνογύρισεν ωσά γεράκι οµπρός στα χιόνια! Ο Σικελιανός στον Πρόλογο του Λυρικού Βίου του, λέει πως µέσα από την εφηβική βίωση του µες στη Φύση, κέρδιζε την δύναµη µιας άµεσης συµβολοποίησης των πιο αγνών ζωικών κινήτρων που ανάτελλαν µε πηγαία επιβολή βαθιά του 2. Ο ποιητής αναζητά αυτά τα 1 Ά. Σικελιανός, 1965: I / ενότητα Τα γύρα µου, και I / ενότητα Ανατολή. 2 Ε.Γ. Καψωµένος, Ο έρωτας στην νεοελληνική λογοτεχνία. Από τον Σικελιανό στον Ελύτη, Επιστηµονικό συµπόσιο περί έρωτος, Καπέσοβο 1999:

6 πρωτογενή κίνητρα, που αποτελούν την καθαρή βιολογική αλήθεια µε σκοπό την κατάκτηση µιας ενιαίας και µείζονος συνείδησης της ζωής. Στον Αλαφροΐσκιωτο λοιπόν εντοπίζουµε αυτήν την συµβολοποίηση των ζωικών αιτηµάτων στους στίχους I / ενότητα Πρώτη νίκη. Η σκηνή της µυστηριακής εµφάνισης του κοπαδιού των γιδοπροβάτων και τράγων, που συµβολοποιούν το πρωτογενές ερωτικό ένστικτο αποτελεί µία βιωµατική διείσδυση στο πνεύµα της φύσης 1. Χαρακτηριστική εδώ είναι η επικοινωνία και η άµεση επαφή του ποιητικού υποκειµένου µε τα «ζωντανά», τα ζώα 2, που συλλαµβάνει έτσι τον διάχυτο ερωτικό παλµό της φύσης. και να, ολοένα εκύκλωνε τριγύρα ως µισοφέγγαρο, ένα κοπάδι αµέτρητο γίδια και αρνιά και τράγοι Και στάθη κι ας εκράταγα την κρύα πνοή στα στήθη τον άνθρωπο ανάνιωσαν, που πάρωρα εκοιµήθη. Εβόγκααν τα κουδούνια τους κάποτε ανάρια, γύρου, βραχνό ακούγονταν βέλασµα τρεµουλιαστό σατύρου. Και δεν εφάνη πιστικός. Από ποια τάχα βύθια ήρταν, µε µάγιο, αµέτρητα τριγύρα µου και πλήθια, σταλµένο βιός δαιµονικό, παντού, µπροστά, από πίσω, για να τους γένω βασιλιάς και ναν τα κυβερνήσω; Ο Αλαφροΐσκιωτος επικοινωνεί και µε τον γύρα ελληνικό λαό, που συγκεντρώνει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά τα οποία φανερώνουν την ιδιαίτερη και αρµονική σχέση του ανθρώπου µε την φύση (ΙΙΙ / ενότητα Ο γελαδάρης) 3 : Μα απ όλους πιο στοχαστικά ακούαµε το µεσόκοπον αντρίτη γελαδάρη. Το µέτωπο είχε πιο ψηλό από τα γελάδια, κ ήξερε την καθεµιά αλλαξοκαιριά, το δρόµο από τ αστέρια, στη φλούδα σα να διάβαζε 1 Ε.Γ Καψωµένος, 1999: Ά. Σικελιανός, 1965: I / ενότητα Βουνά, III.8-14 / ενότητα Το κριάρι και / ενότητα Κεραµεικός. 3 Ά. Σικελιανός, 1965: Ι / ενότητα Ανάµεσα στο λαό, Ι ενότητα Η ανυφάντρα. 6

