.., τόν χόημο lrnoi) ciμαστε \1(1. χάw>ι'fj.c vι1: [t\h'j.l. δι" :x.αιόι.ιασ;'c ά\ocπαwjρ6ωτα ί(α'. &\1 σιwαντάμε x~

Transcript

1 ,. Τά &Υiμur. ~, σι ryχι;ντρώ,ιoνtt.ι:ι ο' ιιιr:όν,,:ιl\l τόjιι, ι..(w:ι φq)()vται ΟΕ &ιiφflι~ θ:μα:α.1':ι.μ) δείχ"'f)ι)v 'Ιι<1. μτϊ'\ι qi)(,n oxfmj μι"fιχξιl 1"οος : 1'ijν ψtιχα:llάλιχτη. τη τλώoσa. τίς κοι ~ woiiilxi.; έπ'σπ;μcς. την πχw.ιλr.orια. την "oλltt.,q ()U(()';V μια. 'Ωστόσο τά (ιιλιtχι\ χατα βιifίος μιά κοινή ::'('>'fj,ck. Τιi. &:ΙΧ41ια χατατtt'w.ιι.l"1 ατό \ιά χrrτι-ψρίι,f,n)i)ν 'rij'ι O('J'Πj τής.=~ιστημιj'axι'ιττr:rτς ίnχr.rωu μι)βou -ι-ώ" πρoα~"ιω... xιr.rιm«r."'.xώv μτr.ιmrwμών πι,.) tξαxι,ιλι.m ιθf>i.n \ιά ύφ.: ιττι::ινται K(I'-:π.τv"".nι C-;'t~ (xιd χιφ.χ;1 ατό \ι(χ χατγl &ίξοι.r" δ-n αύτη Τι ό::riρι:jtψη l:ιχι μό\ιο &ν μας άφι'ι:τλίζει. ι'iλλα ΙΙ\ι(ι1 και iι α-,αyχr..ι:vι πρoljπόhroη yιιj. w.t ι'.cνtψε-τω mσοομι αύτό: ΠOl) μ~ άπασυρλουν aνt:)((1!k,ll: τό ν<ί διnιρωτi.σoυμε τόν χόημο lrnoi) ciμαστε \1(1. χάw>ι'fj.c vι1: [t\h'j.l αιπό πι.ιύ ΔΈV (l\hj.!. ktn.!'ται.if)(ί/lμι'jμrσ rvύ \r.ι/h./fj(wnjιj. δι" :x.αιόι.ιασ;'c ά\ocπαwjρ6ωτα ί(α'. &\1 σιwαντάμε x~ "Ιι'ιώται.JfJΟ ΠΟΙ) Wx jι''ιν iινrλc~ τη δύw:ψή τι>ι:) 1':t1':r) τίς φα νroπ'.ώoι:ις μα;. υ ΚαC'7't'Uf"J..ιlιη;. ό όπομκ; h",,)!.& χα:w>ιjρwιjς ~Ι(MX; στη ox.tψη T:ntJ άφoρic στη\! ΚΟ'.\ιωνό.α. ΣτΗv i.ιπoιιία χαι 01"Ij'.ι ποαι":'.x'ij. xaταφqιc ι ί:δώ, mα ΆΣφUXΤΙχα C1Ut'JΠjμα τα (.ιλλά χα.ι σrίς DI'yχlJlfJ\ICς ψt:uδικι:.νατιmj1tι.ς '{CιCιc;'_ ΧΤΙ'..,μΙΧ7α 7toU 7q')()()Ι.ωνίζ,ιινται κι::ιt ι::ιναι ΟΙ πρ{wsι)oμα της αv.ty<ννφης., Ι....., " }:

2 ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ ΤΑ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΑ ΤΟΥ ΛΑΒΥΡΙΝΘΟΥ Μετάφραση άπό τά γαλλικά Ζήσης KoΡVΗλωι; Καστοριάδης "αί ϋψιλον/{jι{jλiα, 1991 υψιλσνι βιβλία

3 Bιβλiα τού KoΡVΉλ«:w Καστοριάδη στά έλληνικά Πρόλογος ['Εκδόσεις i1ψιι.oν/βιβλία] Ή Oirιρική έπαvάατι:ιση 1956, 1919 Τό έπαvασrατικό πρόβλημα σήμε(ju, 1984 Ή Γραφεwκραrική κοινωνία, Ι, 1 ~8S Ή Γραφειοκρατική κoιvωvίίι, ΙΙ, 1985 Ή πείρα τού έργαιικov κινήματος, Ι, 198ι\. Ή πείρα τού έργατικοij κινήματος, ιι, 1984 Ύπάρχει σoαιαλιonκό μovιtλo ιiιιάπwξης; 1984 Μπροστά aτόν πόλεμο, 1986 Ή yαλλικ1j κοινωνία, \986 Τό περιεχόμενο τοο σoσιαλισμoiί, 1986 Ή αρχαία έλληvική δημοκρατία, 1986 Σύγ,rρovoς καπιταλισμός καί έπανάσταση, 1987 Καιρός, 1987 Πρώτες δοκψές, 1988 Ο[ όμιλίες aτήν ΈUάδα, 1990 Τά σrαvρoδρόμια roiί λαβύρινθου, ο θρυμματισμένος κόσμος, 1992 :Ανθρωπολογία, Πολιτική, Φιλοσοφία, 1993 Χώροι τού άνθρaλιroυ, 1995 Ή "όρθoλoyικόrητα" τού καπιταλισμού, 1998 Ή άνοδος Πjς ιiσημανrάrητας, 1999 ['Εκδόσεις Ράππα] Ή φαm1σιακή θέσμwη τής κοινωνίας, 1981 'Από πjν oiκoλoγία στfιv αύroνoμi(j, 1981 Μέσα στόν κόσμο τη:; ζωης μπορουμε νά ρωτήσουμε, καί ρωταμε γιατι.. ; fj., τί είναι... ; <Η απάντηση είναι πολλές φορές αβέβαιη. τι ε[ναι αιjτό τό λευκό άνηκείμενο έκεί κάτω; Είναι δ γιός του Κλέωνος, λέει δ Άριστοτέλnς, ~~... τουτφ δέ [τό λευκό αντικείμενο] συμβέβηκεν υίφ Κλέωνος είvαl})l. Δέν ρωταμε όμως αύτό πού ρωτάει ό Αριστοτέλnς: τί είναι δρij.v, τ{ είναι αύτ6 πού βλέπουμε, τι ειναι αύτ6ς που βλέπει; 'Ακόμα λιγότερο ρωτάμε: τί είναι αιjτό τό ίδω τό ερώτημα, καί τό έρώτημα εν γένει; Μόλις τό ρωτήσουμε αιjτό, ή περω')'.ή αλλάζει. Δέν είμαστε πιά μέσα στόν κόσμο της ζωης, μέσα στό τοπίο πού μένει σταθερό καί άδιατάρακτο κι δταν ι'.tkόμα τό ΙΙναστατώνει ή πιό βίαιη κίνηση, στό όποίο θά μπορούσαμε νά περιφέρουμε τό βλέμμα μας σύμφωνα μ.' Ι!.να. διατεταγμένο πρ{ν-μετά. Τό φως τσ\) κάμπου χάθηκε, τά βουνά πού προσδιόριζαν τά δριά του δέν βρίσκονται πιά έκεί, τό άρίφνητο γέλιο της έλληνικης θάλασσας δέν άκούγεται πιά. τίποτε δέν είναι άπλώς τοποθετημένο δίπλα σέ κάτι δ.λλο, τό πιό κοντινό ειναι τό πιό μακρινό. οί διακλαδώσεις δέν διαδέχονται πιά Τι μιά τήν ΙΙλλη, ύπάρχουν συγχρόνως καί ή μιά εισχωρεί σττίν liλλη. "Η εισοδος του Λαβύρινθου είναι ό.μέcως ενα ό.1fό τά κέντρα του. 1'i μαλλον δέν ξέροι>με πιά αν ε[ναι κέντρο, τί είναι κέντρο. Σκοτεινές στοές έκτείνονται πρός δλες τίς κατευθύνσεις, μπερδεύονται μέ ιιλλες πού έρχονται ποιός ξέρει άπό που κα' πού ίσως δέν όδη Υουν πουθενά. Δέν έπρεπε νά δρασκελίσουμε τό κατώφλι αυτό, έ πρεπε νό. μείνουμε άπέξω. ' Αλλά δέν ειμ.αστε πιά κάν βέβαιοι dv δέν τό έχουμε άνtkαθεν δρασκελίσει, αν οί κίτρινες και λευκές κηλίδες τών ασφοδέλαιν, πού έπανέρχονται κάπου κάπου νά μας ταράξουν, εχουν ποτέ υπάρξει άλλοϋ καί δχι μόνο στήν έσωτερική πλευρά τών βλεφάρων μας. <Η μοναδη('ή έκλο'υή που μας άπομέvει είναι νά χωθουμε στή μιά στοά κι δχι στήν δλλη, χωρίς νό ξέρουμε που θά μπορουσαν νά μας όδηγήσουν, ουτε iiv μας ξανα :ρέρνουν έσαεί στό ίδιο αιjτό σταυροδρόμι 1'i σ' ένα άλλο έντελως πανομοιότυπο. 1. Περί ψιιχίίς, ΠΙ, 1, 42Sα,

4 Σκεφτόμαστε δέν σημαίνει βγαίνουμε lι.πό τό σπήλαιο, ούτε δτι άντικαθιστούμε τήν άβεβαιότητα των σκιών μέ τά εόδιάκριτα περιγράμματα των ίδιων των πραγμάτων, τό τρεμουλιαστό φέγγος μιας φλόγας μέ τό φως τού άληθινού ήλιου. Σημαίνει μπαίνουμε στόν Λαβύρινθο, πιό σι:ιυκεκριμένα κάνουμε νά είναι καί νά φαίνεται fνας Λαβύρινθος, Ινώ θά μπορούσαμε νά είχαμε μείνει «ξαπλωμέναι άνάμεσα στά λούλουδα, άτενίζοντας τόν οόρανό»2. Σημαίνει χανόμαστε μέσα σέ στοές, πού ύπάρχουν μόνο έπειδή τίς σκάβουμε άκούραστα εμείς, περιστρεφόμαστε στό βάθος ένός ά διέξοδου τού όποίου ή ε{οοδος fxtt κλείσει πίσω άπό τά βήματά μας - ώσπου Τι περιστροφή αότή νά lι.νoίξειlι.νεξήγητα βατές ρωγμές στό έσωτερικό τοίχ;ωμα. 'Ασφαλώς, κάτι σημαντικό f'ιθελε νά δηλώσειό μύθος δταν παρουσίαζε τόν Λαβυρινθο ώς fpγo τού Δαιδάλου, ένός άνθρώπου. [ιά μιά άκόμη φορά, καί i}ottpa άπό τόσες ίiλλες, τά κείμενα πού είναι συγκεντρωμένα Μω θέλουν νά ξαναπιάσουν καί αν είναι δυνατόν νά άνανεώσουν τά άκόλουθα έρωτηματα. Τί ε{ναι ή ψυχή - καί σέ ποιό βαθμό, όπό ποιές συνθήκες, μας υποχρεώνει Τι ψυχανάλυση νά τήν σκεφτόμαστε διαφορετικά; Τί είναι ή γλώσσα - καί πώς μπορούμε νά μιλούμε γι' αότήν; Τίεlναι τό μαθηματικό, τό φυσικό, τό βιολογικό, τό κοινωνικο-ιστορικό άντικείμενο - καί πώς αότό παραδιδεται στό έξαιρετικό έγχείρημα πού ειναι ή νεοτερική επιστήμη, καί πώς, συγχρόνως, ξεφεύγει άπ' αότήν; Μέ άφετηρία τι, καί μέσφ τίνος πράγματοζ, μπορσυμε νά μιλαμε γιά οικονομία, ίσότητα, δικαιοσύνη, πολιτική; ΦιλοδοξΙα όπέρμετρη, άναίτια καί υποχρεωτική: νά διαυγάσουμε τό παράξενο γεγονός τού εtδέναι, νά έξερευνήσουμε την παρούσα κατάστασή του, νά άναζητήσουμε σ' αότήν σημασίες πού τήν ξεπερνούν. KUK~'Yi iiμεσος, κοινότοπος, γνωστός άπό πολύ παλιά - πρακτικά, άπό τη στιγμή πού άρχιζει νά άρθρώνεται ή θεωρία. Δέν θά σταματήσουμε νά τόν διατρέχουμε. Ό βιαστικός 'άναγνώστης θά σκεφτεί: τά κείμενα αυτά άποτιμουν f\ έπιιφίνουν τή θεωρία. άφετηρία τί, Μέ στό δνομα τίνος πράγματος; Μήπως κι αυτά τά ίδια δέν είναι κείμενα θεωρητικά, μήπως δέν έγγράφονται στή θεωρια τ'ου άντικειμένου «θεωρία», μήπως δέν χρησιμοποιούν τά μέσα αότού τό όποio έπικρίνουν; Τί είναι ή θεωρία; Ή δραστηριότητα τών θεωρητικών. Οί δέ θε- ωρητικοί ε[ναι αυτοί πού κάνουν τή θεωρία. Ή επιστήμη είναι Τι δραστηριότητα τών έπιστημόνων - αότών πού κάνουν τήν επιστήμη. Γελοioς κύκλος. Τί νά βάλουμε δμαις στή θέση του; 'Ασφαλώς, ετναι δυνατοί καί αλλοι όρισμοί. Παραδείγματος χάρη: ή έπιστήμη ένός άντικειμένου είναι τό σύστημα τών άληθών (η ορθών, i\ μή διαψευσμένων) άποφάνσεων πού άφορούν στό άντικείμενο αότό. 'Εδώ συναντιούνται δ πιό ρηχός θετικισμός καί ό πιό άπόλυτος ίδεαλισμός. «Ή άληθινή φιγούρα μέσα στην όποία υπάρχει ή άλήθεια μπορεί νά είναι μόνο τό έπιστημονικό σύστημα της άλήθειας αότης»]. Ποιό άντικείμενο, καί τί είναι ενα άντικείμενο; Τί είναι μιά άληθής (i'ι όρθή, η ].ιή διαψευσμένη) lι.πόφανση; Τί σημαίνει συστημα, &ς ποιό σημείο όφείλει νά ε{ναι συστηματικό ~να σύστημα γιά νά είναι δντως σύστημα - καί πού ειδε ποτέ κανένας l.να σύστημα; Καμία άπό τίς όπάρχουσες έπιστημες δέν ειναι περισσότερο ά ποδεικτική, fι περισσότερο συστηματική, άπό τή μαθηματική. Καί άκριβώς γι' αότήν, ένας ειδήμονας, ό Bertrand Russel, f.λεγε: «Ή μαθηματική είναι ή έπιστήμη στήν όποία δέν ξέρουμε ποτέ γιά ποιό πράγμα μιλίiμε, ούτε αν ειναι lι.ληθές αυτό που λέμε». Θά f πρεπε νά fχουμε πλήρη άγνοια των μαθηματικών Υιά νά πιστέψουμε ότι ή παραπάνω φράση είναι Δπλό εόφυολόυημα. Στά μαθηματικά δέν ξέρουμε ποτέ Υιά ποιό πράγμα μιλiiμε: μιλιiμε γιό δλα και Υιά τίποτε Ιδιαίτερα, γιά τό δτιδήποτε ώς τέτοιο, Υιά τό κάτι έν γένει. Προσπαθούμε νά εξειδικεύσουμε έφοδιάζοντας αυτό τό κάτι μέ Ιδια{τερες ίδιότητες, συμπυκνωμένες σέ μιά δμάδα άξιωμάτων. 'Αργά fι γρήγορα άvnλαμβανόμαστε δτι κάναμε κάτι αλλο άπ' αυτό που νομίζαμε πώς κάναμε. Ό Peano διατυπώνει τά ά ξιώματα των φυσικών lι.kεραίων- άνακαλύπτουν επειτα ότι δέν είναι κατηγορικά, δη τά Ικανοποιούν έξίοου κα{ t'iua σύνολα (λόγου χάρη, ή άκολουθία Ι/ν). μιά έννοια πάντοτε) δτι ύπάρχει ριζική Νομίζουμε γιά πολύ καιρό (καί όπό διαφορά ανάμεσα στό μή άριθμήσιμο σύνολο τών πραγματικών άριθμών κα! στά άριθμήσιμα απειροσύνολα (λόγου χάρη, τό απειροσύνολο των φυσικών ά ριθμών). 'Αποδεικνύεται όμως δτι κάθε συνεπής θεωρία τοο μή ι). ριθμήσιμου συνόλου τών πραγματικών άριθμών εχει ένα άριθμήσιμο μοντέλο (LQwenheim-Skolem). - Δέν ξέρουμε αν αυτό πού λέμε etvat άληθές: αυτό πού λέμε εξαρταται άπό τά άξιώματα πού ε Rilke, Immeτ WΊMer Hcgel, Ph~nomCnolog1t: de J' Esprit, (Ή φαινομενολογία το\'! 71\1εύμα:εος), nρόλουας, (γαλ. μτφ. όπό Hyppolίte, τομ. Ι, σ. 8). 9

