αφιέρωμα 27-28/10/2012

Transcript

1 αφιέρωμα 27-28/10/ ΕΚΑΤΟ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ Α ΒΑΛΚΑΝΙΚΟ ΠΟΛΕΜΟ «Η παράδοση της Θεσσαλονίκης στον ελληνικό στρατό», λιθογραφία του Σωτήρη Χρηστίδη. Η Ανάσταση της Θεσσαλονίκης! Hδιπλή πασχαλιά του 1912, ο σπάνιος δηλαδή συνεορτασμός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου και της Ανάστασης του Κυρίου, πραγματικά έφερε την απελευθέρωση. Αυτό το είχε προφητέψει ο φωτιστής των σκλάβων Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός ( ): «Το ποθούμενο θα έλθει όταν θα ρθουν δυο πασχαλιές μαζί»! Αλλά και η γιορτή του πολιούχου της Θεσσαλονίκης, του Αγίου Δημητρίου, χαρακτηρίζεται και ως Πάσχα του φθινοπώρου. Μάλιστα πιο παλιά οι Θεσσαλονικείς συνήθιζαν να κρατούν και σαρανταήμερη νηστεία, δηλαδή μια κανονική σαρακοστή, που άρχιζε από του Σταυρού στις 14 Σεπτεμβρίου, ημέρα αυστηρής νηστείας. Και ακόμη οι Θεσσαλονικείς τελούσαν τη λατρευτική Μεγάλη Εβδομάδα του Αγίου Δημητρίου, με περιεχόμενο αντίστοιχο της κατανυκτικής Μεγάλης Εβδομάδας του Πάσχα. Δεν ξέρω αν αυτή η Μεγάλη Εβδομάδα του πολιούχου της πόλης συμβόλιζε τα περίπου 500 χρόνια σκλαβιάς στους Οθωμανούς... Πάντως μετά το πέρας της εβδομάδας αυτής ποτέ δεν εύχονταν μεταξύ τους «Χριστός Ανέστη» και ποτέ δεν έβαφαν κόκκινα αυγά. Και να όμως που σ αυτό το Πάσχα του φθινοπώρου του 1912, το οποίο έφερε την Ανάσταση του γένους, ο λαός της Θεσσαλονίκης υποδέχτηκε τους απελευθερωτές του με αγκαλιές και ασπασμούς (δείγμα κι αυτό της Διακαινησίμου, πασχαλινής ευφρόσυνης περιόδου στην οποία έμπαινε ο ελληνισμός) και βέβαια με τον αναστάσιμο πασχαλινό χαιρετισμό Χριστός Ανέστη! «Σήμερον εμείς έχουμε Πάσχα»! «Ανάστασιν έχουμε»! «Χριστός Ανέστη αδελφάκια μας»! έλεγαν, και κάποιοι τους έδιναν και κόκκινα αυγά... Αλλά η Παρασκευή της 26ης Οκτωβρίου του 1912, ανήμερα του πολιούχου της πόλης, έμοιαζε να είναι περισσότερο Μεγάλη Παρασκευή παρά Πάσχα. Και όπως την κανονική Μεγάλη Παρασκευή, με τον Χριστό στον Τάφο και την ελπίδα στον Άδη -«Πού έδυ σου το κάλλος;»- δεν περνά η ώρα για να ξημερώσει μεγάλο Σάββατο και να ακουστεί το πρωί στις εκκλησιές το «Ανάστα ο Θεός...», έτσι και ο Ταξίν πασάς αργοπορούσε να απαντήσει ότι αποδέχεται την άνευ όρων παράδοση της πόλης. Την Παρασκευή 26 Οκτωβρίου του 1912 λοιπόν η χαρμολύπη διακατείχε έντονα τον πληθυσμό της πόλης. Όπως διαβάζουμε σε ενθυμήσεις της εποχής, «Όλοι οι εορτάζοντες τότε ηρώτων ανήσυχοι τον κάθε επισκέπτην των: Τι νέα έχομεν; ενώ μυστικά όλοι εψιθύριζον το μέγα δι ημάς τους Έλληνας χριστιανούς, το μέγα και αλησμόνητον Χριστός Ανέστη»! Επιμέλεια αφιερώματος, συνεντεύξεις, εισαγωγή: Στέλιος Κούκος Συνέντευξη Ευάγγελος Χεκίμογλου Κείμενα Αντώνης Ευ. Κωφού, Βασίλειος Νικόλτσιος

2 34 02 αφιέρωμα ΣΑΒΒΑΤΟ 27/ ΚΥΡΙΑΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Η κατάσταση στην πόλη πριν και Με τον Ευάγγελο Χεκίμογλου, διδάκτορα Οικονομικής Ιστορίας και συγγραφέα, κουβεντιάσαμε για τις ειρηνικές μέ O ι ξεχωριστές γνώσεις του για την ιστορία, τον κόσμο και τη ζωή της πόλης έχουν καταγραφεί με ιδιαίτερη ζωντάνια στα διάφορα βιβλία που έχει γράψει, στα άρθρα που έχει δημοσιεύσει, στις ομιλίες που έχει πραγματοποιήσει, κι έτσι η συνομιλία μαζί του ήταν ιδιαίτερα διαφωτιστική. Οι επιστημονικές έρευνες του Ευάγγελου Χεκίμογλου για την ιστορία της πόλης διεύρυναν τους ορίζοντες των ερευνητών και πλούτισαν τη βιβλιογραφία προς τέρψιν των αναγνωστών. Περισσότερα στη διεύθυνση: ehekimoglou.blogspot.com. Για τη Θεσσαλονίκη η τελευταία 20ετία πριν από την απελευθέρωσή της ήταν μια περίοδος ανάπτυξης. Ποια ήταν τα πιο σημαντικά έργα, δημόσια και ιδιωτικά, που έγιναν στην πόλη και διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα της; Η δημιουργία λιμένος, η πολεοδομική επέκταση προς τα ανατολικά, η εγκατάσταση ηλεκτροκίνητου τροχιόδρομου, ο ηλεκτροφωτισμός μικρού τμήματος της πόλης, η ανέγερση θαυμάσιων κτιρίων και η ίδρυση μικρού αριθμού βιομηχανιών. Υπήρξε μεγάλη αύξηση των εισαγωγών, αλλά είναι παρακινδυνευμένο να κάνουμε λόγο για ανάπτυξη, τουλάχιστον με τη σημερινή έννοια. Η τοπική κοινωνία παρέμεινε μια φτωχή κοινωνία. Ίσως διευρύνθηκε η αστική τάξη, λόγω της διόγκωσης του εμπορίου και της ανόδου των τιμών γης. Πάντως, η μελέτη των τραπεζικών πιστώσεων της περιόδου δεν μαρτυρά κάτι το ιδιαίτερο μέσα στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Ποια ήταν η θέση της πολυεθνικής πόλης μέσα στο πλαίσιο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων, και ποια η σχέση της με τον εμπορικό κόσμο της δυτικής Ευρώπης; Χρησιμοποιώ τον όρο πολυπολιτισμική, που έχει συγκεκριμένο επιστημονικό περιεχόμενο, αντί του περιγραφικού όρου πολυεθνική. Άλλωστε, πολυεθνική με την έννοια που το εννοείτε ήταν ολόκληρη η Οθωμανική αυτοκρατορία. Η Θεσσαλονίκη ήταν ένα σημαντικό εισαγωγικό λιμάνι, από το οποίο περνούσε το ένα έβδομο των οθωμανικών εισαγωγών. Οι εισαγωγές που γίνονταν μέσω της Θεσσαλονίκης δεν απορροφούνταν από τον αστικό πληθυσμό της, αλλά από την αγροτική ενδοχώρα, η οποία «Εκ του ελληνοτουρκικού πολέμου , Η παράδοσις της Θεσσαλονίκης εν Τόπσιν» έκδοση, Δράκου Παπαδημητρίου. έφτανε μέχρι τα Σκόπια και την Κορυτσά. Αυτό το εμπόριο γινόταν από έναν μικρό αριθμό επιχειρήσεων, που αν και είχαν οικογενειακή μορφή, λειτουργούσαν ουσιαστικά ως υποκαταστήματα πολυεθνικών εταιρειών. Οι Αλλατίνι επί παραδείγματι ήταν μια τέτοια οικογένεια, κλάδος της οποίας ασκούσε εμπορικές, βιομηχανικές και πιστωτικές εργασίες στη Θεσσαλονίκη, στηριζόμενος στους άλλους κλάδους της οικογένειας που ήταν εγκατεστημένοι στη Μασσαλία, το Λονδίνο κλπ. Η Θεσσαλονίκη ήταν μία «πύλη» του εισαγωγικού εμπορίου. Οι διάφορες εθνότητες που την