Συνέντευξη με τον κύριο Μαρκάκη Αριστοτέλη στη Σητεία. ΠΡΩΤΗ ΚΑΣΕΤΑ. Α. Πλευρά

Transcript

1 Συνέντευξη με τον κύριο Μαρκάκη Αριστοτέλη στη Σητεία ΠΡΩΤΗ ΚΑΣΕΤΑ. Α. Πλευρά Είναι 14 Αυγούστου και βρισκόμαστε στη Σητεία μαζί με τον κύριο Αριστοτέλη Μαρκάκη. Κύριε Μαρκάκη, ποια ήταν τα πρώτα ερεθίσματα που σε έκαναν ν ασχοληθείς με τη μουσική; Ήταν ο αδελφός μου ο Χαράλαμπος, ο μεγαλύτερος, ο οποίος είχε ένα βιολί κι έπαιζε και μου άρεσε κι όταν έφυγε να πάει να σπουδάσει στην Ιταλία εγώ έπιασα το βιολί και σιγά-σιγά από δέκα ετών και μετέπειτα παίζω συνέχεια βιολί. Μάθατε από κάποιον να παίζετε μουσική; Είχα από το αυτί μου αποκτήσει την ικανότητα να αντιγράφω και να παίζω με το στόμα μου όλους τους ήχους της μουσικής και όπου έπαιζε μουσική με προσέλκυε φοβερά και γι αυτό άρχισα να παίζω βιολί σιγάσιγά που ήμουνα ο μόνος στο χωριό μου να παίζει βιολί συνέχεια στο γυμνάσιο και μετέπειτα σε όλη τη ζωή μου. Είπαμε από ποια ηλικία; Από δέκα ετών. Τότε που αρχίσατε ν ασχολείστε πώς το αντιμετωπίσανε στο στενό και στο ευρύτερο περιβάλλον, όταν είπατε δηλαδή ότι θέλετε ν ασχοληθείτε με τη μουσική; Πρώτα-πρώτα, εις στο χωριό σχημάτισα μια παρέα και βρισκόμαστε και τραγουδάγαμε τα κρητικά τραγούδια, μαντινιάδες. Μετά είχα ως υπόδειγμα το βασιλιά του βιολιού της Κρήτης, τον Καλογερίδη και έπαιζα όλες τις δαχτυλιές του Καλογερίδη, τις οποίες, βέβαια, αγαπώ και τις οποίες δυστυχώς δεν ακολούθησαν να παίζουν οι μετέπειτα, εκτός ολίγων. 1

2 Άλλοι στην οικογένειά σας υπάρχουν που να χορεύουν, τραγουδούν ή να παίζουν κάποιο όργανο; Μάλιστα. Στην οικογένειά μου ο πρώτος ήτανε ο Χαράλαμπος ο αδελφός μου. Στην δική μου οικογένεια η γυναίκα μου παίζει πιάνο, τα κορίτσια μου παίζουνε πιάνο και κιθάρα, όλοι παίζουμε όργανο και όλοι τραγουδάμε. Διδαχτήκατε κάτι από κάποιον; Ποτέ δεν έμαθα εγώ. Η γυναίκα μου είναι επιστήμων, έχει πάρει δίπλωμα μουσικής και είναι δασκάλα της μουσικής. Θεωρείτε εσείς κάποιον δάσκαλο στο βιολί που παίζετε, για σας υπήρξε κάποιος δάσκαλος; Δεν υπήρξε δάσκαλος, αλλά το πρότυπο του διδασκάλου ήτανε, όπως είπα, ο Καλογερίδης. Άλλα όργανα, παίζετε άλλα όργανα; Παίζω κιθάρα, παίζω μπουζούκι. Το μπουζούκι είναι από τα τελευταία μου και το παίζω σε τόνο ισπανικό και παίζω διφωνίες. Δεν είναι όπως το μπουζούκι που παίζουνε σήμερα στα κέντρα. Εγώ παίζω διφωνίες με το μπουζούκι. Εσείς ζείτε τώρα στην Αμερική. Εκεί τα παιδιά σήμερα, θέλω να μου πείτε, αν μαθαίνουνε όργανα ή τραγούδι ή χορό και πώς τα μαθαίνουνε αυτά και να το συγκρίνετε λίγο με το τι γινότανε παλιά που ήσασταν εδώ στην Κρήτη και τι γίνετε σήμερα; Στην Αμερική τα παιδιά μαθαίνουνε τα περισσότερα μουσική. Στο γυμνάσιο που πηγαίνουνε οι γονείς τους, τους παίρνουνε δασκάλους και τους μαθαίνουνε πιάνο, το περισσότερο. Όλοι παίζουνε πνευστά όργανα, αλλά βιολί δεν συνηθάνε τόσο πολύ όσο παίζουν το πιάνο. Ενώ στην Κρήτη οι περισσότεροι μαθαίνουν βιολί, διότι είναι προσιτό περισσότερο, παρόλο ότι δεν υπήρχε μουσικοί δάσκαλοι. Το παίζουν όλοι μόνοι τους αυτοδίδακτοι. 2