5 χουμε θέσε1, τά. όποία είναι, έκτός υπό όρισμένες συνθijκ:ες. αόθαίρετα - καί δέν βλt1l0υμε ποιό νόημα θά μπορούσαμε νά δώσουμε στό ζήτημα της «αιήθε1ας» τών αξιωμάτων, oιjτε όμως πώς θά μπορούσαμε νά τού άrn'ηθούμε κάθε σημασία (παραδείγματος χάρη: 'γιατί αύτά εδώ τά αξιώματα καί όχι άλλα; 8Ως πού φτάνει ή «αόθαιρεσία», '1\ ή έλευβερία, τού μαl}ηματιkoύ;). Ε[ναι ύπεκφυ Ύ1l νά λέμε δτι tι άλήθεια ~νός μαθηματικου συστήματος δέν είναι τίποτε περισσότερο από τή μή-άντίφασή του. ~Eρxεται τότε κάποιος πού άποδεικνύει δτι ή απόδειξη αυτης της μή-αντ{φασης, liv ε{χε Ύίνει. θά συνεπέφερε μιά αντίφαση. Καί όμως: ένας liλλος ει.δήμονας, δ Wigner. έκφράζει τήν παραπάνω από δικαιολογημένη f:κπληξή του μπροστά στήν unreasonable effectivcncss of mathematics - στήν αδικαιολόγητη άποτελεσματικότητα των μαθηματικών. Τό δαιδαλώδες καί άβέβαιο αυτό τέχνημα φαίνεται ότι μπορεί ν' αγκαλιάζει άπεριόριστα τό πραγματικό -,1\, έν πάσ1] περιπτώσει, τό παρατηρήσιμο (δρος, μέ τή σεφά του, κάτι περισσότερο άπό μυστηριώδης). Μήπως έπειδή τό ανταναkλίi; Πώς δμως θά μποροϋσε νά τό άνταναkλίi, αψοϋ μετέχει ένεργητι"ά καί ούσιαστικά στήν κατασκευή του; 'Ακόμη περισσότερο, πώς θά μποροϋσε νά τό άνταναkλίi, αφού τη μία φορά στις δύο, πού λέει ό λόγος, προηγείται απ' αυτό; Στίς σημαντικές περιπτώσεις - πού ειναι τώρα πληθος - ό θεωρηηκός δ(νει έντολή στόν παρατηρητή νά έρευνήσει όχι τό τάδε ανηκείμενο, αλλά τόν τάδε καινούριο καί δ.γνωατo~τύπo άντικειμένου. Μόλις βλέπει γιά πρώτη φορά τίς τέσσερεις έξισώσεις τοϋ Maxwell, ό Hertz αναφωνεί: «1st es ein Oott, der diese Zeichen schrieb?» (Θεός εγραψε τούτα τά σύμβολα;). οι έξισώσεις αυτές συμπυκνώνουν σέ τέσσερεις γραμμές fvav τεράστιο άριθμό πεφαματικών γεγονότων - άλλά καί προχωρούν πολύ πιό πέρα από τή συμπύκνωση αύτή' συνεπψέρουν πραγματικές κα{ θεωρητικές συνέπειες, πού κανένας δέ,j τίς είχε υποψιαστεί ως τότε. 'Ανάμεσά τους, ή δπαρξη τών ραδιοφωνικών κυμάτων, τά όποία θά «ανακαλύψει» λίγα χρόνια αργότερα ό Hertz. Τότε δμως, ποιός τά ανακάλυψε πραγμαηκά; -Τό 1928, ό Dirac κατασκευάζει μιά σχετικισηκή έκδοχή της κβαντομηχανικής. Σ' αυτήν, μιά όρισμένη έξίσωση συμβαίνει νά εχει δυό λύσεις ταυτοτικές, μέ μόνη διαφορά τό (αντίθετο) αλγεβρικό πρόσημο. Ή μιά αντιστοιχεί σέ κάτι γνωστό καί παρατηρημένο: τό ήλεκτρόνιο, μέ άρνητικό Ί'ιλεκτρικό φορτίο (που οί φυσικοί τό θεωροον τόν ύποστασιακό κόκκο της οντότητας του αρνητικού ηλεκτρισμου). Ή δ.λλη φαίνεται νά άπορρέει ά πλως άπό τίς μαθrιματιkέι; ιδιορρυθμίες της εν λόγφ έξίσωσης. Τό , ό Dirac αποφαίνεται δτι αντιστοιχεί σέ μιά φυσική πραγματικότητα: ατό θετικό ηλεκτρόνιο il ποζιτρόνιο. ueva χρόνο αργότερα, θά παρατηρηθεί πράγματι πειραματικά καί αύτό. (Δέν τελειώσαμε δμως μέ τίς διακλαδώσεις: δέν συμβαίνει πάντοτε έτσι. Σέ 4λλες περιπτώσεις, σέ απόλυτα άποδεκτές μαθηματικές λύσεις δέν αντιστοιχεί τίποτε πραύματικό). - Κάπου δεκαπέντε χρόνια χρωτύτερα, δ Einstein, καθισμένος στό γραφείο του, προσπαθουσε νά ξεχάσει δλη τή φυσική που γνώριζε, κα{ εθετε στόν έαυτό του τό ακόλουθο «απλό}} έρώτημα: πώς θά ηταν ένα συμπαν που 06σιαστικά θά υπάκουε μόνο σέ μιά μαθηματική συνθήκη (δτι οι νόμοι πού τό διέπουν είναι αμετάβλητοι σέ σχέση μέ κάθε συνεχή μετασχηματισμό τών συντεταγμένων); Κατέληξε σέ μιά θεωρία πού, μολονότι είναι ριζικά διαφορετική ώς πρός τή μορφή καί τό πνεύμα, ξαναβρίσκει δλα τά αποτελέσματα της ύπάρχουσας μακροφυσικής, τά βελτιώνει σέ μερικά παρατηρήσιμα (καί παρατηρημένα) σημεία, καί πού, dv δέν υπήρχαν οί ψυχολογικές άναστολές τού Eίnstein (κοντολούίς: δτι δέν είχε μπορέσει νά ξεχάσει έντελώς αυτό πού πίστευε πώς γνώριζε από τή φυσική), θά τόν είχε όδηγτ'ισει νά προείπει τό πιό απίστευτο φυσικό γεγονός πού παρατήρησε ποτέ ό dνθρωπος: τή διαστολή του σύμπαντος. W Αλλωστε, γιά τή λογική τής ανωτέρω ίστορίας, οί αναστολές αύτές ελάχιστη σημασία εχουν: μαλλον έπιβεβαιώνουν αύτό πού προσπαθώ- νά πώ. ~Oτι οί εξισ6>σεις τού Einstein συμπεριλάμβαναν στίς λύσεις τους κα! διαστελλόμενα σύμπαντα, άποδε!χτηκε από τόν Sitter (1917) καί τόν Friedmann (1922), πρίν από τίς αξιομνημόνευτες παρατηρήσεις τών Slipher, Shapley καί Hubble, il άνεξάρτητα άπ' αύτές. 'Υπάρχει ασφαλώς factum της εμπειρίας '1\ τοϋ είδέναι. Ύπάρχει δμως καί εξίσου σημαντικό factum της πλάνης (δέν αναφέρομαι σέ λάθη στούς υπολογισμούς) καί προπάντων της αβεβαιότητας. Καί υπάρχει factum της σύμπλεξης. τών δύο. Είναι ρηχή αυταπάτη νά πιστευουμε στόν άπλό, ξεκάθαρο, εύδιάκριτο διαχωρισμό τους. Τό Ιδιο ρηχή αυταπάτη είναι νά πιστεύουμε δτι δλα αξίζουνλσχύουν. Σήμερα μοιράζονται σχεδόν ισoδuναμα τό προσκήνιο οί άκόλουθες δύο αυταπάτες: θετικισμός, επιστημονισμός, ρασιοναλισμός, στρουκτουραλισμός, άπό τό fva μέρος - Ιρρασιο,ναλισμός, άπλοϊκός σχετικισμός, βιαστικές καί έπιπόλαιες καταπελίες της «Έπιστήμηζ}} καί του «ΕΙδέναυ}, άπό τό άλλο. Τό κοινό έδαφος τών δύο: ή παιδιάστικη πίστη δτι θά μπορέσουμε κάποτε νά ξεφόγουμε από τό ζήτημα της αλήθειας, λύνοντάς το μιά γιά πάντα -ή διακηρύσσοντας δτι στερείται νοήματος. 11

6 "Υπάρχει επίσης καί πρ~παντός τό t'ιkόλoυθo κοινότοπο, όγκωδες, δμεσο γεγονός, πού δέν τό στοχαζόμαστε ποτέ t'ιληθινά, παρά μόνο στήν περιγραφή, Ii τήν t'ιπόλυτη (<<διαλεκτική») ρασιοναλιστική αναγωγή: ύπάρχει άλλοίωση της έμπειρίας, ύπάρχει ίστορ(α της, μέ τό βαρύνον νόημα τού δρου. Περιττό νά μιλησουμε Ύιά τό άνθρωπολογικό πεδίο, όπου θά ή ταν σκληρό νά υπενθυμίσουμε σήμερα τίς αλλοτινές βροντερές διακηρυξεις σχετικά μέ τή συντελεσμένη επιτέλους συσταση του αυστηρού κλάδου γνώσης,που θά έδινε απάντηση στά πάντα (τι «δομική}) οικονομία, ή «δομική}) εθνολογία). "Ας εξετάσουμε καλύτερα τά ζητήματα πού 9έτει τι αξεδιάλυτη αυτή σύμπλεξη στό πεδίο τών λεγομένων ακριβών επιστημών. Πενήντα χρόνια τώρα, ένώ συσσωρεύονται μέ άπίστευτο ρυθμό τά άποτελέσματά τους, γίνεται συγχ;ρόνως λόγος Υιά τήν κρίση τους - σάν νά επρόκειτο γιά fva ριζικά καινούριο γεγονός. Είναι άλήθεια ότι, άπό τίς t'ιρχές του αιώνα, Τι εξέλιξή τους δημιούργησε, tι κάνει επιτέλους εμφανεις, άποφασιστικές t'ιντινσμίες ή ρωγμές στούς θεμελιώδεις κλάδους γνώσης. Είναι όμως εξίσου άλήθεια, όταν κοιτάξουμε τά πράγματα από πιό κοντά, δτι άνάλογες άντινομίες ή ρωγμές υ πηρχαν ανέκαθεν. Πράγματι, τι κρίση συνίστατο ουσιαστικά στό έξfjς: ΟΙ - λιγοστοί - έπιστήμovες πού έβαζαν τό μυαλό τους νά δουλέψει, κατάλαβαν δτι Τι κρίση t'ιπoτελει τή μόνιμη (λιγότερο ii περισσότερο t'ινoιxτή, λιγότερο tι περισσότερο ύποβόσκουσα) κατάσταση της επιστήμης. Καί είδικότερα: δτι τά μεταφυσικά αίτηματα πάνω στά όποία στηριζόταν τι δραστηριότητά τους δέν ήταν διόλου αυτονόητα (γεγονός πού, από τό dλλο μέρος, ήταν άνέκαθεν προφανές). ~Eτσι, ή κρίση τούς παρέπεμψε κατευθειαν στά φιλοσοφικά ζητήματα τά όποια έγείρει Τι επιστημονική τους δραστηριότητα: ζήτημα της φύσης της δραστηριότητας αυτής, του αντικειμένου της, τfjς μεταξύ τους σχέσης. Κατ' αυτό -ttv τρόπο, t'ιναδύεται εκ νέου καί ρητά Τι φιλοσοφική ερώτηση, καί μάλιστα από την καρδιά τfjς επιστημονικfjς δραστηριότητας. 'Αλλά επίσης, καί μάλιστα γιά πρώτη φορά, υπό μιά άλλη μορφή: ώς ερώτηση πού άφορα στήν ίστορία καί τήν 1στορικότητα τής έπιστήμης. Διαλύονται οι αυταπάτες τών διαδοχικών προσεγγίσεων, της σώρευσης τών άποτελεσμάτων, της σταδιακης και συστηματικfjς κατάκτησης μιας άπλης ορθολογικής τάξης προϋπάρχουσας στόν κόσ μο. Ύ πάρχει φιλοσοφικό (καί όχι α πλώς «επιστημολογικό}» ~ήτημα, πού αφορά στό γεγονός μιας ι στορίας της επιστήμης. Ζήτημα πού αποτελει μέν μέρος τού φιλο- σοφικού ζητήματος της ίστορίας εν γένει, αλλά δέν δέχεται νά διαλυθει άπλως μέσα σ' αυτό. W Ας διατυπώσουμε συνοπτικά μιά από τίς οξύτερες στιγμές τού ζητήματος αυτού. ΟΙ επιστημονικές θεωρίες διαδέχονται ή μιά τήν iiλλη. Στή διαδοχή δέ αυτή δέν μπορούμε νά δούμε οί)τε τάξη, oυ~ τε άπλή άταξία. Σέ τακτά χρονικά διαστήματα, οί άποδεκτές θεωρίες αποκαλύπτεται πώς είναι «ψευδείς» iί πώς δέν είναι «άληθεις», δπως νόμιζαν όταν τίς διατύπωναν. οι καινούριες θεωρίες δέν ειναι καλύτερες προσεγγίσεις: έχουν μιά άλλη λογική δομή καί διαφορετικές μεταφυσικές προϋποθέσεις, δέν προστίθενται στις πρ6)τες, τίς άναφουν καί τίς καταργούν. (Δέν θά είιε δέ κανένα νόημα νά πούμε δτι τίς «ύπερπηδουν διαλεκτικά)). Κι όμως, στ{ς σημαντικές περιπτώσεις, οι παλιότερες θεωρίες δέν είναι ά πλώς «ψευδείς». Είναι σάν νά άντιστοιχούσαν, καί νά έξακολουθούν πάντοτε νά ι'ι.ντιστοιχουν, κατά τρόπο μή κοινότοπο, σ' ένα μέρος ή μιά στιβάδα του τυπικού iί πραγματικου άντικειμένου - μέρος tι στιβάδα πού μολατα6τα δέν άφήνεται νά ένσωματωθει ιωρίς νά δημιουργεί προβλήματα στά ευρύτερα μέρη στά όποία εισέρχονται οί επόμενες θεωρίες. Τά ρήγματα είναι πολύ πιό βαθιά άπ' δσο συνήθως πιστεύεται' τό ίδιο δμως και μία παράξενη συνέχεια. "Υπό μιά έννοια"ύπάρχει μ(α μαθηματική καί μ(α φυσική, έ δω καί είκοσι πέντε αιώνες. (Ή διαβεβαίωση αύτή θά φανεί κοινότοπη σ' δσους δένγνωρίζουν τήν σύγχρονη επιστήμη, καί σκανδαλώδης σ' όσους τήν γνωρίζουν). Τά γεγονότα αυτά θέτουν ένα ζήτημα άφ' ένός όσον άφορα στή φύση της επιστημoνtkης δραστηριότητας καί άφ' έτέρου όσον ά φορα στή φύση αυτού-πού-εlναι. Ή δπαρξη μιας ίστορίας της επιστήμης λέει κάτι γιά τήντδια τήν επιστήμη. Λέει δμως καί κάτι γιά τό αντικείμενό της, αφού αυτά πού διαδέχονται τό ένα τό άλλο είκοσι πέντε αι&νες τώρα δέν είναι ένα σμηνος νεφων πού σκορπίζουν χωρίς ν' αφήσουν ύπόλειμμα. Πρέπει όπωσδήποτε τό ι'ι.ντικείμενο αότό νά είναι (νά είναι φτιαγμένο) κατά έναν ορισμένο τρόπο γιά νά παραδίδεται έτσι καί δχι άλλι.&ς, γιά νά δπάρχει ή δυνατότητα αυτών των διαδοχικων λήψεών του, οί όποιες είναι τόσο συχνά γόνιμες καί πάντοτε μερικές - καί των όποίων ή διαδοχή δέν σχηματίζει σύστημα, οοτε λογική πρόοδο, μολονότι χαρακτηρίζεται ένα ίδιο είδος συνέχειας, τό όποιο άλλωστε δέν ειναι περιγράψιμο. (Καί αν κάποιος έλεγε δτι όλα αυτά t'ιφoρoυν μόνο σέ ίδιότητες τού παρατηρητή fj τής επιστήμης, τό ζήτημα θά έμενε στό άκέραιο: δέν βλέπουμε εξαιτίας ποιού παράξενου άρνητικου 12