κατοικούσαν, και ιδιαίτερα οι μεγαλύτερες - εβραϊκή, τουρκική και ελληνική-, μάλλον ζούσαν σε παράλληλους, μονήρεις βίους, και τα μέλη τους συναγελάζονταν μόνο στις αγορές και στις ευρύτερες εμπορικές συναλλαγές. Αυτό όμως δεν απέχει πολύ από αυτό που πολλοί σήμερα αποκαλούν με κάποιον ρομαντισμό «πολυπολιτισμική Θεσσαλονίκη»; Άλλωστε η κάθε κοινότητα ήθελε μια δική της προοπτική για την πόλη... Δεν διαθέτουμε καμία επιστημονική μελέτη για τον βαθμό επικοινωνίας των κοινοτήτων (όχι εθνοτήτων) που κατοικούσαν στη Θεσσαλονίκη. Αλλά και πάλι, η κοινότητα δεν είναι το κατάλληλο εργαλείο για να αντιληφθούμε τον βαθμό όσμωσης μεταξύ πολιτισμών. Στο επίπεδο της αστικής τάξης, η όσμωση ήταν μεγάλη. Το ίδιο και στο επίπεδο της εργατικής τάξης. Πέρα από την ταξική διάκριση, όμως, υπάρχει και η διάκριση του φύλου. Οι μικροαστικές κατοικίες των μουσουλμάνων ήταν πράγματι απομονωμένες, ώστε οι γυναίκες να είναι απροσπέλαστες. Δεν συνέβαινε όμως το ίδιο και με τους άρρενες μουσουλμάνους. Ακόμη, όλοι οι μουσουλμάνοι (Τούρκοι, Αλβανοί, Κούρδοι, Βόσνιοι, αλλά και Μουμίν/ντονμέδες) δεν ήταν ένα και το αυτό. Τέλος, αν μετρήσουμε τη γεωγραφική διασπορά με επιστημονικό τρόπο, θα δούμε ότι οι κοινότητες δεν ζούσαν απομονωμένες η μία από την άλλη. Υπήρχαν συμπαγέστεροι κεντρικοί πυρήνες γειτονιάς -διαμορφωμένες για ιστορικούς λόγους- και «άκρα» της γειτονιάς, όπου η θρησκευτική σύνθεση ήταν ανάμικτη. Απορρίπτω πάντως κατηγορηματικά ως ανακριβή την εικόνα μιας πόλης τριχοτομημένης. Πώς ήταν η καθημερινή ζωή στη Θεσσαλονίκη πριν την έναρξη των συγκρούσεων; Ο Κλέων Χατζηλάζαρος, εκ των ηγετών της ελληνορθόδοξης κοινότητος, κτηματίας, βιομήχανος και τραπεζίτης, έγραψε τις παραμονές του πολέμου ότι η κατάσταση στη Μακεδονία ήταν τόσο έκρυθμη, ώστε οτιδήποτε μπορούσε να την αλλάξει, όσο κόστος και αν είχε, θα γινόταν ευμενώς δεκτό. Στην ύπαιθρο σημειώνονταν καθημερινά φονικά επεισόδια μεταξύ ορθοδόξων χριστιανών, που είχαν επιλέξει εθνοτική ταυτότητα (π.χ. Έλληνες και Βούλγαροι). Επίσης, οι φατρίες των Νεότουρκων στη Θεσσαλονίκη αλληλοκαταδιώκονταν. Θυμίζω ότι το οθωμανικό κράτος βρισκόταν ήδη από τον Οκτώβριο του 1911 σε εμπόλεμη κατάσταση με την Ιταλία. Ο κόσμος περίμενε πως θα ξεσπάσει πόλεμος; Είχε προετοιμαστεί για κάτι τέτοιο (συγκέντρωση τροφίμων κτλ.); Όσοι είχαν επαφή με τον ευρωπαϊκό Τύπο γνώριζαν ότι ήταν αναπόφευκτη η έκρηξη του βαλκανικού πολέμου. Πρέπει να θυμηθούμε ότι η πλειονότητα των οικογενειών στη Θεσσαλονίκη του 1912 χόρταινε με ψωμί και λαχανικά, ότι όταν κάποιος αρρώσταινε απλώς πέθαινε και ότι ο μέσος όρος ηλικίας ήταν πολύ χαμηλός. Η ανθρώπινη ζωή αντιμετωπιζόταν διαφορετικά. Δεν διαθέτουμε μαρτυρίες για κάποιο είδος πανικού σε ό,τι αφορά τα τρόφιμα. Αλλά δεδομένου ότι η επικοινωνία με τον έξω κόσμο είχε διακοπεί μερικές εβδομάδες πριν από τον πόλεμο, θεωρώ ως βέβαιη την έλλειψη τροφίμων. Το είδος των πηγών που διαθέτουμε δεν μας επιτρέπει να γνωρίζουμε αν υπήρξε πείνα. Οι εφημερίδες δεν παρέχουν ειδήσεις του είδους αυτού, λόγω της λογοκρισίας τόσο επί οθωμανικού όσο και επί ελληνικού καθεστώτος. Πάντως, σε μια δημοσιογραφική μαρτυρία αναφέρεται ότι το παιδί μιας πολυπληθούς οικογένειας που ταξίδευε πάνω σε μια καρότσα πέθανε καθ οδόν και οι γονείς του απλώς το πέταξαν στον δρόμο. Μετά την έναρξη των συγκρούσεων πώς αντέδρασαν οι διάφορες κοινότητες; Για να έχουμε υπόψη μας την κλίμακα, ας θυμηθούμε ότι τόσο το χριστιανικό όσο και το μουσουλμανικό στοιχείο ήταν μειονοτικά και ότι μεγάλο μέρος τους ήταν νεοφερμένοι στην πόλη. Η πλειονότητα του πληθυσμού -πόσο μάλλον των παλαιότερων κατοίκων- ήταν εβραϊκή. Ο γενικός φόβος των Θεσσαλονικέων ήταν οι σφαγές. Οι χριστιανοί φοβούνταν ότι θα τους έσφαζαν οι μουσουλμάνοι, οι μουσουλμάνοι φοβούνταν ότι θα τους έσφαζε ο ελληνικός στρατός, ενώ ο εβραϊκός πληθυσμός κινδύνευε και εκείνος σε περίπτωση ταραχών. Τίποτε από αυτά δεν συνέβη. Οι θρησκευτικοί ηγέτες, ο διοικητής της πόλης Ναζίμ και το προξενικό σώμα κατόρθωσαν να ελέγξουν την κατάσταση. Ο μητροπολίτης Γεννάδιος, αν και ήταν νέος στην πόλη, διαδραμάτισε αναγνωρισμένο ρόλο στην αποτροπή των σφαγών. Κορυφαίος, πάντως, ήταν ο ρόλος του διοικητή του 8ου Σώματος Εφέδρων, στρατηγού Ταχσίν Πασά. Αν προσπαθούσε να αμυνθεί στη γραμμή του Νταούτ Μπαλί - Μπάλτζας (Ωραιοκάστρου - Μελισσοχωρίου), την πόλη θα έπλητταν τα πυρά του ελληνικού στρατού και ο βουλγαρικός στρατός θα χτυπούσε τη γραμμή αυτή εκ των όπισθεν. Οι συνέπειες αποκλείεται να ήταν καλές για τους Θεσσαλονικείς. Παρόλο που οι συγκρούσεις και οι μάχες ήταν κάπως μακριά από τη Θεσσα-

3 ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΣΑΒΒΑΤΟ 27/ ΚΥΡΙΑΚΗ αφιέρωμα μετά την έναρξη του πολέμου ρες της Θεσσαλονίκης αλλά και για τα όσα ακολούθησαν στην πόλη μετά την κήρυξη του Α Βαλκανικού πολέμου λονίκη, είχαμε κάποια διασάλευση της τάξης στην πόλη; Ποια μέτρα έλαβαν οι οθωμανικές αρχές; Οι μαρτυρίες δηλώνουν μεγάλο φόβο και ανησυχία, την οποία ενέτεινε η έλλειψη πληροφόρησης και η φημολογία. Στους δημοσιογράφους δεν επιτρεπόταν η πρόσβαση στο μέτωπο και οι πολεμικοί ανταποκριτές είχαν πληροφόρηση από τις κυβερνητικές ανακοινώσεις και τις ακριτομυθίες των τοπικών στρατιωτικών διοικητών. Θυμίζω ότι δεν ήταν ελληνοτουρκικός, αλλά βαλκανοτουρκικός πόλεμος. Ενδεχόμενη ήττα των Βουλγάρων και των Σέρβων θα είχε καταστρεπτικά αποτελέσματα για τον ελληνικό στρατό και την έκβαση του πολέμου. Υπήρχε κάποια ειδική αντιμετώπιση για τους Έλληνες; Για τους οθωμανούς υπηκόους χριστιανικού θρησκεύματος δεν υπήρχε θέμα περιοριστικών μέτρων. Ένα μέρος των Ελλήνων της Θεσσαλονίκης είχε ταχθεί με την Ιτιχάτ (Ένωση και Πρόοδος) και ένα άλλο με τη «φιλελεύθερη» παράταξη. Τόσο