ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Η ΓΕΩΡΓΙΑ 4/5/2015. Halil Inalcik Donald Quataert

Transcript

1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Κωνσταντίνος Κ. Χατζόπουλος Καθηγητής ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΑΘΗΜΑ ΕΝΑΤΟ Η οικονοµική ζωή Η ΓΕΩΡΓΙΑ Halil Inalcik Donald Quataert (επιµ.), Οικονοµική και κοινωνική ιστορία της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, τ. Α, , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2008 Η ΓΕΩΡΓΙΑ Η γεωργία αποτελούσε τη βάση της οικονοµίας της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας Βασικός στόχος ήταν : Η αυτάρκεια της αυτοκρατορίας σε δηµητριακά (σιτάρι και κριθάρι) Γι αυτόν ακριβώς τον λόγο οι εξαγωγές δηµητριακών ήταν περιορισµένες Η ΓΕΩΡΓΙΑ Θεµελιώδης αρχή της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας ήταν: «Η γη και οι χωρικοί ανήκουν στο σουλτάνο» Οι γαίες στην αυτοκρατορία χωρίζονταν σε δύο κατηγορίες: στις γαίες «miri» (=δηµόσιες) και στις γαίες «mülk» (=ιδιωτικές) Η ΓΕΩΡΓΙΑ Το 90% των καλλιεργησίµων γαιών στη Μ. Ασία και στη Βαλκανική ήταν δηµόσιες («miri»). Στις γαίες αυτές καλλιεργούνταν κατά κύριο λόγο δηµητριακά (σιτάρι και κριθάρι) Οι γαίες «miri» χωρίζονταν σε δύο κατηγορίες: στις «ταπουλού», οι οποίες ουσιαστικά παραχωρούνταν σε αγροτικές οικογένειες µε δικαίωµα «ιδιοκτησίας», στις «µουκαταλού», οι οποίες εκµισθώνονταν µόνο για καλλιέργεια έναντι ενός συµφωνηµένου ποσού που το κατέβαλε ο µισθωτής κατ αποκοπήν. 1

