Πανεπιστήμιο Πατρών Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Τμήμα Φιλοσοφίας

Transcript

1 Πανεπιστήμιο Πατρών Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Τμήμα Φιλοσοφίας Μεταπτυχιακή εργασία Θέμα: «Παιδεία και Πολιτική στον νεοπλατωνικό Πρόκλο» Επιβλέποντες Καθηγητές: κ. Χρήστος Αθ. Τερέζης, κα. Ελένη Περδικούρη, κ. Ιωάννης Καλογεράκος Ονοματεπώνυμο φοιτήτριας: Αγγελοπούλου Παναγιώτα Α.Μ. 11 Πάτρα 2012

2 Περιεχόμενα Πρόλογος.σελ. 4 Εισαγωγή...σελ.5 1. Κεφάλαιο 1: Η πρόθεση του έργου της Πολιτείας του Πλάτωνα, σύμφωνα με τα σχόλια του Πρόκλου σελ Οι απόψεις των σχολιαστών για τον σκοπό της Πολιτείας, σύμφωνα με τον Πρόκλο σελ Η άποψη του Πρόκλου για την πρόθεση του έργου της Πολιτείας σελ Κεφάλαιο 2: Παιδεία σελ Η παιδεία στην Πολιτείαν του Πλάτωνα σύμφωνα με τον σχολιασμό του Πρόκλου-τα θέματα που σχετίζονται με την παιδεία..σελ Ο ρόλος της μίμησης στην παιδεία, σύμφωνα με τα σχόλια του Πρόκλου στην Πολιτείαν του Πλάτωνα..σελ Ο ρόλος της μουσικής στην παιδεία σελ Μύθοι τα σχόλια του Πρόκλου στην κριτική του Πλάτωνα όσον αφορά στους ομηρικούς μύθους για την παιδεία των νέων σελ Η διάκριση του μιμητικού και του ένθεου μέρους των ομηρικών μύθων τα σχόλια του Πρόκλου.. σελ Οι συλλογισμοί και τα σχόλια του Πρόκλου για την θέση του Πλάτωνα όσον αφορά στην κοινή παιδεία ανδρών και γυναικών..σελ Κεφάλαιο 3: Πολιτική σελ Η έννοια της δικαιοσύνης στην Πολιτείαν, σύμφωνα με τα σχόλια του Πρόκλου.σελ. 51 2

3 3.2. Οι συλλογισμοί του Πρόκλου για την τριμερή διάκριση των γενών της πόλης και των μερών της ψυχής στην Πολιτείαν..σελ Η διάκριση των γενών της πόλης και οι αρετές που αντιστοιχούν στο κάθε γένος.σελ Η διάκριση των μερών της ψυχής και οι αρετές που αντιστοιχούν στο κάθε μέρος.σελ Οι μεταβολές των Πολιτευμάτων στην Πολιτείαν, σύμφωνα με τα σχόλια του Πρόκλου..σελ Κεφάλαιο 4: Συμπεράσματα σελ Λεξικό φιλοσοφικών όρων σελ Πίνακες εννοιών.σελ Επίλογος σελ Βιβλιογραφία σελ.120 3

4 Πρόλογος Στο πλαίσιο του προγράμματος μεταπτυχιακών σπουδών του τμήματος Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Πατρών, και ιδιαιτέρως στο πλαίσιο συγκεκριμένου μαθήματος το οποίο σχετιζόταν με την νεοπλατωνική σχολή και τους κυριότερους εκπροσώπους της, μου προσέλκυσε ιδιαίτερα το ενδιαφέρον ένας από τους σημαντικότερους φιλοσόφους τού εν λόγω φιλοσοφικού ρεύματος, ο Πρόκλος ( μ.χ.). Ο νεοπλατωνικός σχολάρχης Πρόκλος συνέβαλε ιδιαιτέρως στην ανάδειξη των βασικότερων θέσεων του ιδρυτή της Ακαδημίας, Πλάτωνα, κατά συστηματικό και αυστηρώς ιεραρχημένο ως προς τις δέουσες επιστημολογικά διαρθρώσεις τρόπο. Η συμβολή του υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική για την εξέλιξη του φιλοσοφικού στοχασμού, αφού ασχολήθηκε και μελέτησε όλους τους κλάδους της φιλοσοφίας, όπως για παράδειγμα της Μεταφυσικής, της Κοσμολογίας, της Οντολογίας, της Γνωσιολογίας και της Ηθικής. Η παρούσα διπλωματική εργασία αποτελεί μία προσπάθεια ανάδειξης βασικών θέσεων του νεοπλατωνικού σχολάρχη Πρόκλου μέσω του έργου του Εις τας Πλάτωνος Πολιτείας υπόμνημα, όσον αφορά στα ιδιαίτερης φιλοσοφικής συμβολής σχόλιά του για δύο από τους πιο κεντρικούς άξονες που παρουσιάζονται στην Πολιτείαν του Πλάτωνα, την παιδεία και την πολιτική, οι οποίοι αποτελούν και το θέμα τής εν λόγω εργασίας. Πρόκειται για ένα θέμα διαχρονικής σημασίας, το οποίο απασχολεί ιδιαιτέρως και τον σύγχρονο στοχασμό. Υπό την επίβλεψη του Καθηγητή κ. Χρήστου Τερέζη, εκπόνησα την παρούσα διπλωματική εργασία, στο πλαίσιο του προγράμματος μεταπτυχιακών σπουδών του τμήματος Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Πατρών. Την εργασία μου συνεπόπτευσαν η Επίκουρη Καθηγήτρια κ. Ελένη Περδικούρη και ο Επίκουρος Καθηγητής κ. Ιωάννης Καλογεράκος. Ευχαριστώ και τους τρεις για την ουσιαστική συμβολή που μού παρείχαν. Αγγελοπούλου Παναγιώτα Πάτρα, Σεπτέμβριος

5 Εισαγωγή Νεοπλατωνισμός Ο «Νεοπλατωνισμός» αποτελεί το τελευταίο φιλοσοφικό ρεύμα στην ιστορία της ελληνικής αρχαιότητας, το οποίο διαφωτίζει διεισδυτικά τον φιλοσοφικό στοχασμό κατά τις διάφορες φάσεις της μακράς ιστορίας του. Σηματοδοτεί μία καινοτόμα χρονική περίοδο για τις θεωρίες του Πλάτωνα, κατά την περίοδο της ύστερης αρχαιότητας 1. Το πνευματικό ρεύμα του Νεοπλατωνισμού σχηματίστηκε στην Αλεξάνδρεια κατά τον 3 ο αιώνα μ.χ. από τον φιλόσοφο Αμμώνιο Σακκά, ο οποίος δίδασκε εκεί. Σημαντικοί μαθητές του ήταν ο Ωριγένης, ο Ερέννιος και ο Λογγίνος. Εξέχων μαθητής του Αμμώνιου Σακκά ήταν ο Πλωτίνος ( μ.χ.), ο οποίος υπήρξε διευθυντής της σχολής που είχε ιδρύσει ο Αμμώνιος στην Αλεξάνδρεια, αλλά επίσης ήταν και εκείνος που συνέβαλε ουσιαστικά στην περαιτέρω ανάπτυξη, συστηματοποίηση και διάδοση της εν λόγω θεωρίας. Μετά τον θάνατο του Πλωτίνου, ακολούθησε η ίδρυση διαφόρων σχολών, με σκοπό την διάδοση των διδασκαλιών του νεοπλατωνικού στοχασμού. Κυριότερες σχολές του νεοπλατωνικού στοχασμού, ήταν η α) Νεοπλατωνική σχολή της Ρώμης με κύριο εκπρόσωπό της τον Πορφύριο, β) η Νεοπλατωνική σχολή της Συρίας με κύριο εκπρόσωπό της τον Ιάμβλιχο, γ) η Νεοπλατωνική σχολή της Περγάμου με κύριο εκπρόσωπο και ιδρυτή της τον Αιδέσιο, ο οποίος ήταν μαθητής του Ιάμβλιχου, δ) η Νεοπλατωνική σχολή της Αλεξάνδρειας με κύρια εκπρόσωπό της την Υπατία και τέλος ε) η Νεοπλατωνική σχολή των Αθηνών με κύριο εκπρόσωπό της τον Πλούταρχο, τον οποίο τον διαδέχθηκε ο Συριανός 2. Ο κυριότερος εκπρόσωπος όλων όμως στην Νεοπλατωνική σχολή των Αθηνών ήταν ο Πρόκλος ( μ.χ.). Διάδοχοι του Πρόκλου ήταν ο Μαρίνος, ο Ισίδωρος και ο Δαμάσκιος. Μαθητής του Δαμάσκιου υπήρξε ο Σιμπλίκιος, γνωστός σχολιαστής των αριστοτελικών συγγραμμάτων. «Η εν λόγω σχολή αντιπροσώπευε το εγχείρημα όχι μόνο για ένταξη της θεωρίας στους αρμούς τού πράττειν και του μετασχηματίζειν αλλά και για μία συστηματική ανάσχεση των ενστίκτων ως εκφράσεων ενός παθογενούς ατομισμού και ενός εγωπαθούς

