ΤΟΠΟΣ Επιστημονικές Εκδόσεις

Transcript

1 ΤΟΠΟΣ Επιστημονικές Εκδόσεις Επιστημονική Επιμέλεια: Κώστας Καφέτσιος Μετάφραση: Ζωή Αντωνοπούλου Διόρθωση: Μαρία Αποστολοπούλου Ηλεκτρονική επεξεργασία: Μαρία Παπαδάκη Μακέτα εξωφύλλου: ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε. Τίτλος Πρωτοτύπου : Psychology of Emotion : Interpersonal, Experiential and Cognitive Approaches Copyright 2006 Psychology Press Library of Congress Cataloging in Publication Data Niedenthal, Paula M. Psychology of emotion: interpersonal, experiential & cognitive approaches Paula M. Niedenthal, Silvia Krauth-Gruber, and François Ric.p. cm. (Principles of social psychology, Series Editor: Arie W. Kruqlanski, University of Maryland at College Park) Includes bibliographical references and index. All rights reserved. Authorised translation from the English language edition published by Psychology Press, a member of the Taylor & Francis Group 2011 Εκδόσεις Τόπος [Οι εκδόσεις Τόπος είναι εμπορικό σήμα της ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε.] ISBN Κεντρική διάθεση - Βιβλιοπωλείο: Πλαπούτα 2 & Καλλιδρομίου, 11473, Αθήνα Τηλ.: , Fax: Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975) απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη.

2 PAULA M. NIEDENTHAL, SILVIA KRAUTH-GRUBER, FRANCOIS RIC ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΟΣ Διαπροσωπικές, βιωματικές και γνωστικές προσεγγίσεις Επιστημονική επιμέλεια: Κώστας Καφέτσιος Μετάφραση: Ζωή Αντωνοπούλου

3

4 Περιεχόμενα Σημείωμα του Eπιμελητή έκδοσης...11 Πρόλογος...13 Ευχαριστίες...15 Τι είναι το συναίσθημα και πώς το μελετούμε;...17 Το πεδίο του φαινομένου...20 Ορισμοί του συναισθήματος...22 Τα συναισθήματα ως πολυπαραγοντικές διεργασίες...24 Θεωρίες για το συναίσθημα...28 Εξελικτικές θεωρίες...30 Θεωρίες γνωστικής αποτίμησης...32 Θεωρίες κοινωνικής κατασκευής του συναισθήματος...37 Μπορούμε πράγματι να μελετήσουμε το συναίσθημα; ή, τι μέσα χρησιμοποιούμε για τη μελέτη του συναισθήματος;...42 Χειρισμός του συναισθήματος στο εργαστήριο...42 Αυθόρμητα εμφανιζόμενο συναίσθημα...51 Συσχετίζοντας καταστάσεις που εμφανίζονται αυθόρμητα με τη συμπεριφορά στο εργαστήριο...53 Μελετώντας τα συναισθήματα που εμφανίζονται αυθόρμητα με τη χρήση ημερολογίων και μεθόδων δειγματοληψίας της καθημερινής εμπειρίας...55 Αυθόρμητα εμφανιζόμενο συναίσθημα και ημι-πειραματικά σχέδια...59 Σύνοψη κεφαλαίου...61 Δομή και λειτουργία του συναισθήματος...63 Προσεγγίσεις για τη δομή του συναισθήματος...64 Βιωματικά και γλωσσολογικά δεδομένα...65 Δεδομένα συνιστωσών διεργασιών...67 Βασικά (ή διακριτά) συναισθήματα...67 Βιωματικά και γλωσσολογικά δεδομένα...69 Δεδομένα συνιστωσών διεργασιών...73 Φωνητικό θυμικό...75 Δραστηριότητα του αυτόνομου νευρικού συστήματος...77 Επομένως, υπάρχουν βασικά ή διακριτά συναισθήματα;...80 Διαστατικές προσεγγίσεις της δομής του συναισθήματος...81 Διπολικότητα και Ανεξαρτησία...84 Απλή δομή ή κυκλόπλοκη;...87 Επομένως, η δομή του συναισθήματος αντιστοιχεί σε δύο διαστάσεις;...89 Λειτουργικές προσεγγίσεις για το συναίσθημα...90 Ενδοπροσωπικές λειτουργίες του συναισθήματος...93 Λειτουργίες του συναισθήματος στη δυάδα...97 Λειτουργίες του συναισθήματος στην ομάδα