2 Η ΓΕΩΡΓΙΑ - ΤΟ «ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΟ» Οι «ταπουλού» γαίες στηρίζονταν στο σύστηµα çift-hane (ζευγαριού-σπιτιού) [αγροτικό νοικοκυριό]. Το τελευταίο αποτελούσε το θεµέλιο της αγροτικής παραγωγής και της αγροτικής κοινωνίας της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας ως τον 19ο αι. (Τανζιµάτ). Ταυτόχρονα αποτελούσε και τη βασική φορολογική µονάδα του κράτους. «Η κανονική µονάδα του «χανέ-ζευγαριού» αποτελούνταν από έναν έγγαµο αγρότη, ο οποίος νεµόταν µια ορισµένη µονάδα γης, ένα «τσιφλίκι», δηλ. ένα χωράφι που µπορούσε να οργωθεί από ένα ζευγάρι βόδια» Η ΓΕΩΡΓΙΑ - ΤΟ «ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΟ» ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΜΕ ΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ & ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ «εν αποτελεί σύµπτωση το ότι οι αγροτικές, οικονοµικές και δηµοσιονοµικές πολιτικές που εφαρµόστηκαν σε περιοχές που βρίσκονταν διαδοχικά κάτω από ρωµαϊκή, βυζαντινή και οθωµανική κυριαρχία παρουσιάζουν εντυπωσιακές οµοιότητες [ ] Η αγροτική οργάνωση βασιζόταν στην εργασία της οικογένειας του χωρικού (caput, οίκος, χανέ) και στο ζευγάρι βοδιών (jugum, ζευγάριον ή τσιφτ) [ ] Ο colonus της ύστερης Ρώµης, ο βυζαντινός πάροικος και ο οθωµανός ραγιάς αντιστοιχούσαν σ αυτόν ακριβώς τον τύπο του χωρικού» «Παρ όλες τις µεταβολές στο πολιτικό εποικοδόµηµα, το οικογενειακό χωράφι του αγρότη παρέµεινε σε ολόκληρο τον Μεσαίωνα η καρδιά της οικονοµικής και δηµοσιονοµικής τάξης της υπαίθρου» Η ΓΕΩΡΓΙΑ «Υπακούοντας κυρίως στο συµφέρον του κράτους να διατηρήσει ακέραιες τις µονάδες χανέ-ζευγαριού, οι οθωµανοί σουλτάνοι κήρυξαν όλες τις αρόσιµες γαίες στην αυτοκρατορία ακριβέστερα τις περιοχές ξερικής καλλιέργειας στη Μικρασία και στα Βαλκάνια µιρί, δηλαδή κάτω από την ιδιοκτησία του κράτους. Η ψιλή κυριότητα της γης επέτρεπε στην κυβέρνηση να ελέγχει αυστηρά τη γη και να συντηρεί το σύστηµα χανέζευγαριού [ ] Η ενοικίαση της γης από το χωρικό του έδινε κληρονοµικά δικαιώµατα νοµής, µέσω της γραµµής των άµεσων αρρένων απογόνων. Ο νόµος όριζε ότι η µονάδα του χωραφιού δεν µπορούσε ποτέ να διαιρεθεί. Το κράτος απαγόρευε αυστηρά στους πράκτορές του συνήθως σπαχήδες να κατέχουν και να καλλιεργούν γη προορισµένη για νοικοκυριά χωρικών» Η ΓΕΩΡΓΙΑ -ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Στόχοι της αγροτικής πολιτικής των σουλτάνων: Η κάλυψη των αναγκών του έγγαµου αγρότη, δηλ. µιας πυρηνικής οικογένειας. Η παραγωγή ΕΝ απέβλεπε στη µεγιστοποίηση του κέρδους Η δυνατότητα του αγρότη να πληρώνει τους φόρους του στο σουλτάνο Η συντήρηση του διοικητικού µηχανισµού & του στρατού (µέσω της καταβολής φόρων και δοσιµάτων στους τιµαριώτες & στους σπαχήδες) Η αυτάρκεια της αυτοκρατορίας σε δηµητριακά Η ΒΙΟΤΕΧΝΙΑ Στόχος: Η παραγωγή απέβλεπε στην κάλυψη των αναγκών της εσωτερικής αγοράς. Εποµένως ήταν περιορισµένη σε όγκο και τα προϊόντα της ήταν χαµηλής ποιότητας. Η βιοτεχνία διατήρησε τον µεσαιωνικό της χαρακτήρα ως τα µέσα περίπου του 19ου αι. Θεµελιώδης θεσµός ήταν η συντεχνία (εσνάφι ή ρουφέτι) ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΕΣΝΑΦΙ -ΡΟΥΦΕΤΙ Συντεχνία= επαγγελµατική συσσωµάτωση, δηλ. οργάνωση στην οποία εντάσσονταν υποχρεωτικάόσοι ασκούσαν το ίδιο επάγγελµα, για να έχουν το δικαίωµα να το ασκήσουν. Συνηθέστατα τα µέλη µιας συντεχνίας είχαν το ίδιο θρήσκευµα. Οι συντεχνίες έπαιζαν ρόλο οικονοµικό, κοινωνικό και πολιτικό Κάθε συντεχνία ήταν οργανωµένη µε αυστηρή ιεραρχία [ουστάµπασης (πρωτοµάστορας), ουστά (µάστορες), καλφάδες, τσιράκια] Κάθε συντεχνία είχε: Προστάτη άγιο (διέφερε κατά τόπους), σύµβολα, λάβαρο και γραπτό καταστατικό 2

