Η ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΩΣ Ο ΤΟΠΟΣ ΤΟΥ ΑΛΛΟΥ

Transcript

1 Η ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΩΣ Ο ΤΟΠΟΣ ΤΟΥ ΑΛΛΟΥ Αντιμετωπίζω την φωτογραφία ως μια φιλοσοφική πράξη. Η οποία συγκροτείται από την απόπειρα απάντησης στα ερωτήματα του θανάτου και της πραγματικότητας. Και ταυτόχρονα ψυχαναλυτική διερεύνηση της σχέσης του ανθρώπου με τον εαυτό του, της σχέσης του ανθρώπου με την εικόνα του, θάλεγα καλύτερα. Αφού, όπως έχουμε πει, η εικόνα της φωτογραφίας, το σημαίνον με την Σωσυριανή τοπολογία είναι το πρόσχημα για την εμφάνιση μιας άλλης εικόνας, εκείνης της εικόνας του εαυτού του φωτογράφου. Ο φωτογράφος είναι πάντα μπροστά από τον φακό του. Μην βιαστείτε να πείτε «μα ξέρουμε τι είναι η πραγματικότητα ή ο θάνατος». Τα ερωτήματα αυτά ταλανίζουν την ανθρωπότητα πριν καν αρχίσει να σκέφτεται. (Θυμηθείτε ότι το πρώτο σημείο είναι το σήμα δηλαδή ο τάφος. Αλλά το σήμα βγαίνει από το σάμα, δηλαδή το σώμα. Σκεφτείτε εξ αυτού την εμπλοκή της ζωής με τον θάνατο). Και οι ορισμοί δίνουν και παίρνουν σ όλες τις θρησκείες και σ όλες τις φιλοσοφικές πραγματείες. Δεν θ απαριθμήσω τις έννοιε ς από τον Πλάτωνα στην πρώιμο Βιτγκενστάϊν και τον ύστερο Χάϊντεγκερ, αν και νομίζω ότι θ άξιζε τον κόπο να γινόταν μια σειρά διαλέξεων για την σχέση φιλοσοφίας φωτογραφίας. Ξέρετε, δεν είναι τυχαίο που όλα τα φιλοσοφικά συστήματα ασχολήθηκαν επισταμένως με την όραση και την αντίληψη και εξ αυτών με τις έννοιες του τόπου, του χρόνου, της αιτιότητας, της ύλης και της ιδέας, για να προσεγγίσουν το ερώτημα της πραγματικότητας. Ενδεικτικά αναφέρω τον Σοπενχάουερ και την πρώτη φράση του βιβλίου του: «Ο κόσμος είναι η παράστασή μου» ή τον θείο Καντ που δυναμιτίζει τα θεμέλια του κόσμου που υπάρχει, αναρωτώμενος: «Σε τι

2 μπορώ να πιστεύω;». «Πώς ξέρω τι βλέπω;» αναρωτιέται με την σειρά του ο Μπέρκλεϋ, ο Χιουμ, ο Σπινόζα, ο Λάϊμπνιτς Μα λέγοντας αυτά, ήδη θα το καταλάβατε ότι, μέσω των ερωτημάτων που θέτει η φιλοσοφία τί είναι ο θάνατος; τί είναι η πραγματικότητα; - δηλαδή ουσιαστικά τί είναι μία φωτογραφία θα το καταλάβατε ότι, υπάρχει ένας άγχος γι απάντηση. Όχι δικό μου, όχι δικό σας. Υπάρχει ένας άγχος το οποίο είναι ισοδύναμο βεβαιότητας. Ποιάς βεβαιότητας; Ότι υπάρχει μία ρήξη, μία σχάση στη δομή του σημείου το οποίο έχει υποστεί απώλεια της κανόνικότητάς του, της συγκρότησής του. Εκείνη η παλιά σύμβαση που μας υποχρέωνε να πούμε ότι, ένα σημαίνον αντιστοιχεί σ ένα σημαινόμενο, είναι προφανές ότι δεν έχει σημασία εδώ. Μα και στο Πηρσικό σύστημα αναφοράς αν ανατρέξουμε, η ένταξη γίνεται βιαστικά γιατί έτσι έχουμε μια κάποια λύση: το σημαίνον δεν είναι ρέμπελο, δεν λοξοδρομεί Ο Τάρσκι, από την παρέα του Ράσελ και του Καρνάπ, με την τρομερή του φράση: «Χιονίζει εάν και μόνον εάν χιονίζει» μας παραπέμπει σ ένα κλειστό σύστημα Λογικής όπου δεν έχουμε