3 Δεν υπάρχει κάποιο παιδί εκεί που να παίζει βιολί παραδοσιακό της Κρήτης; Εσείς μάθατε κάποιο παιδί εκεί; Δεν έμαθα κανένα. Και ο μόνος ο οποίος παίζει στο Κλίβελαντ βιολί από τους τριάντα γιατρούς είμαι εγώ. Δεν υπάρχει κανείς άλλος. Ενώ άλλα όργανα μπορεί να παίζουνε, βιολί δεν παίζει κανείς άλλος απ όσους γνωρίζω. Τον εαυτό σας τον θεωρείτε φυσικά ερασιτέχνη μουσικό, έτσι δεν είναι; Τον εαυτό μου τον θεωρώ έναν από τους καλούς προς τους καλύτερους παίχτες κρητικής μουσικής. Ερασιτεχνικά βέβαια πάντα; Ερασιτεχνικά. Δεν είχατε παίξει ποτέ παλαιότερα επαγγελματικά; Ουδέποτε επαγγελματικά. Θα ήθελα να σας ρωτήσω τώρα μερικά στοιχεία για τη μουσική της ανατολικής Κρήτης, της Σητείας συγκεκριμένα. Κατά τη γνώμη σας ποια είναι τα χαρακτηριστικά που διακρίνουν τη μουσική εδώ του τόπου από τη μουσική άλλων διαμερισμάτων της Κρήτης; Η μουσική της Κρήτης είναι διαφορετική διότι συνοδεύεται πάντοτε με μαντινιάδες, οι οποίες εκφράζουνε ένα νόημα είτε αγάπης, είτε έρωτος, είτε ευτυχίας, είτε δυστυχίας και συνδυάζεται συγχρόνως με την μουσική η οποία δεν είναι μονότονος. Υπάρχουνε πάρα πολλοί ήχοι, πάρα πολλές μελωδίες της κρητικής μουσικής. Αυτό ήθελα να σας ρωτήσω λοιπόν ακριβώς, εσείς ποια τραγούδια από τις μελωδίες αυτές γνωρίζετε και παίζετε; Πέστε μου τίτλους, δηλαδή να μου πείτε παίζω κοντυλιές του λα, του ρε. Παίζω όλες τις κοντυλιές, του λα, του φα, του μι, αλλά εκτός αυτών εγώ έχω βγάλει μόνος μου πέντε πρωτότυπους ήχους, πρωτότυπη μουσική την οποία παίζουν όλοι τώρα οι βιολάτοροι, αλλά ο δημιουργός της μουσικής είμαι εγώ. Το 1935 σ ένα πανηγύρι στους Αρμένους με στειακούς μαθητάς αφήσαμε το γυμνάσιο, πήγαμε εκεί και παίξαμε μια 3

4 καινούρια δαχτυλιά η οποία ήτανε πρωτάκουστος του Αγίου Πνεύματος που εγινότανε το πανηγύρι στους Αρμένους. Να σας ρωτήσω κάτι παρενθετικά, τι εννοείτε όταν λέτε δαχτυλιά; Δαχτυλιά, π.χ. (τραγουδάει) «έλα, έλα, έλα». Αυτή η μουσική η οποία είναι πρωτάκουστος, εγώ την έβγαλα. Με τον όρο δαχτυλιά τι εννοείτε; Δαχτυλιά εννοούμε ένα σκοπό, αυτό είναι σκοπός. Κοντυλιά άμα λέμε; Κοντυλιά είναι το ίδιο, αλλά άλλοι την λένε κοντυλιά, άλλοι την λένε δαχτυλιά. Εσείς θεωρείτε δηλαδή ότι είναι το ίδιο δαχτυλιά και κοντυλιά; Το ίδιο. Τον όρο γύρισμα τον έχετε ακούσει, τον χρησιμοποιείτε; Ναι, τον χρησιμοποιούμε. Τι εννοούμε όταν λέμε γύρισμα; Όταν από ένα είδος μουσικής γυρίζομε πάλι σε μουσική αλλά με διαφορετικό ήχο. Π.χ. (τραγουδάει σκοπό). Αλλάζουμε τη μουσική. Επίσης, να πω για τα γυρίσματα ότι καθένας οργανοπαίχτης έχει τα δικά του γυρίσματα, ουδέποτε ακολουθεί ο ένας τον άλλο ακριβώς και έχει τη δυνατότητα από τη μια να γυρίζει στην άλλη κι αυτή είναι η ποικιλία, η ομορφιά της μουσικής, δεν είναι μονότονος. Εκτός από τις κοντυλιές τι άλλο ξέρετε να παίζετε; Έχω βγάλει ορισμένα τραγούδια όχι πια στο στυλ της μαντινιάδας, αλλά στο στυλ που είναι τραγούδια όπως παίζουνε όλοι οι τραγουδισταί. Κι έχω βγάλει δικά μου τραγούδια. Αυτά τα τραγούδια έχουν σχέση με την Κρήτη; Όχι, έχουν σχέση με τον έρωτα, με την αγάπη, με οτιδήποτε. Τι όργανα χρησιμοποιείτε σ αυτά τα τραγούδια; Ή το μπουζούκι, ή το βιολί, είτε την κιθάρα. 4