7 του πεύκου, και στο σύγνεφο, και στης βραδιάς τ αγέρια, και στις διαβατικές σιωπές του ανέµου, και στο µούδιασµα του γρύλου που αριοδόνητος εσίγαε, στ ακρογιάλια, που έσκουζαν, φεύγοντας µακριά µια µπόρα τα τσακάλια. Όλα λοιπόν συντελούνται σ ένα κλίµα συνεργασίας και οµόνοιας. Ο Αλαφροΐσκιωτος και οι άνθρωποι της υπαίθρου σε µία έντονη ψυχική ευφορία, πνιγµένη από το χαρούµενο και µεθυστικό φως της φυσικής ζωής 1 υµνούν την γύρα τους ζωή και την χαρµόσυνη κίνηση της (I / ενότητα Η ορµή µου, I / ενότητα Άνοιξη): Την αστραψιάν αντάµωσα πριν βγει απ το σύγνεφο. Στον κρότο του κεραυνού αντιχτύπησε το χτυποκάρδι της χαράς µου πρώτο στ ανάλαφρα ξυπνήµατα, σε ξαφνικό ένα θρο των φύλλων, στο ξέχειλο κουδούνισµα, στην απονύχτερη ησυχία των γρύλων, στις πρώτες τις µιλιές το θαµποχάραµα στο δρόµο, και στα πρώτα παραθύρια που ανοίγουν του ψαρά, και στ αναβρύσµατα, βαθιά στα δέντρα, των πουλιών τα µύρια στης χαραυγής την ευωδιά και στο άξαφνο της αύρας όπου χτύπαε σηµαντήρι στο Απέραντο, στ ανάβρυσµα γεµίζοντας τ ολόχρυσο του πόθου µου κροντήρι! Και να, φουντώνει η άνοιξη! Παντού ο λαός, να δράξει την µανία την ιερή, που ανάτροµη σκορπάει στα τετραπέρατα αρµονία, κι από τον αγώνα του κορµιού, του νου, του δέντρου υψώνει αντάµα, σε βύθη αιτίσια, αθώρητα, το µέγα της χαράς το θάµα! 1 Ά. Σικελιανός 1965: Ι / Ανέβασµα και πόθος. 7

8 Το ποιητικό υποκείµενο τελικά αρχίζει να διαπλάσσεται από τα στοιχεία που το περιβάλλουν το φως τον αποπνευµατώνει και αλαφρώνει τη σάρκα του. Έτσι, αισθάνεται να ανεβαίνει ανάλαφρος στον αιθέρα (III / ενότητα Μπαίνω στον ασφοδελώνα): Κι απλώθηκα στα χώµατα, Και φάνη µου πως λάµπω Μες στο άσπρο φως απλώθηκα, στο ανάλαφρο κυµάτισµα που ανάερα δεν ηχούσε. Αυτή η σχέση οµολογίας µε τα φυσικά στοιχεία εκφράζεται σαν µία ροπή βαθιάς ερωτικής επικοινωνίας, που φτάνει ως την πλήρη ταύτιση του ποιητή-αφηγητή µε τον περιβάλλοντα χώρο 1. Η φύση λοιπόν εισχωρεί ελεύθερα και αβίαστα µέσα στην ύπαρξη του (III / Ο ασφοδελώνας): Βουνά και δέντρα αστράφτανε νέα, ιερά, βαθιά µου. Η πλάση όλους ανάδινε τους ίσκιους. Ώ το βύθισµα στου αιθέρα τα τετράπλατα, του ίσκιου µου ξάπλωµα αλαφρό, σα δέντρινο µπροστά µου! Ο Αλαφροΐσκιωτος λοιπόν, δέχεται τη φύση αρχέγονα και συµβιώνει µαζί της οργανικά, γεγονός που δηλώνει το οµοούσιο ανθρώπου φύσης (III / Μοιρολόι): Κι είχα το µέγα πέλαγο που ανάστραφτεν αγνάντια. Μάτια µου, πρώτα αστράψατε σα δυο κοφτά διαµάντια, κι απάνω στην ολόφωτη σας γύµνια όλο το πέλαγο µατιά, κι ο ήλιος πλέει συντρίµµια Έτσι καταλήγουµε στην ουσιαστική ταύτιση του ποιητή µε την φύση, σ ένα βίωµα δηλαδή απόλυτης ενότητας, που έχει προµηνυθεί ήδη από την αρχή του ποιήµατος, κι από την οποία απορρέει η ιδέα της αντιστοιχίας ανάµεσα στις φυσικές και τις ανθρώπινες αξίες. Ο άνθρωπος λοιπόν αντλεί τις αξίες του από την φύση 2 (Ι / Ο βαθύς λόγος, ΙΙΙ / Η χρυσόφρυδη): γαληνή άγγιξε όλα η ορµή µου: το γεράκι που περνά, το σύννεφο στον αγέρα, το διάστηµα που είχε ζώσει βαθιά το κορµί µου. 1 Ε.