6 φατριασμού, προκειμένου να συγκροτηθεί ό,τι θα χαρακτηρίζαμε ως ηθικόν και πολιτικόν οικουμενισμόν» 3. Οι κυριότερες θεωρητικές αρχές του νεοπλατωνικού στοχασμού, οι οποίες διαμορφώθηκαν, αλλά ωστόσο έλαβαν και ορισμένες ιδιαίτερες μορφές από τους διαφόρους εκπροσώπους της είναι α) η θεωρία περί του Ενός ή του Αγαθού, β) η σχέση του Εκείθεν με το Εντεύθεν και γ) η θεωρία περί των διαμέσων, δ) το Έν, ο Νους, η Ψυχή και ο αισθητός κόσμος 4. Μία από τις βασικές θεωρητικές παραμέτρους του φιλοσοφικού συστήματος του Νεοπλατωνισμού είναι η ιεραρχική διαίρεση της πραγματικότητας σε τέσσερα επίπεδα: το Έν, τον Νου, την Ψυχή και τον αισθητό κόσμο. Η πρόοδος του Ενός και η δημιουργία των κατώτερων όντων οδεύει σταδιακά στις επόμενες βαθμίδες με μία ολοένα και πιο διευρυμένη απόσταση από το Ένα, το οποίο χορηγεί σε καθολική κλίμακα το φως της αγαθότητάς του. Ο Νους απορρέει από τον Έν και η Ψυχή από τον Νουν 5. Η ψυχή είναι η κοσμική Ψυχή, η οποία δεν εξισώνεται με την ψυχή του ανθρώπου. Όμως η ψυχή του ανθρώπου συμπεριλαμβάνεται μέσα στις δυνάμεις της κοσμικής ψυχής. Οι τρεις αυτές υποστάσεις είναι η αρχή της δημιουργίας του σύμπαντος. Έτσι, το σύμπαν χαρακτηρίζεται από μία αδιάσπαστη ενότητα και συνέχεια. Ο Νεοπλατωνισμός απετέλεσε μία γέφυρα μεταξύ του ριζοσπαστικού, ασκητικού και μυστικιστικού ρεύματος της λαϊκής διανόησης που εξαπλώθηκε κατά τον 3 ο αιώνα μ.χ. στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Πρόκειται για ένα φιλοσοφικό κίνημα που ήκμασε μεν στην Αλεξάνδρεια, αλλά ωστόσο συνάντησε καθολική αποδοχή και στην Ελλάδα. Στην Ανατολή, το εν λόγω φιλοσοφικό ρεύμα, ταυτίστηκε σχεδόν με τον παγανισμό, με συνέπεια να υποστεί διώξεις. Αυτό απετέλεσε αφορμή να κλείσουν οι τελευταίες φιλοσοφικές σχολές με αυτοκρατορικό διάταγμα. Στο Βυζάντιο κατά τον 11 ο αιώνα σημειώθηκε αναβίωση των νεοπλατωνικών αντιλήψεων σε χριστιανικό πλαίσιο με εκπροσώπους αρχικά τον Μιχαήλ Ψελλό και αργότερα τον Γεώργιο Γεμιστό Πλήθωνα. Η νεοπλατωνική σκέψη συνεχίστηκε στην μεσαιωνική και νεότερη φιλοσοφία, αφού η επιρροή της αντανακλάται στην 3 Xρ. Τερέζης, Πλάτων- Αριστοτέλης: Προς μία συμφιλίωση, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, 2011, σελ Βλ. Όπου ανωτέρω, ενδεικτικά σελ. 68,73, 81, Stanford Encyclopedia of Philosophy 6

7 αναγεννησιακή φιλοσοφία της Ακαδημίας της Φλωρεντίας, του Μαρσίλιο Φιτσίνο και του Πίκο ντελά Μιραντόλα 6. «Αν επιχειρήσει ωστόσο ο ειδικός ερευνητής της εν λόγω περιόδου να παρουσιάσει σε ένα ενιαία διαρθρωμένο σύστημα τις φιλοσοφικές θεωρίες του Νεοπλατωνισμού, θα αντιμετωπίσει ιδιαίτερες δυσκολίες, εκ του ότι οι εκπρόσωποι του εξακτινώνονται χωροταξικά, τόσο στην Αθήνα όσο και στην Αλεξάνδρεια καθώς και σε άλλα πνευματικά κέντρα της Ανατολής, με διαφορετικές εν πολλοίς ή εν μέρει μεταξύ τους θεωρητικές αφορμές, εκτιμήσεις και προσανατολισμούς.» 7 Ο βίος και το έργο του Πρόκλου Ο Πρόκλος ήταν ένας από τους σημαντικότερους στοχαστές και εκπροσώπους της νεοπλατωνικής φιλοσοφίας. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη ( μ.χ.), υιός πλούσιας οικογένειας με υψηλή κοινωνική θέση. Σπούδασε ρητορική, φιλοσοφία και μαθηματικά. Δάσκαλοί του υπήρξαν ο Ολυμπιόδωρος και ο μαθηματικός Ήρωνας. Μέχρι τον θάνατό του, ήταν διευθυντής της Πλατωνικής Ακαδημίας στην Αθήνα, που, ως γνωστό έκλεισε ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός με διάταγμα που απαγόρευε τη διδασκαλία της φιλοσοφίας. Ήταν συγγραφέας πολλών και περίφημων σχολίων σε ορισμένα από τα έργα του Πλάτωνα, όπως: Αλκιβιάδης Α, Παρμενίδης, Κρατύλος, Τίμαιος και Πολιτεία. Έγραψε επίσης πολλά θεωρητικά έργα, όπως Στοιχείωσις θεολογική, 8 στο οποίο πραγματεύεται τη μεταφυσική διάρθρωση του Όντος και το Εις την Πλάτωνος θεολογίαν, στο οποίο γίνεται μία συστηματοποιημένη καταγραφή των διαλόγων του Πλάτωνα. Επίσης, έγραψε αρκετούς ύμνους στους αρχαίους θεούς, διότι αναγνώριζε πως, μέσα από τους θρησκευτικούς ύμνους, ο φιλόσοφος εγείρει τη θεϊκή φύση και ανοίγει τον δρόμο προς την τελείωση, και στη συνέχεια τη θέωση. Το φιλοσοφικό σύστημά του, όπως παρουσιάζεται σε αυτά, στηρίζεται αυστηρά, όπως εξάλλου και όλων των άλλων νεοπλατωνιστών, στα κείμενα του Πλάτωνα, για τα οποία ο Πρόκλος πίστευε ότι ήταν θεόπνευστα X. Τερέζης, Πλάτων- Αριστοτέλης: Προς μία συμφιλίωση, σελ Για το έργο του Πρόκλου, βλ. εισαγωγή: Πρόκλου, Στοιχείωσις Θεολογική, (εισαγωγή-μτφ.- σχόλια) E.R. Dodds, Πολύτυπο, Αθήνα

8 Το υπόμνημα Εις το πρώτον των Ευκλείδου Στοιχείων, αποτελεί τη σημαντικότερη ίσως πηγή για την πρώιμη ιστορία της γεωμετρίας των Ελλήνων. Άλλα έργα του είναι Εκ της αυτής Χαλδαϊκής φιλοσοφίας, Περί της των κακών υποστάσεως, Στοιχείωσις Φυσική, Χρηστομάθια, Παράφρασις εις την του Πτολεμαίου Τετράβιβλον, Υπόμνημα εις τα Ησιόδου Έργα και Ημέραι κ.α. Όρισε ένα από τα πιο περίτεχνα συστήματα του νεοπλατωνισμού, το οποίο άσκησε διευρυμένη και σε βάθος χρόνου επιρροή στη δυτική μεσαιωνική φιλοσοφία. Στόχος της εργασίας Στην παρούσα μελέτη θα επιχειρήσουμε να εξετάσουμε την συλλογιστική πορεία της σκέψης του Πρόκλου έτσι όπως διαμορφώνεται στο έργο του Εις τας Πλάτωνος Πολιτείας υπόμνημα, όσον αφορά στις έννοιες της παιδείας και της πολιτικής, έτσι όπως αναλύονται μέσα στο εκτενές υπόμνημά του στην Πολιτείαν του Πλάτωνα. Θα επιλεγούν συγκεκριμένα αποσπάσματα από το εν λόγω υπόμνημα-πραγματεία, τα οποία σχετίζονται με τις έννοιες της παιδείας και της πολιτικής, με απώτερο στόχο να αναδειχθεί η ερμηνεία και τα επιχειρήματα του νεοπλατωνικού σχολάρχη επί του περιεχομένου τους. Μελετώντας τις απόψεις του ιδρυτή της Ακαδημίας όσον αφορά καταρχάς στο θέμα της παιδείας, θα σημειώναμε ότι επιχειρεί να διατυπώσει τις δικές του σκέψεις με πρόσθετους συλλογισμούς, προκειμένου να επιτύχει να κρίνει τις απόψεις που διαμορφώνει ο πνευματικός προπάτοράς του. Όσον αφορά στο θέμα της πολιτικής, ο Πρόκλος αναλαμβάνει να διαμορφώσει μέσω οικείων του συλλογισμών τις σκέψεις του ιδρυτή της Ακαδημίας για το εγχείρημά του να κατασκευάσει το πρότυπο της ιδανικής πολιτείας. Η παρουσία του όρου «παιδεία» θα αντιληφθούμε ότι κατέχει κεντρικό ρόλο στα σχόλια του Πρόκλου, αφού θα παρατηρήσουμε ότι εξειδικεύει κάθε σκέψη του Πλάτωνα, π.χ. για τις απαγορεύσεις, τους όρους και τις προτροπές του όσον αφορά στις θέσεις του για την διαμόρφωση της προσωπικότητας των νέων. «Ο Πλάτων στοχεύει στο να δείξει το πώς οι πολίτες με την ενίσχυση της παιδείας θα κατανοήσουν την αξία των αρετών. Με την επισήμανση αυτή αναγνωρίζει ότι το πολιτικό ζήτημα δεν είναι ανεξάρτητο από το ηθικό, αλλά ευρίσκεται σε αμοιβαία σχέση μαζί του, και 8