5 Έχει γίνει δηλαδή ενορχήστρωση από κανονικό σχήμα μουσικό γι αυτά τα τραγούδια, έντεχνο σχήμα; Όχι, έντεχνο έχει γίνει μόνο ως εξής, εγώ όταν παίζω το βιολί είχα ένα μηχάνημα στο σπίτι μου που έχει τέσσερα track παίζω βιολί, μετά παίζω κιθάρα, μετά τραγουδάω μία φωνή, δεύτερη φωνή. Και τα συνδυάζω συγχρόνως. Α, μάλιστα έχετε τετρακάναλο. Στην περιοχή εδώ, μπορείτε να μου πείτε τι παιζότανε τότε που θυμάστε εσείς, τι τραγούδια εκτός από κοντυλιές τι άλλο παιζότανε εδώ στην περιοχή; Κι αν υπάρχει κάτι που δεν το παίζατε εσείς, αλλά που είχατε ακούσει ότι παιζότανε; Συνήθως εδώ παιζότανε πρώτα τα τραγούδια, μετά χορευτικά και ιδίως ο στειακός χορός, ο οποίος επικρατεί, βέβαια, σ όλη την Κρήτη, αλλά περισσότερο εις το νομό Λασιθίου και εις τη Σητεία, διότι γι αυτό λέγεται και στειακός χορός. Ενώ στα δυτικά μέρη παίζουνε άλλους χορούς, όπως είναι ο συρτός ο χανιώτης και ο πεντοζάλης. Δηλαδή το ρεπερτόριο εδώ στην περιοχή τι περιελάμβανε, εκτός από το στειακό που είπατε και τις κοντυλιές, άλλα τραγούδια; Πεντοζάλη χορεύανε, συρτό αλλά ο πιο συνηθισμένος ήτανε ο στειακός χορός ή τον λέγανε και πηδηχτό ή τον λένε μαλεβιζιώτη. Εσείς οπωσδήποτε τώρα που έρχεστε από την Αμερική, θα έχετε κάποιες παρατηρήσεις σχετικά με το ρεπερτόριο εκείνο αν στο πέρασμα του χρόνου έχει αλλάξει. Έχετε δει αλλαγές; Έχει αλλάξει. Τι έχετε να σημειώσετε; Αλλαγή είναι επειδή παίζουνε πολύ με τη λύρα κατόρθωσαν να βάζουν μέσα διαφορετικούς ήχους και δεν είναι η μουσική η οποία ήτο επί Καλογερίδη, έχει αλλάξει. Τους νέους μουσικούς τους έχετε δει, βλέπετε να χρησιμοποιούν άλλες τεχνικές, πώς τους κρίνετε; 5

6 Όχι, οι περισσότεροι είναι αυτοδίδακτοι. Δεν υπήρχε σχολή, τώρα ίσως υπάρχει σχολή που μαθαίνουνε όργανο, αλλά τότε δεν υπήρχε και οι περισσότεροι ήτανε εξ ακοής. Το βιολί που έχετε το έχετε αγοράσει φυσικά, έχετε ασχοληθεί με κατασκευαστικές ασχολίες; Δεν εκατασκεύασα βιολί, εβρήκα το πρώτο του αδελφού μου, μετά αγόρασα άλλο όταν ήμουνα στην Αθήνα, άλλο όταν ήμουνα στην Αμερική, έχουνε περάσει περίπου πέντε ή έξι βιολιά από το χέρι μου. Τι συμβολίζει για σας το όργανο που παίζετε; Η μεγαλύτερη ευχαρίστησις να παίξω το βιολί και κατορθώνω στις παρέες που ήμεθα να παίξω όλα τα είδη της μουσικής, εκτός βέβαια από τις όπερες τις οποίες δεν μπορώ να παίξω. Είχατε παίξει ποτέ μαζί με άλλους. Πώς παίζατε μάλλον την εποχή εκείνη βιολί εδώ, με τι σχήμα μουσικό παρουσιαζόσασταν σε κόσμο ή σε παρέες; Είχα κατορθώσει να βρω κιθάρα, να συγχρονίσω την κιθάρα με το βιολί και κάποιος πάντοτε είχε ακοπανιαμέντο, συνόδευε το βιολί κι έτσι ήταν πιο όμορφη. Μαζί με μία κιθάρα παίζατε; Μια κιθάρα ή και μαντολίνο. Μαζί παίζατε τρία όργανα. Π.χ. όταν πήγαμε στους Αρμένους να παίξουμε την πρώτη κοντυλιά έπαιζα εγώ βιολί, ένας κιθάρα κι ένας άλλος μαντολίνο και ήτονε σχεδόν ορχήστρα με τα τρία όργανα. Τώρα θα ήθελα να μου πείτε, εδώ στην περιοχή από πότε παίζεται το όργανο το βιολί; Απ ό,τι έχετε διαβάσει ή απ ό,τι έχετε ακούσει. Όχι ο ίδιος, το όργανο στην περιοχή. Το όργανο παίζετε από πολύ παλαιά. Ήτανε ένας, όταν ήμουνα μικρός εγώ, λεγότανε Κιρλίμπας, ο οποίος έπαιζε ωραιότατο βιολί, μετά ήτανε ο Κακουράκης, ο Μανώλης ο Κακουράκης. 6