5 Ψυχολογία του Συναισθήματος Θετικά συναισθήματα Το μοντέλο διεύρυνσης και οικοδόμησης Η προσέγγιση του κοινωνικού λειτουργισμού Σύνοψη κεφαλαίου Αυτεπίγνωτα συναισθήματα Γνωστικά επιτεύγματα που υπόκεινται των αυτεπίγνωτων συναισθημάτων Συναισθήματα κοινωνικής σύγκρισης Διάκριση του φθόνου και της ζήλιας Συγκεκριμένες θεωρήσεις της εμπειρίας του φθόνου Ζήλια Συναισθήματα αυτοαξιολόγησης Ενοχή και Ντροπή: Ο Κακός και ο Άσχημος Αίσθημα αμηχανίας Θεωρίες για το αίσθημα αμηχανίας Υπερηφάνεια και Αλαζονεία Σύνοψη κεφαλαίου Συναισθηματικές εκφράσεις του προσώπου Τι είναι οι συναισθηματικές εκφράσεις του προσώπου; Εκτίμηση των εκφράσεων του προσώπου Προέλευση των εκφράσεων του προσώπου: Φύση ή πολιτισμικό πλαίσιο; Πειραματικά ευρήματα που τάσσονται υπέρ της οικουμενικότητας της έκφρασης του συναισθήματος Κριτική των μελετών που τάσσονται υπέρ της οικουμενικότητας της έκφρασης του συναισθήματος Επιπλέον πειραματικά ευρήματα που τάσσονται υπέρ της οικουμενικότητας Επίδραση του πολιτισμικού πλαισίου Τι είδους πληροφορίες προσφέρουν οι εκφράσεις του προσώπου; Συναισθήματα και κοινωνικά κίνητρα Οι εκφράσεις του προσώπου ως συναισθήματα: Η προσέγγιση του συναισθήματος ως έκφραση του προσώπου Οι εκφράσεις του προσώπου ως κίνητρα: Η προσέγγιση της συμπεριφορικής οικολογίας Τι είδους πληροφορίες καθορίζουν την αναγνώριση του συναισθήματος; Πρόσωπο και πλαίσιο Επιδράσεις του πλαισίου του εκφραστή Επιδράσεις του πλαισίου του παρατηρητή Εκφράσεις του προσώπου και η εμπειρία του συναισθήματος: Η υπόθεση της ανατροφοδοτικής επίδρασης των εκφράσεων του προσώπου Οι εκφράσεις του προσώπου ρυθμίζουν τα υπό εξέλιξη συναισθήματα Οι εκφράσεις του προσώπου δρουν ως έναυσμα συναισθημάτων Μηχανισμοί μέσω των οποίων η μυϊκή δραστηριότητα του προσώπου επιδρά στη συναισθηματική εμπειρία Σημασία της αναγνώρισης των συναισθηματικών εκφράσεων του προσώπου Σύνοψη κεφαλαίου Ρύθμιση συναισθήματος Γιατί ελέγχουμε τα συναισθήματά μας; Κίνητρα που υπόκεινται της ρύθμισης του συναισθήματος Κανόνες συναισθήματος εξαρτώμενοι από το πολιτισμικό πλαίσιο