τίποτα ν αποδείξουμε επειδή η απόδειξη είναι μέσα στον εαυτό της αφού έχει αποδειχθεί ότι η απόδειξη είναι μέσα στον εαυτό της. Ψάξετε να βρείτε, λοιπόν, κατ αναλογία, τί είναι το η φωτογραφία είναι φωτογραφία «εάν και μόνον εάν» είναι φωτογραφία. Μας απομένει ο Γιάκομπσον και ο Λακάν που μας λένε ότι το σημαίνον δεν ορίζεται από ένα πράγμα που εκπροσωπεί (Σωσύρ), δεν ορίζεται από τον εαυτό του (Ράσελ), δεν ορίζεται αναφορικά (Πήρς). Ορίζεται από ένα άλλο σημαίνον. Που μπορεί να είναι απόν, συνεχίζει ο Ντεριντά ή σε αναβολή. Όμως, για να μην μεροληπτώ δεν μπορώ να μην αναφέρω μια φράση του Σωσύρ, που φαίνεται ότι δεν έχει προσεχθεί ιδιαίτερα και που θ άξιζε τον κόπο να μελετηθεί επειδή από πρώτη ματιά φαίνεται να διασχίζει τον αιώνα ως τον Ντεριντά. Απλώς την παραθέτω σελ. 46 από τα «Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας» ελλ. έκδοση Παπαζήση: «Γιατί το σημείο, ως έν α βαθμό ξεφεύγει πάντα από την ατομική ή κοινωνική βούληση, που αυτό κυρίως είναι το ουσιαστικό του χαρακτηριστικό αλλά που φαίνεται λιγότερο με την πρώτη ματιά». Όμως στην περίπτωση της φωτογραφίας, ο δείκτης του άγχους που έχουμε για το τι είναι μια φωτογραφία (ίσως γι αυτό όλοι ξέρουμε το τι είναι ή δεν μας απασχολεί ποτέ ή σε μια από τις καλύτερες περιπτώσεις ξεμπλέκουμε λέγοντας ότι είναι μια ερμηνεία. Ίσως μια ερμηνεία, αλλά τίνος πράγματος; Της πραγματικότητας. Ναι, αλλά τί είναι η πραγματικότητα;) μας μαρτυρά μετά από δυόμισι αιώνες ότι απάντηση δεν έχουμε όπως δεν έχουμε για τον θάνατο και την πραγματικότητα, δηλαδή των δομικών λίθων του ερωτήματος της φωτογραφίας. Παραμένει λοιπόν το χάσμα από την ρήξη που λέγαμε πριν. Υπάρχει χάσμα που δεν καλύπτεται από σημασία. Υπάρχει σημασία σημασίας μη κατονομαζόμενη, όχι ως απούσα αλλά ως μη δυνάμενη να υπάρξει. Το άγχος που λέγαμε πριν, προκύπτει από αυτό: ξέρω ότι έχει σημασία αλλά δεν ξέρω ποια. Μεταφράστε το σε όρους άγχους: «ξέρω ότι έχω άγχος αλλά δεν ξέρω γιατί». 2

3 Είναι ακριβώς αυτή η αβεβαιότητα ως σημασία που δομεί την φωτογραφία ως σημαίνον εν ρήξει. Υπάρχει σημασία, αλλά ποια; Είναι αυτή η έλλειψη που την καθιστά σημαίνον. Η έλλειψη σημασίας ως σημασία. Και μήπως η φωτογραφία γίνεται έτ σι το σημαίνον ενός χάσματος που υπάρχει στη ζωή; Σάν δηλαδή το γεγονός της ζωής να είναι ένα σημαίνον που μπάζει από παντού και ότι να του ρίχνουμε για το κλείσουμε, όσο σεξ, όση γνώση, όσες επιθυμίες, να μην κλείνει ποτέ Θάθελα εδώ να μιλήσω γ ιαυτό το χάσμα στη ζωή, στο λόγο, στον απολογισμό. Να ξεκινήσω από τον τσακωμό του Χέγκελ με τον Κίρκεγκορ, να πάω προς τα πίσω να βρω τον Ντεκάρτ να τον ρωτήσω πώς τόβγαλε εκείνο το «άρα». Και γιατί λοιπόν εμείς τα βάζουμε με την απλοϊκή ματιά του μέσου θεατή που ταυτίζει εικόνα με πραγματικότητα αφού και σε κείνου τον συνειρμό υπάρχει ένα «άρα» παρ ότι δεν ακούγεται όπως στον Ντεκάρτ; Και