7 Δηλαδή ποια χρονιά περίπου ο Κιρλίμπας έπαιζε βιολί; Το 1925, 30, 35. Ήτανε ένας τυφλός, ο Γιάννης από το Σταυροχώρι, ο οποίος ήτανε τυφλός εκ γενετής και έπαιζε ωραιότατο βιολί τα ίδια χρόνια. Ποιους άλλους θυμάστε; Θυμάμαι ο Γιάννης ο Δερμιτζάκης, ο οποίος έπαιζε βιολί βέβαια κι αυτός καλό και λύρα συγχρόνως, αλλά και βιολί. Τον Φοραδάρη τον θυμάστε; Όχι, δεν τον θυμάμαι το Φοραδάρη. Ο Καλογερίδης; Ο Καλογερίδης βέβαια έπαιζε. Πότε παρουσιάστηκε στη μουσική της Σητείας ο Καλογερίδης; Ο Καλογερίδης παρουσιάστηκε πριν από το 1930, αλλά τον Καλογερίδη εγώ, όταν υπηρετούσα στρατιώτης στο Ηράκλειο, πήγαινα απέξω από το γραφείο του και σταματούσα ν ακούσω τον Καλογερίδη να παίζει με συνοδεία πιάνου, κάποιος έπαιζε πιάνο. Και ήταν η μεγαλύτερή μου χαρά ν ακούσω τον Καλογερίδη. Πέστε μου, την εποχή εκείνη στη Σητεία παιζότανε βιολί μόνο ή και λύρα; Πριν τον Καλογερίδη θέλω να μου πείτε. Παιζότανε λύρα κι ολιγότερο βιολί. Περισσότερο η λύρα. Η λύρα εκείνη που παιζότανε τότε, μοιάζει με τη σημερινή λύρα; Η λύρα δεν είχε την κατασκευή της λύρας σήμερα, είχε περισσότερα γερακοκούδουνα, για να κάνουνε τον ήχο, τα οποία όταν παίζει κάνει θόρυβο. Αλλά η λύρα η σημερινή είναι λίγο πιο εξελιγμένη σε σχήμα και σε απόδοση. Θυμάστε άλλα ονόματα να μου πείτε τότε στην περιοχή εδώ που παίζανε τα όργανα, όπως είπατε αυτούς τώρα τους προηγούμενους; Εκείνος ο οποίος θυμάμαι και έπαιζε πολύ ήταν ο Μανώλης ο Κακουράκης, ο οποίος ήτανε ράπτης αλλά έπαιζε βιολί. Ο Μηνάς, ένας παπουτσής από το Χαμέζι. Μου διαφεύγει το επίθετό του. 7

8 Έπαιζε βιολί; Βιολί πάρα πολύ καλό. Ήτανε από το Χαμέζι και ήτανε παπουτσής εδώ κι έπαιζε πολύ καλό βιολί. Επίσης έπαιζε ο Μανώλης ο Βιτζεντζάκης, ο οποίος ήτανε απ τα Κρυά. Έπαιζε ο Νίκος ο Πετρουλάκης, ο οποίος έχει τώρα ένα εγγονό οφθαλμίατρο, του Μανώλη ο πεθερός, ο οποίος πέθανε προ ολίγου καιρού, έπαιζε κι αυτός βιολί, οι οποίοι παίζανε στο χωριό και τους οποίους εγώ παρακολουθούσα κι αγαπούσα και με ενθουσιάζανε και ήτανε το παράδειγμα. Είπατε ότι παίζανε περισσότερο λύρα τότε. Στο χωριό μου επαίζανε και λύρα, αλλά οι δύο αυτοί παίζανε βιολί και με ενθουσίαζε περισσότερο το βιολί από τη λύρα. Μετά υπάρχει μια εποχή που επικρατεί το βιολί στη Σητεία; Υπάρχει μια λίγο παρακμή του βιολιού στη Σητεία. Πότε, ποια εποχή; Από την εποχή του 30 και μετέπειτα. Και όσοι παίζουνε βιολί ακόμα από τους παλιούς παίζουνε σχεδόν του Καλογερίδη τις δαχτυλιές. Παίζανε άλλα τότε εκτός από κοντυλιές με το βιολί παίζανε στα πανηγύρια; Παίζανε στα πανηγύρια. Τι παίζανε, τι κομμάτια παίζανε; Όλους τους ήχους, διάφορους για μαντινιάδες για χορούς. Χορευτικά παίζανε; Χορευτικά παίζανε. Τι χορούς παίζανε; Επαίζανε το στειακό που λένε το πηδηχτό, επαίζανε τον πεντοζάλη. Εκτός από τα κρητικά άλλους χορούς; Ταγκό, τέτοια πράγματα; Παίζανε ταγκό, αλλά αυτά τα παίζανε τελευταία, διότι τους θεωρούσανε ότι δεν ήτανε κρητικοί χοροί, τους θεωρούσανε πως ήτανε κολλητοί χοροί και τους αποφεύγανε και μόνο στα τελευταία παίζανε το ταγκό κλπ και 8

9 επειδή ο κόσμος εδώ θεωρεί το αγκάλιασμα με την κοπέλα όχι εξελιγμένο, τους αποφεύγανε και μόνο τελευταία παίζανε μερικά. Για πέστε μου πώς γινόντουσαν τότε τα γλέντια, τι αφορμή έπρεπε να υπάρξει πώς διοργανωνότανε ένα γλέντι; Γινότανε τα πανηγύρια. Σε κάθε χωριό έχει κάποιο άγιο ο οποίος γιορτάζει και γινότανε πανηγύρι. Π.χ. στα Κρυγιά είχαμε τον Άγιο Γεώργιο και μαζευόντανε απ όλη τη Σητεία στα Κρυγιά για να γλεντήσουν. Ερχότανε τώρα δύο ή τρεις ή τέσσερις λυράρηδες. Πού γλεντίζανε σε ποιους χώρους; Στο χωριό, στα Κρυγιά. Στα καφενεία, πού; Στα καφενεία ή στο σχολείο μάλλον, διότι το σχολείο ήτανε το πιο μεγάλο κι επειδή είχε ταβάνι κάτω κι ήταν εύκολο να χορέψουνε το σχολείο χρησιμοποιούσαμε, αλλά ερχότανε διάφοροι οργανοπαίχτες οι οποίοι συνεργάζοντο. Έπαιζε πρώτα ο ένας, μετά έδινε τη θέση του στον άλλο και έτσι ούτε κουραζότανε και συνεχιζότανε. Αυτοί πληρωνόντουσαν που ερχόντουσαν οι οργανοπαίχτες; Ο κόσμος, όταν χόρευε, έπρεπε να φανεί ότι «με χόρεψες πάρε εσύ αμοιβή» και του πετάγανε τα χρήματα, εκεί στη μέση ήτανε και καμιά φορά μαζευότανε πολλά χρήματα κάτω. Υπήρχανε και άλλα γλέντια που γινόντουσαν αυθόρμητα εκτός από το καθιερωμένο στο πανηγύρι; Σε γάμους μπορούσες και σε βαφτίσεις ακόμα. Αλλά σε γάμους γινότανε πάντοτε πανηγύρι και έπρεπε να ρθει κάποιος οργανοπαίχτης να παίξει για να κάνει πλήρη τη διασκέδαση. Άλλο γλέντι μπορούσε να γίνει χωρίς να υπάρχει καμιά τέτοια αιτία, δηλαδή έτσι στα καλά καθούμενα να πούνε κάποιοι θα βάλουμε γλέντι, γινότανε; Μάλιστα, σε κάθε χωριό υπάρχει ένα καφενείο και μαζεύονται μερικοί αυθόρμητα, χωρίς καμία αιτία πηγαίνουνε κι αρχίζουνε και παίζουνε τα 9