7 προνομίου θά μπορουσαν ν' άποκλειστουν άπό αύτό-πού-ε[ναι δ μέν ή Ί'ι δέ). Ζήτημα της ίστορίας, ζήτημα της άλήθειας, ζήτημα της μεταξύ τους σχέσης. Ζήτημα φιλοσοφικό (καί πολιτικό, μέ τό άληθινό νόημα της λέξεως), πού Ιξαλείφεται δταν μετατρέπουμε τήν έπιστήμη σέ μιά άπλή διαδο]ή «παραδειγμάτων» (paradigmes) -ή δ ταν περιοριζόμαστε νά περιγράφουμε αότό πού όνομάστηκε, μ' έ ναν βιασμό του νοήματος της λέξεως, «επιστήμψ) (episteme) της κάθε Εποχης. Ποιές είναι λοιπόν οι σχέσεις πού fxouv μεταξύ τους τά διαδοχικά «παραδείγματα», κα1 όλα μαζί τά «παραδείγματα», πού τά σπαράσσει δ έμφύλιος πόλεμος, μέ αοτό στό όποϊο άποβλέπουν; Ύπάρχει μιά σχέση άνάμεσα στήν «έπιστήμη» της σύγχρονης Δύσης καί τήν «επιστήμη» της αρχαίας 'Ελλάδας, κα( ποιά; vexouv ένα ανάφορο πού εξακολσυθεϊ, υπό μία εννοια, νά τούς είναι κοινό κα( είναι, υπό μία 6λλη εννοια, ανεξάρτητο απ' αοτές; Καί μπορουμε μέ τόν ίδιο τρόπο νά μιλαμε γιά μιά «επιστήμη» των Aranda; ~Oταν άπαγορεύουν σιωπηλά τά ερωτήματα αοτά, ~ετατρέπoυν τήν έπιστήμη σ' ένα εθνογραφικό βαριετέ, ή σ' ε να εθνογραφικό άξιοπερ(εργο. Οί Caduveo βάφουν τό πρόσωπό τους, οί ΑΙγύπτιοι θεωροϋσαν τίς γάτες ίερές καί οί έλληνοδυτικοί κάνουν επιστήμη. Τό συμπέρασμα είναι δτι αύτοί πού μιλουν ετσι άποτελουν οί Τδιοι ένα εθνογραφικό αξιοπερίεργο, καί δ τι τό νά συζητά κανε(ς τίς απόψεις τους δέν εχει περισσότερο νόημα από τό νά επιδοκιμάζει ιϊ νά αποδοκιμάζει τά φακιόλια των γυναικών της Βρετάνης. Ζήτημα της ίστορίας, της αλήθειας καί της πλάνης, της σύμπλεξής τους, της ταυτότητας καί της άλλοίωσης της εμπειρίας έ κεϊ πού αοτή έμφανίζει τίς πιό ακραϊες αντινομίες. Ζήτημα πού ά ναζωσυονεϊ, άναζωπυρώνει, ανανεώνει τή φιλοσοφική ερώτηση. Καταλαβαίνουμε γιατί ό θετικισμός καί 6 στρουκτουραλισμός θέλησαν νά τ6 ιtξαλείψoυν. ΕΙμαστε όμως όποχρεωμένοι νά διαπιστώσουμε δτι κάποιος όπως ό Heidegger συμμερίζεται τά ίδια ά κριβώς αι.τήματα όταν διακηρύσσει τό «Τέλος της φιλοσοφίας», τήν ω1πο-σύνθεση της φιλοσοφίας μέσα στήν ανάπτυξη τών τεχνικοποιημένων επιστημών». Πώς όμως ή «τεχνικοποίηση» τών επιστημων θά μπορουσε νά καταργήσει τή φιλοσοφική ερώτηση τήν όποία έγείρουν οι έπιστημες; Ε{ναι δυνατό νά όπάρξει μιά τεχνική, ή μιά τεχνικοποίηση, πού θά μπορουσε νά κλείσει τά ζητήματα και τό ζήτημα; Ποιά τεχνικοποίηση; Καί τί άληθινά είναι ή τεχνικοποίηση; Ή τεχνικοποίηση - καί Ί'ι γραφειοκρατικοποίηση - της επιστή- μ.ης είναι προφανής. Αύτή δμως όχι μόνο δέν λύνει τά προβλήματα, άλλά τά πολλαπλασιάζει κιόλας (μέ έξαίρεση γιά τούς Ιδιους τούς τεχνικούς κα! τούς γραφειοκράτες - άλλά εδώ δέν έξετάζουμε τό ζήτημα αοτό). ΈγείΡεΙ ζητήματα πού αφορουν στά ίδια τά πράγματα - κάτι πού δέν συμβαίνει μέ τήν βιομηχανική καί παραγωγική τεχνική. Τό σύνολο των νεοτερικών βιομηχανικών καί παραγωγικων τεχνικών δημωυργεϊ πελώρια, ζωτικης σημασίας προβλήματα προβλήματα πολιτικά καί, ώς σύνολο, έγείρει ένα ε ρώτημα πού ειναι άσφαλώς φιλοσοφικό: τί ειναι ή τεχνική; 'Αλλά κανένα τεχνικό μέσο πού ανήκει στό σύνολο αύτό δέν εγείρει, αυτό καθαυτό, τό παραμικρό ερώτημα, ο()τε καί όδηγεϊ σ' ένα τέτοιο έρώτημα. Τό αεροπλάνο άντικαθιστα τό άτμόπλοιο, τό όποίο ειχε άντικαταστήσει τό Ιστωφόρο. Είναι πιό γρήγορο καί περισσότερο (i'i λιγότερο) άνετο, πιό «(Οικονομικό» (;), κλπ. -6 δέ πολλαπλασιασμός μέσων αυτου του τύπου δημιουργεϊ τίς εορύτατα γνωστές κα! πολυσυζητούμενες σήμερα δραματικές καταστάσεις. Τό άεροπλάνο όμως δέν μου επιβάλλει νά αναρωτηθώ: «τί είναι λοιπόν τό... ;». ΟΙ έπιστημονικές τεχνικές μοϋ τό επιβάλλουν. 'Η τεχνικοποίηση άποτελεί άστείρευτη πηγή καινούριων έρωτημάτων - τά δέ έρωτήματα αοτά δέν αφορουν μόνο στό «περιεχόμενο» της.επιστήμης, άλλά καί στόν σκελετό καί τά θεμέλιά της. Ή κατασκευή των μεγάλων τηλεσκοπίων κατά τή δεκαετία τοϋ 192Ο, κατόπιν ή ραδιοαστρονομία κλπ., πού όδήγησαν στήν «διαπίστωση» της διαστολης του σύμπαντος, στήν ανακάλυψη τών κβάζαρς, στήν όπόθεση δτι είναι πραγματικά παρατηρήσιμη ή θεωρητική δυνατότητα ijπαρξης τών «μαύρων όπων}), συμπαρέσυραν σ' έναν όλοένα καί πιό ξέφρενο χορό τίς ~ννoιες χώρος, χρόνος, ύλοενέργεια, φυσικός νόμος. Οί επιταχυντές σωματιδίων μεταμόρφωσαν, κατά τόν Heisenberg, τούς φυσικούς σέ ζωολόγους: εφεξής, τό «στοιχειώδες» μετριέται σέ δεκάδες διαφορετικά ειδη. Τί είναι λοιπόν τό «στοιχειώδες)}; Τό μυθιστόρημα των κουά,ρκς εγείρει 6μεσα τά έρωτήματα: Τί είναι λοιπόν μιά φυσική όντότητα; Τί νόημα μπορεί νά fxet ή διάκριση των «Ιδωτήτων}) από ~να όποθετικό «υποστήριγμα}) τών ίδιοτήτων αυτων ~γιά τό όποίο ε πιπλtoν διερωτώμαστε αν δέν είναι εκ φύσεως «απαρατήρητο}}; Καί πάλι, τί έννοοϋμ.ε όταν λέμε φuσική «εξήγησψ}, επιστημονική «θεωρία}); 'Αλλά ό φιλόσοφος ~ ό συγκεκριμένος αοτός φιλόσοφος ~ εχει ήδη εκλογικεύσει τήν κωφότητά του. ΝΟλα αυτά άναφέρονται στό όντικό. 'Αφορουν στά όντα - ενω αοτός σκέφτεται μόνο τό ε[ναι. Μά πότε λοιπόν είδε κανένας τή φιλοσοφία νά μπορει νά μιλάει '4 '5

8 γιά τό είναι τελείως ξέlωρα άπό τά όντα; Τό γεγονός δτι ό ίδιος ό φιλόσοφος είναι δέν είναι άλλωστε αότό πού τόν κάνει νά έπιχειρείνά μιλήσει γιά τό EiVilI; Δέν κάνει επίσης μέσα στόν κόσμο των όντων μιά διάκριση πo~ μας άναγκάζει ν' άναρωτηθούμε γιά τήν καλοπιστία ή τή διαύγειά του; Μιλάει γιά τό ποίημα ~ γιά τό έργο τέχνης σκέφτεται τό «~oυνό πού όρθώνεται μέσα στό τοπίο»' οί δραστηριότητες τών ξυλοκόπων στόν Μέλανα Δρυμό διερμηνεύουν κατά τή γνώμη του μιά δρισμένη σχέση τού άνθρώπου μέ τό είναι. 'Αλλά τό μαθηματικό θεώρημα, ή ειιcόνα ένός σπειροειδούς γαλαξία, ή άποτελεσμαnκή καί συγχρόνως φρουδευτική, γόνιμη καί συγχρόνως άπογοητευτική έργασία της έρμηνείας τού κόσμου τόν άφήνουν άδιάφορο, δέν τού προκαλούν τήν περιέργεια. Ή πίστη ότι ή «άνάπτυξη τών τεχνικοποιημένων επιστημών» ε πιφέρει τήν «άπο-σύνθεση της φιλοσοφίας» (liv δέν πρόιcειται γιά μιά εμπειρική διαπίστωση πού, έν πάσυ. περιπτώσει, θά ήταν κατά τό "'μισυ εσφαλμένη καί διόλου καινούρια) ισοδυναμεί άπλως μέ τήν πίστη στήν <<τεχνιιcήι}, μέ τήν πίστη δτι ι'ι «τεχνιιcήι) μπορεί νά κλειστεί στόν έαυτό της. 'Ισοδυναμεί μέ την πίστη δτι iί συνoλιστιιcή-ταυτιστιkή λογική είναι στεγανι'ι, δτι δέν έγείρει ερωτήματα. Κι δμως, έγείρει πολύ σημαντιιcά ερωτήματα, πού άψορούν τόσο στό περιεχόμενό της δσο ιcαί στή σχέση της μέ αύτόπού-είναι. Ή διαύγαση των ζητημάτων αύτών ύπηρξε εξ όπαρχης fva &.πό τά καθήκοντα της φιλοσοφίας. Είναι καί σήμερα τέτοιο, περισσότερο από κάθε δ.λλη φορά. Δέν ύπάρχει θεωρία ώς «θέωι αύτού-πού-είναι ουτε ώς συστηματική καί εξαντλητική σύσταση fj κατασκευή τού σκεπτοϋ (pensable), είτε μιά γιά πάντα, είτε έιcδιπλoύμενη βαθμιαία καί σταδιακά. Δέν όπάρχει ξαφνικό άνοιγμα στά τείχη πού μας περιτριγυρίζουν, τό όποίο θά μας επέτρεπε έπιτέλους νά δούμε τό φώς ενός ~Hλιoυ πού ήταν από πάντα εκεί. Καί δέν ύπάρχει ούτε άρμoνιιcό OίKOδόμT]J.ψ', τού όποίου θά μπορούσαμε νά άναιcαλύψoυμε τό συνολικό σχέδιο ένόσω θά τό κατασκευάζαμε. Υπάρχει ενα θεωρητικό ποιείν/πράττειν πού άναδύεται μόνο σέ μιά δεδομένη στιγμή της ίστορίας. Μιά δραστηριότητα, ένα ανθρώπινο εγχείρημα, ένα κοινωνικο-ιστορικό πρόταγμα: τό πρόταγμα θεωρία. Λόγον διδόνα, - νά δίνουμε λόγο καί λογαριασμό- γιά τά πάντα: γιά τόν κόσμο, γιά τά άντικείμενα πού μας περιτριγυρίζουν, γιά τo~ς «νόμουζ) τους, γιά μας τούς ίδιους, γι' αυτή τήν ίδια τή δραστηριότητα. Καί, νά τό λέμε αυτό σημαίνει πώς εξακολουθούμε νά είμαστε μέσα στή θεωρία - μέσα στό πρόταγμα αύτό, καί νά τό επιδιώκουμε. Νά αναρωτιόμαστε: τί σημαί- 16 νει λόγον διδόναι, γιατί θά πρέπει λόγον διδόναι, - σημαίνει ακόμα νά θέλουμε λόγον διδόναl. Αύτό ετναι καθαρό γεγονός δέν μπορούμε νά κάνουμε αλλιως. Δέν μπορούμε νά κάνουμε άλλιώς άπό τότε πού εχει έγερθεί τό ζήτημα. ΚαΙ ξέρουμε ότι δέν είχε εγερθεί άνέκαθεν - άλλά «σέ μιά δεδομένη χρονική στιγμή)}. ~ Αν έτσι έχουν τά πράγματα, θά μπορούσαν τό ζήτημα αύτό καί τό πρόταγμα αότό νά είναι ένδεχομενικά; Ναί - αλλά γιά ποιόν; Γιά εναν απόλυτο Θεατή. Άλλά γιά νά πεί 1'\ νά σκεφτεί αυτό, δ άπόλυτος αυτός Θεατής θά έκανε καί δ ίδιος θεωρία - καί μάλιστα θεωρία πού θά έδραζόταν στίς κατηγορίες τού αναγκαίου και τού ένδεχoμενιιcoύ. Δέν είμαστε καί Ol1tE θά γίνουμε ποτέ δ απόλυτος αυτός Θεατής. Συγχρόνως δέ, καί άνεξάρτητα άπό δ,τι έχει ειπωθεί, δέν μπορουμε νά εμποδίσουμε τόν έαυτό μας νά τοποθετηθεί στή φανταστιιcή του θέση - έστω καί μόνο γιά νά πούμε δτι δέν υπάρχει, ii δτι δέν είναι σιcεπτός χωρίς άντίφαση. Αυτό τό υ ποτιθέμενο ένδεχομενικό - που δέν ειναι δηλαδή οοτε ένδεχομενικό 011τε άναγκαίο - είναι ή πραγματικότητά μας. Μπορούμε νά βγοϋμε απ' αυτήν; Προφανώς δχι. Προφανώς ναι "Αν δέν παραληρώ, δέν μπορώ νά μή σκεφτώ ότι ή σκέψη είναι μιά KOινωνιιco Ιστορική δημιουργία - κα{ ότι ή σκέψη μου αύτή είναι άληθής. Kαi πάλι αν δέν παραληρώ, δέν μπορώ νά σκεφτώ ουτε δτι κάθε σκέ ψη ειναι &.ληθής, ούτε δτι, όταν είναι άληθής, μπορεί νά δώσει λο γαριασμό γιατί είναι άληθής /iv δέν παραληρώ, δέν μπορώ νά σκεφτω ουτε δτι ή σκέψη θεμελιώνεται πάνω στόν έαυτό της, ούτε δτι είναι διαφανι'ις -Υιά τόν έαυτό της. ΗΕτσι, ερχόμαστε καί πάλι στή φιλοσοφία' και, άκόμα περισσό τερο, στόν ίστορικό της χαρακτήρα καί στό αινιγμα πού αύτός θέ τει. 0 χρόνος δέν είναι γιά τή φιλοσοφία άπλός εξωτερικός καθο ρισμός, ούτε, άκόμα λιγότερο, σημάδι της τάξης διαδοχης τώ\ σκέψεων τών φιλοσόφων. Αύταπαταται δ φιλόσοφος liv πιστεύει δτι μπορεί νά άποσυρθεί κοντά στή θερμάστρα του, fj άπλώς στόν έαυτό του, καί νά ξαναφτιάξει τόν κόσμο σύμφωνα μέ τή διάταξη τών αιτίων, νά κάνει αμεσα ένα κεραυνοβόλο ανοιγμα στό naxu περικάλυμμα της ι.διαίτερης γλώσσας του, της έποχης του, τών στερεών καί σκοτεινων άρθρώσεων τού άντιιcειμενιιcoύ καί όποκειμενικού κόσμου τίς όποϊες δημιουργεί/θεσμίζει ή κοινωνία του, γιά νά φτάσει σέ μιά θέαση - θεωρία- τού είναι, πού δέν θά όφειλε τίποτε σ' αυτές. Αυταπαταται όταν πιστεύει ότι μπορεί νά σβήσει άπ' τό μυαλό του δλα δσα έχει προσλάβει, δτι μπορεί νά υποβάλει τά πάντα στή μεθοδική άμφιβολία, νά παραδέχεται μόνο 17