η Ιτιχάτ όσο και οι «φιλελεύθεροι» ήταν Νεότουρκοι. Οι διαφορές τους δεν ήταν τόσο μεγάλες όσο προβάλλονται σήμερα και η συμπαράταξη της ελληνικής πλειοψηφίας με τους «φιλελεύθερους» είχε γίνει για λόγους τακτικής και όχι εξαιτίας διαφορετικής κοσμοθεωρίας. Αν κάποιος χριστιανός κινδύνευε, ήταν διότι δεν υποστήριζε τη νεοτουρκική σωστή φατρία. Σε ό,τι αφορούσε τους έλληνες υπηκόους, οι οποίοι είχαν υποστεί επανειλημμένα μποϊκοτάζ από το 1908, και ειδικά το 1910, είχαν τεθεί υπό την προστασία του ρωσικού προξενείου, η οποία αποδείχθηκε αποτελεσματική. Για να την κάνει αποτελεσματικότερη, ένα ρωσικό πολεμικό είχε αγκυροβολήσει στο λιμάνι. Πάντως, η εμπορική δράση των ελλήνων υπηκόων είχε σταματήσει, δεδομένου ότι ελληνικά εμπορικά πλοία δεν έρχονταν στη Θεσσαλονίκη. Μην ξεχνάμε ότι μία από τις αφορμές του πολέμου ήταν ότι η οθωμανική κυβέρνηση είχε κρατήσει ελληνικά πλοία στην Κωνσταντινούπολη. Πότε άρχισαν οι Έλληνες να εκφράζονται ελεύθερα; Και ποιες ήταν οι πρώτες τους αντιδράσεις στην αποτίναξη του ζυγού της σκλαβιάς και στην απελευθέρωση; Οι Έλληνες της πόλης συνάντησαν με έκπληξη και συγκίνηση αξιωματικούς του ελληνικού στρατού, τους πρώτους που μπήκαν στην πόλη για να μεριμνήσουν για τα ζητήματα της παράδοσης. Με την παρουσία τους, διαδόθηκε το νέο. Η είσοδος στην πόλη του διαδόχου του ελληνικού θρόνου επικεφαλής μιας μεραρχίας, την επομένη το πρωί, προκάλεσε φρενίτιδα στον ελληνορθόδοξο «27 Οκτωβρίου 1912, Ο ελευθερωτής διάδοχος Κωνσταντίνος εισερχόμενος θριαμβευτικώς εις Θεσσαλονίκην». Λιθογραφία, έκδοση Δράκου Παπαδημητρίου. πληθυσμό. Αλλά η κατάληψη της πόλης από τον ελληνικό στρατό, και μάλιστα με ταυτόχρονη είσοδο και βουλγαρικού στρατού, δεν διασφάλιζε καθόλου ότι η Θεσσαλονίκη θα περιερχόταν στην Ελλάδα. Τη συγκεκριμένη στιγμή είναι αμφίβολο και αν η ελληνική κυβέρνηση περίμενε ότι αυτό θα συμβεί. Δεν είχε προηγηθεί συμφωνία για τη διανομή των οθωμανικών εδαφών μεταξύ των βαλκάνιων συμμάχων, ούτε και συμφωνία ότι όποιος από αυτούς καταλάμβανε μια πόλη θα την κρατούσε. Η διανομή των οθωμανικών εδαφών είχε παραπεμφθεί στο μέλλον και στην ουσία αποφασίστηκε από τις «Μεγάλες Δυνάμεις». Ποιες ήταν οι πρώτες αντιδράσεις των άλλων δύο κοινοτήτων, τουρκικής και εβραϊκής, όταν έγινε φανερό ότι η πόλη θα περνούσε στα χέρια των Ελλήνων; Σε ό,τι αφορά τη μουσουλμανική (και όχι τουρκική, όπως εξήγησα) κοινότητα, υπήρξε νομιμόφρων. Τυπικώς έσπευσε διά των εκπροσώπων της να δηλώσει υποταγή. Σύμφωνα με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις της, έτσι έπρεπε να γίνει αφού η πόλη είχε κηρυχθεί ανοχύρωτη και είχε παραδοθεί κανονικά από τον Ταχσίν Πασά. Σημειώστε ότι η πλειονότητα των μουσουλμάνων της Θεσσαλονίκης έμειναν με τη θέλησή τους στην πόλη, ως έλληνες πολίτες, μέχρι να εκδιωχθούν με τη διαδικασία ανταλλαγής των πληθυσμών, χωρίς ποτέ να δημιουργήσουν ζήτημα στο ελληνικό κράτος. Σε ό,τι αφορά την εβραϊκή κοινότητα, λέγονται και γράφονται πολλές ανακρίβειες. Οι Νεότουρκοι -και ειδικά η Ιτιχάτ- είχαν ταχθεί υπέρ της δημιουργίας αυτοτελούς διοικητικής οντότητας στην (οθωμανική) Παλαιστίνη, κάτι που αποτελούσε όνειρο γενεών για πολλούς Εβραίους. Μια άλλη μερίδα του εβραϊκού κόσμου πίστευε ότι το εβραϊκό έθνος θα μπορούσε να αποτελέσει συστατικό στοιχείο του πολυεθνικού οθωμανικού κράτους, μαζί με όλα τα άλλα έθνη. Γι αυτό τον λόγο και οι Εβραίοι του οθωμανικού κράτους είχαν ρίξει το πολιτικό βάρος τους υπέρ των Νεότουρκων. Αυτή η στάση διαταράχθηκε από τις διώξεις κατά των ιταλών υπηκόων -όπως ήταν οι ευπορότεροι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης- στη διάρκεια του οθωμανοιταλικού πολέμου. Συνεπώς, η είσοδος του ελληνικού στρατού προκάλεσε ανάμικτα συναισθήματα. Ας σημειωθεί ακόμη ότι με την αλλαγή των συνόρων, 900 επιχειρήσεις της Θεσσαλονίκης, κατά το πλείστον εβραϊκής ιδιοκτησίας, έχασαν διά παντός τις πιστώσεις που είχαν παραχωρήσει επέκεινα των νέων συνόρων. Τέθηκαν επίσης θέματα δασμών, φορολογίας, λειτουργίας της αγοράς γης κλπ. Είναι ένα εξαιρετικά περίπλοκο θέμα που καλό θα ήταν να μη το θίγουν ανενημέρωτοι ιστοριοδίφες. Είστε ένας από τους ανθρώπους που γνωρίζετε πάρα πολύ καλά την ιστορία, την εποχή, αλλά και την καθημερινή ζωή στη Θεσσαλονίκη. Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά μέσα από τα πολλά και διάφορα βιβλία που γράψατε και που μας βοηθούν να εμβαθύνουμε στην ιστορία και τη ζωή της πόλης. Θέλετε να μας περιγράψετε πώς θα θέλατε να περάσετε μία μέρα στην πόλη πριν από την απελευθέρωση; Για μένα η ιστορία είναι περισσότερο ζήτημα επιστροφής στις ιστορικές πηγές και ανάδειξής τους, περισσότερο ζήτημα μετρήσεων και διευκρινίσεων, παρά προσωπική αίσθηση. Δεν θα ήθελα να βρίσκομαι πάντως σε μια πόλη με ακαθαρσίες στους δρόμους, χωρίς ηλεκτρικό, χωρίς κοινωνικές ασφαλίσεις, χωρίς κλιματισμό, χωρίς ελευθερίες και με εξευτελιστικά ημερομίσθια. Η εποχή μας είναι πολύ καλύτερη. Και τι θα θέλατε να διασώσετε από τις στιγμές της απελευθέρωσης; Θα ήθελα να διευκρινίσω ότι η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, με την έννοια της ένταξης στο ελληνικό κράτος, πραγματοποιήθηκε με τη Συνθήκη των Αθηνών (Νοέμβριος 1913). Τότε έληξε, βάσει του διεθνούς δικαίου, η ελληνική «κατοχή» της Θεσσαλονίκης, όρος που μας ξενίζει βέβαια σήμερα, αλλά ήταν αυτός που χρησιμοποιούνταν στην εποχή εκείνη. Αν έχει χαραχθεί στη μνήμη μου κάτι από τα κείμενα της εποχής που διάβασα, είναι η ανακούφιση των κατοίκων ότι η είσοδος του ελληνικού στρατού έγινε αναίμακτα. Το οφείλουμε στη συνεργασία του Γεννάδιου με τον αρχιραβίνο Μεΐρ και τον μουφτή Αλή, γιο του Χαφούζ Μεχμέτ. Μαζί με τον διοικητή Ναζίμ πασά, γλίτωσαν τους συμπολίτες τους από πολλά δεινά.