10 όργανα και γλεντάνε. Ήταν η μόνη διασκέδαση, διότι δεν υπήρχε ούτε ραδιόφωνο, ούτε τελεβίζιον. Τι νόημα είχανε τα γλέντια λοιπόν; Ήταν η μόνη ευχαρίστηση και η μόνη διασκέδαση. Αφορμές για γνωριμία, έτσι δεν είναι; Ήτανε αφορμή συγκεντρώσεως, γνωριμίας κλπ, διότ,ι ως σας είπα, δεν είχανε άλλη διασκέδαση. Οι γυναίκες και οι άντρες συμμετείχαν ισότιμα στο γλέντι; Περισσότερο οι άντρες, οι γυναίκες ακόμα ήτανε λίγο συνεσταλμένες να συμμετάσχουνε, εκτός αν ήτανε πολύ στενός ο κύκλος που αρχινάγανε και τραγουδάγανε και μάλιστα το θεωρούσανε ότι ήτανε πολύ ωραίες οι φωνές τους. Συμμετείχανε αλλά όχι τόσο πολύ όπως οι άντρες. Τα γλέντια την εποχή εκείνη εκφράζανε διάφορες, οτιδήποτε υπήρχε στο χωριό, αντιθέσεις, πικρίες πολιτικές, ας το πούμε έτσι, διαφορές; Μάλιστα, ήτανε μία ανταλλαγή σκέψεως του καθενός είτε για τον έρωτα είτε για την εκδίκηση, μάλλον αντιζηλία, είτε διότι θέλει να παινέσει κάποιον ή να του πει τα ελαττώματά του και πολλές φορές είχανε διάλογο να λέει ο ένας μία μαντινιάδα να του λέει ο άλλος την απάντηση. Ή καμιά φορά λέγανε ότι θα πούμε μαντινιάδες και όπου τελειώνει η μαντινιάδα πρέπει ν αρχίζει ο άλλος από την ίδια λέξη να λένε μαντινιάδες κι όποιος δεν ανταποκρίνετο έπρεπε να πληρώσει μια μποτίλια κρασί. Πρόστιμο, μάλιστα. Τι θέση είχανε τότε οι καλλιτέχνες, αν όχι εσείς που δεν ξέρω αν είχατε παίξει σε γλέντια, οι καλλιτέχνες που παίζανε εκεί, οι μουσικοί δηλαδή στο γλέντι, πώς τους αντιμετώπιζε ο κόσμος; Ο κόσμος τους αγαπούσε. Τα σεβότανε ή τα θεωρούσε παρακατιανά πρόσωπα; Τους σεβότανε, τους αγαπούσε, τους περιποιότανε, φιλοξενία άφταστη και όταν ερχότανε σε ένα μέρος δεν τον αφήνανε να φύγει και την άλλη 10

11 μέρα, αν δεν τέλειωνε το πανηγύρι, συνέχιζε. Επίσης τους πληρώνανε αρκετά, τους δίνανε την αμοιβή τους. Πού καθόντουσαν όταν παίζανε όργανα, στο γλέντι; Στο γλέντι καθόντουσαν στη μέση στο σχολείο ή στο μέρος εκεί. Καθότανε ένας και είχε είτε την κιθάρα είτε το νταούλι το οποίο χρησιμοποιούσανε. Συμμετείχε ο κόσμος στο τραγούδι ή μόνο στο χορό; Όταν ήτανε στο χορό ήτανε χορός, μετά όταν τελειώνανε, πηγαίνανε σε κάποιου φίλου και γλεντάγανε όλη τη νύχτα. Για πέστε μου κύριε Αριστοτέλη, πώς βλέπετε τα μέσα ενημέρωσης σήμερα, τα κέντρα διασκέδασης, όλα αυτά όπως έχουν διαμορφωθεί; Τελείως διαφορετικά. Τι επιδράσεις έχουνε δηλαδή; Τελείως διαφορετικά. Πρώτα-πρώτα τα κέντρα αυτά είναι επιχειρηματίες, πηγαίνουνε για χρήματα, παρουσιάζουνε ορισμένους καλλιτέχνες, οι οποίοι, βέβαια, έχουνε φήμη και όσο πιο φημισμένος είναι, τόσο προσελκύει περισσότερο κόσμο. Και όσο περισσότερος κόσμος έρχεται, περισσότερα χρήματα. Είναι καλώς διοργανωμένα, με συμμετοχή πολλών οργάνων, όχι μόνο βιολιού, κιθάρας, πιάνου, πνευστών οργάνων κλπ και έτσι είναι πολύ πιο διοργανωμένα, αλλά δεν έχουνε την ίδια ομορφιά κι απλότητα που είχανε τα πρώτα γλέντια που κάναμε. Παίζετε μόνος σας βιολί; Ναι. Για το κέφι σας εννοώ, όχι για ν ασχοληθείτε με κάποιο τραγούδι. Ναι, παίζω μόνος μου. Όταν έφευγα από το χειρουργείο, από το νοσοκομείο, πήγαινα στο σπίτι και άρχιζα κι έπαιζα βιολί και τραγουδούσα. Διότι τραγουδάω και καλά και έπαιζα βιολί και βέβαια όταν έχω τα παιδιά μου και τη γυναίκα μου -ξέρουν όλοι- συμμετέχουν και οι άλλοι. Στο πιάνο η γυναίκα μου, βιολί εγώ και τραγούδι. Και παίζετε και σε παρέες έτσι δεν είναι, βιολί; 11