9 μάλιστα ότι αναθέτει στον κορυφαίο ίσως θεσμό του, σε αυτόν της παιδείας, να οδηγήσει τους πολίτες στην ηθική καθαρότητα. Θα λέγαμε λοιπόν ότι με την εκπαιδευτική παρέμβαση των ηθικών αξιών δεν παραμένει στο επίπεδο των καθηκοντολογικών προτάσεων και προτροπών, αλλά εντάσσεται συστηματικά σ έναν προγραμματικό σχεδιασμό» 9. Η παρουσία του όρου «πολιτική» θα παρατηρήσουμε ότι κατέχει, επίσης, σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της σκέψης του νεοπλατωνικού σχολάρχη, έχοντας πάντα ως βάση τις θέσεις και τις καινοτομίες τού ιδρυτή της Ακαδημίας. Ωστόσο, είναι σημαντικό να ειπωθεί ότι «η εξειδικευμένη ανάλυση του όρου πολιτική και των γλωσσικών παραγώγων της στα έργα των φιλοσόφων της Νεοπλατωνικής Σχολής είναι ιδιαιτέρως περιορισμένες. Το εν λόγω φαινόμενο δεν είναι τυχαίο και ως εκ τούτου θα αποτελούσε σφάλμα εάν το προσεγγίζαμε υπό το κριτήριο του θεωρητικά συμπτωματικού. Με βάση το δεδομένο ότι ο στοχασμός αντανακλά, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο, την περιρρέουσα πολιτική ατμόσφαιρα, δεν θα ήταν ατυχές εάν συνδέαμε την εν λόγω φειδωλή χρήση με τις πολιτικές και τις κοινωνικές, και γιατί όχι, και με τις οικονομικές συνθήκες της ύστερης ρωμαϊκής περιόδου και των απαρχών της βυζαντινής». 10 Παρά ταύτα, παρατηρούμε ότι ο Πρόκλος διαφοροποιείται εντυπωσιακά από την εν λόγω κατεύθυνση της εποχής του, επιλογή η οποία γίνεται εμφανής σε ένα από τα πιο εκτενή έργα του, δηλαδή στα σχόλιά του στον πλατωνικό διάλογο Πολιτεία. Οι άνθρωποι, μέσω της πολιτικής, ανάγονται σε ένα ανώτερο πολιτιστικό επίπεδο, κατάκτηση η οποία δείχνει ότι έχει γίνει πλήρως αντιληπτή από τον νεοπλατωνικό σχολάρχη, ο οποίος μέσα από τα σχόλιά του φαίνεται ότι αντιλαμβάνεται την πολιτική ως εκείνη την επιστήμη που μπορεί να οδηγεί τους ανθρώπους προς την αρετή. Ωστόσο, θα διαπιστώσουμε ότι ο Πρόκλος, δεν μένει μόνον στις θέσεις του Πλάτωνα για την πολιτική, αλλά διαμορφώνει και τις οικείες του θεωρητικές προσεγγίσεις. Η έννοια της πολιτικής θα παρατηρήσουμε ότι συνδέεται άμεσα με την έννοια της παιδείας κατά την συλλογιστική πορεία του Πρόκλου στην Πολιτείαν του Πλάτωνα, αφού η παιδεία είναι ο θεσμικός και γνωσιολογικός 9 Χ. Τερέζης, Ηλ. Τεμπέλης, «Πρόκλου Προλεγόμενα στην Πολιτεία του Πλάτωνα», σελ.288, στο: Moutsopoulos E., Protopapas-Marneli M. (ed.), The notion of citizenship in ancient Greek philosophy, Academy of Athens, Athens, Όπου ανωτέρω, σελ

10 παράγων που, κατά τη γνώμη του αλλά και κατά τη γνώμη του Πλάτωνα, θα επιτύχει να αναδείξει εκείνους τους ηγέτες οι οποίοι θα είναι ικανοί για την πολιτική και την πολιτιστική ανασυγκρότηση της κοινωνίας 11. Μέσω συγκεκριμένων διαδικασιών, μαθημάτων και εκπαιδευτικών μεθόδων ο Πλάτωνας επιχειρεί να διαμορφώσει το εκπαιδευτικό σύστημα των νέων της εποχής του 4 ου π. Χ. αιώνα. Το εν λόγω εγχείρημα έχει ως απώτερο στόχο, μέσω των μαθημάτων κυρίως της μουσικής και της γυμναστικής αλλά και της γενικότερης αγωγής των νέων, να τους καταστήσει ικανούς να αναλάβουν την εξουσία της πόλης, έχοντας αναπτύξει τις αναγκαίες πνευματικές αλλά και σωματικές ικανότητες, ώστε να ανταποκριθούν άρτια στα επικείμενα καθήκοντά τους. Η μουσική κατέχει δεσπόζουσα θέση στην παιδεία που ευαγγελίζεται ο Πλάτωνας. Αυτό γίνεται αντιληπτό, όπως σχολιάζει ο Πρόκλος, όταν ο Σωκράτης, αν και κατέχει τον τίτλο του πολιτικού, ωστόσο παρεμβαίνει δυναμικά παρουσιάζοντας τις οικείες του απόψεις και θεωρίες περί των ειδών των αρμονιών και των ρυθμών που είναι κατάλληλοι, κατά τη δική του άποψη, για την παιδεία. Ωστόσο, ο νεοπλατωνικός σχολάρχης δεν παραλείπει να τονίσει όχι μόνο την αλληλοσύνδεση των ρόλων του πολιτικού και του μουσικού στο πρόσωπο ενός υψηλών απαιτήσεων και προοπτικών θεσμικού παράγοντα αλλά και τον διακριτό ρόλο τους. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η θέση του Πλάτωνα για κοινή παιδεία ανδρών και γυναικών στην ιδανική Πολιτεία του. Η εν λόγω πρόταση που, για τους περισσότερους σχολιαστές όπως επίσης και για τον Πρόκλο, αποτελεί έμμεση παρακίνηση των γυναικών στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας. Και η εν λόγω παρότρυνση γίνεται όχι απλά ως ένδειξη ηθικής ισοδυναμίας των δύο φύλων, αλλά ως ένδειξη της όσο πιο σωστής πολιτικής συγκρότησης της πολιτείας που επιθυμεί να δημιουργήσει ο Πλάτωνας, ώστε η πόλη να κατακτήσει μέσω της δυναμικής συμμετοχής όλων ανεξαιρέτως των πολιτών, τον ύψιστο στόχο, την ευδαιμονία. Στόχος του Πλάτωνα δηλαδή, σύμφωνα με τα σχόλια του Πρόκλου για την κοινή παιδεία ανδρών και γυναικών, είναι η γενικευμένη προώθηση των 11 Βλ. Χρήστος Τερέζης - Ηλίας Τεμπέλης, «Πρόκλου προλεγόμενα στην Πολιτεία του Πλάτωνος», σελ.293: «Επιχειρώντας, λοιπόν, ο Πρόκλος να συνδέσει την Πολιτική με την Ανθρωπολογία, σημειώνει ότι κατά τον Πλάτωνα ο πολιτικός βίος έχει ως κύρια αναφορά του τον άνθρωπο και κατά την ηθική και κατά την θεωρητική ολοκλήρωσή του. Καταρχάς λοιπόν ο πολιτικός βίος στοχεύει στην κάθαρση του ανθρώπου από τα πάθη και την άλογη συμπεριφορά». 10

11 ανώτατων αρεταϊκών καταστάσεων στην πόλη. «Στο πλαίσιο της θεωρίας του ο Πρόκλος, θα ενατενίσει την πολιτεία των οντολογικών αρχετύπων και τον ένα και ανώτατο πολιτικό του σύμπαντος κόσμου. Ο Πρόκλος ωστόσο διατυπώνει και την ακόλουθη δέσμευση: δεν ανήκει στην αρμοδιότητα ή στις δυνατότητες του οιουδήποτε να αποκτήσει την θεωρία του παραδείγματος της αρίστης πολιτείας και του δημιουργού του σύμπαντος. Κατά την εκτίμησή του, μια τέτοια θεωρία μπορεί να κατακτήσει μόνο το άτομο εκείνο που θα έχει συγκροτήσει στο εσωτερικό του ή θα έχει δυναμικά υιοθετήσει τους όρους της ορθής πολιτείας» 12. Ευρισκόμεθα ενώπιον ενός αυστηρά κανονιστικού ηθικού και πολιτικού παραδείγματος, στοιχεία του οποίου θα επιχειρήσουμε να αναδείξουμε στην συνέχεια, επικεντρώνοντας παράλληλα την προσοχή μας και στο εννοιολογικό υλικό που χρησιμοποιεί ο Πρόκλος, το οποίο είναι ιδιαίτερα εμπλουτισμένο και με νοηματικές και σημασιολογικές αποχρώσεις. 12. Χ. Τερέζης, Ηλ. Τεμπέλης, «Πρόκλου Προλεγόμενα στην Πολιτεία του Πλάτωνα», σελ