3 Η ΒΙΟΤΕΧΝΙΑ Οι βιοτεχνικές επιχειρήσεις διατήρησαν τον οικογενειακό τους χαρακτήρα ως τα τέλη περίπου του 18ου αι. Μόλις στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αι. παρατηρήθηκε το φαινόµενο της ανάπτυξης βιοτεχνιών που έκαναν χρήση της µισθωτής εργασίας, αλλά σε περιορισµένη κλίµακα. Ως τα µέσα περίπου του 19ου αι. δεν έχουµε χρήση µηχανών. Η Οθωµανική Αυτοκρατορία δεν συµµετείχε στη βιοµηχανική επανάσταση Η ΒΙΟΤΕΧΝΙΑ ΒΙΟΤΕΧΝΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ Σπουδαία κέντρα βιοτεχνικής παραγωγής ήταν οι µεγάλες πόλεις (π.χ. η ΚΠολη, η Θεσσαλονίκη, η Φιλιππούπολη, η Προύσα κ.ά.) ή περιστασιακά ορισµένες κοινότητες της ηµιορεινής ζώνης, όπως τα Ζαγοροχώρια, ο Τίρναβος, τα Αµπελάκια, το Πήλιο κ.ά. Παραγόµενα προϊόντα: Αµπάδες (χοντρά µάλλινα υφάσµατα), µετάξι και µεταξωτά υφάσµατα, χαλιά, νήµατα, λάδι, σαπούνι, κρασί, όπλα κ.ά. ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ Στόχος: η κάλυψη των αναγκών της αυτοκρατορίας Περιοχές που αναπτύχθηκε: Στη Μεσόγειο, στη Μ. Θάλασσα και στον Ινδικό Ωκεανό Εξαγωγές: Μπαχαρικά, λάδι, κρασί, σταφίδα, καπνός, βαµβάκι, µετάξι, νήµατα, χαλιά, δέρµατα, µαλλί. Εισαγωγές: Πολύτιµα µέταλλα, είδη µεταλλοτεχνίας, όπλα, είδη πολυτελείας, υφάσµατα Ευρωπαϊκές χώρες που κυριάρχησαν στο ναυτικό εµπόριο της Ανατολής: Βενετία και Γένοβα (14ος 17ος αι.) Γαλλία (16ος αι. 1789) Μ. Βρετανία (τέλη 16ου αι. κεξ. κυρίως τέλη 18 ου αι ) Ολλανδία (τέλη 16ου αι. κεξ.) Στο χερσαίο εµπόριο: Αυτοκρατορία των Αψβούργων (αρχές 18ου αι. κεξ) ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ εδοµένου ότι οι Οθωµανοί θεωρούσαν το συντεχνιακό σύστηµα ως θεµελιώδη θεσµό της πόλης, οι έµποροι ήταν υποχρεωτικά οργανωµένοι σε ΣΥΝΤΕΧΝΙΕΣ (συνήθως ανάλογα µε το θρήσκευµα) ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΟΙ ΙΟΜΟΛΟΓΗΣΕΙΣ ΟΙ διοµολογήσεις Η ιστορία των οθωµανικών διοµολογήσεων µπορεί να διακριθεί σε δύο περιόδους: Η πρώτη περίοδοςεκτείνεται από την πρώτη διοµολόγηση που παραχωρήθηκε στους Γενουάτες το 1352 µέχρι το 1517, όταν οι Ιταλοί, κυρίως Γενουάτες και Βενετοί, είχαν µονοπωλήσει το οθωµανικό εµπόριο µε την Ευρώπη ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΟΙ ΙΟΜΟΛΟΓΗΣΕΙΣ ΟΙ διοµολογήσεις- Η δεύτερη περίοδος Με την κατάκτηση της Αιγύπτου το 1517 ο Σελίµ Α ανανέωσε τις διοµολογήσεις που είχαν επεκτείνει οι Μαµελούκοι στους Γάλλους και στους Καταλανούς. Έτσι για πρώτη φορά οι Γάλλοι κέρδισαν εµπορικά προνόµια στην οθωµανική επικράτεια, αν και όχι τόσο εκτεταµένα όσο στις ιταλικές διοµολογήσεις. Επί Σουλεϊµάν Α ( ) το ενδιαφέρον των Οθωµανών να βρουν συµµάχους στη υτική Ευρώπη εναντίον των Αψβούργων, καθώς και οικονοµικά πλεονεκτήµατα, τους οδήγησε να παραχωρήσουν πλήρη προνόµια διοµολογήσεων στη Γαλλία (1569). Αργότερα διοµολογήσεις απέκτησαν η Αγγλία (1580) και η Ολλανδία (1612) Οι διοµολογήσεις καταργήθηκαν από τον Κεµάλ Ατατούρκ το

4 ΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΤΕΛΩΝΕΙΑ ΥΓΙΕΙΝΟΜΙΚΟΙ ΣΤΑΘΜΟΙ Η Οθωµανική Αυτοκρατορία δηµιούργησε δίκτυο τελωνείων για την είσπραξη των δασµών επί των εισαγοµένων και εξαγοµένων προϊόντων. εν δηµιούργησε όµως δίκτυο υγιεινοµικών σταθµών (λοιµοκαθαρτηρίων) για την πρόληψη των επιδηµικών ασθενειών. Αποτέλεσµα: πολύ συχνά τους ανθρώπους µάστιζαν οι επιδηµίες Παράκτια ναυσιπλοΐα Ιστιοφόρα πλοία µικρής σχετικά χωρητικότητας Μικρή σχετικά διάρκεια των ταξιδιών Κυριαρχία ευρωπαϊκών δυνάµεων (Γαλλία, Αγγλία, Ολλανδία) Πρόβληµα: Η πειρατεία Γι αυτόν ακριβώς τον λόγο τα καράβια έφεραν πάντοτε βαρύ οπλισµό (κανόνια) ή συνοδεύονταν από πολεµικά πλοία. 4