6 Περιεχόμενα Κανόνες συναισθήματος εξαρτώμενοι από τις συνθήκες Κανόνες συναισθήματος εξαρτώμενοι από το φύλο Κανόνες συναισθήματος εξαρτώμενοι από το επάγγελμα Με τι τρόπο ελέγχουμε τα συναισθήματά μας; Στρατηγικές ρύθμισης του συναισθήματος Καταστολή της εκφραστικής συμπεριφοράς: Προσπαθώντας να μην το δείξουμε Εκφραστικές-συμπεριφορικές επιπτώσεις της καταστολής Θυμικές-βιωματικές επιπτώσεις της καταστολής Οργανικές επιπτώσεις της καταστολής Γνωστική επανεκτίμηση: Όταν το σκεφτόμαστε διαφορετικά Γνωστικές επιπτώσεις της εκφραστικής καταστολής και της γνωστικής επανεκτίμησης Κοινωνικές επιπτώσεις της εκφραστικής καταστολής και της γνωστικής επανεκτίμησης Καταστολή της συναισθηματικής σκέψης: Προσπαθώντας να μην το σκεφτόμαστε Αναπήδηση σκέψεων υπό καταστολή Αναπήδηση συναισθηματικών σκέψεων Ψυχοφυσιολογική αναπήδηση Κοινωνικός διαμοιρασμός του συναισθήματος: Μιλώντας για τα συναισθήματα Συχνότητα επαφής, διάρκεια επαφής και σύντροφος στον κοινωνικό διαμοιρασμό Συναισθηματική ανάκαμψη και το περιεχόμενο του κοινωνικού διαμοιρασμού Λειτουργίες του κοινωνικού διαμοιρασμού Ρύθμιση του συναισθήματος και υγεία Σύνοψη κεφαλαίου Συναίσθημα και κοινωνική νόηση Η θυμική κατάσταση και το περιεχόμενο των γνωστικών διεργασιών Μοντέλα συνειρμικών δικτύων του συναισθήματος Οι επιδράσεις της ρύθμισης της διάθεσης στα φαινόμενα της συναισθηματικής συμφωνίας Το μοντέλο του θυμικού ως πληροφορία Το μοντέλο της θυμικής εμφύσησης Οι επιδράσεις στη δομή των γνωστικών διεργασιών Παραδείγματα: Πειθώ και Στερεότυπα Θεωρητικές προσεγγίσεις Σύνοψη κεφαλαίου Συναίσθημα και διεργασίες στην ομάδα Η ομάδα ως χώρος έκφρασης του συναισθήματος Συναισθηματική μετάδοση Εσκεμμένη προαγωγή συναισθήματος στην ομάδα Συναισθήματα εκ μέρους της ομάδας Συναισθήματα στο διoμαδικό πλαίσιο Το συναίσθημα ως προβλεπτικός παράγοντας των διoμαδικών στάσεων και συμπεριφορών Διoμαδική επαφή και συναισθήματα Συναισθήματα εκ μέρους της ομάδας και διoμαδική συμπεριφορά Θεωρίες διoμαδικού συναισθήματος Συναισθηματικές επιπτώσεις της προκατάληψης και της διάκρισης Σύνοψη κεφαλαίου Διαφυλικές διαφορές στις διεργασίες του συναισθήματος Στερεότυπα σχετικά με την εμπειρία, την έκφραση και την κρίση του συναισθήματος Συγκεκριμένα στερεότυπα φύλου

7 Ψυχολογία του Συναισθήματος Η προσδιοριστική και η περιγραφική φύση των στερεοτύπων φύλου Τα στερεότυπα φύλου για το συναίσθημα αντανακλούν ή δημιουργούν την πραγματικότητα; Με τι τρόπο οι άνδρες και οι γυναίκες βιώνουν και εκφράζουν τα συναισθήματά τους; Διαφυλικές διαφορές στη συναισθηματική εμπειρία Διαφυλικές διαφορές στην έκφραση του συναισθήματος Τα στερεότυπα φύλου ως ευρετικές μέθοδοι Κανόνες συναισθήματος, βασισμένοι στο φύλο ή στο πλαίσιο Διαφορές στην κοινωνική θέση και ισχύ Διαφοροποίηση μεταξύ εξωτερίκευσης και εσωτερίκευσης Πόσο καλά οι άνδρες και οι γυναίκες αντιλαμβάνονται τα συναισθήματα των άλλων; Ακρίβεια στην αντίληψη Για ποιους λόγους οι άνδρες και οι γυναίκες διαφέρουν ως προς τα συναισθήματά τους: Η προέλευση των διαφυλικών διαφορών Κοινωνικοποίηση του συναισθήματος Η προσέγγιση των κοινωνικών ρόλων Συναίσθημα, φύλο και πολιτισμικό πλαίσιο Σύνοψη κεφαλαίου Συναίσθημα και πολιτισμικό πλαίσιο Η διαπολιτισμική μελέτη του συναισθήματος: Συνοπτική ιστορική καταγραφή Αναζητώντας τα θεμελιώδη στοιχεία Εξετάζοντας τις συνιστώσες Αναζητώντας το πολιτισμικό πλαίσιο Ο ορισμός του πολιτισμικού πλαισίου και των διαπολιτισμικών διαφορών Γενικές πολιτισμικές διαστάσεις Ιδιοκεντρισμός και Αλλοκεντρισμός Κουλτούρες τιμής Απόσταση ισχύος Πολιτισμικά μοντέλα του συναισθήματος Διαλεκτικά μοντέλα συναισθήματος και μοντέλα υπέρ της προσωπικής βελτιστοποίησης Εμπλέκοντα και απεμπλέκοντα συναισθήματα Κατά πόσο τα συναισθήματα είναι διαπολιτισμικά καθολικά; Ηγούμενα γεγονότα Αποτιμήσεις Ερμηνείες του κοινωνικού νοήματος Κατά πόσο τα συναισθήματα μοιάζουν μεταξύ τους; Η αναγνώριση των εκφράσεων του προσώπου Το πολιτισμικό πλεονέκτημα της ενδο-ομάδας Η έκφραση των συναισθημάτων Η εκφραστικότητα των Βορείων και των Νοτίων Κανόνες έκθεσης συναισθήματος Κατά πόσο τα συναισθήματα έχουν την ίδια αίσθηση; Φυσιολογία Σωματικές αισθήσεις αυτοαναφοράς και «Κοινωνικά Σχήματα» Υποκρυπτόμενη δομή των συναισθημάτων Σύνοψη κεφαλαίου Βιβλιογραφία Ευρετήριο όρων Γλωσσάρι