Γ Καψωµένος, Οι κοσµολογικές διαστάσεις της ποιητικής µυθολογίας του Νικηφόρου Βρεττάκου. Η συλλογή: Ο διακεκριµένος πλανήτης, Πρακτικά ιεθνούς Συµποσίου, Σπάρτη 1991, Αθήνα, Εταιρεία των Φίλων του Μυστρά - ηµόσια Βιβλιοθήκη Σπάρτης-Αρχείο Νικηφόρου Βρεττάκου, 2004, σ Ά. Σικελιανός, 1965: III / Όµηρος,, ΙΙΙ / Η χρυσόφρυδη. 8

9 »Εµέ, αγριοπερίστερον είν η αθωότη µου κι ο αϊτός την ξέρει και την χαίρεται. Κ έχω αγναντέψει πάλι, ν αράξω τις φτερούγες µου, να γαληνέψω, µια βαθιάν ολόφωτη αβάλη. Σύµφωνα µε τον ποιητή, ό,τι ισχύει στην φύση επηρεάζει και το ανθρώπινο πνεύµα οι αξίες του ανθρώπου έτσι διαµορφώνονται µε βάση τις φυσικές. Πρόκειται εδώ για ένα τυπικό γνώρισµα της νεοελληνικής κουλτούρας, που προσδιορίζεται από τη σχέση ισοδυναµίας, αναλογίας ή ταυτότητας της φύσης µε τον πολιτισµό 1. Έχουµε λοιπόν την πνευµατική υπόσταση του υλικού κόσµου, που αποκαθιστά την ψυχοσωµατική ενότητα του ανθρώπου. Μ αυτές τις συνθήκες, η φύση προσφέρει χαρά, εξασφαλίζει σε όλα τα όντα την ολοκλήρωση της ύπαρξης τους και προβάλλει την αξία της ζωής. Μέσα από αυτήν την διαδροµή στους στίχους του ποιήµατος, συνειδητοποιούµε την αξεδιάλυτη ενότητα ανθρώπου-φύσης. Η ψυχή του Αλαφροΐσκιωτου γίνεται η προέκταση εκείνης της φύσης, η φωνή και η συνείδηση της. Ένας οικουµενικός διάλογος διαπερνά τα όντα και τα ενώνει ο ίδιος λυρικός ίµερος, η ίδια µέθη της ζωής. Εντυπωσιακές και πληθωρικές εικόνες παρουσιάζονται σε µία ευτυχισµένη, αέναη κατάσταση. Η χαρά της ζωής συνεπαίρνει το άτοµο, που αποδεσµεύεται από τον εαυτό του και συµµετέχει στην πανηγυρική παράσταση του κόσµου, βρίσκοντας έτσι την ολοκλήρωσή του. Ο Σικελιανός λοιπόν, προβάλλοντας -σχεδόν µε όλη την ποίηση του 2 - αυτή την ιδιαίτερη σχέση µε τη φύση και γενικότερα µε το σύµπαν, εντοπίζει το πρόβληµα στη ριζική αντίθεση του πολιτισµού προς την φύση. Μεταγράφει έτσι την αποτίµηση του στη «µυστική Πρωτοεικόνα» της σταυρωµένης θηλύτητας, τη natura naturans perpetuam divinitatem, που ακόµα η ηµιουργία δεν κατάφερε να την «προβάλλει ολόκληρη στο φως της ζωής» και που «καρφωµένη στον προαιώνιο σταυρό της, προσµένει πάντα τον άξιο Λυτρωτή» (50-59 και , Λιλίθ 