4 36 04 αφιέρωμα ΣΑΒΒΑΤΟ 27/ ΚΥΡΙΑΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Διαπραγματεύσεις, παράδοση και ελεύθερη Θεσσαλονίκη Απόσπασμα από ευρύτερο κείμενο για τους Βαλκανικούς πολέμους του Βασίλειου Νικόλτσιου, ε.α. συνταγματάρχη, διευθυντή του Ιδρύματος Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα Μ ετά από καθυστερήσεις στη διάβαση του Αξιού, που προκάλεσαν πολιτικές προστριβές μεταξύ του Κωνσταντίνου και του Βενιζέλου, στις 25 Οκτωβρίου ο ελληνικός στρατός βρέθηκε έξω από τη Θεσσαλονίκη. Στην έπαυλη Τόψιν, όπου είχε εγκατασταθεί το στρατηγείο του διαδόχου, έφτασαν με τρένο οι πρόξενοι των Μεγάλων Δυνάμεων και ο αντιπρόσωπος του Χασάν Ταχσίν πασά, Σεφήκ πασάς, για να διαπραγματευτεί µε τον διάδοχο την παράδοση της Θεσσαλονίκης. Οι Τούρκοι έθεσαν ως όρο την παραμονή του τουρκικού στρατού με τον οπλισμό του στο στρατόπεδο του Καραμπουρνού έως το τέλος του πολέμου, αλλά ο διάδοχος απέρριψε το αίτημά τους, αξιώνοντας την άνευ όρων παράδοση των τούρκων στρατιωτών. Τους έδωσε μάλιστα διορία έως την 6η πρωινή της 26ης Οκτωβρίου. Τα χαράματα της 26ης Οκτωβρίου η τουρκική αντιπροσωπεία επέστρεψε εκ νέου, θέτοντας ως νέο όρο τη διατήρηση τυφεκίων για τις ανάγκες των νεοσυλλέκτων του τουρκικού στρατού. Απορρίφθηκε και πάλι το αίτημα των Τούρκων, δίνοντάς τους αυτή τη φορά δίωρη προθεσμία για να απαντήσουν. Επειδή όμως η προθεσμία πέρασε χωρίς να φτάσει καμία τουρκική απάντηση και οι βουλγαρικές δυνάμεις βρίσκονταν μερικά χιλιόμετρα έξω από τη Θεσσαλονίκη, το επιτελείο εξέδωσε επείγουσα διαταγή προς τις ελληνικές μεραρχίες για άμεση κατάληψη της πόλης. Τελικά στις 2 το μεσημέρι της 26ης Οκτωβρίου 1912, ανήμερα του πολιούχου Αγίου Δημητρίου, η τουρκική αντιπροσωπεία επέστρεψε για τρίτη φορά στην έπαυλη Τόψιν και έκανε γνωστό πως ο Tαχσίν πασάς είχε δεχτεί να παραδώσει άνευ όρων τη Θεσσαλονίκη. Αμέσως δόθηκαν διαταγές προς την 7η Μεραρχία και σε δύο τάγματα ευζώνων να κινηθούν προς τη Θεσσαλονίκη. Ενώ γίνονταν οι διαπραγματεύσεις, οι Τούρκοι έριχναν τα όπλα τους στη θάλασσα ή τα έθαβαν για να μην τα παραδώσουν. Ο Ταξίν πασάς υπογράφει το πρωτόκολλο παράδοσης της Θεσσαλονίκης. Υδατογραφία του Κενάν Μεσσαρέ. Από τη συλλογή της Δημοτικής Πινακοθήκης Θεσσαλονίκης. Η Θεσσαλονίκη ελεύθερη H απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης έγινε αμαχητί, όμως οι περιπλοκές της υπογραφής του πρωτοκόλλου παράδοσης εξελίχθηκαν σε πραγματικό εθνικό θρίλερ. Είναι σήμερα γνωστό ότι ο Χασάν Ταχσίν πασάς όχι μόνο δεν διέθετε τις απαραίτητες δυνάμεις, αλλά ούτε και την επιθυμία να ευνοήσει την είσοδο των Βουλγάρων στην πόλη. Τελικά η υπογραφή του πρωτοκόλλου έγινε τις πρώτες πρωινές ώρες της 27ης Οκτωβρίου. Οι επιτελικοί αξιωματικοί Bίκτωρ Δούσμανης και Ιωάννης Μεταξάς το υπέγραψαν από ελληνικής πλευράς. Ως ημερομηνία στο έγγραφο τέθηκε η 26η, διότι η καθυστέρηση οφειλόταν αποκλειστικά στην τουρκική πλευρά. Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα της αφήγησης του Διονυσίου Γεωργίου, που υπηρετούσε ως υπασπιστής του διοικητού στο 6ο Σύνταγμα Μεσολογγίου της 3ης Μεραρχίας. «Το πρωτόκολλο άρχισε να γράφεται στη γαλλική γλώσσα ταυτόχρονα από έναν τούρκο αξιωματικό και τον Μεταξά. Ο πασάς λόγω της στενοχώριας του έλεγε στα ελληνικά: Αχ τύχη που την είχα να παραδώσω αύριο το ξίφος μου εις τον έλληνα διάδοχο. Τότε ο Δούσμανης του είπε: Στρατηγέ μου, επεδείξατε στρατιωτικήν ικανότητα, ανδρείαν και αρετήν, πράγματα που θα γράψει για σας με χρυσά γράμματα η ιστορία. Ο πασάς απάντησε: Ό,τι κι αν γράψει η ιστορία εγώ αύριο δεν θα είμαι τίποτα. Οι διαπραγματεύσεις έληξαν περί το μεσονύκτιο, οπότε ο πασάς διέταξε να μας φέρουν τέιον. Τα πρωτόκολλα παραλαβής και παραδόσεως υπεγράφησαν ακριβώς την 12ην ώρα, το μεσονύκτιον, ότε εγερθέντες εχαιρετίσαμεν στρατιωτικώς και διά χειραψίας, τόσο τον αρχιστράτηγον του τουρκικού στρατού, όσον και τους παρευρεθέντες Τούρκους. Εξελθόντες της αίθουσας και κατερχόμενοι της κλίμακος, κατεχόμενος από έξαλλον χαράν συνεχάρην αμφοτέρους τους Δούσμανη και Μεταξά, ευχηθέντες να υπογράψουν σχετικά πρωτόκολλα και εις την Πόλην. Εκείνοι ήταν συγκινημένοι». Στις 27 Οκτωβρίου, βουλγαρική αντιπροσωπεία που αποτελούνταν από τον ίλαρχο Ντιμίτρι Στάνσιοβ και τον συνταγματάρχη Γκεοργκίεβ πίεσε τον οθωμανό αρχιστράτηγο να υπογράψει μαζί τους δεύτερο πρωτόκολλο, παρόμοιο με αυτό που υπέγραψε με τους Έλληνες, το οποίο ουσιαστικά θα έθετε τις προϋποθέσεις για συγκυριαρχία. Ο Χασάν Ταχσίν αρνήθηκε κατηγορηματικά. Οι δύο βούλγαροι αξιωματικοί αρχικά απείλησαν τον πασά και στη συνέχεια επιχείρησαν να τον δωροδοκήσουν, χωρίς επιτυχία. «Η Θεσσαλονίκη χάθηκε, αλλά και σώθηκε», έγραψε στα απομνημονεύματά του ο τούρκος στρατηγός. Η είσοδος των ελευθερωτών Οι σχέσεις Βενιζέλου και Κωνσταντίνου ισορροπούσαν σε τεντωμένο σχοινί, επειδή ο Κωνσταντίνος καθυστερούσε την είσοδό του στη Θεσσαλονίκη. Ο βασιλιάς Γεώργιος, που εν τω μεταξύ είχε Το πρωτόκολλο παράδοσης της Θεσσαλονίκης γραμμένο στα γαλλικά. Από το βιβλίο του Γιάννη Μέγα, «Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης », εκδόσεις University Studio Press. προωθηθεί και διανυκτέρευσε στον σιδηροδρομικό σταθμό Γιδά (Αλεξάνδρεια), ενημερώθηκε αργά το βράδυ για την υπογραφή του πρωτοκόλλου της παράδοσης της Θεσσαλονίκης. Από τη χαρά του δεν μπόρεσε να κοιμηθεί όλη τη νύχτα. Στις 6 το πρωί της 27ης Οκτωβρίου, η 7η Μεραρχία εισήλθε στη Θεσσαλονίκη καταλαμβάνοντας τον σιδηροδρομικό σταθμό Μοναστηρίου. Ο κόσμος ενθουσιασμένος έδινε συγχαρητήρια σε αξιωματικούς και στρατιώτες, τραγουδούσε, έκλαιγε και φιλούσε τους ελευθερωτές. Μετά τις 12 το μεσημέρι ο Ίων Δραγούμης με τον λοχαγό Εξαδάκτυλο κατευθύνθηκαν στο ελληνικό προξενείο, που ήταν κλειστό λόγω του πολέμου, και ύψωσαν την ελληνική σημαία στον ιστό του. Στη συνέχεια οι δύο πήγαν στον μητροπολιτικό ναό του Αγίου Μηνά, όπου ύψωσαν την ελληνική σημαία στον εξώστη της εκκλησίας. Στις 2.30 το μεσημέρι της ίδιας μέρας άρχισε η είσοδος του ελληνικού στρα-