8 Σημείωμα του Eπιμελητή έκδοσης Ως γνήσιο μερος της καθημερινής προσωπικής εμπειρίας και ζωής του καθενός, το συναίσθημα έχει ένα βαθιά κοινωνικό χαρακτήρα, λειτουργία και λειτουργικότητα. Είτε εστιάσει κανείς στη βασική του μορφή (ως, π.χ., χαρά, λύπη, θυμό, απέχθεια, φόβο, θετική ή αρνητική διάθεση, εκτίμηση, ή θυμικό σθένος) είτε στη πιο συλλογική του εκδοχή, ως αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της προσωπικής, ομαδικής, πολιτισμικής ή άλλης ταυτότητας του καθενός, αναμφίβολα το συναίσθημα αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά ψυχολογικά χαρακτηριστικά. Ο τόμος που κρατάτε στα χέρια σας, λοιπόν, παρουσιάζει και συζητά τις βασικότερες θεωρίες και μελέτες στη σχετικά πρόσφατη ερευνητική ιστορία για το συναίσθημα, τονίζοντας τη σημασία του ως «γέφυρα» ανάμεσα στο προσωπικό βίωμα και σε κοινωνιο-ψυχολογικές διαδικασίες, σε ατομικό, διαπροσωπικό, ομαδικό ή πολιτισμικό επίπεδο. Αντανακλώντας τη δυναμική ανάπτυξη της έρευνας και της θεωρίας για το συναίσθημα στις επιστήμες της συμπεριφοράς, την Ψυχολογία και την Κοινωνική Ψυχολογία ειδικότερα, το εγχειρίδιο αυτό (μέρος της σειράς «Αρχές της Κοινωνικής Ψυχολογίας» των εκδόσεων Psychology Press) αναλύει πολύπλευρα τον κοινωνικό χαρακτήρα και τα χαρακτηριστικά του συναισθήματος. Αντί να υιοθετήσουν έναν από τους δύο πόλους του συνεχούς που θέλει τα συναισθήματα είτε ως βιολογικά καθορισμένες δομές είτε ως απόλυτα συνυφασμένα με την κουλτούρα και τη γλώσσα φαινόμενα, οι συγγραφείς Niedenthal, Krauth-Gruber και Ric αναλύουν την ογκώδη πλέον επιστημονική βιβλιογραφία ως διαλεκτική σχέση ενδοπροσωπικών παραγόντων με παράγοντες της κοινωνικής κατάστασης. Ένα τέτοιο πόνημα θα εγκυμονούσε ίσως τον κίνδυνο η δυσκολία του εγχειρήματος να επιβαρύνει το ύφος και τον τρόπο γραφής. Όμως οι συγγραφείς αντιμετώπισαν αυτό το ζήτημα με τον καλύτερο δυνατό τρόπο: με μία επιστημονικά πληροφορημένη καθαρή γραφή και έναν απλοποιημένο τρόπο παρουσίασης σύνθετων πολλές φορές μελετών. Οι συγγραφείς συζητούν και συγκρί- 11