3 ): Αστέρια νέα στο πλάϊ µου να χω φλογερά λουλούδια κελαηδισµούς βαθιούς σαν τους µεγάλους του πόθου ανασασµούς κι ανάµεσο τους, κορφή ιλίγγου, ακοίµητη λαχτάρα δηµιουργίας σκληρής, να µου γεµίζει ψυχή, καρδιά, ρουθούνια, το άρωµα σου! Ώ µυστική, µεγάλη πρωτοεικόνα εδώ που πλέον ακοίµητο το πνέµα το βαθύ του ανδρισµού µου, τραβηγµένο, σάµπως λιοντάρι λαβωµένο πάσκει, παλεύοντας το Θεό να σµίξει πάλι την πρώτη ακατάστροφη πατρίδα πιο πάνω από τα σύνορα του Μύθου 1 Ε.Γ. Καψωµένος, 2004: 5-6, 9. 2 Ανάλογα βλέπουµε και στα άλλα ποιήµατα του (Λυρικά Α, Μήτηρ Θεού). 3 Ά. Σικελιανός, ΛυρικόςΒίος, τόµος Ε, Φιλολογική επιµέλεια Γ.Π. Σαββίδης, εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα

10 µακρύτερα απ τον κύκλο το γραµµένο της Ιστορίας, πιο πέρα από το Λόγο, ως πότε θα Σε βλέπω σταυρωµένη στο σταυρό της ιερής θηλύτητας Σου, στο µεγάλο σταυρό της οµορφιάς Σου, [ ] Τι νέφος, νέφος αχνό είν ο θάνατος µπροστά σου απ τη στιγµή που, γέµοντας τη σφαίρα της νοσταλγίας ολόκληρη για µένα, ω αρχέτυπο του πάθους µου µεγάλο, µε κράζεις πέρα απ το γραµµένο κύκλο της Ιστορίας, µακρύτερα από το Λόγο, για να λυτρώσω, απάνω απ Σταυρού Σου τη µυστική σιωπή, κι από τα σκότη των αιώνων, µοναχός, την οµορφιά Σου! Πρωταρχικό λοιπόν αίτηµα, κατά τον ποιητή, είναι το ξεπέρασµα της διάσπασης της αρχικής ενότητας της ανθρώπινης ύπαρξης, για να ξαναβρεθεί η µυστική και οντολογική πραγµατικότητα του Sexus (που είναι η ίδια ζωντανή υπόσταση στα βάθη µας του δηµιουργού Θεού) και να αποκατασταθεί η ενότητα µε τη Μητέρα-Φύση. Ο άνθρωπος λοιπόν επανακτά την οργανική θέση του µέσα στον κόσµο, ξαναβρίσκει το νόηµα της ύπαρξης του και ακολουθεί µία στάση ζωής σύµµετρη προς τα πρωτογενή αιτήµατα της φύσης. Ως υπεύθυνος πολίτης προστατεύει το περιβάλλον, αποκλείοντας έτσι κάθε κατακτητική και εκµεταλλευτική σχέση µε την φύση. Ο Άγγελος Σικελιανός µε τον Αλαφροΐσκιωτο, την Λιλίθ, αλλά και µε όλο το έργο του διακηρύσσει την αναγκαιότητα ενός πολιτισµού εναρµονισµένου µε την φύση, που προϋποθέτει την συνεργασία του ανθρώπου µε όλα τα πλάσµατα της γης. Επισηµαίνει ακόµη φιλοσοφικά, όπως αναφέραµε παραπάνω, τις καταστροφικές συνέπειες από αυτήν την µονοµερή ανάπτυξη του βιοµηχανικού και τεχνικού πολιτισµού. Ο ποιητής ανήκει γενικότερα σε µία εποχή (1910), που άρχισε ν αναδεικνύει την αρχετυπική σχέση του ανθρώπου µε το φυσικό περιβάλλον, πριν ακόµα υπάρξει κάποια υποψία οικολογικής διαταραχής. Η σχέση του ανθρώπου µε την