5 ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΣΑΒΒΑΤΟ 27/ ΚΥΡΙΑΚΗ αφιέρωμα τού στη Θεσσαλονίκη, μέσω της Εγνατίας οδού. Κατευθύνθηκαν προς το διοικητήριο, στους παρακείμενους σ αυτό στρατώνες και στο πεδίο του Άρεως. Οι καμπάνες των εκκλησιών σήμαιναν χαρούμενα. Ο κόσμος που είχε συγκεντρωθεί τους αποθέωνε, τραγουδούσε, φώναζε, έκλαιγε από χαρά, έριχνε ανθοδέσμες, κορδέλες λευκές και γαλάζιες. Οι οικίες και τα καταστήματα των Ελλήνων ήταν σημαιοστολισμένα. Χιλιάδες ελληνικές σημαίες κυμάτιζαν πλέον στην πόλη. Την επομένη, 28 Οκτωβρίου, ημέρα Κυριακή, ο διάδοχος έφτασε στον σιδηροδρομικό σταθμό Μοναστηρίου στις 5 τα ξημερώματα. Κατευθύνθηκε προς το διοικητήριο, όπου διέταξε να υψωθεί η ελληνική σημαία για πρώτη φορά επίσημα στην ελεύθερη Θεσσαλονίκη, και οργάνωσε την έπαρση της ελληνικής σημαίας στον Λευκό Πύργο στις 7.00, η οποία χαιρετίστηκε με βολές πυροβόλων. Στις 8.00 συναντήθηκε στο διοικητήριο με τον Χασάν Ταχσίν πασά και μέλη του προξενικού σώματος. Ο πασάς συγκινημένος με λίγες λέξεις παρέδωσε επίσημα την πόλη στον Κωνσταντίνο και ευγενικά αποχώρησε. Στις ο Κωνσταντίνος έφιππος, ακολουθούμενος από τους πρίγκιπες, το επιτελείο του και ανώτερους αξιωματικούς, όλοι τους έφιπποι, κινήθηκαν από το διοικητήριο διαμέσου της οδού Σαμπρί πασά (σημερινή οδό Βενιζέλου) προς τον μητροπολιτικό ναό του Αγίου Μηνά, όπου στις 12.00, χοροστατούντος του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Γεννάδιου, εψάλη πανηγυρική δοξολογία. Έξω από τον ναό, μέσα σε καταρρακτώδη βροχή, οι Έλληνες της Θεσσαλονίκης ζητωκραύγαζαν. Στη 1.00 το μεσημέρι ο διάδοχος επέστρεψε στο διοικητήριο, όπου στη 1.30 έγινε ενώπιόν του παρέλαση του ελληνικού στρατού. Ο Κωνσταντίνος, κρατώντας γυμνό το ξίφος του, παρακολούθησε τους γενναίους έλληνες στρατιώτες να περνούν περήφανα μπροστά του. Αργότερα, στις 2.30, δέχτηκε στη μεγάλη αίθουσα του πρώτου ορόφου τους προξένους, τους θρησκευτικούς αρχηγούς και τις αρχές της πόλης. Την άλλη μέρα, Δευτέρα 29 Οκτωβρίου, ο βασιλιάς Γεώργιος αναχώρησε από τον σιδηροδρομικό σταθμό Γιδά και κατευθύνθηκε προς τη Θεσσαλονίκη, όπου και έφτασε στις Ο βασιλιάς έφιππος, έχοντας δίπλα του τον Κωνσταντίνο, κατευθύνθηκε μέσω της οδού 26ης Οκτωβρίου και της Εγνατίας προς τον Λευκό Πύργο και από εκεί προς το διοικητήριο του στρατού, στο πεδίο του Άρεως (σημερινό στρατηγείο Γ Σώματος Στρατού). Στρατιώτες και εύζωνοι παρουσίαζαν όπλα σε όλη τη διάρκεια της διαδρομής. Ο βασιλιάς εγκαταστάθηκε στην οικία του Κλέωνα Χατζηλαζάρου στη λεωφόρο των Εξοχών (σημερινή οδό Βασιλίσσης Όλγας και Πέτρου Συνδίκα), όπου και παρέμεινε μέχρι την ημέρα της δολοφονίας του (5 Μαρτίου 1913), πιέζοντας μ αυτόν τον τρόπο τις Μεγάλες Δυνάμεις να αποδεχθούν τη Θεσσαλονίκη ως ελληνικό έδαφος. Στις 28 Οκτωβρίου το απόγευμα, ο Κωνσταντίνος, μετά από επίμονες παρακλήσεις των Βουλγάρων, επέτρεψε την είσοδο στη Θεσσαλονίκη δύο μόνο ταγμάτων τους, στα οποία υπηρετούσαν οι πρίγκιπες Μπόρις και Κύριλ, αλλά η είσοδος συνεχίστηκε όλη τη νύχτα, με αποτέλεσμα να εισέλθει σιγά σιγά ολόκληρη η 7η βουλγαρική μεραρχία. Οι Βούλγαροι κατέλαβαν το αυτοκρατορικό λύκειο Ιντατιέ (σημερινή παλιά Φιλοσοφική Σχολή), τον Άγιο Γεώργιο (Ροτόντα) και περισσότερα από δέκα δημόσια κτίρια. Διακόσιοι κομιτατζήδες που συνόδευαν το βουλγαρικό στρατό, με αρχηγό τον Σαντάνσκι, κατέλαβαν την Αγία Σοφία, όπου ύψωσαν τη βουλγαρική σημαία. Οι Βούλγαροι παρουσιάζονταν σαν συγκυρίαρχοι στη Θεσσαλονίκη. Γρήγορα ξεκίνησαν επεισόδια μεταξύ ελλήνων και βουλγάρων στρατιωτών μέσα και έξω από τη Θεσσαλονίκη. Οι πρώτες μέρες ελευθερίας Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή του νεαρού τότε Ίωνα Δραγούμη, που υπηρέτησε ως διπλωματικός σύμβουλος στο επιτελείο του Κωνσταντίνου. Ήταν από τους πρώτους Έλληνες που εισήλθαν στη Θεσσαλονίκη. Η Θεσσαλονίκη, μας λέει, είναι πλημμυρισμένη από δικούς μας στρατιώτες και κρητικούς χωροφύλακες και βουλγάρους και λίγους σέρβους και άφθονους τούρκους αξιωματικούς αιχμαλώτους και χωροφύλακες. Οι Εβραίοι με τις τραβηχτές φωνές τους και τις φούστες τους, οι μουσουλμάνοι με τα κοντοβράκια και τα κόκκινα ζουνάρια και οι ντονμέδες με τα κόκκινα φέσια, οι σπάνιες χανούμισσες σκεπασμένες, οι Εβραίισσες με τα πράσινα φακιόλια και τα μενεξεδένια φορέματα, κυρίες Αθηνιώτισσες και Λεβαντίνοι, ξένοι δημοσιογράφοι, αυτοκίνητα στρατιωτικά, ηλεκτρικοί τροχιόδρομοι, αμάξια με κάθε λογής αμαξάδες, γύφτοι, λούστροι, μικροπωλητές και εφημεριδοπώλες που φωνάζουν, μαγαζιά πλούσια, στραβοδίβολα δρομάκια με καλντιρίμια και σπίτια με καφάσια, καταμεστωμένα ζυθοπωλεία και καφενεία στον παραλιακό δρόμο, όλων των ρυθμών σπίτια με περιβόλια. Τζαμιά και εκκλησίες, κάστρα και πύργοι, σημαίες σε όλα τα παράθυρα και τους εξώστες, σημαίες ελληνικές, σημαίες όλων των βαλκανικών στρατών και πλήθος άλλων, όλα ανακατωμένα στριφογυρίζουν γύρω στα μάτια μου και τ αυτιά μου και τίποτα δεν μπορεί να σταθεί για μια στιγμή... Ένα σοβαρότατο πρόβλημα που έπρεπε να αντιμετωπίσει η ελληνική διοίκηση ήταν οι μουσουλμάνοι πρόσφυγες που κατέφυγαν στη Θεσσαλονίκη, όπου πεινασμένοι ζητιάνευαν για λίγη τροφή. Οι τούρκοι στρατιώτες, επίσης, περιφέρονταν στην πόλη ταλαιπωρημένοι, εξαθλιωμένοι και πεινασμένοι, προσπαθώντας να ανταλλάξουν όπλα ή φυσίγγια με τροφή. Ο Κωνσταντίνος διόρισε στρατιωτικό διοικητή της Θεσσαλονίκης και περιχώρων τον πρίγκιπα Νικόλαο. Ο Αργυρόπουλος διορίστηκε πρώτος νομάρχης της ελεύθερης Θεσσαλονίκης. Δήμαρχος παρέμεινε ο Οσμάν Σαΐτ. Οι πρώτες οργανωτικές κινήσεις Ο Βενιζέλος, θέλοντας να προχωρήσει στην ταχύτατη οργάνωση της Θεσσαλονίκης, απέστειλε στις 27 Οκτωβρίου ατμοπλοϊκώς από τον Πειραιά τον υπουργό Δικαιοσύνης Κωνσταντίνο Ρακτιβάν, ως αντιπρόσωπο της ελληνικής κυβέρνησης, συνοδευόμενο από μεγάλο αριθμό ικανότατων δημοσίων υπαλλήλων και ένα σώμα της κρητικής χωροφυλακής, για να επιβάλλει την τάξη. Αρχικά έφτασαν στη Θεσσαλονίκη, στις 30 Οκτωβρίου, 170 άνδρες της κρητικής χωροφυλακής με επικεφαλής τον αντισυνταγματάρχη Πυροβολικού Ανδρέα Μομφεράτο και ανέλαβαν αμέσως την τήρηση της τάξης. Η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης έλαβε επιστολή της αντίστοιχης Αθηνών, η οποία τους διαβεβαίωνε ότι θα τύχουν χρηστής και ισόνομης ελληνικής διοίκησης. Η Αυστροουγγαρία και άλλες Μεγάλες Δυνάμεις προωθούσαν την ιδέα της δημιουργίας μιας αυτόνομης και ουδέτερης Θεσσαλονίκης κάτω από ευρωπαϊκή επιτήρηση. Τελικά οι προσπάθειες αυτές έπεσαν στο κενό. Ο αυστριακός πρόξενος αποστρεφόταν κάθε τι το ελληνικό, αλλά και οι περισσότεροι πρόξενοι των Μεγάλων Δυνάμεων δημιουργούσαν συνεχώς δυσκολίες στις αρχές, προσποιούμενοι ότι η παρουσία και κατοχή του ελληνικού στρατού στη Θεσσαλονίκη δεν ήταν νόμιμη, αλλά αμφισβητούμενη. Ένα ακόμη από τα προβλήματα που έπρεπε να αντιμετωπίσει ο Ρακτιβάν ήταν οι τουρκικές, βουλγαρικές και εβραϊκές εφημερίδες που εκδίδονταν στη Θεσσαλονίκη και δημιουργούσαν εχθρικό κλίμα εναντίον τον Ελλήνων. Ο βασιλιάς Γεώργιος με τον διάδοχο Κωνσταντίνο εισέρχονται στη Θεσσαλονίκη στις 27 Οκτωβρίου του Ελαιογραφία του Πολύκλειτου Ρέγκου που βρίσκεται στη Λέσχη Αξιωματικών Θεσσαλονίκης.