9 αυτό πού δίδεται μέ μιά αποδεικτική προδηλότητα. Σέ τακτά χρονικά διαστήματα, αποδεικνύεται δτι δέν αμφέβαλε αρκετά tί αμφέβαλε περισσότερο από δσο επρεπε. Αυταπαταται δταν πιστεύει δη βρίσκει στίς συνθήκες όπό τίς οποίες κάτι του φαίνεται σκεπτό τίς άχρονες συνθήκες όπό τίς οποίες ενα όποιοδήποτε πράγμα θά μπορουσε νά φαίνεται δτι είναι σ' ενα οποιοδήποτε υ ποκείμενο' δταν πιστεύει δη εχει συλλάβει γιά πάντα τίς συνθηκες του οκεπ10υ, παραδέχεται ίσως δη κάποιος άλλος θά μπορει νά σκεφτεί κάτι άλλο, αλλά αδυνατεί νά συλλάβει δη κάποιος άλλος θά μπορουσε ποτέ νά σκεφτεί διαφορετικά. Αυταπαταται δταν πιστεύει δη fι δη μακρά διαμονή κοντά στό πράγμα, ή ιjπoμovή, ό πόνος καί ή εργασία του αρνητικου αρκουν γιά νά αποκαλύψουν έντέλει μιά συναρμογή, μιά ταυτότητα, ανάμεσα στό ειναι αυτοϋπού-είναι καί στή σκέψη αυτοβ ό όποίος σκέπτεται. Παραγνωρίζει τότε τό γεγονός στι μιά οντολογική εμπειρία, οσο καί fiv έχει καθαριστεί μέ τά οξέα της διαλεκτικης, δέν παύει νά είναι εμπειρία. Αυταπαταται κι οταν νομίζει δτι μέ τήν προετοιμασία καί τήν τριβή μέ τό πράγμα θά αναπηδήσει ξαφνικά Τι φλόγα πού r.φεξης θά αυτοτροφοδοτείται καί θά τόν κάνει νά δει αυτό-πού-είναι έτσι ό πως είναι αληθινά. 4 'Ίσως νά δει κάτι' άλλά θά μείνει εσαεί πρόβλημα τό τι ακριβως θά δει Καί όμως, ή αυταπάτη αυτή είναι γόνιμη καί ζωτική. Καί πιό εκπληκτικό ακόμα: είναι γόνιμη καί ζωτική οχι πάντοτε, αλλά μόνο στούς μεγάλους. Ή παραπάνω παρατήρηση δέν ειναι ανεκδοτολογική ούτε φιλολογική. βαρύνοντα έρωτήματα πού θά Βάζει στό παιχνίδι ορισμένα από τά πιό μπορούσαμε νά υποβάλουμε στόν εαυτό μας. Χάρη σέ τί ι<:αί κατά τί είναι μεγάλος ενας μεγάλος φιλόσοφος; Ό Kant έδωσε μιά απάντηση στό ερώτημα αυτό - αλλά σί ανάγκες της φιλοσοφίας του τόν υποχρέωσαν νά τήν περιορίσει στό εργο τέχv1jς καί νά αποκλείσει ρητά απ' αυτήν τήν απάντηση τή σκέψη: <~.!.'Ί μεγαλοφυία... συνίσταται στό νά παράγεις αυτό γιά τό όποιο δέν θά μπορούσε νά δοθεί κανένας καθορισμένος κανόνας... ή πρώτη της Ιδιότητα oφcίλει νά ει"αι ή πρωτοτυπία... τά προϊόντα της όφείλουν νά είναι συγχρόνως πρότυπα, δηλαδή παραδείγματα... οφείλουν νά χρησιμεύουν στούς άλλους ως μέτρο ή κανόνας κρίσης... δέν μπορεί νά περιγράψει Τι ίδια ούτε νά εκθέσει επιστημονικά πώς πραγματοποιεί τό προϊόν της... δίνει τόν κανόνα ακριβώς ως φύση...,,5. Ό Kant μlλάcι γιά παραγωγή, γιά νά JR 4. Πλάτων. F.βδομη έπιστολή. 341 c-d, 344 b. 5. Κριτική της κριτ!κης δύναμης, 'Υπογράμμιση ατό lφωτότυπο. μ'ή μιλήσει γιά δημιουργία' γιά φύση, προκειμένου νά δηλώσει μια ριζική ανάδυση' ή πρωτοτυπία εμφανίζεται στό κείμενό του ώς αντίθετο τής μίμησης, αλλά προφανως δέν αναφέρεται στήν πρωτοτυπία μέ τό δημοσιογραφικό νόημα της λέξεως: δημιουργία παραδειγματική, ενός παραδείγματος, ενός είδους, καί πού δέν είναι α πλώς Ι:να «παράδειγμω> ανάμεσα σ' άλλα - αφου θέτει καί κάνει νά είναι κανόνες, νόρμ.ες καινotίριες καί έτερες, αφου ειναι origo (άρχή). Ή Ιστορική διάσταση της φιλοσοφίας είναι επίσης αυτό τό ό ποίο πραγματοποιειται ώς δημιουρύία. Είναι ανάδυση άλλων φι Ύουρών του σκεπτου. 'Ένας μεγάλος φιλόσοφος ειναι δημιουργός τέτοιων φιγουρο)ν.(<<μορφων» καί «περιεχομένων» σκέψης: ή διάκριση είναι δεύτερη καί δευτερεύουσα). Άκραία μετριοφροσύνη ή iι.kpα{α αλαζονεία, συγχρόνως αμφότερες: δέν σκέφτεται ΠΟΊέ τόν εαυτό του ετσι, νομίζει δτι τίς φιγοβρες αυτές τίς εχει ανακαλύψει. Καί ασφαλώς, καινούριο παράδοξο, δέν εχει καί τελείως ά~ δικο. Οί φιγουρες πού δημιουργει εχουν υποχρεωτικά σχέση, καί μάλιστα σχέση γόνιμη (άλλος μυστηριώδης δρος) μέ αότό-π06- είναι: αλλιώς δέν θά μας ψυχανάγκαζαν. Γ Αν κάποιος μας πεί δτι μας ψυχαναγκάζουν επειδή εμείς είμαστε τέτοιοι πού είμαστε, θά τοο επιστρέψουμε τό επιχείρημα: συνεπώς, εχουν σχέση μέ κάτι πού είναι, μέ αυτά που είμαστε, καί αυτό δέν τό ξέραμε πρίν δημιουργηθούν οί φlγοορες αυτές). Ή σχέση αυτή όμως είναι ίστορική. Ή ίδια ή φιλοσοφία, μέσα στήν παράξενη συνέχεια/ασυνέχεια τών φιγουρων πού δημιουργουνται έτσι, ειναι ενα κοινωνικο-ιστορικό πρόταγμα. Τό κοινό" τοπο αυτό γεγονός μέ τήν ανεξάντλητη σημασία παραγνωρίζεται ακόμα κι σταν αναγνωρίζεται, καί μάλιστα μέ τήν ίδια κίνηση. νετσι ό Hegel, όπως καί υπό τήν ιδια καί υπό μιά άλλη Ι:ννοια ό Marx, τοποθετουν τόν έαυτό τους στήν ίστορία μόνο γιά νά βγούν απ' αυτήν, επιχειρούν νά έπιθεωρήσουν τόν εαυτό τους από τά ε ξω, πιστεύουν δτι μπορούν νά κοιτάξουν τήν πλάτη τους. Σκέφτονται δτι κάθε σκέψη, καί ή δική τους σκέψη, ανήκει σέ μιά στιγμή της ίστορίας, χλευάζουν όσους θά ήθελαν νά πηδήξουν πέρα από τόν ίσκιο τους. Συγχρόνως δέ, λέγοντας αυτό, καί μέ τόν τρόπο πού τό λένε, μένουν πλήρως εγκλωβισμένοι στό φάντασμα της εξόδου από τήν ίστορία. Μιλούν σάν νά μπορούσαν νά δώσουν πλήρως λόγο καί λογαριασμό γιά τήν ίστορική τους κατάσταση, σάν νά ήταν αναγκαία καί καθορισμένη Τι ίστορική καταχώρηση κάθε σκέψης (από τήν πορεία τού Πνεύματος, ιϊ από τήν πορεία τών παραγωγικων δυνάμεων - δέν εχει σημασία)' μlλοον '9

10 λές καί η εμφάνιση της σκέψης τους τήν τάδε συγκεκριμένη εποχή, η αποκάλυψη της τελεσίδικης αλήθειας τήν τάδε συγκεκριμένη ημερομηνία μέσφ του τάδε ενδεχομενικου ατόμου νά μπορουσε νά γίνει πέρα γιά πέρα νοητή - πράγμα πού, αν ηταν εφικτό, θά αποτελουσε τό αποκορύφωμα της ακατανοητότητος. Σκέφτομαι εδω, τώρα: συναρτήσει αυτου πού εχουν ήδη σκεφτεί, πεί, επεξεργαστεί, ενεργήσει αλλοι, γιά τό οποίο ξέρω ρητά (πολύ λίγο) καί ύπόρρητα (κάπως περισσότερο). "Αν δμως «συναρτήσει» σημαίνει πραγματικά συναρτήσει, αν αυτό πού σκέφτομαι είναι καθορισμένο κατά τρόπο μονοσήμαντο από αυτό πού ε χουν ήδη σκεφτεί αλλοι, δέν σκέφτομαι τίποτε, είμαι μέσα στήν ά πλή επανάληψη, καί δέν αξίζει τόν κόπο νά προχωρήσω πιό πέρα. "Αν η ίστορία, καί η ίστορία της σκέψης, είναι αληθινά καθορισμένη, ειναι άπλως καί μόνο ενα αχανές ταυτολογικό σύστημα. Παραμένει τότε, καί πάντοτε, ανοιχτό τό ερώτημα: γιατί η ταυτολογία αυτή δέν εμφανίζεται αμεσα ώς τέτοια, γιατί χρειάζεται τόσος μόχθος γιά νά τήν αποκρυπτογραφήσουμε (δταν αλλωστε κάθε καινούρια προσπάθεια πρός τήν κατεύθυνση αυτή μας απομακρύνει ακόμα περισσότερο απ' αυτήν), γιατί μεταμφιέζεται καί παίρνει τήν αλφα μορφή καί δχι τήν βήτα, γιατί μάλιστα κάνει τόν κόπο νά μεταμφιέζεται αντί νά γράψει άπλως γιά τόν εαυτό της: Ο = Ο. Άσφαλως δέ, τό γεγονός δτι μένει ανοιχτό ενα ερώτημα δέν αποτελει σκάνδαλο αυτό καθαυτό' θά επρεπε δμως νά αποτελει σκάνδαλο, καί μάλιστα τερατωδες, γιά μιά ταυτολογική σκέψη. Μέ αυτόν τόν τρόπο, η ταυτολογική σκέψη επιχειρει νά καταργήσει αυτό πού μπορουμε νά αποκαλέσουμε απόκλιση ανάμεσα στή σκέψη καί στό αντικείμενο της σκέψης - πράγμα πού αποτελει γι' αυτήν εσωτερική αναγκαιότητα. Θά ηταν ανεπαρκές νά πουμε δτι χωρίς τήν απόκλιση αυτή η σκέψη θά σταματουσε' μαλλον θά επα~ νά ύπάρχει. Στόν δρο αυτό δμως, θά πρέπει νά αποφύγουμε τίς παρανοήσεις. Δέν αναφερόμαστε σέ μιά απόκλιση δεδομένη μιά γιά πάντα' η απόκλιση δημιουργειται καί ανα-δημιουργειται, μετασχηματίζεται τήν κάθε φορά, μεθ-υποστασιώνεται στόν τρόπο του είναι της καί στό οϋτως-είναι της. Κάθε μεγάλη σκέψη μικραίνει καί συγχρόνως μεγαλώνει εκ νέου καί κατά τρόπο διαφορετικό τήν απόκλιση αυτή. Μικραίνει τήν ήδη δημιουργημένη απόκλιση: περιττεύει νά αρνηθουμε τή μεγάλη εμπειρική ή βιωματική διάσταση της φιλοσοφίας (κάτι πού είχαν αναγνωρίσει τόσο Ο 'Αριστοτέλης δσο καί Ο Hegel). Τό ίστορικό (πρακτικό, θεωρητικό ή τcoιητικό) ποιειν/πράττειν προκα- 20 λουσε κάθε φορά τήν ανάδυση ενός πλήθους δψεων αυτου-πούείναι, δπως καί (από τό γεγονός δτι) δημιουργουσειεθετε καινούριες φιγουρες του κόσμου. Μιά μεγάλη σκέψη επιχειρει νά τίς παίρνει ύπόψη της. (Τί θά μπορουσαν νά σκεφτουν γιά τήν πολιτική Ο Πλάτων καί Ο 'Αριστοτέλης, αν ο ελληνικός λαός δέν είχε δημιουργήσει τήν πόλιν;) Αυτό τό πετυχαίνει η σκέψη αυτή _ αλλά ποτέ εξ ολοκλήρου, κι αυτό γιά ουσιαστικούς λόγους. Αυτό-πού-είναι, ειναι σκεπτό, αλλά δχι απόλυτα σκεπτό. Ή δέ σκέψη δέν είναι διαφανής γιά τόν έαυτό της. Βέβαια, εχει τίς περισσότερες φορές τήν αυταπάτη πώς είναι: ύποθέτει δτι η ανακλαστικότητα/αυτο-στοχαστικότητά της είναι απόλυτη. Ή σκέψη δ μως είναι γιά τόν εαυτό της φαινόμενο: εμφανίζεται - καί κρύβεται. Δέν πρόκειται γιά τό «ασκεπτο»: η σκέψη δέν είναι πλήρως παρά τφ έαυτφ της, δέν ύπάρχει πρός-έαυτότητα της σκέψης. 'Υπάρχει δμως κάθε φορά καί μεγάλωμα της απόκλισης. 'Έχω γράψει αλλου: ενας μεγάλος διανοητής σκέφτεται πιό πέρα απ' δ σο του επιτρέπουν τά μέσα του. Τά μέσα αυτά είναι αυτό πού εχει λάβει - καί εξ ορισμου σκέφτεται κάτι αλλο απ' αυτό πού ειχαν ήδη σκεφτει Ιίλλοι: ενα Ιίλλο αντικείμενο, μιά αλλη δψη του αντικειμένου. 6 Αυτό ειναι αλήθεια, αλλά μόνο η μισή αλήθεια - η δέ συνύπαρξη των δύο αντίθετων αυτων ημίσεων δημιουργει επίσης ενα πρόβλημα. Παρόμοια, ενας μεγάλος φιλόσοφος δημιουργεί τά μέσα του, καινούριες «μορφές» σκέψης, δπως δείχνει η πιό επιπόλαιη καθώς καί η πιό εμβριθής ανάγνωση του Πλάτωνος ή του' Α ριστοτέλους, του Kant ή του Hegel. Δέν πρόκειται γιά λογοτεχνικό υφος, ου τε γιά «στίλ» σκέψης - ουτε άπλως γιά καινούριες_ «ιδέες». Οί μορφές, οί τύποι, οί φιγουρες/σχήματα/σημασίες είναι ετερα' παρόμοια, ετερα είναι καί τά «προβλήματα», τό τί απ οτελει πρόβλημα καί τό τί δέν αποτελει πρόβλημα. Τό τί τό δν, τί είναι τό ειναι/δν, είναι «ταυτοτικό» μόνο ώς όρίζοντας της φιλοσοφίας. Τό ερώτημα: τί τό δν, αφυπνίζεται κάθε φορά μέ αφετηρία ενα Ιίλλο πράγμα, πού δέν του μένει εξωτερικό. "Αν δέν πρόκειται γιά άπλή επανάληψη, Ιίν πραγματικά τό ερώτημα εγινε αντικείμενο σκέψης, αυτό εγινε επειδή τοποθετήθηκαν/δημιουργήθηκαν Ιίλλα σχήματα/φιγουρες/σημασίες. Συμβαίνει δμως αυτά νά ξεπερνουν, καί μάλιστα κατά πολύ, τό «αντικείμενο» της αφετηρίας τους - αυτό, μέ αφετηρία τό οποίο, απ' αφορμή τό οποιο, μέ τήν κρυφή ή ασυνείδητη προτροπή του οποίου ειχαν τεθει/δημιουργηθει. Ξεπερνουν, μ' αλλα λόγια, απ' αυτό τό ϊδιο τό γεγονός, τήν 6. 'Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας, εκδ. Ράππα, 1978, σ