12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η πρόθεση του έργου της Πολιτείας του Πλάτωνα, σύμφωνα με τα σχόλια του Πρόκλου 1.1. Οι απόψεις των σχολιαστών για τον σκοπό της Πολιτείας του Πλάτωνα, σύμφωνα με τον Πρόκλο Ο Πρόκλος θεωρεί ότι ο εκάστοτε αναγνώστης της Πολιτείας οφείλει κατά την συστηματική μελέτη της να έχει διαπιστώσει τα βασικά θέματά της, προκειμένου να προβεί σε έγκυρες επιστημονικές αποτιμήσεις. Ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος ιεραρχεί τα θέματα της Πολιτείας ως εξής: το πρώτο θέμα αφορά στον σκοπό της Πολιτείας, το δεύτερο αφορά στη μορφή των λόγων στην οποία στηρίχθηκε ο Πλάτωνας για να δομήσει το έργο του, το τρίτο θέμα αφορά στην εκφραστική ύλη καθαυτή των λόγων, δηλαδή στις εξωτερικές περιστάσεις, το τέταρτο θέμα της Πολιτείας αφορά στα πολιτεύματα και στον τρόπο με τον οποίο ο Πλάτωνας τα διαιρεί και τα ιεραρχεί μεταξύ τους, το πέμπτο θέμα αναφέρεται στο ορθολογικό πολίτευμα ξεχωρίζοντάς το από τις παθολογικές μορφές πολιτευμάτων, το έκτο θέμα αφορά στους τρόπους με τους οποίους εξετάζει ο Πλάτωνας το πολίτευμα το οποίο είναι άριστο για τον ίδιον και το έβδομο αφορά στην αλληλουχία των ιδεών που διατρέχει το σύγγραμμα. Αρχικά, ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος εκθέτει τις απόψεις διαφόρων στοχαστών και ερμηνευτών, σχετικά με το σκοπό της Πολιτείας του Πλάτωνα, διαχωρίζοντάς τους σε δύο ομάδες: α) Η μεν πρώτη ομάδα έχει υποστηρίξει με ιδιαίτερο σθένος ότι πρόθεση του έργου της Πολιτείας είναι να αναπτύξει τα περί δικαιοσύνης, αφού πρωταρχικό ζήτημα είναι «να εξετασθεί ποιο είναι το δίκαιο και ποιος είναι ο δίκαιος άνθρωπος». 13 Ακόμα, υποστηρίζουν ότι και οι στοχασμοί που αφορούν στο πολίτευμα προστέθηκαν με σκοπό να γίνει λόγος περί δικαιοσύνης 14. Σημαντικό 13 Πρόκλος, Εις τας Πλάτωνος Πολιτείας υπόμνημα (Α ), :Η αναφορά δηλαδή γίνεται τόσο στην αφηρημένη έννοια όσο και στον συγκεκριμένο φορέα της. Άρα, το ρεαλιστικό στοιχείο δεν υπονομεύεται. 14 Βλ. Χρήστος Τερέζης - Ηλίας Τεμπέλης, «Πρόκλου προλεγόμενα στην Πολιτεία του Πλάτωνος», σελ.292. «Σύμφωνα μάλιστα με τις πολιτικές και ανθρωπολογικές προθεωρήσεις του Πλάτωνος, τις οποίες αποδέχεται ρητά ο Πρόκλος, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι: α) Η δικαιοσύνη ανταποκρίνεται στην φύση του ανθρώπου, η οποία είναι πολιτική, β) είναι ο πιο ουσιαστικός 12

13 επιχείρημα για τους εν λόγω σχολιαστές επί του οποίου στηρίχθηκαν και εξέθεσαν την ανωτέρω άποψη, απετέλεσε και το γεγονός, ότι και ο ίδιος ο Σωκράτης αρκετές φορές έχει τονίσει ότι σκοπός της διερεύνησής του είναι η δικαιοσύνη. β) Η δεύτερη ομάδα ερμηνευτών θεωρεί ως σωστό να συνδέσει την πρόθεση με το πολίτευμα, αλλά ότι ωστόσο προηγείται ο λόγος περί δικαιοσύνης. Μάλιστα επικαλούνται ότι ακόμα και ο τίτλος του συγγράμματος δηλώνει το περιεχόμενό του, που είναι αρχαιότατος. Με αυτήν την ομάδα σχολιαστών φαίνεται να συμφωνεί αρχικά και ο Πρόκλος, κάτι το οποίο παρατηρούμε όταν αναφέρει διάφορα έργα του Πλάτωνα στα οποία, κατά τον ίδιο, η ονομασία τους αποδίδει και το περιεχόμενό τους, όπως για παράδειγμα στον Σοφιστή όπου ο Πλάτωνας έδωσε την συγκεκριμένη ονομασία, επειδή αυτό που εξέταζε στον εν λόγω διάλογο ήταν ο σοφιστής. Έτσι, ο Πρόκλος οδηγείται στο συμπέρασμα ότι «ο τίτλος της παρούσας πραγματείας, που είναι η Πολιτεία, δηλώνει καθαρότατα ότι αυτό είναι το πρωταρχικό διερευνώμενο ζήτημα, εφόσον οι τίτλοι που προκύπτουν από την πραγματική βάση του περιεχομένου και όχι από παρεμπίπτοντα γεγονότα προέρχονται από το πρωταρχικό διερευνώμενο αντικείμενο των διαλόγων» 15. Ικανά στοιχεία απόδειξης, όπως αναφέρει επίσης, είναι α) ότι ο τίτλος είναι αρχαίος και όχι πλαστός, όπως συμβαίνει με έργα στα οποία ο τίτλος δόθηκε σε μεταγενέστερο χρόνο, β) ο τίτλος αποδίδει το πραγματικό και πρωταρχικό περιεχόμενο και όχι κάτι περιστασιακό, αφού η πρόθεση του έργου είναι σαφής ότι συνδέεται με το πολίτευμα, γ) η εν λόγω ομάδα σχολιαστών επικαλείται τον ίδιο τον Πλάτωνα που στο πέμπτο βιβλίο των Νόμων αναφέρεται στο πρώτο ποιοτικότερο πολίτευμα στο οποίο υπάρχει πλήρης κοινοκτημοσύνη των πάντων και είναι υπόδειγμα του αληθινά θείου πολιτεύματος, τονίζοντας ότι θα ασχοληθεί με τον εν λόγω πολίτευμα σε άλλο έργο του, υπονοώντας την Πολιτείαν. Έτσι, σύμφωνα με αυτή την ομάδα σχολιαστών, «σκοπός της Πολιτείας είναι να δείξει την κοινότητα εκείνη που προσδιορίζεται από μία ενιαία και αμέριστη ευημερία των ανθρώπων που έχουν συγκεντρωθεί για να συνοικίσουν στο πλαίσιό της προς όφελός τους, και όχι μία και μόνη μορφή αρετής απομονωμένης από καθορισμός της πολιτικής κοινότητας και, ως σύνθεση των δύο προηγουμένων, γ) η ατομική και η πολιτική δικαιοσύνη ταυτίζονται». 15 Πρόκλος, Εις τας Πλάτωνος Πολιτείας υπόμνημα (Α ),

14 τις άλλες, όπως διατείνονται ορισμένοι ότι είναι η δικαιοσύνη» 16, και μάλιστα ότι «σκοπός της Πολιτείας δεν είναι άλλος από την περιγραφή του άριστου πολιτεύματος» Η άποψη του Πρόκλου για την πρόθεση του έργου της Πολιτείας Έχοντας εξετάσει λοιπόν τα ανωτέρω, ο Πρόκλος εκφέρει και την δική του άποψη, η οποία δείχνει, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε, ότι είναι συμβιβαστική έναντι και των δύο ομάδων σχολιαστών, αν και όπως είπαμε προηγουμένως στηρίζει κυρίως τα επιχειρήματα της δεύτερης ομάδας σχολιαστών. Κατά τον Πρόκλο, ο Πλάτωνας επιμένει ιδιαίτερα στην επιστημονική ανάλυση της αρετής της δικαιοσύνης. Υποστηρίζει δηλαδή ότι η πρόθεση 18 της Πολιτείας συνδέεται και με το πολίτευμα και με την δικαιοσύνη και μάλιστα ότι αυτά τα δύο δεν γίνεται να διαχωρισθούν, αφού δεν πρόκειται για δύο σκοπούς αλλά για έναν σημειώνοντας: «ό,τι είναι σε μία ψυχή η δικαιοσύνη, τον ίδιο ρόλο διαδραματίζει σε κάθε περίπτωση για την ευνομούμενη πόλη το τέτοιου είδους πολίτευμα». 19 Ο Πλάτωνας λοιπόν, όπως σχολιάζει ο νεοπλατωνικός σχολάρχης, μεταβαίνει από την περί δικαιοσύνης διερεύνηση προς τον περί πολιτεύματος λόγο σαν η εν λόγω μετάβαση να μην γίνεται από ένα πράγμα προς ένα άλλο διαφορετικής φύσεως, αλλά ότι η μετάβαση από το ένα στο άλλο είναι μία μετάβαση ποσοτική και όχι ποιοτική και ότι η διερεύνηση του πολιτεύματος και η διερεύνηση της δικαιοσύνης τελούνται ταυτόχρονα. Το υλικό μπορεί να είναι διαφορετικό, όπως σχολιάζει ο Πρόκλος, όμως η μορφή είναι η ίδια. Η πολιτεία έχει συλλογικά χαρακτηριστικά, ενώ η δικαιοσύνη αναφέρεται στον τρόπο ζωής τού κάθε πολίτη ιδιαιτέρως. Τα είδη του άριστου πολιτεύματος και της πολιτικής δικαιοσύνης, για τα οποία διατυπώνει λόγο ο Πλάτωνας, έχουν μία και μόνη ουσία και βάση, παράμετρος που διαφαίνεται και στο 16 Πρόκλος, Εις τας Πλάτωνος Πολιτείας υπόμνημα (Α ), Πρόκλος, ό. αν., Βλ. Χρήστος Τερέζης - Ηλίας Τεμπέλης, «Πρόκλου προλεγόμενα στην Πολιτεία του Πλάτωνος», σελ.289: «Διευκρινίζοντας τον πρώτο στόχο, ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος αναφέρει ότι ο Πλάτων έχει ως ερευνητικό αντικείμενο να παρουσιάσει τα χαρακτηριστικά της αρίστης πολιτείας. Επιπλέον, ότι στοχεύει να ανιχνεύσει το πώς η εν λόγω πολιτεία συγκροτείται και διά ποίων μέσων οδηγείται στην ολοκλήρωσή της. να ερμηνεύσει δηλαδή την δομή της αι να ανιχνεύσει το ποια είναι εκείνα τα θεσμικά όργανα που θα φέρουν στο προσκήνιο και θα πραγματώσουν τον σκοπό για τον οποίο ιδρύεται». 19 Πρόκλος, Εις τας Πλάτωνος Πολιτείας υπόμνημα (Α ),