6 54 06 αφιέρωμα ΣΑΒΒΑΤΟ 27/ ΚΥΡΙΑΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Χαιρετάτε τη Λαμπρή! Από το φύλλο της «Μακεδονίας» της 26ης Οκτωβρίου 1913, της πρώτης δηλαδή επετείου της απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης, δημοσιεύουμε τα δύο άρθρα της εφημερίδας (το δεύτερο με υπογραφή: Ο Φιλέας) καθώς επίσης το επίσημο πρόγραμμα των εορταστικών εκδηλώσεων της ημέρας Σ τη λοιπή επετειακή ύλη του φύλλου της «Μακεδονίας» περιλαμβάνονται ακόμη δύο κείμενα. Το πρώτο, με τον τίτλο «Προς την Θεσσαλονίκην» και υπέρτιτλο «Προ ενός έτους», δημοσιεύεται στην πρώτη σελίδα και αφορά το τελευταίο κομμάτι της πορείας του ελληνικού στρατού προς την πόλη. Το δεύτερο δημοσιεύεται στη δεύτερη σελίδα κάτω από τον τίτλο «Η 26η Οκτωβρίου» και τον υπέρτιτλο «Σαν πέρυσι» και αναφέρεται στο τι επακολούθησε την προσέγγιση του ελληνικού στρατού στη Θεσσαλονίκη. Η «Μακεδονία» δημοσιεύει επίσης και τα τηλεγραφήματα που θα έστελνε μετά την πανηγυρική θεία λειτουργία ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Γεννάδιος προς τον βασιλιά Γεώργιο, τον διάδοχο Κωνσταντίνο, τον πρόεδρο της κυβερνήσεως Ελευθέριο Βενιζέλο και προς τη μητρόπολη Αθηνών και την επισκοπική σύνοδο. Η ΗΜEΡΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡIΑΣ Σήμερον ο λαός της Ελληνικής Θεσσαλονίκης άγει την πρώτην επέτειον της μεγάλης ημέρας της απελευθερώσεώς του, της ημέρας εκείνης, κατά την οποίαν ο ένδοξος και κραταιός Βασιλικός Στρατηλάτης επί κεφαλής του γενναίου και νικηφόρου του στρατού έθραυσε τας αλύσσεις της Τουρκικής σκλαβιάς, μαύρης και ειδεχθούς σκλαβιάς πέντε αιώνων! Η επέτειος της ελευθερίας παντός λαού, ο οποίος υπήρξε σκλάβος, είναι η περισσότερον μεγάλη, η περισσότερον αληθινή ημέρα του, είναι ο μοναδικός του ήλιος, της επιδράσεως του οποίου αποτέλεσμα είναι πάσα του κίνησις και πάσα ενέργειά του και παν γενικώς έργον του. Και κατά την επέτειον της ημέρας ταύτης της μεγάλης με μεγάλην ψυχήν ο λαός της Θεσσαλονίκης εορτάζει τον ήλιον αυτόν! Ουδέν μεγαλοπρεπέστερον και ιερώτερον και συγκινητικώτερον του θεάματος ενός λαού, εορτάζοντος την ελευθερίαν του. Κατά την ημέραν αυτήν κάθε απηλευθερωμένος λαός στρέφει την ψυχήν του μεγαλυνομένην από την ευγνωμοσύνην, προς τους ελευθερωτάς του, όσους ευρίσκονται μεταξύ αυτού και όσους δεν Το πρωτοσέλιδο της «Μακεδονίας» της 26ης Οκτωβρίου ευρίσκονται εντός των ορίων της γης αυτής, όσους δεν ευρίσκονται εις την ζωήν. Γονατίσατε και ευλογήσατε τους ελευθερωτάς μας, αυτούς που έθραυσαν τας αλύσσεις της σκλαβιάς, γονατίσατε και ευλογήσατε αυτούς που μας εχάρισαν την ελευθερίαν, γονατίσατε και ευλογήσατε Αυτόν που ηγήθη του μεγάλου τούτου έργου, τον Βασιλέα Στρατηλάτην, που συγκεντρώνει την ψυχήν και την δύναμιν, που εμψυχώνει τα όνειρα και τους πόθους, που πραγματώνει τα τραγούδια και τους θρύλους της Φυλής. Και προσκαλέσατε τας μεγάλας ψυχάς εκείνων, που με τον ένδοξον θάνατόν των εις τα πεδία των μαχών έδωκαν εις ημάς την ελευθερίαν, εκείνων που με το αίμα των έκλεισαν μίαν εποχήν του έθνους και ήνοιξαν νέαν τοιαύτην ένδοξον και μεγαλουργόν, προσκαλέσατε τας ψυχάς των υπερανθρώπων αυτών να σύρουν απ επάνω απ τα κεφάλια μας, ανάμεσα εις τα σύννεφα, που χρυσώνει ο ήλιος της ημέρας αυτής, ο μεγάλος και λαμπρός, τον χορόν της νίκης. ΧΑΙΡΕΤAΤΕ ΤΗΝ ΧΡΥΣH ΕΠEΤΕΙΟ... Χαιρετάτε τη Μεγάλη μέρα! Χαιρετάτε την επέτειο τη χρυσή της απελευθερώσεώς μας... Η Ελλάδα μας χαμογελάει ένα τώρα χρόνο. Και το θείο αυτό της χαμόγελο είναι ικανό να μερώσει κάθε πόνο, κάθε αναστεναγμό. Η Αυγή, που περιμέναμε λαχταριστά, η Μεγάλη αυγή έχει απλώση τα ολόφωτά της κάλλη και περιβάλλει μ ένα φως ανέσπερο τη Φυλή, που με πικραμμένα χείλη και στεναγμούς βαθείς ψάλλοντας τα πειο θρηνικά τραγούδια την πρόσμενε αγωνιασμένη... Ο Παρθενώνας είναι τώρα ολόχρυσος απ τις φωτεινές αχτίδες της Δόξας και ο Ευρώτας καταφιλεί καινούργιας στρατιωτικάς νίκας, νέους θριάμβους, φωτεινά τρόπαια! Ντιγκ! Νταγκ! Ακούετε πόσο χαρμόσυνα ηχολογούνε η Καμπάνες! Ντιγκ! Νταγκ! Ακούετε πόσο δυνατή κι ευφρόσυνη είνε η φωνή μιας πελωρίας Καμπάνας, που κρεμασμένη στην Εκκλησιά του Σεπτού της πόλεώς μας Πολιούχου, για πρώτη φορά ύστερα από πεντακόσια χρόνια σκλαβιάς, μαύρης τυραννίας φρικτής εξαγγέλλει πως δεν έχουν πεια ζωή στο φως οι Τύραννοι, που δεν βεβηλώνονται τα Ιερά μας στην Πόλι του Αριστοτέλους, που δεν ακούονται πεια όργια και ύβρεις και προπηλακισμοί;! Χαιρετάτε τη Λαμπρή!.. Ποιος ώλπιζε;.. Σφιγμένη η καρδιά μας από ιδέες μαύρες, απαίσιες ζούμε μοναχά με καρδιοχτύπια... Νανουρίσματα γλυκά που ψάλλαμε στους πόνους μας, που ξαπλωμένοι κι αυτοί στο κρεββάτι του πόνου φαίνουνταν ξεψυχισμένοι, αυτά ήταν προ ενός χρόνου τα μόνα, που έρριχναν κάποια αχτίδα μες στη μαυρίλα της καρδιάς μας, αυτά ήταν το δροσερό αέρι μέσα στην αποπνικτική μας ατμόσφαιρα!.. Ποιος έλπιζε που ύστερα από μια στροφή του χρόνου, χαρούμενοι, αγκαλιασμένοι, μεταρσιωμένοι σε κόσμους ονείρων, σε τόπους ιδεώδεις θ αναπνέαμε μιαν αύρα παραδείσια, που τώρα αρωματίζει το περιβάλλον με θυμιάματα καινούργιας ζωής, ολόφωτης, με αρώματα νέας Ελπίδας;.. Ποιος έλπιζε που θα γιορτάζαμε σήμερα την πρώτην επέτειο της Λευτεριάς μας; Ποιος έλπιζε πως η λαχτάρες μας η κρυφές, η παραχωμένες, θα ζουν, θα εξελιχθούν τόσο γρήγορα εις την πραγμάτωσι του ονείρου; Χαιρετάτε την πραγματοποίησι των ιδεωδών μας! Χαιρετάτε τους ελευθερωτάς! Κόψτε κλαριά μυρσίνης, δάφνης απ τας