μετά, να προχωρήσω μπροστά να συναντήσω τον Λακάν και την φράση του: «Μόνο ο τρελλός δίνει νόημα σε όλα». Το πρόβλημα του ανθρώπου είναι να είναι ολόκληρος. Όμως, το γεγονός της ζωής συγκροτείται από απώλειες. Αλλά ας τ αφήσουμε αυτά για μια άλλη φορά, ίσως Ουσιαστικά, φωτογραφίζουμε αγνοώντας την φωτογραφία ως σημαίνον. Όχι ότι αυτό μας εμποδίζει να φωτογραφήσουμε καλά. Αλλά, ακριβώς, ίσως φωτογραφίζουμε καλά σαν αναπλήρωση, σαν ισοδύναμο απάντησης, στο ότι δεν ξέρουμε τι φωτογραφίζουμε, γιατί φωτογραφίζουμε. Η καλή φωτογραφία είναι και η απάντηση στο ερώτημα. Ή μάλλον επιβολή σιωπής. Δεν κινδυνεύουμε ν αρχίσει να σκούζει μες τα χέρια μας όταν την κοιτάμε. Αγνοούμε δηλαδή το σημαίνον και αντλούμε άμεση ευχαρίστηση από την άμεση και αποσπασματική απάντηση της εικόνας. Μια τούρτα γενεθλίων, λέει ο Ζ.Α. Μιλέρ, έχει νόημα επειδή γράφει κάτι. Επειδή γράφει κάτι καθίσταται σημαίνον μιας κατάστασης και όχι επειδή είναι τούρτα. Υποχρεωνόμαστε να διαβάσουμε πρώτα και να φάμε μετά. Το αντίθετο δεν μπορεί να συμβεί. Δηλαδή η τούρτα καταπίνεται θέλουμε δεν θέλουμε ως σημαίνον και όχι ως αυτό που είναι (τί είναι εξ άλλου; παρά σημαίνον). Ε, λοιπόν με την φωτογραφία συμβαίνει το αντίθετο. Καταπίνουμε εικόνες, βιαστικά, πολύ βιαστικά, αχόρταγα, αγνοώντας την φωτογραφία ως σημαίνον αφού η φύση της είναι μια σημασιακή διαρροή, ένα ξεγλίστημα υπαρξιακό. Ίσως η βαρυστομαχιά από την πολύ κατάποση, αποσκοπεί στο να μας εμποδίσουμε να σκεφτούμε. Μ αυτές τις σκέψεις λοιπόν παραθέτω το κείμενο που ακολουθεί όχι σαν προσπάθεια απάντησης στο τί είναι μια φωτογραφία (γι αυτήν την απόπειρα παραπέμπω στο κείμενο που διάβασα στο Α RT ACT το 2008) αλλά σαν ένα φωτογραφικό σχόλιο που αφορά εκδηλώσεις της ζωής, παρουσιάζοντας σας τρία ενσταντανέ, τρία σημεία που σχολιάζουν χωρίς ν απαντούν. Ο τίτλος είναι φτιαγμένος από τρεις λέξεις. Δεν σχολιάζω την πρώτη γιατί το σχόλιο της ήταν όλη αυτή η εισαγωγή. 3

4 Οι λέξεις «Τόπος» και «Άλλος» απαιτούν ωστόσο ένα μικρό διευκρινιστικό σχόλιο. Η έννοια του «Άλλου» έχει εκτενώς απασχολήσει Φιλοσοφία και Ψυχανάλυση με αποκορύφωμα την «Διαλεκτική» του Χέγκελ και τους «Καρτεσιανούς διαλογισμούς» του Χούσσερλ και τις εξ αυτών συνέπειες στο «Είναι και το Μηδέν» του Σαρτρ ως το κίνημα της αντιψυχιατρικής την δεκαετία του 60. Κατά βάθος θάλεγα ότι όλη η ιστορία της Φιλοσοφίας αλλά και της Ανθρωπολογίας και της Ψυχανάλυσης είναι η ιστορία της Ετερότητας. Όσον αφορά την Ψυχανάλυση, εν συντομία παραθέτω την φράση του Λακάν: «Το ασυνείδητο είναι η γλώσσα του Άλλου». Ο Άλλος στην Λακανική προοπτική της ψυχικής τοπολογίας γράφεται με δύο τρόπους: α μικρό όταν πρόκειται για τον κατοπτρικό άλλο, ουσιαστικά για την α ντανάκλαση της εικόνας του εαυτού μας (όχι της μορφής μας ) στον άλλο. Κα Α κεφαλαίο, ο «Μεγάλος Άλλος», ο απροσπέλαστος και ανυπότακτος στους χειρισμούς μας για να καταστεί έρμαιο της κατοπτρικής επιθυμίας. Ο Τόπος ορίζεται από το «του». Άρα από τον ποιον «άλλο» πρόκειται. Θα δούμε ότι στη φωτογραφία οι δύο έννοιες τέμνονται, όπως μέσα στη φράση του Ρεμπώ: «Ο Άλλος είμαι εγώ» ή όπως στον τρόμο του ανθρώπου που κοιτάζεται στον καθρέφτη, στην ταινία του Φρίτς Λανγκ. 