11 εποχη τους, τη γλώσσα, την lωινωνικη θέσμιση/θεσμό εντός καί διά τών οποίων γεννηθηκαν. Ή προφανής διαπίστωση δτι κάθε φιλοσοφία είναι μιά ίστορικη δημιουργία δέν εχει καμιά σχέση μέ τόν σχετικισμό - ό οποίος ~αταργεί ακριβώς τό πρόβλημα της δημιουργίας. Τό ζητημα δέν ειναι μόνο, ούτε καί τόσο, δτι ο σχετικισμός «αντιφάσκει πρός τόν εαυτό του». Είναι καί στι κάθε σχετικισμός - άν δέν αρκείται νά ψελλίζει καί νά μουρμουρίζει - είναι πάντοτε απολυτοκρατία. Διατείνεται δτι μπορει νά εξαντλησει αυτό γιά τό όποιο μιλάει διά της απαριθμησεως τών σχέσεων μέσα στίς όποιες ειναι πιασμένο, οφείλει νά βεβαιώσει στι τό σύνολο τών σχέσεων αι'jτών είναι καθορισμένο καί αποδοτό. Τό πρόβλημα σμως συνίσταται αιφιβώς στό γεγονός στι στην προκειμένη περίπτωση οι σχέσεις υπάρχουν καί δέν εξαντλο()ν τό αντικείμενό τους. Ό Πλάτων ανηκει στην Έλλάt;α κατά τρόπο απέραντο- καί μας κάνι-;ι νά σκεφτόμαστε μας ανήκει (η του ανηκουμε δέν εχει σημασία). ' Σκεφτόμαστε τήν ίστορία της σκέψης (καί της επιστήμης) ώς δημιουργία' καί αν τήν σκεφτόμαστε αληθινά, τότε καί ή σκέψη μας ή ίδια είναι δημιουργία, πού εχει σχέση μ' αυτό-πού-ειναι καί μέ τό «ιχντικείμενό» της εδώ; μέ τήν αλλοτινη σκέψη καί μέ τό «αντικείμενό» της - αλλά πού κατά κανένα τρόπο δέν θά μπορούσε ~ά ονομαστεί «ανάγνωση» η «ερμηνεία», έκτός άν ανατρέψουμε εξ όλοκλήρου τό νόημα των δρων αυτών. Ούτε καί μπορο() με νά ονομάσουμε τή σχέση μας μέ την ιστορική σκέψη «αντίληψη» της σκέψης αυτης.7 Μπορούμε νά αντιληφθούμε τούς άλλους φιλοσόφους. Βέβαια, μπορούμε νά τούς «δούμε» μόνο από ε?ώ καί από τώρα. Καί αυτοί θά μπορου.σαν νά ειχαν «αντιληφθει» η «δει~ κάτι, - από εκεί καί από τότε. Κοινή προϋπόθεση αμφότερων των διαβεβαιώσεων; δτι κάτι αοτό-πού-ειναι, αυτό πού επιχειρούσαν νά σκεφτο()ν προσφέρεται σέ μιά απειρία πράξεων αντίληψης, αφηνεται νά συλληφθει εντός καί διά της σειρας τών σκιάσεών του (Absc/1attungen, πού συνήθως τό αποδίδουν «σιλουέτες»). Ο,Ι ίδιοι αυτοί φιλόσοφοι, δταν γίνονται παρελθόν, προσφέρονται με τή σειρά τους σ' αυτίι τήν απειρία αντιλήψεων, αφήνουν.7. Maurice Merleau-Ponty, Le vωbje et l' InvjsjbJe, Σημειώσεις εργασίας κυ Ρ,ιω ς u.251: «'Ιστορία της φιλοσοφίας ως αντίληψη των αλλων φιλoσόφω~"." (υπογραμμιση στό πρωτότυπο). Πάνω στό σχημα φόντο-φιγούρα (J)ς εσχατο βλ. αυτ. σ ' 22 νά επιμηκύνεται πάνω στην ιστορία ή σειρά τών σκιάσεών τους - Ο ίσκιος τους., Αλλά κι εδώ ακόμα, εχουμε μιά αθέμιτη - άν καί σχεδόν μοιραία - εξαγωγη η αντιγραφη τών σχημάτων της καθημερινης ζωης. Δέν πρόκειται γιά αντίληψη. Ούτε τό είναι ούτε καί ή σκέψη μοιάζουν μέ τά καμπαναριά της Martinville,8 πού ή ανθρωπότητα θά κοίταζε από διαδοχικά σημεία θέασης τά οποία θά της προσέφερε ή τροχιά της. 'Ασφαλώς, υπάρχουν διαδοχικά σημεία θέασης καί επειδη ακριβώς κατέχω εγώ ο ίδιος εν~ σημείο, θέα,ση~, «βλέπω» συγχρόνως αυτό πού εχει ιδ~θεί Kα~, την, ΤΡΟΧΙ,α ~την_ ο ποία είναι τοποθετημένοι δσοι προσπαθησαν ως τωρα να το δουν., Αλλά τό μεταφορικό σχημα της θέασης, γενικότερα της αντ~ληψης, πού κυριάρχησε εξ υπαρχης την ιστορία της φιλοσοφίας είναι καί τό ίδιο - άλλο σταυροδρόμι - συγχρόνως γόνιμο καί απατηλό. "Οταν μιλούμε γιά θέαση, η γιά αντίληψη, καί ανεξάρτητα α πό τόν εμπλουτισμό τών δρων καί την πολυπλοκότητα της σκέψης, τόν συνυπολογισμό της δραστηριότητας τού υποκειμένου καί τού παράδοξου χαρακτηρα της σχέσης του μέ τό «αντιληπτό», τη φροντίδα πού αφιερώνουμε γιά νά εξαλείψουμε κάθε,ιδέα ανάκλασης, μηχανικού η φυσιολογικού καθορισμού, παραμενουμε μολαταύτα κολλημένοι σ' ενα στρώμα αυτo~ πού είμαστε: της σχέσης μας μέ τόν εαυτό μας καί μ' αυτό-πού-είναι. r:αρ,αδειγμ~τος χάρη: ονειρεύομαι (μέ τά μάτια ανοιχτά η κλειστα) δεν ση μαινει αντιλαμβάνομαι. Ούτε σκέπτομαι σημαίνει αντιλαμβάνoμα~, ούτε, ακόμη περισσότερο, σκέπτομαι τή σκέψη τών άλλων ση μαινει αντιλαμβάνομαι. Ό αντιληπτικός «εξοπλισμός» - καί προφανώς δέν μιλώ μόνο γιά τόν νευρο-αισθητηριακό «εξοπλισμό» δέν είναι αναμφίβολα δεδομένος μιά γιά πάντα: δέν υπάρχει ενας αιώνιος τρόπος της αντίληψης, πού νά ανήκει σ' εναν αιώνιο άνθρωπο, τό ούτως-είναι της αντίληψης είναι κοινωνικά-ιστορικά θεσμισμένο ώς πρός ορισμένες συνιστώσες του, αδιαχώριστες α πό τίς άλλες. Μας δίνεται δμως κάθε φορά ακριβώς εντός καί διά της θέσμισής του, εντός καί διά της κατασκευης μας ώς ατόμων αυτης της συγκεκριμένης κοινωνίας, αυτης της συγκεκριμένης ε ποχης. Τό ασύλληπτο δεχόμενον - ο χώρος καί Ο χρόνος στ.?ύς οποίους βρισκόμαστε τοποθετημένοι καί οι οποίοι κάνουν νά είναι γιά μας ή δυνατότητα της απόστασης καί της διαδοχης, της ταυτότητας καί της διαφορας - καί συγχρόνως ό κόσμος πού κάνει 8. Proust, Α 1a recherche... ('Αναζητώντας τόν χαμένο χρόνο), γαλλ. εκδ. Pleiade, l, σ

12 νά ειναι αυτό τό δεχόμενον αφου ό ίδιος ειναι εντός καί διά αυτου τίθενται, οργανώνονται κάθε φορά κατά εναν δεδομένο ειδικό α~ μετά~λητ?, ~σ:ω K~ί τελικά μή περιγράψιμο τρόπο. κdί επειδ~ α κριβως αυτα ειναι ετσι, προφανως αναμφισβήτητα, επειδή ό Lebenswelt, ό κόσμος της ζωης στόν όποίο ζουμε, τόν όποίο κάνουμε νά ζεί καί ό όποίος μας κάνει νά ζουμε, ειναι γιά μας ακλόνητος γι' αυτό καί είναι ή φαίνεται αυτός πρωτο καί εσχατο εδαφος δλω~ των προδηλοτήτων. ('Όχι δτι είναι δλος προδηλότητα: αλλά μέσα σ' αυτόν ακριβως οφείλει νά τεκμηριώσει τόν εαυτό της ή κάθε προδηλότητα). Άλλά σκέφτομαι σημαίνει ακριβώς κλονίζω τήν αντιληπτική θέσμιση μέσα στήν όποία κάθε τόπος εχει τόν τόπο του καί κάθε στιγμή εχει τήν ωρα της - καί παρόμοια κλονίζω τή δεδομένη θέσμιση ~oυ K_όσ~oυ,καί της,koιν~νία,ς, τίς κοινωνικές φαντ~στιkές σημ~σι~ς ~ων, o~oι~ν ~oρεας ~ιναι η θέσμιση αυτή. Αυτό πού συγγεν,ε~,ει ε~ω με την αντ,ιληψη είναι δτι, δταν εξετάζουμε τήν σκέψη που ηδη εγινε, ξαναβρισκουμε μέσα της τό σχημα φιγούρα/φόντο τήν ~ναγkαιότητα ενός τέτοιου σχήματος. 'Η αντιληπτική θέσμι~ ση ειναι εγκαθίδρυση μιά γιά πάντα αυτου πού ειναι τό φόντο καί αυτου πού μπορεί κάποτε νά είναι φιγούρα, δπως καί του τρόπου του οϋτως-είναι της μεταξύ τους σχέσης, της διακριτότητας και της αλληλεγγύης τους. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει προκειμένου γιά τή θέσμιση της σκέψης ώς σκέψης πού ηδη έγινε, εγινε δεκτή, αφομοιώθηκε - πρακτικά αδρανους ή νεκρης. Άλλά ή πρωτότυπη σκέψη θέτει/δημιουργεί φιγουρες αλλες, κάνει νά είναι ώς φιγούρα αυτό πού δέν μπορουσε ως τότε νά είναι φιγούρα - κι αυτό δέν μπορεί νά γίν~ι χω~ίς νά σ~ιστε~ Κ,αί μετά νά ξαναδημιουργηθεί τό υπάρχον φοντο, ο δεδομενος οριζοντας. Κατ' αυτό τόν τρόπο δμως αλλoι~νει,,στή σ~γk~kριμέ~η τryς συνοχή, στό οϋτως-είναι της, τή σχεση φοντοlφιγουρα που στη γενικότητά της δέν λέει σχεδόν τίποτε, παραμένει «λογική καί κενή». Ή αληθινή μας σχέση μέ μιά τέτοια, σk~ψη μπορει νά εχει ώς βλέψη μόνο νά ξαναβρεί εκείνη τή στιγμη του δημιουργικου σχισίματος, εκείνη τή διαφορετική καί ξαναρχινισμένη χαραυγή στήν όποία μεμιας τά πράγματα απο KΤOίι~ μιά αλλη φιγούρα μέσα σ' ενα αγνωστο τοπίο. Αυτό μέ τή σειρα του συνεπάγεται δτι 11 σκέψη αυτή του παρελθόντος γίνεται γιά μας ενα καινούριο είναι μέσα σ' εναν καινούριο όρίζοντα δτι τή~ δημι,oυ~γ?ύμε, ώς αντικ_είμενο της σκέψης μας, σέ μιά dλλη σχεση, με, τ~ ανεξαντ~ητ? είναι της. (Γι' αυτό καί, τελικά, καμιά «πιστη» αναγνωση δεν είναι ποτέ σπουδαία, καί καμιά σπουδαία 24 ανάγνωση δέν ειναι ποτέ αληθινά «πιστή» - πράγμα πού δέν σημαίνει δτι αρκεί νά μήν ειναι πιστή μιά ανάγνωση γιά νά είναι σπουδαία). 'Εκ των υστέρων, υπάρχει πάντοτε φόντο καί φιγούρα (ή διαφορά καί αλληλεγγύη του είναι καί των δντων). Δέν εχουν δμως ετσι τά πράγματα. Ή ίστορία, καί Τι ίστορία της σκέψης, ειναι οντολογική δημιουργία, μέ δλη τή σημασία του δρου. Δέν είναι μόνο παραγωγή (αναπαραγωγή παραδειγμάτων ενός δεδομένου είδους) - οϋτε άπλή οντολογική δημιουργία, ανάδυση ενός αλλου είδους. Είναι δημιουργία τύπων είδους, ενός αλλου σχισμου φόντου/φιγούρας, μιας αλλης αλληλεγγύης/διαφορας των «συνιστωσων» της. 'Όταν οί ανθρωποι δημιουργουν τή μουσική, δέν παράγουν τίποτε, καί θά ηταν ανεπαρκές νά πουμε δτι δημιουργουν ενα αλλο είδος, πού ερχεται άπλως νά βολευτεί καί νά ενταχθεί μέσα σ' αυτό πού ήδη είναι. Δημιουργουν ενα επίπεδο του είναι, πού είναι ε νας κόσμος μέσα σ' αυτό τόν κόσμο καί πού, αν τό καλοσκεφτουμε, δέν ειναι αληθινά μέσα σ' αυτόν. Da stieg ein Baum. Ο reine Uebersteigung! Ο Orpheus singt! Ο hoher Baum im Ohr! Und alles schwieg. Doch selbst ίπ der Verschweigung ging neuer Anfang, Wink und Wand/ung vor. (Τότε υψώθηκε ένα δένδρο. 'Ώ κqθαρή ανύψωση! 'Ώ ό 'Ορφέα ς τραγούδησε! 'Ώ ψηλό δένδρο στ' αυτί! Κι όλα σωπάσαν. Κι όμως, μέσα στήν ίδια τή σιωπή γίνεται μιά καινούρια αρχή, νευμα κι αλλαγη).9 Πράγματι, τό φόντο πάνω στό όποίο ορθώνεται ή μουσική φιγούρα, τό δικό της φόντο, είναι Τι σιωπή δπως δέν υπάρχει χωρίς αυτήν, δπως αυτή τήν δημιουργεί μέ τό νά ειναι: γιά πρώτη ίσως φορά στήν ίστορία του κόσμου, τό Τίποτε. 'Όλα δσα τήν περιβάλλουν, τήν καθορίζουν, δλα δσα αυτή προϋποθέτει εξακολουθουν νά είναι γι' αυτήν αξιοθρήνητα εξωτερικά. Κι αν ακόμα δέν τήν α κουμε ποτέ - σχεδόν αναπόφευκτα - παρά μόνο κατά τρόπο «μή καθαρό», ή μουσική φιγούρα αναδύεται καταργώντας τόν κόσμο. 'Έχει ώς φόντο μόνο τό Τίποτε, τή σιωπή - καί τή σιωπή αυτή δέν τήν κάνει κάν νά είναι ώς φόντο της, τήν προσαρτα χωρίς βία καί 9. Rilke, Σονέτα στόν 'Ορφέα, Ι, 1. 25