7 ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΣΑΒΒΑΤΟ 27/ ΚΥΡΙΑΚΗ αφιέρωμα Πώς θα εορτάση σήμερον η Θεσσαλονίκη την μεγάλην ιστορικήν ημέραν της απελευθερώσεώς της Λαμπραί, λαμπρόταται προμηνύονται αι σήμερον αρχόμεναι μεγάλαι εορταί επί τη επετείω της απελευθερώσεώς μας. Ο διάκοσμος της πόλεως όστις προ ημερών ήρχισε μετά πυρετώδους ταχύτητος θα έχη περατωθή μέχρι της πρωίας. Ήδη έχουν διακοσμηθή πλείσται οδοί, πολλά καταστήματα, εστήθησαν αψίδες θριαμβευτικαί εις τρία σημεία, οπόθεν θα διέλθη η πομπή της Α.Β. Υψηλότητος του Πρίγκηπος Διαδόχου. Η κυανόλευκος υπερήφανος κυματίζει από των επισήμων κτιρίων μέχρι και των τελευταίων μικροκαταστημάτων και των μάλλον απομεμακρυσμένων συνοικιών. Μία ευγενής άμιλλα μεταξύ πάντων των ποικιλωνύμων στοιχείων παρατηρείται όσον αφορά τον στολισμόν των οικιών και των καταστημάτων. Ο ναός του Αγίου Δημητρίου, του οποίου ο καθαγιασμός θα γείνη σήμερον μεγαλοπρεπώς, έχει ήδη διακοσμηθή καταλλήλως. Το τέμπλον αν και πρόχειρον εν τούτοις είνε έξοχον. Ανηρτήθησαν εντός αυτού οι πολυέλαιοι, ων ο μεγαλύτερος είναι δωρεά του κ. Ανθ. Τρακάλη και 3 σειραί ποικιλοχρώμων κανδυλών. Ο παλαιός νιπτήρ επεσκευάσθη. Ο τάφος του πολιούχου της πόλεως αγίου εστολίσθη με δάφνας. Ο σημαιοστολισμός εξωτερικός και εσωτερικός του ναού είνε θαυμάσιος. Πότε φθάνει ο Διάδοχος Η Βασιλική θαλαμηγός της οποίας επιβαίνει η Α.Β.Υ. ο Διάδοχος θα καταπλεύση εις τον λιμένα μας περί την 8ην πρωινήν. Η Α.Β.Υ. ο Διάδοχος δεν θα αποβιβασθή αμέσως αλλά περί την 10 ώραν εις την αποβάθραν του Λευκού Πύργου, οπόθεν θα μεταβή εις την λειτουργίαν. Τι θα γίνη σήμερον Από της πρωίας της σήμερον κατά διαταγήν του Φρουραρχείου άπασα η φρουρά Θεσσαλονίκης θα παραταχθή εις τον Λευκόν Πύργον και εις τας οδούς Παραλιακή, Σαμπρή πασσά και Αγίου Δημητρίου. Κατά την παράταξιν θα λάβουν μέρος εν στολή εκστρατείας τα εξής σώματα. 1. Λόχος του πεζικού πυροβολικού τάγματος. 2. Σύνταγμα μηχανικού. 3. Τάγμα Γεφυροποιών. 4. Τάγμα Τηλεγραφητών. 5. Το 3 πεζ. Σύνταγμα. 6. Το 28 πεζικόν. 7. Η 2α μοίρα του πεδινού πυροβολικού της ΙΙ Μεραρχίας. Η πυροβολαρχία χαιρετισμού θα χαιρετίση εκ του μικρού Καρά-Μπουρνού ως εξής. Την πρωίαν θα ρίψη 21 κανονιοβολισμούς, κατά την άφιξιν του πρίγκηπος 31, κατά τον πολυχρονισμόν 21 και κατά την Δύσιν του Ηλίου άλλους 21. Το δε γενικόν πρόσταγμα της όλης παρατάξεως θα έχη ο Συνταγματάρχης του Πεζικού κ. Μπαΐρας. Οι διοικηταί των διαφόρων καταστημάτων, ως και οι υπ αυτούς αξιωματικοί θα παρευρεθούν εν τη εκκλησία του Αγίου Δημητρίου κατά την 10ην ώραν π.μ. Η χωροφυλακή θα τηρή την τάξιν διά πεζών και εφίππων χωροφυλάκων. Ουλαμός δε εφίππων χωροφυλάκων εν μεγάλη στολή θα συνοδεύση ως τιμητική φρουρά την Πριγκηπικήν συνοδείαν. Το πρόγραμμα της ημέρας Την πρωίαν θα γίνη καθαγιασμός του Ιερού Ναού του Αγ. Δημητρίου τον οποίον θα επακολουθήση πανηγυρική λειτουργία. Μετά μεσημβρίαν δε η φρουρά Θεσσαλονίκης θα παρελάση προ του πρίγκηπος Διαδόχου. Μετά μεσημβρίαν κατά τας 3 1/2 θα γίνη δεξίωσις εις τον κήπον του Λευκού Πύργου. Εις τας 8 μ.μ. θα δοθή επίσημον γεύμα εις το Διοικητήριον. Κατά τας 10 μ.μ. λαμπαδηφορία και τέλος κατά τας 10 1/2 θα καούν πυροτεχνήματα εν τη πλατεία του Λευκού Πύργου. Το πρόγραμμα της εορτής Αύριον Σάββατον 26 Οκτωβρίου ψαλήσεται δοξολογία εν τω Ναώ του Αγίου Δημητρίου χοροστατούντος του Παναγιωτάτου Μητροπολίτου Θεσσαλονίκης και συλλειτουργούντων πάντων των παρεπιδημούντων ενταύθα Μητροπολιτών και Επισκόπων Μακεδονίας. Την 10 1/4 π.μ. η Α.Β.Υ. ο Διάδοχος μεταβήσεται εις τον Ναόν διά της παραλιακής λεωφόρου, οδών Σαμπρή πασσά και Αγίου Δημητρίου. Θέλουσι δε παρευρεθή 1) Ο υπουργός των Εσωτερικών Γενικός Διοικητής Μακεδονίας. 2) Ο αντιστράτηγος διοικητής του 4ου σώματος στρατού και οι παρεπιδημούντες αντιστράτηγοι και υποστράτηγοι. 3) Άπασαι οι πολιτικαί και στρατιωτικαί αρχαί. 4) Ο Σοφολογιώτατος Μουφτής, ο σοφολογιώτατος Αρχιρραβίνος και οι λοιποί θρησκευτικοί αρχηγοί των ξένων δογμάτων εάν ευαρεστώνται. 5) Ο Δήμαρχος μετά του Δημοτικού Συμβουλίου Θεσσαλονίκης. 6) Ο διευθυντής του ενταύθα Υ/τος της Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδος. 7) Οι αντιπρόσωποι των κοινοτήτων και η επιτροπή επί της δεξιώσεως της Α.Β.Υ. του Διαδόχου. 8) Οι φέροντες τον Σταυρόν του Σωτήρος. 9) Οι Διευθυνταί και Καθηγηταί των Λυκείων, ο Γυμνασιάρχης και οι Καθηγηταί του Γυμνασίου, οι Διευθυνταί του Διδασκαλείου και Ορφανοτροφείου. 10) Οι Διευθυνταί των εν Θεσσαλονίκη Τραπεζών και οι Διευθυνταί των ανωνύμων Εταιριών. 11) Τα προεδρεία των εν Θεσσαλονίκη σωματείων. 12) Οι Διευθυνταί, συντάκται και ανταποκριταί εφημερίδων. Οι Γενικοί Πρόξενοι, Πρόξενοι και Υποπρόξενοι των ξένων Δυνάμεων θα παρευρεθώσιν, εάν ευαρεστώνται. Εν Θεσ/νίκη τη 25 Ο/βρίου 1913 Ο Νομάρχης Θ/νίκης Π. Αργυρόπουλος Θερμοπύλας, απ τον Μαραθώνα. Θερίστε λουλούδια μυρωμένα με το άρωμα της Ευγνωμοσύνης σύρριζα απ τις καρδιές Σας, σκύψατε, γονατίσατε, προσκυνήσατε τα θαυμαστά κι αντρειωμένα παλληκάρια, που γέμισαν απ ομορφιά αθάνατη κάθε ελληνική γωνιά!.. Δέτε τα! Στεφανωμένα με της διπλής Δόξας τ ολόχρυσο στεφάνι μάς θυμίζουν άλλη εποχή, αρχαία, πολύ δοξασμένη... Η ψυχές των ηρώων, που πότισαν το ελληνικό δένδρο της Λευτεριάς με το τίμιό τους αίμα θ αγάλλονται τώρα απ τα ύψη βλέποντας τα τιμημένα λεβεντόκορμα να συμμετέχουνε της χαράς της ανέκφραστης της σημερινής, γιατί γιορτάζει την απελευθέρωσί του ένας λαός... Πόση, μα πόση πολύ εθνική περηφάνεια θα πλημμυρίζει, και δικαίως, σήμερα την καρδιά εκείνων που θα παραταχθούνε έξω στους δρόμους, που θ αναμιχθούν κατόπι με τον λαό, που θα πανηγυρίζει τη Μέρα τη Μεγάλη! Επείνασαν, εδίψασαν οι λεβέντες, διάβησαν δρυμούς και χαράδρας, πέρασαν βουνά απάτητα χιονισμένα μ ένα κοινό πόθο, με την ίδια λαχτάρα να σκορπίσουν το θείο δώρο της Ελευθεριάς στ αδέλφια της Σκλαβιάς... Χαιρετάτε τους Ελευθερωτάς! Χαιρετάτε τον Ξανθό Καβαλλάρη μας π αστραφτερός, κεραυνοβόλος οδήγησε στην νίκη, όπως και στην αθανασία τα ένδοξά μας παλληκάρια!.. Χαιρετάτε Αυτόν που μας χάρισε ένα ατέλειωτο γλυκοχάραγμα θριαμβικό και χαρωπό... Αυτόν που είνε νανουρισμένος με τα προφητικά τραγούδια της Φυλής. Αυτός που μια μέρα θα οδηγήση τον Κουρασμένο ελληνισμό ν αναπαυθή κάτω απ τον ίσκιο του δένδρου της Λευτεριάς που θ ανθίση απ τ αγιασμένα χώματα, τα ποτισμένα με τίμιο αίμα των ηρώων μας... Χαιρετάτε την χρυσή επέτειο της απελευθερώσεώς μας Και ας μη θλιβόμαστε πολύ αν η αχτίδες της δεν έχουνε ακόμα ξαπλωθή σ όλο τον ελληνικό ουρανό. Ας μη λυπόμαστε γιατί κανείς δεν θα μπορέση να εμποδίση το μενεξεδένιο φως της να περιλούση κάθε βουνό ελληνικό... Το είπαν τα προφητικά τραγούδια του Γένους, το λέγουν οι θρύλοι της Φυλής που από τώρ ακόμα βλέπει με τα μάτια της ψυχής τον ονειρεμένο ξανθό της Καβαλλάρη στην Πόλιν του Μαρμαρωμένου Βασιληά! Ο ΦΙΛΕΑΣ Ο διάδοχος Κωνσταντίνος.