4 Η Φωτογραφία ως ο Τόπος του Άλλου Σημείο 1 Πριν από κάποια χρόνια, ταξιδεύοντας στη Λατινική Αμερική, βρέθηκα στο San Cristobal de las casas της επαρχίας Chiapas, στο Μεξικό, εκεί απ'όπου ξεκίνησε το κίνημα των Ζαπατίστας για την κοινωνική απελευθέρωση των Ινδιάνων. Μισή ώρα δρόμο είναι το χωριό San Juan Chamula του οποίου ο ναός θεωρείται το πνευματικό και θεραπευτικό κέντρο των Ινδιάνων όλης της περιοχής. Σε εμφανές μέρος της πλατείας που βρίσκεται ο ναός υπήρχε πινακίδα με την ένδειξη : «Επισκέπτη, μπορείς να φωτογραφίσεις εξωτερικά τον ναό και τους κατοίκους. Απαγορεύεται να φωτογραφίσεις το εσωτερικό του και τις σκέψεις μας.» Εντάξει, είπα μέσα μου, θα καταγράψω στο μπλοκ μου ό,τι υπάρχει στο ναό και θα συγκρατήσω με το βλέμμα μου όσες περισσότερες εικόνες. Αλλά, με τις σκέψεις, τι γίνετα ι; Και ξαφνικά, αισθάνθηκα κάπως σαν την Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων που δεν παραξενεύεται βλέποντας τον κούνελο ντυμένο ανθρώπινα, να μιλά με ανθρώπινη φωνή και να λέει ότι άργησε, παραξενεύεται μόνο επειδή ο κούνελος έχει ρολόι τσέπης. Έτσι κι εγώ δεν παραξενεύομαι με τη δυνατότητα να φωτογραφηθούν οι σκέψεις αλλά με την απαγόρευσή της. Kαι φαίνεται ότι, δεν παραξενεύτηκα γιατί, σαν την ηρωίδα του Carroll, βρισκόμουν κι εγώ σε μια άλλη διάσταση πραγμάτων. Εκείνη, δηλαδή, όπου το «έσω» γίνεται «έξω» και υλ ικό, ως ένα τοπίο, λοιπόν, που θα μπορούσε να φωτογραφηθεί.

5 Σημείο 2 Φοιτητής ακόμη, μάθαινα ότι, αν εκείνο που χαρακτηρίζει μια ψυχωσική διαδικασία - την τρέλα, που λέμε - είναι η αποκοπή από την κοινή πραγματικότητα που ζει ο καθένας με τον τρόπο του και η υποκατάστασή της από ένα οργανωμένο ή μη παραλήρημα, τότε, η κατάσταση αυτή σημαίνει μια ρήξη με το παρελθόν, μια απώλεια του παρελθόντος, δηλαδή, μια αποκοπή της ιστορικότητας του ατόμου. Να, λοιπόν, γιατί, κάποια από τα άτομα αυτά σκίζουν όλες τις φωτογραφίες τους ενώ παράλληλα ψάχνουν εναγωνίως και επιμόνως την εικόνα τους, επί ώρες, στον καθρέφτη. Αλλά, μην πάμε τόσο μακριά: πόσοι, πρώην ερωτευμένοι δεν σκίζουν τις φωτογραφίες που τους θυμίζουν τη σχέση που είχαν; Ως, δηλαδή, η φωτογραφία να γίνετα ι το σημαίνον του 'Αλλου που υπήρχε, ο τόπος του Άλλου, το έσω τοπίο εκείνου που σκίζει. 5 Σημείο 3 Η έκτη Μπιενάλε της Κων/πολης, είχε ως σήμα μια φωτογραφία: μια όχθη θαλάσσιου πορθμού όπου φαίνεται ένα μέρος της πόλης και στην άλλη όχθη μια κοπέλα σε παγκάκι με την πλάτη γυρισμένη στο φακό, κοιτάζει απέναντι. Το μέρος της εικόνας με την όχθη και τα κτήρια παρ ότι συμπαγής κι ενιαία γέρνει στο πλάι, σαν να κυλά στο νερό, σαν να ταξιδεύει ή σαν να παίρνει θέση κλίσης για να βυθιστεί, σαν τελικά να προσπαθεί να βγει απ' το κάδρο. Και η κοπέλα απέναντι γέρνει το κεφάλι της για να παρακολουθήσει την κλίση της όχθης. Ας προσέξουμε καλύτερα: σε αντίθεση με το παράλογο και την βιαιότητα που επιφέρει η αίσθηση της απέναντι όχθης με την κατάργηση των