13 tryv ~άνει νά ~ίνα~, ώς μέ~oς της., K~ί δταν τήν ακουμε, μπορουμε να ~ελoυμ~ μονο ενα πραγμα: να μη τελειώσει ποτέ αυτό ή νά τελειω_σουν ολα τ' άλλα, Ο κόσμος νά μήν είναι ποτέ τίποτε αλλο ή νά είναι αυτό εδώ τό Τίποτε. Μόνο τίς φορές πού σκέφτηκαν/εθεσαν/δημιούργησαν οί φιλόσοφοι εναν τύπο aντος, μόνο τότε σκέφτηκαν κάτι γιά τό είναι. Μόνο δταν εκαναν νά είναι μιά φιγούρα, εκαναν νά είναι ενας ορίζοντας, Κι αυτό ακόμα, δμως, εχει δυό κόψεις. Κάθε φορά πού δημιουργουσαν/έθεταν ενα αλλο νόημα του: είναι, τό προσέδεναν α διάρρηκτα μέ τήν ίδια τή φιγούρα πού μόλις είχαν δημιουργήσει/θέσ~ι. Μπορούσε νά γίνει διαφορετικά; 'Ιδού ενα συγκεκριμένο παρα?ειγμι:. :Η συζήτ,ηση γύρω από τό γεγονός αν ή «πρώτη ~ι~oσoφι~» τo~ :,,-~ιστoτελoυς είναι ή θεωρία του είναι ώς τέτοιου η, ~ θεωρ~α τo~ υπερτατου δντος (θεολογία), πού διαρκει είκοσι αιωνες τωρα, είναι μάταιη. Στηρίζεται σέ μιά παρανόηση από μέρους.επιμελώ~ μ~θητών (πού ο Heidegger τήν επανέλαβε μεγαλώνοντας την). Ο Αριστοτέλης βεβαιώνει συγχρόνως καί τά δυό K~ί εχ~ι υπό μι~ ε_ννοια δίκιο. Μπορουσε νά δώσει ενα μή τετριμ~ μενο νoη~α στο είναι, μόνο σκεφτόμενος αυτό πού, κατά τή γνώμη του, είναι κατεξοχήν: τή σκέψη ή οποία σκέφτεται τόν εαυτό της, καί τήν όποία αποκαλει Θεό. Αυτή ή τοποθέτηση του είναι/δντος κατεξοχήν είναι απόλυτα αλληλέγγυη μ' αυτό πού ο 'Αριστoτ~λ~ς ~έτει συγ~.ρόνως.ώς οeίζοντα, τό νόημα του: είναι ώς ~αθαρης ενεργειας, ειδους διχως υλη, σκέψης πού σκέφτεται τόν εαυτό της. Πώς νά μιλήσουμε γιά οντολογική διαφορά, νά διαιρέ?oυ~ε ~πως στ~ ~χoλε~o σέ δύο Βιβλία τήν «πρώτη φιλοσοφία», αν το νοη!lα του είναι είναι καί άν τό είναι είναι νόημα; "Αν τό είναι του είναι είναι νά είναι νόημα, τότε είναι σημαίνει «Θεός» - ~αί συνεπώς επίσης ενα δν. Σέ κάθε μεγάλη φιλοσοφία, ξαναβρισκ?υμε αυτή τήν αλληλεγγύη ενός καινούριου φόντου καί μιας καινουριι;ιqrφιγούρας. 'Αλλαγμένος ουρανός, στόν οποιο ανατέλλουν άλλοι αστερισμοί. ΌΗ δη~ι~υργία γίνε;-αι ώς σχισμός δπου φιγούρα καί φόντο συμβαινει ~α ειν~ι σ.υ:.χρoν~ς, ~ό καθένα διά του αλλου καί στήν δική του σχεση με το αλλο. Η ιστορική φιγούρα καί Ο ορίζοντάς της δημιουργουνται μαζί. Ή δημιουργία αυτή εχει πάντοτε σχέση μ' αυτό πού ήδη είναι - σχέσ. η πo~ εξαρταται από αυτό πού εχει δημιουργηθει. 'Η δημιoυ~για σκεψης κάνει σκεπτό αυτό πού δέν ήταν σκεπτό ή πού δέν ήταν κατ' αυτόν τόν τρόπο σκεπτό. Κάνει νά είναι: νά είναι 26 ώς σκεπτό αυτό πού... Τί; Αυτό πού χωρίς αυτήν δέν θά ήταν σκεπτό; 'Ή μήπως αυτό πού χωρίς αυτήν δέν θά ήταν; Ό καθένας α πό τούς δύο αυτούς δρόμους όδηγει πάλι στόν αλλο. Καί μάλιστα μέ δύο τρόπους καί δχι μέ εναν. Αυτό πού είναι ανθεκτικό, μέσα στή σκέψη, εχει νά κάνει μ' αυτό πού τήν κάθε φορά σκεφτόμαστε. 'Αλλά εχει νά κάνει καί μέ τό πώς τό σκεφτόμαστε. Είναι αδύνατο νά μπερδέψουμε τίς δύο αυτές στιγμές, αδύνατο νά τίς χωρίσουμε αυστηρά. "Ας δεχθουμε τόν εμφανή πλεονασμό: μιά καινούρια σκέψη είναι ενας καινούριος τρόπος γιά νά σκεφτόμαστε ενα καινούριο αντικείμενο. Ό πλεονασμός γεννα ευθύς τό αίνιγμά του: σέ τακτά χρονικά διαστήματα, ο τρόπος ξεπερνα τό αντικείμενο - καί τό αντικείμενο ξεπερνα τόν τρόπο., Αλλά θά κάναμε λάθος αν πιστεύαμε δτι εδώ κρατουμε επιτέλους τήν αλάνθαστη ενδειξη μιας σαφους διαφορας, μιας αμοιβαίας ε ξωτερικότητας της σκέψης καί του αντικειμένου της. Ό τρόπος ξεπερνα τό αντικείμενο μέ αφετηρία τό οποιο καί επ' ευκαιρίι.ι του όποίου υπηρξε σκέψη. Συνεπώς υπάρχει μιά ίδια δύναμη της σκέψης - ή μήπως υπάρχει εμμενής καθολικότητα, πολύπλοκη ό μοιομορφία δλων δσων συμβαίνει νά σκεφτόμαστε; 'Αλλά τότε γιατί ή καθολικότητα αυτή δέν είναι αμεση καί ολική; Τό αντικείμενο ξεπερνα τόν τρόπο. Συνέπώς υπάρχει ετερογένεια καί ανεξάντλητη απερισταλ τότητα του αντικειμένου - ή μήπως τό αντικείμενο θά παραδοθει μ' εναν αλλο τρόπο; Τότε δμως γιατί εχει ήδη παραδοθει εν μέρει μ' αυτόν; Στήν ίστορία, στήν ίστορία μας, ορθώθηκε ή βλέψη της αλήθειας - δπως ορθώθηκαν οί βλέψεις της ελευθερίας, της ισότητας, της δικαιοσύνης. Άδιαχώριστες. Είμαστε κυριευμένοι ανεπανόρθωτα απ' αυτές - τουλάχιστον όρισμένοι από μας. Δέν τίθεται δ μως ζήτημα νά τίς «θεμελιώσουμε» - δέν βλέπουμε τί θά μπορουσε νά σημαίνει κάτι τέτοιο. Δέν θεμελιώνεται ή βλέψη της αλήθειας, ή βλέψη της ελευθερίας. 'Απορρίπτουμε τήν τάδε ιδιαίτερη απόφανση' όχι τόν σκεπτικισμό ου τε τόν χλευασμό. 'Απορρίπτουμε τήν τάδε πολιτική ασυναρτησία' δέν απορρίπτουμε τό.. Αουσβιτς ή τό Γκουλάγκ, τά πολεμουμε. Δέν μπορουμε νά απαλλαγουμε από τόν νου - κι ας γνωρίζουμε τήν ανεπάρκεια, τά δριά του. Τά εξερευνουμε αυτά όντας επίσης μέσα στόν νου - χωρίς ό μως νά μπορουμε λόγον διδόναι, νά δώσουμε λόγο καί λογαριασμό γιά τόν ίδιο τόν νου. Δέν είμαστε δμως γι' αυτό τυφλοί ου τε πελαγωμένοι. Μπορουμε νά διαυγάσουμε αυτό πού σκεφτόμαστε, 27

14 αυτό Π,ού εϊμαστε. Άφου πρωτα δημιουργήσαμε τόν Λαβύρινθό μας, τον χωρομετρουμε κομμάτι κομμάτι. "~ν ό,αναγ~(όσ.τη7 πειστει δτι μπόρεσε νά βρει έδω παραδείγμα ~α, οχι εν~ελω5,~νωφελα, της διαύγαση ς αυτης, τά κείμενα πού ακολουθουν θα εχουν πετύχει τόν στόχο τους. Νοέμβριος 1977 ΓΙΑ ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ - «'Επιλεγόμενα σέ μιά θεωρία της ψυ'χης πού μπόρεσαν νά τήν παρουσιάσουν σάν επιστήμη»: δημοσιεύτηκε στό L' Inconscient, τεύχος 8 ('Οκτώβριος 1968). - «Ή ψυχανάλυση: πρόταγμα καί διαίιγαση»: δημοσιεύτηκε στό Τοpique, τεύχος 19 ('Απρίλιος 1977). - «Τό ρητό καί τό αρρητο»: δημοσιεύτηκε στό L' Arc, τεύχος 46, αφιέρωμα στόν Maurice Merleau-Ponty (1971). - «Νεοτερική επιστήμη καί φιλοσοφική ερώτηση»: μιά πρώτη εκδοχή του γράφτηκε τόν 'Οκτώβριο τού 1970 καί κοινοποιήθηκε σέ μιά προπαρασκευαστική επιτροπή ενός διεπιστημονικού συνεδρίου, πού τήν αποτελούσαν συγκεκριμένα οί CΙaude Gregory, Franς;οίs Jacob, CΙaude Lefort, Jacques Monod καί Edgar ΜΟΓίπ. Στή συνέχεια, διανεμήθηκε στούς περίπου σαράντα συμμετέχοντες στό συνέδριο αυτό, πού διεξήχθη στό Royaumont τόν Φεβρουάριο τού Δημοσιεύτηκε μέ όρισμένες ασήμαντες τροποποιήσεις στό Textures, τεύχος 4-5, τό 1972, υπό τόν τίτλο «'Ο κομματιασμένος κόσμος». Ή εκδοχή πού δημοσιεύεται εδώ είναι αυτή πού, μέ αισθητές επαυξήσεις, δημοσιεύτηκε στόν 170 τόμο (Organum) της Encyclopaedia Universalis (Νοέμβριος 1973). - «Τεχνική»: δημοσιεύτηκε στόν 150 τόμο της Encyclopaedia Universalis (Μάρτιος 1973). - «'Αξία, ισότητα, δικαιοσύνη, πολιτική: από τόν Marx στόν 'Αριστοτέλη καί από τόν 'Αριστοτέλη σέ εμας»: δημοσιεύτηκε στά τεύχη τού Textures (τέλη 1975). 'Όλα τά κείμενα αναδημοσιεύονται εδώ μέ τή μορφη υπο τήν όποία πρωτοδημοσιεύτηκαν, εκτός από τή διόρθωση τών τυπογραφικών λαθών καί όρισμένων lapsus calami. Οί λιγοστές ιιροσθηκες επισημαίνονται μέ αγκύλες. Οί αρχικές σημειώσεις δηλώνονται μέ αριθμούς, καί οί λιγοστές καινούριες μέ γράμματα τού αλφαβήτου

15 ΨΥΧΗ

16 'Επιλεγόμενα σέ μία θεωρία της ψυχης πού μπόρεσαν νά τήν παρουσιάσουν σάν επιστήμη Θά μπορούσε λοιπόν νά μας μάθει σήμερα ή ψυχανάλυση τί είναι ψυχή; Βρισκόμαστε μαλλον σέ μία κατάσταση πιό παράδοξη από κάθε ιίλλη φορά. 'Απορίες, πού μας κεντρίζουν ηδη από τόν ΤίμαlO καί τό Περί ψυχης, επώνυμες τών τριών εκτενέστερων πραγματειών της τετάρτης Έννεάδος, συμπυκνωμένες στόν ψυχολογικό παραλογισμό της ύπερβασιακης Διαλεκτικης - καμία απ' αυτές καί μέ καμία έννοια δέν εξαλείφτηκε από τό έργο τού Freud. 'Έμελλε μαλλον νά πολλαπλασιαστούν καί νά οξυνθούν. Είναι παρ' δλα ταύτα δικαιολογημένο νά βλέπουμε στό έργο του μιά ριζική καινοτομία, επειδή πιά μπορούμε νά στοχαστούμε τήν ψυχή μόνο μέσα στόν χώρο στόν όποίο τήν έσυρε ό χώρο στόν όποίο τά Freud, στόν κληρονομημένα προβλήματα ξαναποκτούν τό νόημά τους μόνο ΙJπό τόν δρο δτι αλλάζουν σώμα. Σέ τί νά αποδώσουμε τήν καινοτομία αυτή, πώς νά όρίσουμε τόν καινούριο αυτό χώρο; "Ας καταβάλουμε στή μόδα τόν αναπόφευκτο ελάχιστο φόρο υποτέλειας, αναγνωρίζοντάς την ως τέτοια πού είναι: όχι ως φαντασιακή επιστημονικότητα της ψυχανάλυσης η ως μιά υποτιθέμενη επιστημολογική τομή, πού εδώ δπως κι αλλού θά εξηγούσε κατιτί. Ό επιστημονικός αντικατοπτρισμός χρησίμευσε βέβαια στόν Freud ως ζωτική καί μάλιστα γόνιμη αυταπάτη. Ή ύδραυλική τού κειμένου του Σκιαγράφημα τού 1895 ύπέ-τεινε τό έργο του στό σύνολό του. Πίστευε στήν Έπιστήμη δ σο μπορούσε καί οί σχετικές διατυπώσεις του, αρκετά απλουστευτικές σέ πρώτη ματιά, ι δέν θά ηχούσαν καλά στ' αυτιά τών λιγότερο απλοϊκών ύπέρμαχων τού σύγχρονου επιστημονισμού. Δέν τίς παραθέτουν ιίλλωστε καί ποτέ, γι' αυτό καί πολλοί θά σά- 1. Για τόν σκοπό αυτό θά μπορούσαμε νά παραθέσουμε σελίδες επί σελίδων από Τό μέλλον μιας αυταπάτης, τή Δυσφορία μέσα στόν πολιτισμό, τίς Νέες διαλέξεις. 33