8 56 08 αφιέρωμα ΣΑΒΒΑΤΟ 27/ ΚΥΡΙΑΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Αντελήφθημεν να υψώνονται ελληνικαί σημαίαι... Πώς έζησε την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης ο 15χρονος Αντώνης Ευ. Κωφού, εδεσσαίος οικότροφος μαθητής στη Σχολή Νούκα. Απόσπασμα από ανέκδοτα απομνημονεύματά του, που γράφτηκαν στη Θεσσαλονίκη το Από το αρχείο του γιου του, Ευάγγελου Κωφού Η 9μελής οικογένεια του Ευάγγελου Α. Κωφού (όρθια στο κέντρο η ψυχοκόρη της οικογένειας) το Στα δεξιά όρθιος ο Αντώνης, ηλικίας τότε 17 χρόνων, μαθητής ακόμα στην Οικονομική Σχολή Νούκα Θεσσαλονίκης. Τ ον Σεπ/βριον 1912 βρέθηκα οικότροφος εις το «Μαράσλειον» Ελληνογαλλικόν Εμπορικόν Λύκειον του Στεφάνου Νούκα... Δεν πέρασεν όμως μήνας σχεδόν από της εγκαταστάσεώς μου εις την Σχολήν και εκηρύχθη ο Βαλκανικός Πόλεμος και έφθαναν αι ευχάρισται ειδήσεις της προελάσεως του Ελληνικού Στρατού εις την Μακεδονίαν. Μίαν εβδομάδα προ της καταλήψεως της Θεσ/νίκης έγινε η ανατίναξις εις το λιμάνι της Θεσ/νίκης, υπό του κατόπιν ναυάρχου Βότση, του τουρκικού θωρηκτού του «Φετχή Μπουλέν» και ενθυμούμαι τον κρότον που συνετάραξε την Θεσ/νίκην. Αι ευχάρισται ειδήσεις αστραπιαίως μετεδίδοντο. Από την φυσιογνωμίαν των επιμελητών της Σχολής, των καθηγητών και τα μισόλογά των διαισθανόμεθα όλοι οι οικότροφοι μαθηταί την ευχάριστον εθνικήν τροπήν των γεγονότων, λεπτομερείας των οποίων επληροφορούμεθα από τους εξωτερικούς συμμαθητάς μας οι οποίοι καθημερινώς μας ενημέρωναν. Την 26η Οκτωβρίου, εορτή του Αγίου Δημητρίου, πολιούχου της πόλεως, ήτο αργία και ως συνήθως, είχα άδειαν εξόδου. Ανηρχόμην το πρωί από την πλατείαν Συντριβανίου προς την Καμάραν, είδα μίαν άμαξαν με 2-3 αξιωματικούς με ξένην στολήν (όχι Τουρκικήν) και μοι έκαμεν εντύπωσιν το γεγονός και ως εκ των υστέρων διελευκάνθη ήσαν οι επιτελείς του Ελληνικού Στρατού, Μεταξάς και Εξαδάκτυλος, απεσταλμένοι του αρχιστρατήγου Διαδόχου Κωνσταντίνου, οι όποιοι είχον αφιχθή και υπέγραψαν εις το Διοικητήριον την συνθηκολόγησιν και παράδοσιν της Θεσ/νίκης εις τον Ελληνικόν Στρατόν. Εντός ολίγου διεδόθη εις όλην την πόλιν ότι ο Ελληνικός Στρατός ήτο εις τα πρόθυρα της Θεσ/νίκης, στον «Αξιόν» ποταμόν. Υποχρεωμένος ως οικότροφος εγκαίρως επέστρεψα εις το οικοτροφείον της Σχολής, το οποίον ευρίσκετο εις το άκρον της πόλεως. Ανυπομονούσαμεν να ξημερώση. Οι ερχόμενοι το πρωί της επομένης εξωτερικοί μαθηταί μάς μετέδιδαν τας νεωτέρας ειδήσεις, ότι πολλοί Θεσ/νικείς είχαν βγει από την οδόν Μοναστηρίου έξω της πόλεως και είδον τους Έλληνας στρατιώτας. Ο ενθουσιασμός εκορυφώθη. Παρ όλα ταύτα οι καθηγηταί μας, συγκρατημένοι ακόμη, διότι έξωθεν της σχολής υπήρχε περίπολος του τουρκικού αστυνομικού τμήματος το οποίον ευρίσκετο πλησίον της Σχολής και περιπολούσε ακόμη διά την τήρησιν της τάξεως, εδέησαν να κτυπήσει ο κώδων και να εισέλθωμεν την 8ην πρωινήν εις τας παραδόσεις διά το πρώτον μάθημα της ημέρας. Δεν παρήλθον όμως ολίγα λεπτά και από τα παράθυρα των αιθουσών διδασκαλίας αντελήφθημεν να υψώνονται ελληνικαί σημαίαι εις τας ολίγας αγροικίας, τας αραιάς αι οποίαι από μακρυά περιέβαλλαν την Σχολήν. Αμέσως, αυθόρμητα, διακόπτομεν το μάθημα και αλλόφρονες από τον ενθουσιασμόν, εξήλθομεν από τας παραδόσεις, το ίδιον έκαμαν και αι άλλαι τάξεις, αφού διά του κώδωνος της Σχολής, έδωσε εις την τάξιν μας το σύνθημα της εξόδου. Το τι επηκολούθησε μεταξύ των 150 και πλέον μαθητών δεν περιγράφεται. Με φωνές και τραγούδια συναθροισθήκαμε όλοι εις το προαύλιο της Σχολής και ο εκ των επιμελητών μας, Ν. Λούβαρης, αναπετάσει μίαν μεγάλην Ελληνικήν Σημαίαν την οποίαν από ημερών είχε προμηθευθεί κρυφά η Σχολή και αρχίσαμεν όλοι οι μαθηταί και καθηγηταί μαζύ, δακρύζοντες, να ψάλλουμε τον Εθνικόν Ύμνον και να ζητωκραυγάζουμε. Η ανυπομονησία μας να πεταχθούμε μέσα στην πόλιν δεν συγκρατείται. Τελικώς απεφασίσθη το απόγευμα να παρελάσει όλη η Σχολή, να κατεβεί στην πόλιν και, με την σημαίαν επί κεφαλής, να περάσει από όλους τους κεντρικούς δρόμους της πόλεως άδοντες πατριωτικά θούρια. Πανζουρλισμός επικράτησε στην πόλιν, ραγδαία χειροκροτήματα και επευφημίαι μάς συνώδευαν από τα πλήθη του αλλόφρονος από τον ενθουσιασμόν Ελληνικού πληθυσμού της Θεσ/νίκης. Αι παρελάσεις επανελήφθησαν και τας επομένας ημέρας και ιδία μετά την άφιξιν του στόλου και του θρυλικού θωρηκτού «Αβέρωφ», το οποίον, αργότερον, εν σώματι επεσκέφθη η σχολή και ανήλθομεν επ αυτού περιεργασθέντες τα ευθύβολα κανόνια του. Το ιστορικόν αυτό γεγονός και της εισόδου την επομένην του Ελληνικού Στρατού με επικεφαλής τον Βασιλέα Γεώργιον τον Α και τον Διάδοχον Κωνσταντίνον και της δοξολογίας εις την εκκλησίαν του Αγίου Μηνά και τα διαδραματισθέντα τας ημέρας εκείνας διατηρούνται ζωηρά εις την μνήμην μου ακόμη ωσάν να τα βλέπω σήμερα, αν και παρήλθαν 62 ολόκληρα έτη. Χειρόγραφο από τα απομνημονεύματα του Αντώνη Ευ. Κωφού. Βιογραφικό Ο Αντώνης Ευ. Κωφού (Δεκ ) υπήρξε γιος του Ευαγγέλου Αντ. Κωφού, δημογέροντα στην Έδεσσα και μέλος της μυστικής οργάνωσης στα χρόνια του Μακεδονικού Αγώνα. Ο Αντώνης, στα χρόνια του Μεσοπολέμου, υπήρξε δραστήριο μέλος της κοινωνίας της πόλης. Κατά την Κατοχή οργανώθηκε στην Εθνική Αντίσταση, συνελήφθηκε από τους Γερμανούς και φυλακίστηκε στο στρατόπεδο «Παύλου Μελά» της Θεσσαλονίκης. Συζεύθηκε τη Θεσσαλονικιά Άννα Αβαροπούλου (σήμερα 100 ετών) και απέκτησαν δύο παιδιά, τον Ευάγγελο Κωφό και την Αντιγόνη (Νινέτα) Γώδη.