15 ένατο βιβλίο της Πολιτείας, όταν «ονομάζει πολίτευμα την δικαιοσύνη που υπάρχει στο εσωτερικό του κάθε ανθρώπου». 20 Αυτό στηρίζεται στη διάκριση των αρετών, όπου η σωφροσύνη χαρακτηρίζει την ηθική αρετή, η δικαιοσύνη την πολιτική αρετή, η ανδρεία την καθαρτική αρετή και η φρόνηση της θεωρητική αρετή. Από την εν λόγω διάκριση και αντιστοίχηση των αρετών ο Πρόκλος συμπεραίνει ότι ο σκοπός της Πολιτείας είναι ένας και σχετίζεται τόσο με την αληθινή δικαιοσύνη όσο και με το άριστο πολίτευμα. Επίσης, ο νεοπλατωνικός σχολάρχης φαίνεται να αποδίδει στην δικαιοσύνη και πολιτικά χαρακτηριστικά. Τέλος, υποστηρίζει ότι τόσο η άριστη πολιτεία όσο και η δικαιοσύνη έχουν ως κύριο χαρακτηριστικό τους τον ορθό λόγο. Μάλιστα υποστηρίζει ότι: «η διερεύνηση πρέπει να αρχίσει από τη δικαιοσύνη, με τη σκέψη ότι αποτελεί το πολίτευμα για τον ένα, και εν συνεχεία να μεταβεί στα σχετικά με το άριστο πολίτευμα, με τη σκέψη ότι αποτελεί τη δικαιοσύνη για τους πολλούς, όπως ακριβώς συμβαίνει με τη μετάβαση από τα μικρά γράμματα στα μεγάλα, σύμφωνα με τις διαπιστώσεις του ιδίου. Η μετάβαση λοιπόν γίνεται από πολίτευμα προς πολίτευμα, από το θεωρούμενο στον ένα προς το θεωρούμενο στους πολλούς, και από δικαιοσύνη προς δικαιοσύνη, από την πιο περιορισμένη προς την πιο έκδηλη». 21 Πρόθεση του Πλάτωνα, όπως σχολιάζει ο Πρόκλος, είναι τόσο το πολίτευμα όσο και η δικαιοσύνη, αφού αυτές οι δύο έννοιες συνδέονται μεταξύ τους αδιάσπαστα, και μάλιστα ανεξάρτητα από τον τίτλο που έχει δώσει ο ιδρυτής της Ακαδημίας στο έργο του Πολιτεία. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο ο Πλάτωνας αναλύει τους σχετικούς λόγους με τη μεταβολή των πολιτευμάτων. Καταλήγει λοιπόν, ο νεοπλατωνικός σχολάρχης, ότι ο τίτλος του συγγράμματος συνάδει προς την περί δικαιοσύνης διερεύνηση, λέγοντας ότι η δικαιοσύνη είναι το πολίτευμα της ψυχής, η οποία ζει σύμφωνα με τον ορθό λόγο. Ουσιαστικά, θα λέγαμε ως συμπέρασμα ότι ο Πρόκλος σημειώνει ότι για τον Πλάτωνα η αρίστη πολιτεία και η δικαιοσύνη ταυτίζονται ως αξίες. Οι τίτλοι, πρέπει λοιπόν, όπως επισημαίνει, να δίδονται με βάση το πιο γνωστό. Και το πιο γνωστό είναι το 20 Πρόκλος, Εις τας Πλάτωνος Πολιτείας υπόμνημα (Α) Πρόκλος, ό. αν.,

16 όνομα του πολιτεύματος παρά της δικαιοσύνης γι αυτό και δικαιολογεί απόλυτα τον τίτλο αυτό. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Παιδεία 2.1. Η παιδεία στην Πολιτείαν του Πλάτωνα σύμφωνα με τον σχολιασμό του Πρόκλου-τα θέματα που σχετίζονται με την παιδεία Ένα από τα σημαντικότερα ζητήματα που απασχόλησαν τον Πλάτωνα, στο έργο του Πολιτεία, είναι η παιδεία καθώς επίσης και καθετί που σχετίζεται με τις λεπτομέρειες του θέματος. Η παιδεία για τον Πλάτωνα, αποτελεί τον μόνο δρόμο που οδηγεί τον άνθρωπο από το πνευματικό σκότος και την αμάθεια, στο ύψιστο σημείο, δηλαδή την επαφή με το Αγαθόν 22. Προορισμός της παιδείας είναι να αποτελέσει τον οδηγό την ηθικής ανάτασης του ατόμου και της πολιτικής αναγέννησης του κοινωνικού συνόλου. Η παιδεία αποτελεί λοιπόν ένα κοινωνικό αγαθό που θα πρέπει να βρίσκεται στην υπηρεσία του κοινωνικού συνόλου με ευθύνη της πολιτείας. Ο Ρουσσώ είχε υποστηρίξει ότι «παρόλο που η Πολιτεία του Πλάτωνα έχει χαρακτηρισθεί ως ένα πολιτικό βιβλίο, ωστόσο αξίζει να τονιστεί ότι είναι και το πιο εκτενές που έχει γραφτεί για την παιδεία» 23. Ο Πλάτωνας θεωρούσε την παιδεία ως τον πιο σημαντικό τομέα για την αρμονική λειτουργία μιας πόλης, τόσο σημαντικό που θεωρούσε ότι, εάν μία πόλη παραμελήσει την παιδεία, τότε όλες οι υπόλοιπες δραστηριότητές της δεν διατηρούν την σημασία τους 24. Εκτός όμως από την Πολιτείαν, όπως ήδη είναι γνωστό η παιδεία αποτέλεσε σημαντικό θέμα και σε άλλα έργα του Πλάτωνα, όπως για παράδειγμα στους Νόμους, όπου χαρακτηριστικά ο ίδιος σημειώνει: «Επομένως, η άποψή μας τώρα μού φαίνεται ότι, δεν θα είναι σύμφωνη με εκείνων που νομίζουν ότι αυτό είναι παιδεία, αλλά ότι παιδεία είναι η διαπαιδαγώγηση προς την αρετή από την παιδική ηλικία, που οδηγεί τον 22 Βλ. Πλάτων, Πολιτεία, 509a: Ο Πλάτωνας δεν δίδει σαφή ερμηνεία για την έννοια του Αγαθού. Ωστόσο, παραθέτει ορισμένους υπαινιγμούς όπως: Αγαθόν είναι α) το είναι και ό,τι διατηρεί το είναι, β) η τάξη, ο κόσμος και η ενότητα που διαπερνά και συνέχει την πολλαπλότητα και γ) ό,τι παρέχει την αλήθεια και την επιστήμη 23 G.H. Sabine, Ιστορία των πολιτικών θεωριών, μτφρ. Κρίσπη Μ., εκδ. Ατλαντίς, Αθήνα, 1961, σελ Βλ. Δεσποτόπουλος Κ.Ι., Πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνα, β εκδ., εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 1980, σελ.115: «Η φάση της παιδείας, που έχει επιδιώξει όχι πια την «ανδρεία» και την «σωφροσύνη», αλλά και τη «φρόνηση» ή «σοφία», αποτελεί, στην αξιολογία της ορθής πολιτείας, την κατ εξοχήν παιδεία». 16

17 πολίτη να επιθυμεί και να αρέσκεται στο να γίνει τέλειος, να γνωρίζει δε να άρχει και να άρχεται με δικαιοσύνη, εκείνη, όμως, την παιδεία που αποβλέπει στον πλούτο ή μία άλλη προς την δύναμη (την ισχύ) ή μία τρίτη ακόμη (που αποβλέπει) στην απόκτηση γνώσεων χωρίς φρόνηση και δικαιοσύνη, (θεωρώ) ότι είναι χυδαία και ανελεύθερη και ότι δεν αξίζει καθόλου να την ονομάζει κάποιος παιδεία». 25 Η εκπαίδευση των νέων στην Πολιτείαν του Πλάτωνα έχει σκοπό όχι μόνο την πνευματική ανάπτυξη των πολιτών, αλλά και την σωματική άσκηση. Ως βασικά μαθήματα της παιδείας των νέων ο Πλάτωνας προβάλλει την μουσική και την γυμναστική. Με αυτό τον τρόπο οι νέοι θα διαμορφώσουν ήθος με γνώμονα πάντα την σωφροσύνη, αλλά και θα διαπλάσσουν υγειές σώμα. «Η εκπαίδευση, κατά τον Πλάτωνα, δεν είναι μεταβίβαση γνώσης στην ψυχή, σαν να τοποθετούσες όραση στους οφθαλμούς των τυφλών. Μοιάζει περισσότερο με το να στρέφει κάποιος τους οφθαλμούς του προς το φως». 26 Τα βασικά ζητήματα που θα εξετάσει ο Πρόκλος και έχουν σχέση με την παιδεία 27 των νέων στην Πολιτείαν του Πλάτωνα, τα κατατάσσει σε δέκα : α) πρώτον, αναφέρεται στον λόγο που ο Πλάτωνας, από την μία, εξορίζει την ποίηση από την ορθή πολιτεία, και, από την άλλη, σε άλλα σημεία τής αποδίδει τιμές που μπορούν να συγκριθούν με τιμές σε θεούς, β) ο εξορισμός της τραγωδίας και της κωμωδίας, οι οποίες, παρόλο που συντελούν στον εξαγνισμό των παθών όπως σημειώνει ο Πρόκλος, ωστόσο ο Αθηναίος διαλεκτικός θεωρεί ότι αποτελούν κίνδυνο για την παιδεία των νέων, γ) ο Πρόκλος θεωρεί ότι ο Πλάτωνας αντιφάσκει, όταν στο ένα έργο του, το Συμπόσιον, επιβάλλει στον Αγάθωνα και τον Αριστοφάνη να παραδεχθούν ότι η κωμωδία και η τραγωδία είναι έργο της ίδιας επιστήμης, ενώ στο έργο του Πολιτεία δεν επιθυμεί να είναι το ίδιο πρόσωπο και των δύο ποιητικών ειδών, υποστηρίζοντας επιπλέον ότι δεν θέλει ούτε καν να έχουν τον ίδιο ηθοποιό, καθώς ο μιμητής δεν είναι ο ίδιος, (Η έννοια της μίμησης, όπως θα επιχειρήσουμε να καταδείξουμε κατωτέρω, κατέχει κεφαλαιώδη θέση και αναλύεται σε διευρυμένο βαθμό από τον Πρόκλο, 25 Πλάτων, Νόμοι, 643e-644a. 26 Πλάτων, Πολιτεία, 518c Βλ., Κ.Ι., Δεσποτόπουλος, Πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνα, β εκδ, σελ. 105: «Η άρθρωση ολικά της παιδείας στην «ορθή πολιτεία» βρίσκεται σε αυστηρή αντιστοιχία προς την πλατωνική θεωρία της «αρετής», με τη «δικαιοσύνη», δηλαδή την ακέραιη ηθική συγκρότηση του ανθρώπου, αποτελεσμένη από το περίφημο τρίπτυχο: σοφία, ανδρεία, σωφροσύνη». 17