5 ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΕΙΡΑΤΙΚΑ ΚΑΡΑΒΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΕΙΡΑΤΙΚΑ ΚΑΡΑΒΙΑ 5

6 ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΟΙ ΧΕΡΣΑΙΟΙ ΕΜΠΟΡΙΚΟΙ ΡΟΜΟΙ ΧΕΡΣΑΙΟΙ ΕΜΠΟΡΙΚΟΙ ΡΟΜΟΙ ιατήρηση της «Εγνατίας» Κατασκευή γεφυρών Τρόποι και µέσα µεταφοράς: Καραβάνια µε φορτηγά ζώα (καµήλες) Τα «καραβάν σαράγια» Οι αγωγιάτες («κυρατζήδες») κατέβαλαν «διόδια» στα στενά περάσµατα και στις γέφυρες Προβλήµατα: 1) Μεγάλη διάρκεια ταξιδιών 2) Η ληστεία. Γι αυτόν ακριβώς τον λόγο στην ξηρά τα καραβάνια συνοδεύονταν από ενόπλους ΧΕΡΣΑΙΟΙ ΕΜΠΟΡΙΚΟΙ ΡΟΜΟΙ ΧΕΡΣΑΙΟΙ ΕΜΠΟΡΙΚΟΙ ΡΟΜΟΙ ΧΕΡΣΑΙΟΙ ΕΜΠΟΡΙΚΟΙ ΡΟΜΟΙ 6

7 4/5/2015 ΕΜΠΟΡΙΚΟΙ ΡΟΜΟΙ 7

8 ΣΚΕΠΑΣΤΕΣ ΑΓΟΡΕΣ - ΜΠΕΖΕΣΤΕΝΙΑ Εσωτερικό εµπόριο: ιεξάγεται στις πόλεις & στις επαρχίες Στις πόλεις κτίζονται τα «µπεζεστένια» (µόνιµες κλειστές αγορές) (δάνειο από την περσική γλώσσα), αλλά λειτουργούν και υπαίθριες αγορές Οι εµποροπανηγύρεις γίνονται περιοδικά κοντά σε συγκεκριµένες πόλεις ή σε εµπορικά κέντρα και µερικές φορές συνδυάζονται µε µεγάλες θρησκευτικές γιορτές 8

9 4/5/2015 ΣΚΕΠΑΣΤΗ ΑΓΟΡΑ ΚΠΟΛΗΣ ΣΚΕΠΑΣΤΗ ΑΓΟΡΑ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΣΚΕΠΑΣΤΗ ΑΓΟΡΑ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΣΚΕΠΑΣΤΗ ΑΓΟΡΑ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΣΚΕΠΑΣΤΗ ΑΓΟΡΑ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΣΚΕΠΑΣΤΗ ΑΓΟΡΑ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ 9

10 4/5/2015 ΜΠΕΖΕΣΤΕΝΙ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΠΕΖΕΣΤΕΝΙ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΠΕΖΕΣΤΕΝΙ ΣΕΡΡΩΝ ΜΠΕΖΕΣΤΕΝΙ ΣΕΡΡΩΝ ΜΠΕΖΕΣΤΕΝΙ ΣΕΡΡΩΝ - ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΜΠΕΡΖΕΣΤΕΝΙ ΛΑΡΙΣΑΣ 10

11 ΜΠΕΡΖΕΣΤΕΝΙ ΛΑΡΙΣΑΣ ΜΠΕΖΕΣΤΕΝΙ ΓΙΑΜΠΟΛ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑΣ ΜΠΕΖΕΣΤΕΝΙ ΠΡΟΥΣΑΣ ΥΠΑΙΘΡΙΕΣ ΑΓΟΡΕΣ ΥΠΑΙΘΡΙΕΣ ΑΓΟΡΕΣ ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ Χρηµατοπιστωτικό σύστηµα Ως τα µέσα του 19ου αι. δεν ιδρύθηκαν τράπεζες στην Οθωµανική Αυτοκρατορία. Τον ρόλο τους επιτελούσαν στον τοµέα των ανταλλαγών νοµισµάτων οι «σαράφηδες» (αργυραµοιβοί), ενώ στον τοµέα του δανεισµού οι τοκογλύφοι 11