φύση, που κινδύνεψε πολλές φορές στην ιστορία τραυµατίστηκε βαρύτατα από τις κοινωνίες της εκβιοµηχάνισης και υµνήθηκε από την λογοτεχνία και την φιλοσοφία το 19ο αιώνα. Η επιστροφή στην φύση από τότε κι ύστερα, παρουσιάζεται σαν µία ανάγκη από τους διανοούµενους που την επικαλούνται και καταλήγει να γίνει γενικότερη µία τάση. Πολλοί άλλοι καλλιτέχνες, όπως οι ζωγράφοι Παρθένης, Μαλέας, Γουναρόπουλος ανέδειξαν µε τα έργα τους αυτήν την µυστική σχέση του υποκειµένου µε την φύση 1. Ανάµεσα στο είναι ζωγραφισµένα πολλά τοπία µε λόφους και παραλίες, που αποτελούν µαρτυρία του ανθρώπινου συνδέσµου µε το φυσικό περιβάλλον. Στην εικόνα 1 στο έργο «Κέρκυρα» του Παρθένη, διακρίνεται µία µορφή που βρίσκεται σε απόλυτη επαφή µε τη φύση καθώς φαίνεται να χάνεται µέσα στους χρωµατικούς τόνους του πίνακα. Στο έργο «Μέσα στην φύση», εικόνα 2, του Μαλέα βλέπουµε την ιδιαίτερη στιγµή ενός ζευγαριού, που λαµβάνει χώρα σ ένα δάσος, κυριολεκτικά µέσα στην καρδιά της φύσης, 1 Α. Κώστιος, Νεοελληνική Προσωπογραφία: ηµήτρης Μητρόπουλος, Μορφωτικό ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα

11 γεγονός που αναδείχνει το ιδιαίτερο δέσιµο του ανθρώπου µαζί της. Τέλος, έχουµε τους «Ψαράδες» του Γουναρόπουλου στην εικόνα 3, οι µορφές των οποίων τείνουν σε µια οργανική ενοποίηση µε τον φυσικό χώρο. Αντιλαµβανόµαστε λοιπόν και στον χώρο των εικαστικών τεχνών την επίκληση ενός ιδανικού κόσµου, στον οποίο ο άνθρωπος «ζει» κι «ερωτεύεται» µέσα στη φύση. Χαρακτηριστική ως προς το θέµα της φύσης υπήρξε επίσης η µορφή του συνθέτη και µαέστρου ηµήτρη Μητρόπουλου, προσωπικού φίλου του Άγγελου Σικελιανού, που υπήρξε µέλος του φυσιολατρικού συλλόγου «Υπαίθριος ζωή». Αυτή η συντροφιά, που αποτελούνταν από νέους ανθρώπους είχε κοινό ιδανικό την αγάπη για τη φύση. Σιγά-σιγά ο σύλλογος ξεκινώντας από µία καθαρά πνευµατική στάση µεταβλήθηκε σε πολιτιστικό φορέα, καθώς άρχισαν να διοργανώνονται συναυλίες σε αρχαία θέατρα. Παραθέτουµε εδώ µια δήλωση του µεγάλου µουσικού Μητρόπουλου: «Ο αληθινός, ο τίµιος, ο εµπνευσµένος φυσιολάτρης δεν είναι µόνο ο τρυγητής του ωραίου, ο παθητικός εστέτ, ο ακυβέρνητος ωραιοπαθής. Είναι ο ευγενικός απόστολος του καινούργιου ανθρωπισµού, ο κοινωνικός σύνδεσµος της πόλης µε τον αγρό» 1. Ο Άγγελος Σικελιανός λοιπόν, όντας στην εποχή του επιδιώκει µε τον δικό του τρόπο να µας παρουσιάσει την αξία της σχέσης του ανθρώπου µε τη φύση. Σύµφωνα µε την άποψη µας, ο ποιητής µε το «έργο» του, φιλοσοφικό και ποιητικό, περνάει πολλά και ουσιώδη µηνύµατα για το θεµελιώδες κι επιτακτικό αίτηµα της οργανικής επανένωσης µε την ηµιουργία, που αυτό το γεγονός από µόνο του επιτρέπει την προστασία και την συνακόλουθη σωτηρία του περιβάλλοντος. Εικόνα 1: Έργο «Κέρκυρα» του Παρθένη 1 Α.