18 καθώς αποτελεί σημαντική αιτία επί της οποίας ο Πλάτωνας βασίζει την άποψή του για την μη αποδοχή της ποίησης καθώς επίσης της τραγωδίας και της κωμωδίας στην ιδανική πολιτεία), δ) τέταρτο τίθεται το ζήτημα κατά το οποίο ο Σωκράτης, από τη μία, ισχυρίζεται ότι δεν γνωρίζει τη φύση των συμποτικών αρμονιών και θρηνωδιών που προβάλλονται ως ποιοτικότερες των άλλων για την εκπαίδευση των νέων, και, από την άλλη, επικαλούμενος τον Δάμωνα, εμφανίζεται να δικαιολογεί τις γνώσεις του περί των ειδών των ρυθμών και των αρμονιών που είναι απαραίτητα για την παιδεία των νέων, ε) το πέμπτο ζήτημα αφορά στο ποια είναι κατά τον Πλάτωνα η αληθινή μουσική. Και σε αυτό το σημείο ο Πρόκλος θεωρεί ότι ο Πλάτωνας αντιφάσκει, αφού άλλοτε εντάσσει την ποίηση στη μουσική και άλλοτε την διαχωρίζει από αυτήν, στ) το έκτο ζήτημα αφορά στα γένη των αρμονιών και στα είδη των ρυθμών που είναι χρήσιμες για την παιδεία των νέων. Κατά τον νεοπλατωνικό φιλόσοφο, ο Σωκράτης δίδει όσον αφορά στο εν λόγω ζήτημα την εντύπωση, ότι αυτά τα αφήνει χωρίς να τα ορίσει, μολονότι απαιτούν προσδιορισμό από μέρους εκείνων που συζητούν περί παιδείας, ζ) το έβδομο ζήτημα αφορά στις αιτίες για τις οποίες οι ποιητές υποπίπτουν σε σφάλματα ενώ οι Μούσες όχι, διάκριση η οποία αποδεικνύει κατά τον Πρόκλο το πόσο άριστος κριτής υπήρξε ο Πλάτωνας επί του θέματος, η) το όγδοο ζήτημα αφορά στα χαρακτηριστικά που πρέπει να έχει ο άριστος ποιητής και στο ποια είναι τα πλεονεκτήματά, κατά το οποία θα κρίνονται οι υπόλοιποι ποιητές θ) το ένατο ζήτημα αφορά στη διερεύνηση του τελικού σκοπού της σωστής ποίησης, διότι είναι απαραίτητο, όπως επεξηγεί ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος η ορθότητα κάθε πράγματος να ανάγεται σε έναν συγκεκριμένο τελικό σκοπό και ανάλογα με την επιτυχία ή την αποτυχία ως προς αυτό να σταθμίζεται ο ορθός ή εσφαλμένος χαρακτήρας κάθε εγχειρήματος και ι) το δέκατο ζήτημα αφορά στο να εξετάσει ποιος είναι ο εντός του σύμπαντος ποιητής, στον οποίο αποβλέποντας και ο ποιητής τού εδώ κόσμου θα κατακτήσει τον οικείο του σκοπό, διότι, όπως σχολιάζει και ο Πρόκλος δεν υπάρχει κανένα αληθινό αγαθό το οποίο στις αρχικές παρουσίες του να μη βρίσκεται στην ολότητα παρά στη μερικότητα. Ωστόσο, από τα ανωτέρω θέματα πρόκειται να αναπτύξω τα σχόλια του Πρόκλου για: τον εξορισμό της ποίησης του Ομήρου από την ορθή πολιτεία, τον εξορισμό της τραγωδίας και της κωμωδίας από την ιδανική 18

19 πολιτεία εξαιτίας του μιμητικού χαρακτήρα τους, τον ρόλο των μύθων στην παιδεία των νέων, αλλά και τον ρόλο της μουσικής μέσω των ρυθμών και των αρμονιών που αποδέχεται ο Σωκράτης ως κατάλληλες για την παιδεία των νέων στην ορθή πολιτεία Ο ρόλος της μίμησης στην παιδεία, σύμφωνα με τα σχόλια του Πρόκλου στην Πολιτεία του Πλάτωνα Κατά τον Πρόκλο, παρόλο που ο Πλάτωνας αναγνωρίζει την ποίηση συνολικά ως παιδευτικό παράγοντα και ιδιαίτερα η ποίηση του Ομήρου εθεωρείτο από τους περισσότερους εκείνης της εποχής ως παιδευτικό εγχειρίδιο, ωστόσο φαίνεται ότι αμφιβάλλει για το εάν η ύπαρξη συγκεκριμένων ειδών της ποίησης στην πόλη είναι θετικοί παράγοντες, όπως για παράδειγμα η ποίηση του Ομήρου, στην οποία ασκεί έντονη κριτική. Σημαντικός λόγος της αμφιβολίας του Πλάτωνα για την παιδευτική αξία ή όχι της ποίησης διαδραμάτισε ο ρόλος της μίμησης 28, αλλά και ο ρόλος των μύθων (που θα παραθέσουμε σε επόμενο υποκεφάλαιο). Ο Πλάτωνας, εκτός από τον όρο «μίμηση», έχει χρησιμοποιήσει και άλλους συνώνυμους όρους, όπως «μέθεξις, ομοίωσις και παραπλησία». 29 Η κριτική του στρέφεται κυρίως στην ποίηση συγκεκριμένων προσώπων, όπως του Ομήρου και σε ελάσσονα βαθμό του Ησιόδου. Οι λόγοι για τους οποίους ασκεί κριτική στον Όμηρο κυρίως είναι η χρήση της μίμησης και των μύθων, στοιχεία που αποτελούν ανασταλτικούς παράγοντες για την παιδεία των νέων, έτσι όπως την επιθυμεί ο Πλάτωνας στην ιδανική πολιτεία του. Εκκινώντας λοιπόν, θα παραθέσουμε τους λόγους, έτσι όπως τούς παρουσιάζει ο Πρόκλος, οι οποίοι οδήγησαν τον Πλάτωνα στην κριτική της 28 Βλ. Julia Annas, Εισαγωγή στην Πολιτεία του Πλάτωνα, μτφρ. Γραμμένου Χ., επιμ. Ζαφειρόπουλος Χ.-Μπουρλάκης Π., εκδ. Καλέντης, Αθήνα, 2006, σελ. 125: «Εκείνο που απεχθάνεται ο Πλάτων είναι ότι κατά τη μίμηση μπαίνω στη θέση κάποιου άλλου. Ο Πλάτων πιστεύει ότι αυτό είναι επικίνδυνο και ηθικά αμφίβολο και θεωρώ ότι θα υποστήριζε την θέση αυτή ακόμη και αν το προς μίμηση πρόσωπο ήταν υπαρκτό και όχι πλάσμα της φαντασίας. Δεν ενδιαφέρεται για τους κινδύνους που ελοχεύουν όταν η ζωή μιμείται την τέχνη, αλλά για ό,τι συμβαίνει όταν ταυτίζομαι με κάποιο άλλο πρόσωπο. Η μίμηση φανταστικών προσώπων είναι επικίνδυνη μόνο επειδή η μυθοπλασία είναι το σύνηθες πλαίσιο όπου αυτό συμβαίνει. Ο προβληματισμός του Πλάτωνα είναι εύλογος, διότι, αν και δεν «μιμούμαστε» συνήθως μεγαλόφωνα, όπως οι αρχαίοι Έλληνες, ωστόσο όταν διαβάζουμε μυθιστορήματα, βιογραφίες και ποίηση παροτρυνόμαστε να «ταυτισθούμε» με τα πρόσωπα και αυτό ακριβώς είναι ο στόχος της κριτικής του». 29 M.C., Beardsley, Ιστορία των αισθητικών θεωριών, μτφρ. Κούρτοβικ Δ.- Χριστοδουλίδης Π., Νεφέλη, Αθήνα, 1989, σελ