6 νόμων της φύσης, η κοπέλα είναι ήρεμη, κάθεται, στα πόδια της ξαπλωμένο ένα σκυλί. Γέρνει φυσικά το κεφάλι της για να παρακολουθήσει το αφύσικο του συμβάντος. Κι αυτή της η οικειότητα με το παράλογο - για μας - του συμβάντος, οφείλεται στο ότι αυτό που βλέπει απέναντι είναι αυτό που συμβαίνει μέσα της, το δικό της εσωτερικό τοπίο ως προβολή στο εξωτερικό. Είναι η ίδια που τείνει να βγει έξω από τo συμβατικό κάδρο που βρίσκεται. Κι αλήθεια, τι φωτογραφίζουμε την κάθε φορά που φωτογραφίζουμε; Τι άλλο παρά τον εσωτερικό μας χώρο, τ o εσωτερικό μας τοπίο που υλοποιείται με πρόσχημα το φωτογραφιζόμενο αντικείμενο; Το έξω θα υπάρξει - και για να μην σκανδαλίσουμε μιλώντας απόλυτα, προσθέτουμε: ως φωτογραφία - αν μπορεί να μιλήσει για το «έσω». Και το «έσω» θα υπάρξει αν μπορεί να μιλήσει -να κοιταχθεί - στο έξω. Έτσι, η φωτογραφία γίνεται ένα σημαίνον όχι του πραγματικού αντικειμένου. Το αντίθετο, το αγνοεί πλήρως, χρησιμοποιώντας το. Γίνεται ένα σημαίνον του τόπου του - 'Αλλου που θα 'θελα να είμαι. Και φωτογραφίζοντας: εί μαι. Γίνεται ένα αλλότριο τοπίο αλλοτριώνοντας την αίσθηση του κόσμου: είναι η εικόνα πια που είναι πραγματική και μόνον έτσι, εκ των υστέρων, το αντικειμενικό τοπίο γίνεται πραγματικό, αφού χρειάζεται κατ' αρχήν να είμαι εγώ, εκεί. Ας σκεφτούμε για μια στ ιγμή αυτή την αλλοτρίωση όταν κοιτάζοντας μια φωτογραφία που η εικόνα μας είναι μέσα σ' αυτήν, λέμε : «να'μαι». Είναι σίγουρο ότι δεν είμαστε εκεί. Είμαστε εκεί απ'όπου λέμε : «να'μαι». Και μήπως το πρωί στον καθρέφτη δεν πιστεύουμε, κατά τον ίδιο τρόπο, ότ ι αυτό που βλέπουμε στον καθρέφτη είμαστε εμείς ; Ποιος τρελός θα μπορούσε να μας πει ότι δεν είμαστε; Ομως... Όμως, πόση παρηγοριά, πόση ανακούφιση ενέχει ο καθρέφτης που είναι η φωτογραφία. Δεν είμαι πια εγώ όπως ακριβώς δεν είναι και το τοπίο που φωτογραφίζω. Το τοπίο γίνεται πια ο τόπος του Άλλου που θα' θελα να είμαι ή που πιστεύω πως είμαι ή πως ήμουν, εξοστρακίζοντας, εξορκίζοντας, μεταμορφώνοντας σε μαγικό καθρέφτη την περιρρέουσα πραγματικότητα και κάνοντας την να είναι όπως θέλω να είμαι. Το ιδανικό τοπίο είναι, λοιπόν, ο ίδιος ο φωτογράφος που βάζοντας τον εαυτό του -με το πρόσχημα του πραγματικού - μπροστά απʼ το φακό του γίνεται ο μάγος, ο δημιουργός του εαυτού του και του κόσμου. Μην χαμογελάτε, αν έτσι νομίζει ότι αγνοεί τον θάνατο. Τον αγνοεί. Αλλά είναι γι 'αυτό που η φωτογραφία, κάθε φωτογραφία ως σημαίνον υπέρβασης είναι κατ' αρχήν τοπίο θανάτου. 6 Φώτης Καγγελάρης