17 στιζαν αν μάθαιναν δτι υπέγραψε τό 1911 μία διακήρυξη υπέρ της δημιουργίας μιας εταιρείας γιά τή διάδοση της θετικιστικης φιλοσοφίας.2 "Αν είχε, από τήν αποψη αυτή, κάποια αμφιβολία fj αν ενιωθε κάποια δυσφορία, αυτή θά οφειλόταν μαλλον στό γεγονός δτι ή ψυχανάλυση δέν ήταν τελείως επιστημονική, μέ τήν έννοια των θετικων επιστημων. Άκόμα, εξέφρασε πολλές φορές τήν ελπίδα του δτι μιά μέρα δυνάμει θετικές καί ακριβείς μείζονες επιστημες - ανατομία, φυσιολογία καί παθολογία του νευρικου συστήματος - θά μπορουσαν νά εξηγήσουν τόν ψυχισμό καί νά θεραπεύσουν τίς διαταραχές του. 3 Καί σ' αυτές τίς διατυπώσεις, οι γιοί του Νωε έριξαν εναν πέπλο, ίσως λιγότερο από ευλάβεια καί περισσότερο γιά αυτοπροστασία' μήπως θά επρεπε νά διακηρύσσουν δημόσια δτι ή επιστήμη τους δέν λέει νά γεννηθεί εβδομήντα πέντε χρόνια τώρα; Βέβαια, ό Freud δέν σταμάτησε παράλληλα νά διακηρύσσει καί νά εφαρμόζει μιά ψυχολογική εξήγηση των ψυχολογικών φαινομένων. 4 Θά πρέπει δμως νά περιμένουμε ως τό 1939, καί τήν Έπιτομή πού εκοψε στή μέση ό θάνατός του, γιά νά διαβάσουμε γραμμένο από τή γραφίδα του μεγαλύτερου ψυχολόγου δλων των εποχων δτι μιά αμεση σχέση της ψυχικης ζωης μέ τό νευρικό σύστημα, «κι αν ακόμα υπηρχε, θά μας έδινε στήν 2. Βλ. Gerald Holton, «Ού est la realite? Les reponses d' Einstein», στό Science et synthese, ColJoque de Ι' UNESC:O, Παρίσι, GalJimard, colj. «Idees», 1967, σ Τό μανιφέστο ειχαν υπογράψει μεταξύ άλλων καί οί J. Petzold, David Hilbert, Felix Klein, George Helm, Albert Einstein. 3. Οί παραθέσεις αφθονουν' θά τίς βρουμε σέ κείμενα τόσο δψιμα δπως Die Widerstiinde gegen die PS (1925) G. W., ΧΙV, 101: στήν ανακάλυψη τών «υποθετικών υλών» πού είναι σημαντικές γιά τήν νεύρωση «... δέν οδηγεί ακόμα γιά τήν ώρα (vor/iiutϊg noch) κανένας δρόμος». Κατά τόν Jones (La Vie et /' OOuvre de Sigmund Freud, Ι, γαλ. μτφ., PUF, 1958, σ. 286) μερικά χρόνια μετά τό 1925, ο Freud τοβ'είχε «μισοσοβαρά... προείπει δτι σέ ενα προσεχές μέλλον, θά επιτυγχανόταν ή θεραπεία τής υστερίας (sic) μέ τή χορήγηση χημικών προϊόντων καί χωρίς τή βοήθεια οποιασδήποτε ψυχολογικής θεραπευτικής αγωγής». Έ πίσης, στήν LaienanaJyse (γαλ. μτφ. στό Ή ζωή μου και ή ψυχανάλυση, GalJimard, 1949, σ. 209' G. W., ΧΙV, σ. 264): «Έξαιτίας τής στενής σχέσης πού υπάρχει ανάμεσα στά πράγματα τά οποία χωρίζουμε σέ ψυχικά καί σωματικά, μπορεί κανείς νά διαβλέψει τήν ήμέρα κατά τήν οποία θά ανοιχτουν καινούριοι δρόμοι στή γνώση καί, άς τό ευχηθουμε, στή θεραπευτική αγωγή, δρόμοι πού θά οδηγουν από τή βιολογία τών οργάνων καί του χημισμου τους στά φαινόμενα νεύρωσης. Ή μέρα αυτή φαίνεται ακόμα μακρινή...». 4. Βλ. γιά παράδειγμα τίς επικρίσεις πού απευθύνθηκαν εναντίον τής παλιάς ψυχολογίας, "Η ζωή μου και ή ψυχανάλυση, δ.π., σ. 82, Έπίσης, G. W., ΧΙV, αλύτερη περίπτωση μόνο εναν ακριβή εντοπισμό των διαδικαιών της συνείδησης καί δέν θά συνεισέφερε διόλου στήν καταίνόησή τους» 5. Τά προβλήματα πού θέτει ό έντοπισμός αι'ηός _. δσο ανακριβής ιcαί αν είναι - δέν παύουν νά υφίστανται, καί θά επανέλθω σ' αύ!'fό. Τουλάχιστον αναγνωρίζουμε ετσι δτι δέν θά πρέπει νά περιμένουμε μιά ακατανόητη αναγωγή της ψυχολογίας στή φυσιολογία ιcαί μιά μελλοντική γέννηση της ψυχανάλυσης στόν χωρο της θε- /,τικης επιστημονικότητας πού θά συνοδεύεται από τόν θάνατό της ώς ψυχανάλυσης. Τί δμως θά της έδινε τότε τήν καταστατική θέ -ση επιστήμης; Καί σέ ποιά επιστήμη αναφερόμαστε εδω; Αιωνες τώρα στή Δύση ή επιστήμη δέν είναι ίδέα, αλλά θεσμισμένη πραγματικότητα, καί περιγράψιμη ώς τέτοια. Όρίζεται ώς παραγωγή καί αναπαραγωγή των φαινομένων μέ τόν πειραματισμό καί τήν παρατήρηση, ώς τυποποιήσιμη (εστω καί μερική) συναγωγή των αποφάνσεων, ώς μονοσήμαντη αντιστοιχία των μέν καί των δέ' συγκροτεί τά αποτελέσματά της ώς επαληθεύσιμα καί προσιτά σ' δλους δσους επιθυμουν νά κάνουν τόν κόπο νά τά μελετήσουν. Συνεπως, πως θά ήταν επιστημονικός ενας λόγος (diskours) πού ξεφεύγει από τούς κοινούς κανόνες επαλήθευσης καί ανακοινωσιμότητας, ενας λόγος πού μπορεί νά εγκαθιδρυθεί μόνο βρίσκοντας καταφύγιο στούς κανόνες αύτούς, καί νά προχωρήσει μόνο μένοντας προσκολλημένος σ' αυτούς; Άσφαλως, τό αντικείμενο της ψυχανάλυσης είναι υπό μιά εννοια παρατηρήσιμο' δ νειρα, παραδρομές καί ολισθήματα, ψυχαναγκασμοί, αγωνία [τρέλα], βρίσκονται ανέκαθεν στόν δημόσιο χωρο. Τό παρατηρήσιμο βρίσκεται εδω παντου, καί μάλιστα στήν κυριολεξία, επειδή τό καθετί πού δίνεται στούς ανθρώπους απορρέει καί από τήν ψυχανάλυση. Μαλλον ό παρατηρητής είναι εκείνος πού φαίνεται νά μή βρίσκεται πουθενά. Διότι αποτελεί κι αύτός ό ίδιος μέρος του παρατηρήσιμου, δπως αλλωστε καί οι παρατηρήσεις του. πως θά αποσπαστεί απ' αυτές, πως θά τοποθετηθεί ενώπιον του αντικειμένου γιά νά καταστεί δυνατή ή επιστημονική θεωρία; Σέ ποιόν καθρέφτη θά δεί τήν αλλη δψη του ματιου του, μέ ποιές συσκευές θά συλλάβει τήν ενέργεια της θέασής του; Άκόμα, μπορεί νά δεί μόνο αν εχει ηδη δεί. Άνακοινωσιμότητα καί επαληθευσιμότητα προϋποθέτουν εδω τήν πρότερη αποδοχή του τελικου αποτελέσματος της ψυχαναλυτικης ερευνας - τόν συγκαθορισμό δλων των ψυχικων φαινομένων από τό ασυνείδητο 5. Abriss ('Επιτομή), G. W., ΧVLΙ, σ

18 νόημα. Θά πρέπει ο δόκιμος νά αποδεχθει δτι εχει δει αυτό πού δέν εχει ακόμα δει, γιά νά μπορέσει ϊσως μιά μέρα νά τό δεί. 'Όπως ακριβώς καί οι «επικριτές τού επιστημονικού κόσμου», ο αρρωστος δέν μπορει νά «πιστέψει» στό «διανοητικό περιεχόμενο των διασαφηνίσεών μας» μπορεί νά πιστέψει σ' αυτό μόνο συναρτήσει της μετάοεσης.6 Συνεπώς, πως θά μπορουσε νά υπάρξει ε παλήθευση, αφ ου αυτή μπορεϊ: νά λάβει χώρα μόνο μέσα στό πεδίο της ανάλυσης καί αφου μπορεί νά συσταθει μόνο διά της μετάθεσης, πού είναι μέ τή σειρά της ουσιαστικά μή-αλήθεια; Μόνο εντός καί διά αυτης της μή-αλήθειας εξελέγχεται πλήρως ή ψυχανάλυση αυτή ακριβως ή μεταστροφή, οχι του βλέμματος αλλά του είναι, συναρτήσει μιας σχέσης πού δέν είναι αυτό πού πιστεύει πώς είναι, επιτρέπει νά υπάρξει κάποιος γιά νά δει - καί συγχρόνως κάποιο πράγμα γιά νά Ιδωθεί. Διότι αν τό παρατηρήσιμο αντικείμενο της ψυχανάλυσης βρίσκεται υπό μιά εννοια παντου, υπό μιά δ.λλη δέν είναι ως τέτοιο καί αυτοπροσώπως πουθενά δέν είναι παρά ώς αλλη όψη αυτου πού είναι προφανως αϋταρκες, δέν είναι παρά μόνο δσο μας επιτρέπουν οι ρωγμές της επάρκειας αυτης οχι νά τό βλέπουμε αλλά τό πολύ πολύ νά τό υποψιαζόμαστε. 'Ο Freud διακήρυσσε χωρίς περιστροφές 6τι γιά ανάλυση μπορούν νά συζητήσουν μόνο οσοι εχουν προσωπική πείρα απ' αυτήν. Δέν υπάρχει τίποτε πού νά μπορεί νά συγκριθεί μ' αυτό στήν επιστήμη, στήν οποία αρκει νά αποδεχθουμε οτι 1 *0, καί νά εχουμε τά μάτια ανοιχτά δταν μας δείχνουν κάτι. Ή «πίστη» αυτή, ίσως οχι πράξη πίστεως αλλά εν πάσ1] περιπτώσει ριζικά διακεκριμένη α πό τήν επιστημονική καί εν γένει θεωρητική προαίρεσιν, δέν αρκει δ.λλωστε γιά νά τήν επιβεβαιώσει μιά γιά πάντα. Πρόκειται νά ε ξαργυρώνεται γιά χρόνια, καί δικαιωματικά στό διηνεκές, αφου τό ζητούμενο είναι οχι νά βεβαιώσει [ή ψυχανάλυση] κατά τρόπο κενό οτι τό ασυνείδητο νόημα είναι ή κρυμμένη αλήθεια κάθε ψυχικης εκδήλωοο\ς, αλλά νά διαρρηγνύει κάθε φορά τήν απατηλή προδηλότητα του δεδομένου συνείδησης στό ονομα καί στήν αναζήτηση μιας απούσας καί αινιγματικης αλήθειας - της όποίας μολαταυτα μιά κάποια εστω καί αρνητική, εστω καί κούφια ενδειξη οφείλει όπωσδήποτε νά παρευρίσκεται στή συνείδηση αυτή ως ενδειξη μιας αλήθειας πρός ερευνα, αφ ου χωρίς αυτή τήν αλήθεια δέν βλέπουμε ουτε τό γιατί, ουτε τό τί θά μπορουσε νά ερευνα ή ψυχανάλυση. Γιά τόν επιστήμονα, οι προδηλότητες βρίσκονται Η ζωή μου ιωί ή ψυχανάλυση, δ.π., σ ατό κέντρο, οί δέ ερωτήσεις στά σύνορα. Γιά τόν ανθρωπο της ψυχανάλυσης συμβαίνει τό αντίθετο, ακριβέστερα: δλα γίνονται σύνορα, από τό ίδιο τό γεγονός δτι ερχονται στό κέντρο. Ή «πίστη» κάνει απλώς τήν αντίσταση στήν ψυχανάλυση ν' αλλάξει θέση καί v' αλλάξει μορφή (εχουμε τώρα τήν απόδειξη ω)του του πράγματος στήν κλίμακα ολόκληρης της κοινωνίας). Πρέπει νά ρωτουμε μέ τό μεγαλύτερο πείσμα καί νά υποψιαζόμαστε περισσότερο τίς πιό βαθιά ριζωμένες, τίς πιό αυτονόητες βεβαιότητες Τι προδηλότητά τους αποτελεί μαρτυρία εναντίον τους, η δέ αποδοχή τους 0- χι μόνο δέν τίς απαλλάσσει από τήν υποψία δτι εκπληρώνουν μιά παραγνωρισμένη λειτουργία, αλλά μαλλον τήν ενισχύει κιόλας. Καί η ερώτηση αυτή αναδιπλώνεται στόν εαυτό της καί καλύπτει έκ νέου τόν εαυτό της, επειδή τίποτε δέν εγγυαται δτι δέν απορρέει, σέ κάθε συγκεκριμένη περίπτωση, από τήν ψυχαναγκαστική άμφιβολία η τήν επάνοδο μιας αντίστασης. Ποιός θά καταλογίσει, χωρίς νά παραλογίζεται, αυτόν τόν παράξενο λόγο, πού αιωρείται παράξενα ανάμεσα στόν Γοργία καί τόν Hegel, στούς απογόνους του Γαλιλαίου καί του Νεύτωνα; Τό γεγονός δτι ό Freud θέλησε μερικές φορές νά τό κάνει, παραπέμπει στό ακόλουθο δ.λλο παράδοξο της ίστορίας: δέν είναι τό 'ίδιο νά ανακαλύπτουμε τό αληθές καί νά τό αναγνωρίζουμε ως τέτοιο πού ειναι. Καί ποιά είναι ή σχέση της μέ τόν χρόνο; Διαμετρικά αντίθετη άπό εκείνη της επιστήμης, κι αυτό σέ αμφότερες τίς εκδηλώσεις της ανάλυσης. Ώς πραγματική ανάλυση γνωρίζει μιά απεριόριστη άνάπτυξη: γι' αυτό τό καθορισμένο αντικείμενο, γιά τό οποιοδήποτε τάδε του αναλυτικου πεδίου, δέν σταματήσαμε ποτέ νά μιλουμε, θά μπορουμε πάντοτε νά επανερχόμαστε σ' αυτό, επειδι1 κάτι ίiλλo προαναγγέλθηκε ξαφνικά σ' αυτό καί δέν μπορεί νά τεθεϊ: σ' αυτό τό αλλο κανένα δριο (τό πέρας της θεραπείας εξαρταται από τελείως διαφορετικές εκτιμήσεις). Άπεναντίας, δταν ή ε πιστήμη μεταβαίνει σ' ενα δ.λλο στρώμα του αντικειμένου της, τό προηγούμενο εχει κατά κάποιο τρόπο περατωθεί. ΟΩς αναλυτική θεωρία δμως δέν γνωρίζει ανάπτυξη καί εδώ ακριβώς εμφανίζεται εκθαμβωτικά ή αντίθεση μέ δλη τήν υπάρχουσα επιστήμη. Άσφαλώς, είναι προβληματική ή χρήση του δρου πρόοδος προκειμένου γιά τή νεοτερική επιστήμη - εκτός υπό τήν εννοια του τεχνικου δύνασθαι ποιεϊ:ν, αλλά είναι εκδηλη ή συντριπτική - καί αυτο-συντριπτική - της ανάπτυξη. Ποιά δμως είναι ή θεωρητική (καί τεχνική) ανάπτυξη της ψυχανάλυσης; 'Εδώ οι συγκρίσεις είναι κατακριτέες περισσότερο απ' δ, τι αλλου. "Ας στοχαστουμε 37