20 ποίησης του Ομήρου όπως κυρίως είναι το γεγονός ότι το σύνολο της ποίησης εμπίπτει στην μίμηση 30. Ο Πρόκλος λοιπόν, αναφέρει χαρακτηριστικά ότι η κριτική του Πλάτωνα κατά της μίμησης, οφείλεται σε ορισμένα σφάλματα που αναφαίνονται στην τέλεσή της, όπως: ότι α) η ποίηση μιμείται με ανομοιότητα τα πράγματα στα οποία αφορούν οι λόγοι τους και β) αν και τα μιμούνται με ομοιότητα, ωστόσο επειδή είναι μιμητές πολλών πραγμάτων, οι μιμήσεις τους είναι λογικό να είναι ποικίλες. 31 Σχολιάζοντας ο Πρόκλος, ενισχύει την άποψη του Πλάτωνα λέγοντας ότι όντως τα σφάλματα της μίμησης αναφαίνονται όταν η μίμηση των θεών ή των ηρώων καταλήγει σε ανόμοιες μιμήσεις, 32 χρησιμοποιώντας συναισθηματικά φορτισμένες λέξεις επιχειρώντας να διατυπώσουν πράγματα γι αυτούς που είναι παρά φύση ή έξω από τα νενομισμένα και καταλήγοντας να εξομοιώνουν τους χαρακτήρες των ηρώων με αυτούς των ανθρώπων και να τους ωθούν προς πάθη που είναι ανάξια για ήρωες, όπως η φιλοχρηματία, η αλαζονεία και η ανελευθερία, τα οποία οι νέοι δεν είναι εύκολο να κρίνουν, με αποτελέσμα να διαμορφώνουν την εύπλαστη ψυχή τους με λανθασμένα πρότυπα και ήθη, ενδεχόμενο στο οποίο ασκεί αυστηρή κριτική ο Πλάτωνας. Η ανομοιότητα της μίμησης 33 αποτελεί ιδιαιτέρως αρνητικό στοιχείο, αφού ο μιμητής δεν αποδίδει τα πρέποντα ούτε στους ήρωες ούτε στους θεούς, διότι οι μιμήσεις όπως τελούνται είναι εντελώς ασύμβατες προς τα αντικείμενα της μίμησης λόγω του απρεπούς χαρακτήρα που φαίνεται να οφείλεται στο πρόσχημα της μυθικής αφήγησης. Θεωρεί ότι χρησιμοποιεί εξ ολοκλήρου ψεύδη και αυτό φαίνεται διότι δείχνει τους ήρωες να είναι όπως οι άνθρωποι, ενώ ακόμα και στους μύθους περί θεών ο μιμητής συνηθίζει να χρησιμοποιεί ωραία ψέματα, αφού οι λέξεις που χρησιμοποιεί στους περί θεών μύθους δεν 30 Βλ. Julia Annas, Εισαγωγή στην Πολιτεία του Πλάτωνα, σελ 123: «Ο όρος μίμησις εισάγεται με δεικτικό ορισμό στο χωρίο 392d, όπου ο Πλάτων διακρίνει προσεχτικά την μίμηση από την διήγηση σε ένα χωρίο από την Ιλιάδα. Διήγηση είναι το να λέει ο ποιητής αυτοπροσώπως τι συνέβη. Μίμηση είναι το να εξομοιώνεσαι με το ήθος κάποιου άλλους προσώπου». 31 Πρόκλος, Εις τας Πλάτωνος Πολιτείας υπόμνημα (Α ), Βλ. Stanley Rosen, Plato s Republic, A study, Yale University, USA, 2005, σελ. 357: «Η ποίηση μπορεί να είναι είτε απλή είτε μιμητική. Το πρώτο είδος είναι εκείνο στο οποίο ο ποιητής περιγράφει τους λόγους και τις πράξεις των χαρακτήρων που αφηγείται με τέτοιο τρόπο ώστε να διακρίνεται η φωνή του ποιητή από εκείνον στον οποίο αναφέρεται. Στο μιμητικό είδος ποίησης, ο ποιητής μιμείται σαν να ήταν ο ίδιος ο χαρακτήρας για τον οποίο μιλάει». 33 Βλ. Πλάτων, Πολιτεία, 392d5-393c1: «Η μιμητική ποίηση είναι η συνθετική κατασκευή κατά την οποία ο ποιητής μιμείται ακόμα και την φωνή των χαρακτήρων για τους οποίους διατυπώνει λόγο στο έργο του». 20

21 προσιδιάζουν στους θεούς. Έτσι, ο Πρόκλος, με βάση τους λόγους του Πλάτωνα, συμπεραίνει ότι οι μιμητές δεν είναι σε θέση να αποδώσουν τα πρέποντα έργα στους ήρωες, όπως ανδρεία και σωφροσύνη, ούτε τους λόγους που θα έλεγαν οι ίδιοι, αφού χρησιμοποιούν λόγους που θα έλεγαν οι πολλοί κοινοί άνθρωποι, είτε όταν βλασφημούν τους θεούς είτε όταν κολακεύουν τους ανθρώπους. Από τη μία, χρησιμοποιούν λόγους στους οποίους θα κατέφευγαν οι απλοί άνθρωποι, χωρίς να αποδίδουν την πραγματική ανδρεία των ηρώων, και, από την άλλη, αποδίδουν στους θεούς χαρακτηριστικά και ενέργειες ανθρώπινες, όπως μοιχείες, κλοπές, απάτες, πολέμους, απειλές, αντί να τους αποδίδουν χαρακτηριστικά που πραγματικά τούς προσιδιάζουν, όπως οσιότητα, δικαιοσύνη, απλότητα. Την μίμηση ο Πλάτωνας την κατέκρινε και για έναν ακόμα λόγο, όπως επισημαίνει ο Πρόκλος, ότι δηλαδή οι ποιητές μιμούνται αδιακρίτως με τον ίδιο τρόπο κάθε λογής χαρακτήρα, είτε πρόκειται για δειλούς, ακόλαστους και ανόητους είτε πρόκειται για ανδρείους, σώφρονες και φρόνιμους ανθρώπους 34. Η μιμητική ποίηση 35 μιμείται όλους τους ανθρώπινους χαρακτήρες, είτε καλούς, είτε κακούς, συναμφότερον που προσδίδει στη μίμηση ένα είδος ποικιλομορφίας, το οποίο κατά τον Πλάτωνα δεν προσιδιάζει στον χαρακτήρα και στη μορφή της παιδείας που εκείνος επιθυμεί στην ιδανική πολιτεία του, εφόσον τους απομακρύνει από αγαθούς λόγους και έργα, που αποτελούν τον στόχο του για την παιδεία των νέων. Διότι, όπως υποστηρίζει και συμφωνεί και ο Πρόκλος με τα ανωτέρω, η ψυχή των νέων ευχαριστείται με τις μιμήσεις και ότι, επειδή σε όλους αρέσουν οι μύθοι, τελικά εξαιτίας της επίδρασης που δέχονται από το περιεχόμενό τους, αποκτούν πολύμορφους χαρακτήρες, και έτσι προσκολλώνται σε κάθε τι από το οποίο αντλούν ευχαρίστηση, χωρίς απαραίτητα να αποτελεί κατάλληλο 34 Βλ. K.I. Δεσποτόπουλος, Πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνος, έκδοση β, σελ. 107: «Και αποδοκιμάζεται δριμύτατα η θεατρική τέχνη, που αδίστακτη μιμείται οποιαδήποτε σκηνή της ζωής, την πιο αισχρή έστω, και ανάξια «ελευθέρου» ανθρώπου. Και αποδοκιμάζεται η έλλειψη απλότητας και η εκζήτηση της ποικιλίας στην «αρμονία» και στο «ρυθμό», η προτίμηση του «Μαρσύου» από τον «Απόλλωνα». 35 Βλ. Julia Annas, Εισαγωγή στην Πολιτεία του Πλάτωνα, Σελ. 124: «Ο Πλάτων όμως καθιστά την διάκριση ανάμεσα σε μιμητική και μη μιμητική ποίηση βάση της διάκρισης του ανάμεσα σε καλή και κακή ποίηση, εφ όσον θεωρεί ότι η μίμηση είναι επικίνδυνη και κακή. Κατόπιν, ωστόσο, μας λέει ότι όλες οι τέχνες, όχι μόνον η ποίηση, διακρίνονται σε καλές και κακές, σε είδη τέχνης που διατηρούν και σε είδη τέχνης που υπονομεύουν και κατακερματίζουν το καλό ήθος. Ενδεχομένως και σε αυτές τις περιπτώσεις η εν λόγω διάκριση πρέπει να νοείται ως βασισμένη στην διαφορά ανάμεσα στο να είναι κάτι μιμητικό και στο να μην είναι». 21

22 στοιχείο για την σωστή διαμόρφωση του χαρακτήρα τους. Ο Πρόκλος, ανάγει την αιτία της πολυμορφίας των ποιημάτων στον τρόπο με τον οποίο έχουν ανατραφεί όχι μόνον οι ποιητές αλλά και οι ίδιοι οι θαυμαστές τους, οι οποίοι έχουν και εκείνοι κατεξοχήν πολύμορφο χαρακτήρα, διότι είναι λογικό, όπως λέει, το υποκείμενο του θαυμασμού να εξομοιώνεται με το αντικείμενο και καθετί το οποίο αντλεί ευχαρίστηση να προσκολλάται σε αυτό που την παρέχει 36. Θα πρέπει να θεσπιστούν νόμοι εκπαιδευτικοί 37, όπως σημειώνει ο Πρόκλος, ώστε να προστατευθούν οι νέοι από αυτού του είδους την ποίηση, η οποία ναι μεν είναι ευχάριστη, αλλά είναι βλαβερή για την αρετή τους. Επίσης, προσεκτική πρέπει να είναι και η επιλογή μας ως προς την Μούσα, διότι θα πρέπει να επιλέξουμε, όπως σημειώνει ο Πρόκλος, εκείνη που οδηγεί κατευθείαν στην αρετή. Έτσι, η επιλογή σχετικά με την ποίηση και καθετί που σχετίζεται με την αγωγή των νέων, θα πρέπει να οδηγείται όχι προς εκείνα που ευχαριστούν την νεολαία και την βλάπτουν αλλά προς εκείνα που της χαρίζουν ευταξία ακόμα και αν είναι πιο δύσκολα. Ο Πρόκλος, συνοψίζοντας τις αιτίες για τις οποίες η ποίηση δεν πρέπει να γίνει δεκτή στο πλαίσιο της σωστής παιδείας τονίζει: ότι η μίμηση εκεί που μιμείται αληθινά, όπως για παράδειγμα το πεδίο των ανθρώπων, δημιουργεί ποικιλομορφία, η οποία δεν είναι ωφέλιμη, ενώ επίσης εκεί όπου μιμείται ψευδώς διαμορφώνεται ο μη προσιδιάζων χαρακτήρας της μίμησης. Ο Πρόκλος παρατηρεί ότι Πλάτωνα αν και θεωρεί την ποίηση ως προστατευόμενη των Μουσών, ωστόσο την απομακρύνει από την πολιτεία του. Βέβαια δεν το πράττει ατιμωτικά αλλά την τιμά καταρχάς ως ιερή τέχνη, αφού διαπιστώνει ότι από το εν λόγω είδος ποίησης και την ποικιλομορφία που δημιουργείται ως προς τους χαρακτήρες μπορεί να ωφελήσει ορισμένους, παρά να τους βλάψει. Σε αυτό το σημείο ο Πρόκλος, στηριζόμενος σε όσα μάς παραθέτει ο Πλάτωνας βρίσκει κοινό σημείο 36 Βλ. Julia Annas, Εισαγωγή στην Πολιτεία του Πλάτωνα, Σελ. 125: «Γιατί, όμως, θεωρεί ο Πλάτων επικίνδυνη την μίμηση; Πιστεύει ότι έχει κακές επιπτώσεις στον άνθρωπο που μιμείται ή ερμηνεύει έναν ρόλο, διότι μπορεί να γίνει παρόμοιος ή παρόμοια με το πρόσωπο το οποίο είναι αντικείμενο της μίμησης, διακινδυνεύοντας, επομένως, να γίνει χειρότερος/η από ηθικής απόψεως ή διχασμένη και κατακερματισμένη προσωπικότητα, να γίνει δηλαδή «πολλοί άνθρωποι», αντί για ένας. Οι Φύλακες πρέπει να αγωνίζονται προσηλωμένοι στο να γίνουν ενάρετοι και η μίμηση, εάν επιτραπεί, απειλεί να καταστρέψει αυτόν τον αγώνα». 37 Βλ. Stanley Rosen, Plato s Republic, A study, Σελ 356: Το επιχείρημα του Σωκράτη δεν είναι ισχυρό, σύμφωνα με τον Rosen. Και αυτή την αντίρρησή του την στηρίζει στο εξής αντεπιχείρημα: «θα μπορούσε η πολιτεία να θεσπίσει νόμους για τους μιμητικούς ποιητές, έτσι ώστε να μιμούνται μόνο τους σωστούς και καλούς ανθρώπινους χαρακτήρες». 22