12 Μάλιστα. Τι διαφορά νιώθετε αν παίζετε μόνος σας; Όταν παίζω μόνος μου, παίζω ό,τι παλιά υπάρχουνε τα οποία δεν ξέρουνε οι άλλοι και όλα τα παλιά τραγούδια που μ αρέσανε τα παίζω στο βιολί. Όταν είμαι σε παρέα παίζω εκείνα που γνωρίζουν όλοι, για να συμμετάσχουν. Προσαρμόζεστε, δηλαδή, με τις ανάγκες της παρέας. Το ρεπερτόριό σας το προσαρμόζετε. Πέστε μου κατά τη γνώμη σας ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά για να πείτε κάποιον καλό καλλιτέχνη. Τι θεωρείτε εσείς ότι πρέπει να έχει αυτός ο άνθρωπος για να του πείτε ότι είσαι καλός καλλιτέχνης; Πρέπει πρώτα να μην κάνει παραφωνίες. Ό,τι ξέρει να παίξει καλά πρέπει να το παίξει, ό,τι δεν ξέρει δεν πρέπει να παίζει διότι καθένας έχει μια ειδικότητα. Π.χ. άλλος έχει καλά να παίζει τους συρτούς, άλλος έχει καλά να παίζει τους μανέδες, άλλος έχει καλά να παίζει τις δαχτυλιές, διάφορες. Για να είναι καλός πρέπει να τα ξέρει όλα, διότι στην παρέα θα του ζητήσει ένας «παίξε μου χασάπικο». Εάν δεν ξέρει να παίζει, δεν μπορεί να πει «δεν ξέρω να παίξω», πρέπει να ξέρει. Αλλά καθένας έχει κάτι που τον τραβάει περισσότερο. Θεωρείτε ότι ο καλός καλλιτέχνης γίνεται ή γεννιέται; Εξελίσσεται. Βλέπετε διαφορές ανάμεσα στους βιολιστές της ανατολικής και της δυτικής Κρήτης; Στην ανατολική Κρήτη είναι οι περισσότεροι για έρωτα τραγούδια και για να εκφράσουνε ό,τι θέλουνε με μαντινιάδες και συγχρόνως μουσική. Στο δυτικό μέρος τραγουδάνε περισσότερα ριζίτικα και στις παρέες τους λένε κάτι τραγούδια που βέβαια είναι του τόπου τους, τοπικά τραγούδια. 12

13 Απ ό,τι θυμάστε υπάρχει κάποιο τραγούδι ή μελωδία στην περιοχή εδώ που να συνδέεται με κάποιο συγκεκριμένο πρόσωπο, αυτό που λέμε επώνυμους σκοπούς; Δηλαδή ο σκοπός του τάδε; Μάλιστα. Όποιος έβγαζε καινούργια δαχτυλιά, καινούργια μουσική, θεωρείτο ότι έπαιρνε και το όνομα. Π.χ. του Λευκάρη τη δαχτυλιά, ή να παίξομε του Κουκουράκη τη δαχτυλιά ή να παίξομε του τάδε την δαχτυλιά, επειδή αυτός την πρωτόβγαλε και την έπαιζε. Κι έτσι έπαιρνε τ όνομά του. Εγώ παρόλο ότι έχω βγάλει τέσσερις δαχτυλιές καινούργιες και ήταν η πρώτη μου το 1935, πεμπτοετής του γυμνασίου, δεν την κατέθεσα ότι είναι του Μαρκάκη η δαχτυλιά, την ελέγαμε όφου, όφου. Πέστε τώρα ποιες είναι αυτές οι τέσσερις δαχτυλιές την επωνυμία τους πέστε την τώρα. Είναι το όφου, όφου, αυτό που τραγούδησα πρωτύτερα (τραγουδάει) «έλα, έλα...». Με βιολί παίζεται αυτό; Ναι, μάλιστα με βιολί. Μία, άλλη; Είναι (τραγουδάει). Αυτή πώς την ονομάζετε; Αυτή την ονομάζω κρυγιανή, γιατί επαίχτηκε στα Κρυγιά για πρώτη φορά. Άλλη; Την άλλη έχω βγάλει στην Αμερική (τραγουδάει). Το όνομά της; Αυτό είναι από το Κλίβελαντ. Και την τέταρτη που είπατε; Είναι η άλλη (τραγουδάει) και παίζω διφωνίες σ αυτήν. Έχει όνομα αυτή, την έχετε ονομάσει; Κι αυτή είναι από το Κλίβελαντ. 13