19 μολαταυτα τί εχουν συνεισφέρει στήν ανάπτυξη τών επιστημονικών κλάδων γνώσης τά εβδομήντα χρόνια πού μας χωρίζουν από τήν Έρμηνεvτική των ονείρων, 11 όποία δημοσιοποίησε τήν καινούρια σύλληψη, τά πενήντα χρόνια πού μας χωρίζουν από τό Πέρα από τήν αρχή της ήδονης, τό όποιο ουσιαστικά τήν όλοκλήρωσε. Δέν χρειάζεται νά επικαλεστουμε τά πάμπολλα καί σημαντικά Ιστορικά δεδομένα. Θά μπορούσαμε νά παραθέσουμε δεκάδες ονόματα, ώς σύμβολα τών μεγάλων συνεισφορώυ" γι' αυτό καί δέν χρειάζεται ούτε καί μπορουμε νά τά παραθέσουμε' τά περισσότερα δέν θυμίζουν πιά τίποτε, τόσο πού πολλαπλασιάζεται, γίνεται συλλογική καί ανώνυμη 11 σύγχρονη επιστήμη. "Αν λέγαμε δτι τά πρώτα χίλια χρόνια είναι πάντοτε τά πιό δύσκολα, θά ήταν σάν νά παραδεχόμασταν δτι θά χρειαστει νά περιμένουμε τά επόμενα χίλια χρόνια γιά νά μιλήσουμε γιά τήν ψυχανάλυση ώς επιστήμη. "Αν πάλι λέγαμε, πιό σοβαρά, δτι θά στείρωναν τήν ψυχανάλυση ή απορρόφησή της από τό κοινωνικό σύστημα καί ή εκ νέου λήψη της από τό Ιστορικό πεδίο; Τίθεται τότε τό ερώτημα γιατί αυτή ή απορρόφηση καί αυτή ή εκ νέου λήψη - πού επαληθεύονται κατ' ανάγκην, ταυτολογικά, γιά δλες τίς επιστημονικές η αλλες δραστηριότητες - ήταν εδώ τόσο τελεσφόρες καί εφεραν αυτό τό αποτέλεσμα, γιατί μπόρεσαν νά στειρώσουν τήν ψυχανάλυση, αλλά οχι τήν κοσμολογία, τή μοριακή βιολογία η εστω αυτό πού θεωρειται σήμερα πολιτική οικονομία; "Αν ή ψυχανάλυση είναι ε πιστήμη, γιατί δέν γνωρίζει τήν ιδια μοίρα: τήν αυτονόμηση της α νάπτυξης, τήν ανεπίσχετη ίmpetus, πού δέν κατορθώνουν νά τίς παρεμποδίσουν ούτε τό ιδεολογικό ρίζωμα ούτε ή Ιδεολογική χρησιμοποίηση του ειδέναι αυτου, ουτε ή σχεδόν πλήρης θεσμοποίησή του; Μήπως υπάρχει κάτι στήν ιδια τήν ψυχανάλυση - αντικείμενο, μέθοδος, όπωσδήποτε αυτά τά δύο - πού είναι υπεύθυνο γιά τή μoναm~ή μοίρα της;, Αληθινά μοναδική; Γνωρίζουμε άλλες περιπτώσεις στίς όποιες δλα συμβαίνουν σάμπως μιά αρχική εγκαθίδρυση νά είχε φτάσει μεμιας σ' ενα σημειο ανυπέρβλητο, νά είχε καταφέρει νά βγάλει τό δημιουργημένο αντικείμενο από τόν βηματισμό του πολιτισμικου χρόνου, η μαλλον νά είχε καταφέρει νά θεσμίσει συγχρόνως εναν χρόνο πού νά του προσιδιάζει. Ή Ιστορική χρονικότητα της ψυχανάλυσης θυμίζει πολύ περισσότερο τήν ιστορική χρονικότητα μιας θρησκείας, μιας φιλοσοφίας, ενός μεγάλου πολιτικου ρεύματος, καί λιγότερο τήν Ιστορική χρονικότητα της τοπολογίας η της κβαντικης φυσικης. Μιά αναλογία μέ τήν ψυχανάλυση προ- 38 σφέρουν ή 'Ακαδημία, τό Λύκειο, ή Στοά - η ό μαρξισμός. Τή μεγάλη εγκαθίδρυση, της όποίας αξεπέραστος πρωτεργάτης είναι ό Ιδρυτής περιτριγυρισμένος από μερικούς συμπολεμιστές, τίς κάποιες διαφωνίες πού δέν άργουν νά εκφυλιστουν σέ αιρέσεις, τίς διαδέχονται μιά μοναδική Rosa*, τήν όποία ή ορθοδοξία άντικρίζει συνοφρυωμένη, καί μιά πλατιά διάδοση του γράμματος, πού συνοδεύεται από τή λήθη του πνεύματος. Πιό κοντά σ' εμας, μία παράξενη διαβεβαίωση διακηρύττει τήν άνακάλυψη του Freud ά πό τόν Lacan. "Αν ή καινούρια αυτή εκδοχή του «παράδοξου του ψεύτη» του Έπιμενίδους δέν εξουδετέρωνε ή ιδια τόν εαυτό της - αφου τό γεγονός της κατάφασής της αντιφάσκει ίρ,ςο facto μέ τό περιεχόμενό της - θά επιβεβαίωνε αυτό πού υποστηρίζεται εδώ. νισως ό Λούθηρος νά ανακάλυψε οντως τόν Χριστό' ό Dirac δμως δέν ανακάλυψε κι ούτε είχε νά ανακαλύψει τόν Planck, άλλά τό ποζιτρόνιο. Ή έπιστήμη δέν ανακαλύπτει επιστήμονες, άλλά πράγματα. Οί επιστήμονες ενδιαφέρουν μόνο τήν Ιστορία της επιστήμης - ή ό ποία δέν είναι επιστήμη. Στήν πραγματικότητα, δμως, άνακαλύπτουμε, κι εχουμε ανάγκη νά ανακαλύπτουμε, κατά περιόδους γνωστά κείμενα δπως ή Πολιτεία, τά Μετά τά φυσικά, ή Βίβλος, ή Κριτική του ιωθαρου λόυου, τό Κεφάλαιο - καί ασφαλώς ή Έρμηνεvτική των ονείρων. Αυτή δέ ή παράξενη σχέση μέ τόν χρόνο επικρατεί στό εσωτερικό του ϊδιου του εξεταζόμενου εργου, Όπως μποροπμε νά δουμε στόν τρόπο μέ τόν όποιο πραγματειjονται διάφοροι τά διαδοχικά κείμενα του Freud. Τά πρόχειρα χειρόγραφα πού προηγήθηκαν από τά Prίncίpίa [του Νεύτωνα] η τό Ζυτ Elektro-dynamίk der bewegten Korper [του Einstein] δέν παρουσιάζουν ενδιαφέρον γιά τόν φυσικό (η τουλάχιστον οχι μεγαλύτερο α πό τά ιδια τά παραπάνω κείμενα)' δέν συμβαίνει τό ιδιο μέ τά ΧειρόΥραφα του 1844 [του Marx] η μέ τήν άλληλογραφία [του Freud] μέ τόν Fliess. Κανένας δέν πραγματεύεται τήν πρώτη τοπική σάν νά εχει άκυρωθει άπό τή δεύτερη (καί σφάλλει άν τό κάνει), ή δέ ενόρμηση του θανάτου δέν εχει εξαλείψει, ούτε συμπληρώσει, ούτε όλοκληρώσει τόν ναρκισσισμό. Κι αν ακόμα είχε όλοκληρωθει ή 'Επιτομή, κι αν είχε γίνει δεκαπλάσια σέ ογκο απ' δσο προοριζόταν νά γίνει, πάλι δέν θά σταματούσαμε νά ανατρέχουμε στά προγενέστερα εργα, οχι βέβαια γιά νά βροπμε σ' αυτά περισσότερες λεπτομέρειες. Μήπως θά τό κάναμε αυτό επειδή, στήν περίπτωση της ψυχανάλυσης, θά ειχαμε λησμονήσει τή διάκριση ανάμεσα * Σ,τ.Μ. Πρόκειται για την Rosa Luxembourg. 39

20 στό σύστημα καί τήν Problemgeschichte; 'Όχι, επειδή εδω - δπως καί στή φιλοσοφία - Τι ίστορία των προβλημάτων καί τό σύστημα, κι άν ακόμα δέν είναι ταυτοτικά - δπως πίστευε ύπό μιά εννοια ό Hegel- δέν μπορουν νά διαχωριστουν απόλυτα. 'Ο τρόπος μέ τόν όποιο εχει τεθει τό πρόβλημα, οί διαδοχικές του προσεγγίσεις, οί απόπειρες γιά τήν επίλυσή του, διατηρούν αξία καί αλήθεια ανεξάρτητα από τίς μεταγενέστερες αναπτύξεις. Οί λύσεις δέν εχουν τό νόημα πού εχουν σ' άλλους τομεις, δέν είναι λύσεις σωστές, κατηγορικές ύπό δρους, πού συνεπως μπορούν νά ξεπεραστούν fj νά αναιρεθούν αν τροποποιήσουμε τό σύνολο συνθηκων πού τίς ύπο-τείνουψ ειναι λύσεις στό βαθμό πού επιτρέπουν νά σκεφτόμαστε αυτό πού δέν μπορει νά αναχθει σ' ενα όρισμένο σύνολο συνθηκων. 'Επειδή οί συνθηκες εδω είναι συνθηκες νοήματος - πράγμα πού δέν συμβαίνει στήν περίπτωση των επιστημονικων αποφάνσεων, παρά μόνο στά δρια στά όποια παύουν νά είναι καθαυτό επιστημονικές. 'Όχι δτι αυτές εδω, δπως νομίζουν απλοϊκά πολλοί επιστήμονες καί μερικοί φιλόσοφοι πού τούς μιμούνται, δίνουν τέλος στήν αμφισημία, παρουσιάζουν μόνο ενα καί διαφανές στρωμα νοήματος, δέν επιδέχονται απόρροια καί συνεπαγωγή, τίς ό ποιες δέν γνωρίζουν καί δέν κατέχουν τήν ίδια στιγμή της διατύπωσής τους καί εξαιτίας της. Χρειάστηκαν δύο αιωνες γιά νά γίνει Τι απο-συνεπαγωγή των εννοιακων προϋποθέσεων της γαλιλαιονευτώνειας άποψης καί νά γίνει αντιληπτή Τι ελλειψη συνοχης τους πενήντα χρόνια τώρα εργάζονται γιά τήν εννοιακή ενοποίηση σχετικότητας καί κβαντικης φυσικης χωρίς νά τό πετύχουν. Άλλά αυτό τό ζήτημα τού νοήματος Τι επιστήμη τό εγείρει μόνο στήν περιφέρειά της μόνο στά σημεια στά όποια Τι δραστηριότητα του φυσικού καί τό είναι του αντικειμένου του παύουν νά είναι διακριτά - στά δρια τού ύπομικροσκοπικού πειραματισμου καί της KoσμoλdγΙKης κατασκευης, fj μαλλον στό επίπεδο της θεμελιώδους κατηγοριοποίησης - θεωρει πώς είναι υποχρεωμένη νά τό αντιμετωπίσει. Ή ψυχανάλυση δμως τό συναντα σέ δλη της τήν εκταση. Αυτό ακριβως αποκλείει τή διαδικασία σώρευσης, δπως αυτή εμφανίζεται εκει πού πρόκειται γιά μορφικων όριστων η υλικων στοιχείων. συναλυσώσεις αυστηρά 'Έτσι πλέκονται Τι μιά μέ τήν άλλη οί δύο αυτές περιγραφικές στιγμές της νεοτερικης επιστήμης - επαληθευσιμότητα καί ανακοινωσιμότητα αφ' ενός, σωρευτική χρονικότητα αφ' ετέρου - ε νω συγχρόνως αποκαλύπτεται Τι κοινή τους προϋπόθεση: τό κράτημα σέ απόσταση, κλείσιμο σέ παρένθεση, fj αναστολή τού νοή- 40 ματος. Αυτή ακριβως Τι :rι:ρoϋπόθεση επιτρέπει τήν εγκαθίδρυση δημοσίων τελεστικων μεθόδων επαλήθευσης καί διάψευσης, πού γίνεται μέ τή σειρά της προϋπόθεση δημιουργίας μιας σωρευτικης χρονικότητας στό πεδίο του ειδέναι. 'Εδω, ή μεγάλη ελληνοδυτική επινόηση ηταν δτι εθεσε ώς επιστημολογικές προϋποθέσεις του ειδέναι αυτό πού ηταν συγχρόνως προϋπόθεση του εκκοινωνισμου καί της ίστοριοποίησής του. Διότι επαληθευσιμότητα καί ανακοινωσιμότητα, ύπερβασιακά καθαροί όρισμοί τού επιστημονικού λόγου (ακριβέστερα, εννοιες απροσδιόριστες οί όποιες αξιωματικά τόν συστήνουν όρίζοντάς τον) εχουν συγχρόνως εναν αλλον τρόπο ύπαρξης: διασφαλίζουν, στόν πραγματικό κοινωνικο-ιστορικό κόσμο, οχι μόνον δτι ή γη τού είδέναι ανήκει σ' αυτούς πού τή δουλεύουν, αλλά δτι ό καθένας μπορει νά κατέχει δση γη είναι ίκανός νά καλλιεργήσει από εκει πού ανατέλλει ως εκει πού δύει ό ηλιος του. Ή επινόηση αυτή, αφου επέτρεψε μιά απεριόριστη διεύρυνση της ανθρώπινης βάσης της επιστήμης, εκανε δυνατές γιά τήν επιστήμη τή λελογισμένη εφαρμογή της διαίρεσης της εργασίας καί τήν είσοδο σέ μιά διαδικασία σώρευσης, οχι αληθειων, αλλά πραγματικων αποτελεσμάτων καί γνώσεων. 'Ένα πελώριο ανώνυμο, εκκοινωνισμένο σωμα, πού οργανώνεται από τό ίδιο του τό αντικείμενο, εργάζεται στηριζόμενο σ' εναν πελώριο ογκο αποτελεσμάτων, στά όποια τό μόνο πού εμποδίζει τήν πρόσβαση δλων ειναι ό τερατώδης πολλαπλασιασμός τους καί οί πιό εκρηκτικές επαναστάσεις μέσα στή μάζα αυτή προϋποθέτουν τή συνέχειά της καί δέν θά ύπηρχαν χωρίς αυτήν. Τίποτε πού νά μπορει νά συγκριθει μ' αυτό δέν υπάρχει στήν ψυχανάλυση, στήν όποία καί μόνο Τι ιδέα μιας διαίρεσης της εργασίας είναι κάτι πού δέν ε χει νόημα. Μιά είδική πρακτική η θεωρητική ενασχόληση μπορεί εδω νά συνίσταται μόνο στήν πριμοδότηση μιας συγκεκριμένης α ποψης (πού ακόμα καί ώς τέτοια ειναι κατακριτέα, δπως θά διαπιστώσουμε αν διαβάσουμε όρισμένες εργασίες), καί οχι στήν α πότμηση ενός μέρους τού πεδίου. Έδω, διαίρεση τού αντικειμένου ίσοδυναμει μέ θανάτωσή του - καί μάλιστα δέν μπορούμε νά φυλάξουμε ουτε τό caput mortum του. Αυτό συμβαίνει επειδή τό αντικείμενο αυτό είναι ενσαρκωμένο νόημα, ύλοποιημένη σημασία - λόγοι ένυλοι - 7, καί κάτι περισσότερο: λόυοι έμβιοι, έμβιες σημασίες. Τό πραγματικό νόημα της 7. 'Αριστοτέλους, Περί ψυχης, Ι, 1,403,25: «τά πάθη λόύοι ένυλοί είσιν» (τά πάθη ή τά αισθήματα της ψυχης είναι λόγοι εντός της υλης). 41