23 επαφής της ποικιλομορφίας της μίμησης και της ποικιλομορφίας των πολιτευμάτων, θέτοντας ως στόχο να μας δείξει το πώς η ποικιλομορφία των χαρακτήρων μπορεί να αποβεί ωφέλιμη για ένα συγκεκριμένο τύπο πολιτεύματος. Υποστηρίζει, λοιπόν, ότι η ποικιλομορφία είναι βλαβερή για την βασιλική και θεϊκή μορφή πολιτεύματος, αλλά είναι ωφέλιμη για την τυραννική μορφή πολιτεύματος. Την εν λόγω εκτίμηση την στηρίζει στο ότι στο τυραννικό πολίτευμα η ποικιλομορφία δεν αφήνει τον κάθε πολίτη να πράττει κατά βούληση μέσα στην χείρονα μορφή ζωής, αλλά εισάγει επιπλέον και την αγωγή που προκύπτει από τη μίμηση των κάθε λογής χαρακτήρων, αυτήν που θέτει από κοινού χωρίς διάκριση και τις ποιοτικότερες και τις χειρότερες ενασχολήσεις. Όμως εφόσον η ποίηση και ειδικά η ποικιλομορφία που προβάλλεται μέσω της μίμησης είναι βλαβερή για το πρωταρχικό πολίτευμα, έτσι όπως το θέτει ο Πλάτωνας, τότε ναι μεν πρέπει να απορριφθεί αλλά πρέπει και να τιμηθεί, εφόσον είναι προστατευόμενη των Μουσών. Παρά ταύτα, όπως διαπιστώνει ο Πρόκλος, ο ιδρυτής της Ακαδημίας, απέπεμψε τις τέχνες γενικά προς τις κατώτερες τάξεις της πολιτείας αλλά την ποίηση σε μίαν άλλα πολιτεία. Και αυτό το έπραξε δικαιολογημένα κατά την άποψη του νεοπλατωνικού σχολάρχη, αφού και ο ίδιος πιστεύει ότι «οι τέχνες χρησιμεύουν ως εργαλείο για τον πολιτικό και για τους άρχοντες, για να διατηρούν τη σειρά τους, να επιβάλλεται υποταγή και να μην προκαλείται διαμάχη με τους σωτήρες της πόλης, αλλά την ποίηση, που είναι μεστή φρονήματος και επαγγέλλεται παιδευτικό ρόλο, δεν είναι δυνατόν να την κατατάξουμε στις τέχνες, για να μην υψώσουμε χωρίς να το καταλάβουμε τείχη απέναντι στους άρχοντες από μέρους των κατώτερων τάξεων της πόλης και καλλιεργήσουμε μια δραστηριότητα εντελώς αντίθετη προς τα καθήκοντα των φυλάκων». 38 Όσον αφορά στην κριτική που ασκεί ο Πλάτωνας στην κωμωδία και την τραγωδία 39, ο Πρόκλος θεωρεί κατά την δική του άποψη ότι είναι 38 Πρόκλος, Εις τας Πλάτωνος Πολιτείας υπόμνημα (Α ), Βλ. Αριστοτέλης, Περί ποιητικής, 149b6: Ο φιλόσοφος Αριστοτέλης στο έργο του Περί ποιητικής, δίδει τον εξής ορισμός της τραγωδίας: «Ἐστὶν οὖν τραγωδία μίμησις πράξεως σπουδαίας καὶ τελείας, μέγεθος ἐχούσης, ἡδυσμένῳ λόγῳ, χωρὶς ἑκάστῳ τῶν εἰδὼν ἐν τοῖς μορίοις, δρώντων καὶ οὐ δι ἀπαγγελίας, δι ἐλέου καὶ φόβου περαίνουσα τὴν τῶν τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν». Η τραγωδία ορίζεται ως μίμηση πράξης σημαντικής και ολοκληρωμένης, η οποία έχει μία συγκεκριμένη διάρκεια, με λόγο ποιητικό, τα μέρη της οποίας διαφέρουν στη φόρμα τους, που παριστάνεται ενεργά και δεν 23

24 παράδοξο, διότι τα εν λόγω είδη της ποίησης προσφέρουν σύμμετρη ικανοποίηση των παθών, ικανοποίηση κατάλληλη για την παιδεία των νέων, θεραπεύοντας έτσι τη βλαβερότητά τους. Ωστόσο, ο Πλάτωνας δεν αποδέχεται τον παιδευτικό ρόλο τους, διότι, όπως αναφέρει ο Πρόκλος, κατά τον ιδρυτή της Ακαδημίας, η τραγωδία και η κωμωδία μιμούνται ποικιλόμορφους χαρακτήρες (ζήτημα για το οποίο έγινε εκτενής λόγος ανωτέρω), οι οποίοι, λόγω της μίμησης εισχωρούν με ευκολία στον νου των ακροατών και αποβαίνουν βλαβερά, διότι είναι κατεξοχήν ξένα για την αγωγή των νέων προς την αρετή. Ο Πρόκλος επιχειρεί να αιτιολογήσει την ανωτέρω άποψη του Πλάτωνα, λέγοντας ότι «η αρετή είναι κάτι απλόμορφο και κατεξοχήν όμοιο με τον θεό, στον οποίο προσιδιάζει με ξεχωριστό τρόπο το ένα. Όποιος λοιπόν γίνεται παρόμοιος με την τέτοιου είδους οντότητα, πρέπει να απομακρύνεται από τη ζωή που είναι αντίθετη προς την απλότητα, ώστε θα χρειαστεί να μείνει καθαρός από κάθε είδος ποικιλομορφίας. Και αν ισχύει αυτό, πρέπει να απομακρύνεται όσο γίνεται έτι περαιτέρω και από όλες τις ενασχολήσεις που τον παρασύρουν προς αυτή όταν είναι νέος και λόγω της νεότητάς του είναι εύπλαστος». 40 Συμπερασματικά, ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος οδηγείται σε ορισμένα συμπεράσματα για την κριτική που ασκεί ο Πλάτωνας στην τραγωδία και την κωμωδία, και φαίνεται βαθμιαία να κατευθύνεται και να συμφωνεί με την άποψη του Πλάτωνα για τα εν λόγω είδη της ποίησης. Ο Πρόκλος διαπιστώνει λοιπόν ότι η τραγωδία και η κωμωδία α) ακούγονται ευχάριστα από τα ώτα των ακροατών, αλλά δεν θα πρέπει οι νέοι να ταυτιστούν απόλυτα μαζί τους, διότι, αντί για κάθαρση των παθών που θα ήταν ωφέλιμο να προκαλέσουν στην ψυχή τους, θα προκαλέσουν έξεις κακές, που θα εξαφανίσουν τα απλόμορφα στοιχεία της ψυχής τους β) τα εν λόγω είδη της ποίησης αποτείνονται σε εκείνο το μέρος της ψυχής που είναι εκτεθειμένο στα πάθη, προκαλώντας ηδονή και λύπη παρασύροντας σε άμετρα πάθη 41 απαγγέλλεται, η οποία προκαλώντας τη συμπάθεια και το φόβο του θεατή, τον αποκαθαίρει από παρόμοια ψυχικά συναισθήματα. 40 Πρόκλος, Εις τας Πλάτωνος Πολιτείας υπόμνημα (Α ), Βλ. Κωνσταντίνα Νασιάκου, «Η παιδεία στον Πλάτωνα», στο: Αραμπατζής Γ. (επιμ.), Πλάτων: Αφιέρωμα στον Δ. Ανδριόπουλο, τ. Α, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα, 2002, Σελ. 321: «Οι φόβοι και οι θρηνολογίες χαλαρώνουν την ακμαιότητα της ψυχής και την ρίχνουν στη δειλία. Δεν είναι καθόλου σωστό, για την ευψυχία των νεαρών φυλάκων να ακούν πως οι Ομηρικοί θεοί και οι ήρωες θρηνολογούσαν, όταν τους έβρισκε κάποια συμφορά. Επίσης, και οι αστείες διηγήσεις καταστρέφουν το ήθος και αναπτύσσουν νωθρότητα στην ψυχή». 24