14 Πώς βλέπετε το βιολί σήμερα, έχει δηλαδή τη διάδοση που είχε παλιότερα στην Κρήτη; Έχει επησέλθει η χρήση της λύρας και το βιολί παρακμάζει. Γιατί έγινε αυτό κατά τη γνώμη σας; Είναι δύο λόγοι. Το βιολί είναι πολύ ακριβότερο ν αγοράσει κανείς. Δεν υπάρχουνε τόσο πολλοί δάσκαλοι, ή μάλλον πρωτεργάτες για να τους μιμηθεί κανείς. Ενώ στη λύρα υπάρχουνε περισσότεροι και έχει δοθεί μία περισσότερη προσοχή στη λύρα κι επειδή υπήρξαν μερικοί καλοί λυράρηδες προσελκύουν τα μικρά παιδιά που θέλουν να μάθουν λύρα, γιατί μιμούνται αυτούς τους ανθρώπους, ενώ εκείνοι που παίζανε καλό βιολί, πεθάνανε, όπως ο Καλογερίδης και τον οποίο δεν μιμούνται πια, παρά όσοι είναι μεγάλοι στην ηλικία οι οποίοι παίζουν τις δαχτυλιές του. Καμιά γυναίκα υπήρχε μουσικός στην περιοχή τότε; Β. Πλευρά Δεν υπήρχε καμιά γυναίκα τότε, εκτός τώρα τελευταία στα δέκα χρόνια έχει μια η οποία παίζει λύρα και τραγουδάει κιόλα. Στην Αμερική; Όχι στην Αμερική, εδώ. Εγώ λέω για την εποχή τη δική σας εδώ στη Σητεία υπήρχανε καθόλου γυναίκες; Όχι δεν υπήρχε, καμία γυναίκα δεν έπαιζε. Δεν εθεωρείτο ότι ήτανε της γυναίκας δουλειά. Επαίζανε μόνο οι άντρες. Τραγουδούσαν τότε τραγούδια που ν απαγορεύεται να συνοδευτούν από μουσικά όργανα, όπως είναι τα ριζίτικα π.χ. στη δυτική Κρήτη; Όχι, δεν υπήρχαν τέτοια. Λοιπόν, εάν θέλετε πέστε εσείς ό,τι άλλο νομίζετε από τη ζωή σας ή από τη δραστηριότητά σας την καλλιτεχνική στην Αμερική αυτή τη στιγμή. Από τα μικρά μου χρόνια που έπαιζα στο χωριό συμμετείχαν όλοι οι χωριανοί και τους εγλεντούσα κάθε βράδυ, αλλά όταν ήμουνα στο 14

15 γυμνάσιο, ήμουνα ο μόνος ο οποίος έπαιζε στο γυμνάσιο της Σητείας βιολί και σε κάθε εκδρομή εγώ ήπρεπε να φέρω το βιολί και συμμετείχαν όλοι οι φίλοι και οι καθηγηταί μαζί. Φεύγοντας από δω πήγα στην Αθήνα, συνέχισα, βέβαια, να παίζω βιολί σε φίλους κλπ. Επιστρατεύτηκα τότε, πήγα στο στρατό και πάντοτε έπαιρνα μαζί μου μια κιθάρα, δεν έπαιρνα βιολί, νόμιζα η κιθάρα είναι πιο εύκολη να την μεταφέρεις. Καθ όλο το χρονικό διάστημα της στρατιωτικής μου ζωής είχα την κιθάρα μαζί μου. Μετά απ αυτό, όταν έφυγα και πήγα στην Αμερική, πήρα πάλι βιολί, πήρα κιθάρα, πήρα μπάντζο, πήρα μπουζούκι. Στην Αμερική εγλέντιζα όλους τους Έλληνες γιατρούς οι οποίοι κάνανε παρέες και μου λέγανε, «Μαρκάκη θα ρθεις στην παρέα, αλλά θα φέρεις και το βιολί ή θα φέρεις την κιθάρα σου ή θα φέρεις το μπουζούκι». Κι έτσι γλετνίζαμε στην Αμερική κι ακόμα. Τους άρεσαν τα κρητικά τραγούδια εκεί. Από ποιες περιοχές ήταν, απ όλες τις περιοχές της Ελλάδας φαντάζομαι θα ήταν; Τι προτιμούσανε; Τους άρεσαν αλλά συνήθως εκεί στα τραγούδια που πηγαίναμε, όλα τα παλιά τραγούδια, όχι μόνο κρητικά, γιατί δεν ήτανε πολλοί από την Κρήτη. Πάντως τα διασκεδάζανε και ιδίως όταν τους έλεγα ορισμένες μαντινιάδες που είναι περίεργες και δηλώνουν κάποιο είτε ενδιαφέρον, είτε κάποια εξυπνάδα, είτε κάποιο λεπτό σόκιν, ή κάποιο σατίρισμα. Για τη δραστηριότητά σας τη δισκογραφική πέστε μας; Περίπου τέσσερις φορές έχω τυπώσει μουσική. Σε όλες τραγουδάω με συνοδεία ή δική μου κιθάρα ή κάποιου άλλου. Και είχα ένα καλό τελευταία, ένα ο οποίος έπαιζε μπουζούκι, ο οποίος λεγότανε Τσιμπίδης κι ένας άλλος Πολίτης -ο Τσιμπίδης εδώ είναι στην Ελλάδα γύρισε- οι οποίοι συνόδευαν δυο κιθάρες ή ένα τύμπανο ή αν είχανε κανένα ντέφι και παίζανε μαζί. Τις περισσότερες τις έχω βγάλει εγώ με το μηχάνημα, το οποίο είχα και το οποίο εκόστιζε προ εικοσαετίας πέντε χιλιάδες δολάρια. Αλλά έχει τέσσερις γραμμές, παίζεις πρώτα ένα όργανο, το βιολί, μετά παίζεις κιθάρα και κάνεις συγχρονισμό της μουσικής, έχεις τ 15