12 ΕΒΡΑΙΟΙ ΣΑΡΑΦΗ ΕΣ ΕΒΡΑΙΟΙ ΣΑΡΑΦΗ ΕΣ ΒΕΝΕΤΟΣ «ΤΡΑΠΕΖΙΤΗΣ» Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΖΩΗ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η Οθωµανική Αυτοκρατορία Εφάρµοσε πολιτική «αποµονωτισµού» µε στόχο την αυτάρκεια του κράτουςσε βασικά αγροτοκτηνοτροφικά προϊόντα, Καθιέρωσε το στρατοφεουδαλικό σύστηµα ανατολικού τύπου, Επέβαλε αυστηρούς ελέγχους σε κάθε µορφή οικονοµικής δραστηριότητας στο εσωτερικό του κράτους, εν ανέπτυξε το χρηµατοπιστωτικό σύστηµα, εν ανέπτυξε τις υποδοµές (οδικό δίκτυο, γέφυρες, λιµάνια κ.ά.), εν δηµιούργησε τους απαραίτητους θεσµούς και τις υπηρεσίες (ταχυδροµεία, υγιεινοµικούς σταθµούς κ.ά.), που θα ευνοούσαν την ανάπτυξη της οικονοµίας (κυρίως της βιοτεχνίας και του εµπορίου). Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΖΩΗ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΖΩΗ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Το αποτέλεσµα ήταν Η αποκοπή της ανατολικής λεκάνης της Μεσογείου και της Μ. Θάλασσας από το διεθνές οικονοµικό σύστηµα, Η µη συµµετοχή της «καθ ηµάς Ανατολής» στις ανακαλύψεις, Η µη συµµετοχή της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας στην άνθιση του παγκόσµιου εµπορίου (16ος-18ος αι.) και αργότερα στη βιοµηχανική επανάσταση (19ος αι.), Η µη ανάπτυξη της ντόπιας ιστιοφόρου εµπορικής ναυτιλίας (ως τα τέλη του 18ου αι.) Η µη ανάπτυξη δικτύου πόλεων= εµπορικών και ναυτικών κέντρων, Όλοι οι κλάδοι της οικονοµίας να διατηρήσουν ως τον 19ο αι. τον µεσαιωνικό τους χαρακτήρα. 12

13 ΟΙ ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΖΩΗ ΑΠΟ ΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 18ου ΩΣ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20ου ΑΙ. Η Οθωµανική Αυτοκρατορία επανήλθε στο διεθνές οικονοµικό σύστηµα στο β µισό του 18ου αι., αλλά ως χώρα της «υπανάπτυκτης περιφέρειας» Τη θέση & τον ρόλο της στο σύστηµα καθόρισαν οι βιοµηχανικά αναπτυσσόµενες χώρες της. Ευρώπης Η οικονοµική διείσδυση των ευρωπαϊκών χωρών στην οθωµανική Ανατολή απέβλεπε, πρώτον, στην αναζήτηση πρώτων υλών και, δεύτερον, στο άνοιγµα νέων αγορών για τα βιοµηχανικά τους προϊόντα ΟΙ ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΖΩΗ ΑΠΟ ΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 18ου ΩΣ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20ου ΑΙ. Οι συνέπειες των αλλαγών Άνοιγµα της κλειστής οικονοµίας εµπορευµατοποίηση της παραγωγής, Αποσύνθεση του οθωµανικού στρατοφεουδαλικού συστήµατος, Ανάπτυξη της µεγάλης γαιοκτησίας («τσιφλίκια») - Κρίση στη γεωργία (τέλη 18ου αρχές 19ου αι.), Μετατροπή της Οθ. Αυτοκρατορίας σε «αγροτικό εξάρτηµα» της ύσης Απώλεια της αυτάρκειας της αυτοκρατορίας (κυρίως σε δηµητριακά & αγροτοκτηνοτροφικά προϊόντα), Μεγάλη ανάπτυξη του εµπορίου & της ιστιοφόρου εµπορικής ναυτιλίας Προσωρινή ανάπτυξη της ντόπιας παραδοσιακής βιοτεχνίας ( & στο β µισό του 19ου αι.) Σταδιακή οικονοµική «υποδούλωση» της Οθ. Αυτοκρατορίας στις Μ. υνάµεις (µονοπώληση του εµπορίου µε τις διοµολογήσεις, πραγµατοποίηση σηµαντικών δηµοσίων έργων από τους Ευρωπαίους µε αποικιοκρατικούς όρους, υπέρογκος δανεισµός) 13