9 Ψυχολογία του Συναισθήματος νουν κεντρικές θεωρίες για το συναίσθημα με πρωταρχικό στόχο να συνοψίσουν και να εξαγάγουν συμπεράσματα πάνω σε ένα στέρεο σώμα πληροφοριών. Κάθε κεφάλαιο του βιβλίου δομείται γύρω από συγκεκριμένες προσεγγίσεις και μοντέλα, δίνοντας έμφαση σε επιλεγμένες, χαρακτηριστικές μελέτες και πειραματικά σχέδια. Ανάμεσα στα διδακτικά προτερήματα του τόμου συμπεριλαμβάνονται η συνοπτική εισαγωγή και περίληψη σε κάθε κεφάλαιο, η χρήση παραδειγμάτων από την καθημερινή πραγματικότητα, συνοπτικοί πίνακες, πολλά γραφήματα που παρουσιάζουν τα κύρια ευρήματα μελετών, στοιχεία που το καθιστούν ιδανικό εγχειρίδιο για φοιτητές Ψυχολογίας αλλά και σχετικών επιστημονικών κλάδων που έχουν επιδείξει πρόσφατα ενδιαφέρον για την κατανόηση και εφαρμογή ψυχολογικών θεωριών για το συναίσθημα. Η επιλογή του τόμου αυτού και η εκτέλεση της επιστημονικής επιμέλειας είναι απόρροια μιας θυμικής κατάστασης: του ενθουσιασμού που ένιωσα όταν για πρώτη φορά ξεφύλλισα το βιβλίο, και της σκέψης για μεταφορά του στην ελληνική γλώσσα προκειμένου να υποστηρίξει σχετικά μαθήματα αλλά και ερευνητική δουλειά σε προπτυχιακό ή μεταπτυχιακό επίπεδο. Για την επιμέλεια μιας, σε αρκετά σημεία, νεόκοπης επιστημονικής ορολογίας και έκφρασης, ενημερώθηκα και βοηθήθηκα από συζητήσεις και συνεργασίες που είχα όλα αυτά τα χρόνια με πολλούς συναδέλφους μέσα και έξω από το Πανεπιστήμιο Κρήτης και φυσικά από την υπάρχουσα ορολογία και τις σχετικές δημοσιεύσεις στην ελληνική γλώσσα. Για όλη τη συνεργασία που είχαμε και την υπομονή και συστηματική δουλειά της θα ήθελα να ευχαριστήσω τη Ζωή Αντωνοπούλου, που με ενθουσιασμό ανέλαβε το έργο της μεταφοράς του κειμένου στα Ελληνικά με τον καλύτερο δυνατόν τρόπο κάτω από πιεστικές συνθήκες. Ενθουσιασμό για την έκδοση αυτού του βιβλίου έδειξαν και οι εκδόσεις Τόπος και ιδιαιτέρως η Σεβαστή Μπούμπαλου, την οποία θα ήθελα να ευχαριστήσω για την υποστήριξη και τη συνεργασία όλο αυτό το διάστημα. Ιδιαίτερες ευχαριστίες στη Μαρία Αποστολοπούλου για την προσοχή που έδειξε στην τελική επιμέλεια του κειμένου. Ελπίζω πως αυτή η συλλογική δουλειά αποτυπώνεται σε ένα ικανοποιητικό αποτέλεσμα με την προσθήκη του παρόντος τόμου στην ελληνική βιβλιογραφία. Κων/νος Καφέτσιος 12