16 ακουστικά και ακούς και παίζεις την κιθάρα. Και επομένως γίνεται κιθάρα και βιολί. Μετά τραγουδάς, πρώτη φωνή και δεύτερη φωνή. Οι περισσότερες μου αυτές είναι έτσι γραμμένες. Και μετά τη δώσατε σε κάποια εταιρία και έκανε αναπαραγωγή; Όχι, έκανα το πρότυπο εγώ και την έδωσα σε κάποια εταιρία η οποία έβγαζε αντίγραφα και έβαζε και το απέξω. Τα αντίγραφα αυτά πού τα διαθέτετε; Εδώ είναι. Δεν είναι εύκολο να πουλήσεις στην Αμερική κρητική μουσική, διότι δεν υπάρχουν πολλοί. Και επίσης στοιχίζει βέβαια πολύ και αυτή που έχω γράψει, η τελευταία είναι ενενήντα πέντε λεπτά, δεν είναι εξήντα. Ενενήντα πέντε λεπτά. Καλώς φτιαγμένη, με φωνές μέσα των κοριτσιών μου που τραγουδάνε πολύ ωραία. Όλες δε οι μαντινιάδες που έχω, ουδεμία έχει ξανακουστεί, είναι πρωτότυπες. Ουδεμία έχει αντιγραφεί από κάποιον άλλο, είναι όλες πρωτότυπες. Έχω βγάλει ολόκληρο βιβλίο... Έχετε δικές σας μαντινάδες, στίχους δικούς σας; Μάλιστα. Επίσης έχω εκδώσει ένα βιβλίο, «Ποιητικόν έπαθλον» και γράφω τις μαντινιάδες όλες στο τέλος, τις οποίες τις έχω βγάλει. Άλλα όλες δικές μου. Ουδεμία παλιά μαντινιάδα. Σύνθεση της μαντινιάδας δική μου, πρωτάκουστη. Έχετε κάτι άλλο να μας πείτε; Ότι στο Ηράκλειο έπαιζα σε κάποιο φίλο μου κάποια από τις ταινίες και μπαίνει κάποιος κύριος μέσα και λέει «ποιος είναι αυτός, αυτός δεν μπορεί να είναι ο Αβυσσηνός, μοιάζει αλλά δεν είναι, ποιος είναι» του λέει «ο κύριος από δω είναι από την Αμερική». Λέει «εγώ είμαι στο ραδιοφωνικό σταθμό στην τηλεόραση, θα μπορείς να ρθεις μαζί μας» και τότε κατόρθωσα, έκανα μια συνέντευξη και πήρα τον Κωστάκη, του Αβυσσηνού το γιο, ο οποίος παίζει κιθάρα κι εγώ έπαιξα λοιπόν τέσσερις, πέντε, έξι φορές στειακό χορό, μαντινιάδες που λέγαμε, διάφορες εποχές και μου έκανε ερωτήσεις για την Αμερική, πώς είναι η μουσική 16

17 κλπ. Λοιπόν έχω κάνει ένα βίντεο που μου το δώρισε τότε. Αυτή είναι η τελευταία μου, στην οποία θ ακούσει τον εαυτό σου μέσα, γιατί παίζουμε περίπου τα ίδια. Εδώ είναι πάλι χοροί, είναι διαφορετικό και εδώ είναι δαχτυλιδιές. Εγώ τις είπα δαχτυλιές και αυτοί τις γράψανε δαχτυλιδιές. Ευχαριστώ πάρα πολύ. Αυτή είναι η βιογραφία μου, την οποία θα σου δώσω. Ήμουνα αξιωματικός, υπηρέτησα εξήντα μήνες, με κόψανε πέντε φορές απ το πανεπιστήμιο. Συμμετείχα στα ΛΟΚ, λόχος ορεινών καταδρομών και σήμερα πέρασε ο Μανώλης ο Πετρουλάκης από δω και λέει «έμαθα ότι είναι ο Αριστοτέλης εδώ πέρα κι έχω μια φωτογραφία από τη μητέρα μου, όταν ήμουνε φοιτητής στην Αθήνα». Επίσης ήμουνα στα ΛΟΚ εδώ, αυτό είναι μονάδες ορεινών καταδρομών. Για όλα αυτά τα ενδιαφέροντα κύριε Μαρκάκη σας ευχαριστούμε πάρα πολύ. Κι εγώ σ ευχαριστώ Μανόλη πάρα πολύ και ένα άλλο πράγμα, νομίζω ότι αυτό που κάνεις είναι υπέροχο, διότι αποθανατίζετε κάτι το οποίο, αν δεν γίνει, θα ξεχνιότανε και θα θαβότανε και η ιστορία δεν θα υπήρχε, που είναι μεγάλη υπόθεση και μεγάλη ιστορικώς αντιγραφή της μουσικής της λύρας με το βιολί. Και πάλι ευχαριστώ. 17