Κωτίδης, Μοντερνισµός και Παράδοση στην ελληνική τέχνη του Μεσοπολέµου, University studio press, Θεσσαλονίκη 1993:

12 Εικόνα 2: Έργο «Μέσα στην φύση» του Μαλέα Εικόνα 3: Έργο «Ψαράδες» του Γουναρόπουλου 12

13 Βιβλιογραφία Αυγέρης Μ., Άγγελος Σικελιανός. Κριτική µελέτη, Θεµέλιο, Αθήνα 1966 Καραντώνης Α., Λογοτεχνικά µελετήµατα: Από τον Σολωµό στον Μυριβήλη, Βιβλιοπωλείο της Εστίας, Καψωµένος Ε.Γ., Ο έρωτας στην Νεοελληνική Λογοτεχνία. Από τον Σικελιανό στον Ελύτη, επιστηµονικό συµπόσιο περί έρωτος, Καπέσοβο Καψωµένος Ε.Γ., Οι κοσµολογικές διαστάσεις της ποιητικής µυθολογίας του Νικηφόρου Βρεττάκου. Η συλλογή: Ο διακεκριµένος πλανήτης, Πρακτικά ιεθνούς Συµποσίου, Σπάρτη 1991, Αθήνα, Εταιρεία των Φίλων του Μυστρά- ηµόσια Βιβλιοθήκη Σπάρτης- Αρχείο Νικηφόρου Βρεττάκου, Καψωµένος Ε.Γ., Εισαγωγή στην κοσµολογία του Σικελιανού. Κώδικες και σηµασίες, Αθήνα, Αρσενίδης Κώστιος Α., Νεοελληνική Προσωπογραφία: ηµήτρης Μητρόπουλος, Μορφωτικό ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα Κωτίδης Α., Μοντερνισµός και Παράδοση στην ελληνική τέχνη του Μεσοπολέµου, University studio press, Θεσσαλονίκη Σικελιανός Α., Λυρικός βίος, τόµος Α, φιλολογική Επιµέλεια Γ.Π Σαββίδης, εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα Σικελιανός Α., Λυρικός βίος, τόµος E, φιλολογική Επιµέλεια Γ.Π Σαββίδης, εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα Aggelos Sikelianos Critic on the Contemporary industrial and Technical Civilisation F. Kostakou, Master of Art in Greek Contemporary Literature, University of Granada Abstract This essay deals with the criticism of Aggelos Sikelianos towards the modern industrialized and technical civilization. Initially, we will present the poet s thoughts on the diversion of human civilization from its original destination, as it is clearly analyzed in the introduction of Lirikos Bios. Furthermore we will try to reveal the essential relationship of man with Nature through the lyrics of Sikelianos poems. The poet s aims are universal and closely related to his attitude towards the world, which is based on human respect to nature while he urges the harmonization to the environment. 13