10 Πρόλογος Ο παρών τόμος Ψυχολογία του συναισθήματος: Διαπροσωπικές, βιωματικές και γνωστικές προσεγγίσεις στόχο έχει να εισαγάγει το αναγνωστικό κοινό στην επιστημονική μελέτη του συναισθήματος. Ο τόμος συζητά και συγκρίνει μεταξύ τους γενικές θεωρίες για το συναίσθημα, αλλά κύριος στόχος του είναι να συγκεράσει και να εξαγάγει κάποια βασικά συμπεράσματα από το σημαντικό σε εύρος σώμα των πειραματικών μελετών για το συναίσθημα. Προς τούτο, εξετάζουμε λεπτομερώς τους τρόπους με τους οποίους οι ερευνητές αξιολογούν και διαχειρίζονται τα συναισθήματα στο εργαστήριο αλλά και στο πεδίο. Καθώς είμαστε και οι τρεις, από την εκπαίδευσή μας, κοινωνικοί ψυχολόγοι, το μεγαλύτερο μέρος των μελετών που συζητούνται εδώ προέρχονται από τον χώρο της Κοινωνικής Ψυχολογίας. Καθότι, όμως, το συναίσθημα αφορά σε διαδικασίες που παρατηρούνται σε όλα τα επίπεδα της ψυχολογικής ανάλυσης, όπως υποδηλώνει ο υπότιτλος του βιβλίου, συμπεριλαμβάνουμε, επίσης, πληροφορίες από την Ψυχολογία της Προσωπικότητας, την Αναπτυξιακή Ψυχολογία και τη Γνωστική Ψυχολογία. Τα κεφάλαια, επομένως, αναφέρονται στη δόμηση της συναισθηματικής εμπειρίας, τη λειτουργία του συναισθήματος, τη διάκριση μεταξύ των επονομαζόμενων πρωταρχικών/βασικών και των δευτερογενών συναισθημάτων, την αντίληψη και την αποκωδικοποίηση των συναισθηματικών εκφράσεων του προσώπου, τη ρύθμιση του συναισθήματος, τις σχέσεις μεταξύ συναισθήματος και γνωστικών διαδικασιών, την εμπειρία του συναισθήματος στην ομάδα και τον σημαντικό ρόλο του φύλου και της κουλτούρας στη συναισθηματική έκφραση και στο βίωμα. Δύο πρόσφατα βιβλία, το Handbook of Affective Sciences (Davidson, Scherer & Goldsmith, 2003) και το Cognitive Neuroscience of Emotion (Lane & Nadel, 2000) αποτελούν πολύ καλές πηγές για όσους διδάσκοντες ενδιαφέρονται για τη βιολογική βάση του συναισθήματος, που δεν καλύπτεται στον παρόντα τόμο. Οι φοιτητές μπορούν να βρουν μία πολύ καλή ανασκόπηση για το θέμα αυτό στο παράρτημα του τόμου The Science of Emotion: Research and tradition in the psychology of emotion (Cornelius, 1996). Μία από τις πιο συναρπαστικές πρόσφατες εξελίξεις στην Ψυχολογία του Συναι- 13

11 Ψυχολογία του Συναισθήματος σθήματος είναι ότι οι ερευνητές δεν υπεραντιπροσωπεύονται μόνο σε μία ή δύο χώρες του πλανήτη. Η Ψυχολογία του Συναισθήματος διερευνάται ενεργά σε όλες τις χώρες της Ευρώπης, στις ΗΠΑ, στην Ασία. Προσπαθήσαμε να παρουσιάσουμε τον διεθνή χαρακτήρα της έρευνας με δύο τουλάχιστον τρόπους. Πρώτον, παραθέτουμε έρευνες από ερευνητές που ζουν και εργάζονται σε διαφορετικές χώρες. Δεύτερον, προσπαθήσαμε να παραθέσουμε παραδείγματα που αντανακλούν τον διεθνή χαρακτήρα της έρευνας αυτής. Τα παραδείγματα εξυπηρετούν, επίσης, και τη διευκρίνιση ομοιοτήτων και διαφορών της συναισθηματικής ζωής σε όλα τα μήκη και πλάτη της υφηλίου. Εκτός από τη χρήση πολλών παραδειγμάτων, προσπαθήσαμε να φέρουμε τον αναγνώστη κοντά στην έρευνα με την παράθεση, σε πολλές περιπτώσεις, των ερεθισμάτων και του υλικού που χρησιμοποιήθηκε για τα πειράματα αυτά μέσα από φωτογραφίες και σκίτσα. Ανακαλύψαμε ότι αυτός ο τρόπος τον βοηθά πάρα πολύ να κρίνει με έναν ολοκληρωμένο τρόπο τα συμπεράσματα που εξάγονται από τη δουλειά μας. Τα κεφάλαια του βιβλίου διαφέρουν ως προς τη συνθετότητα και τη δυσκολία ανάλογα με τη δυσκολία που παρουσιάζει η υπάρχουσα βιβλιογραφία στο αντικείμενο που διαπραγματεύεται το καθένα. Έτσι, ίσως να χρειάζεται περισσότερη προσπάθεια να κατανοηθούν κάποιες από τις έννοιες που παρουσιάζονται σε μερικά από τα κεφάλαια. Καθώς αυτή η διαφορικότητα αντανακλά την πραγματικότητα, αισθανόμαστε άνετα με αυτό και ελπίζουμε το ίδιο και ο αναγνώστης. Τα συναισθήματα παρουσιάζουν ενδιαφέρον και όλοι μας αναρωτιόμαστε και διατηρούμε ο καθένας τις δικές του θεωρίες σχετικά με αυτά. Στο τέλος, όμως, τα αξιόπιστα δεδομένα μάς επιτρέπουν να αξιολογήσουμε τόσο τις απλοϊκές όσο και τις επιστημονικές θεωρίες για το συναίσθημα. 14