ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ-ΑΝΑΚΤΗΣΗ ΥΛΙΚΩΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗ: ΜΕΛΕΤΗ ΚΕΝΤΡΟΥ ΔΙΑΛΟΓΗΣ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΙΜΩΝ Ν. ΛΕΣΒΟΥ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ-ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ «ΘΕΟΦΡΑΣΤΕΙΟ» ΜΠΣ: «ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ» ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ-ΑΝΑΚΤΗΣΗ ΥΛΙΚΩΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗ: ΜΕΛΕΤΗ ΚΕΝΤΡΟΥ ΔΙΑΛΟΓΗΣ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΙΜΩΝ Ν. ΛΕΣΒΟΥ Επιβλέπων:καθηγητής Θ. Λέκκας ΒΑΣΙΛΟΓΛΟΥ ΝΙΚΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2005

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΑΣΑ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΣΤΙΚΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ 1.2 ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΟΡΙΣΜΟΣ - ΣΤΟΧΟΙ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΑΝΑΚΤΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗΣ ΥΛΙΚΩΝ (ΟΣΑΑΥ) 1.3 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΗΣ ΕΝΙΑΙΑΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΑΣΑ ΤΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΕΡΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗΣ 1.4 Η ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΣΥΝΤΟΜΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗΣ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΒΑΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗΣ 1.5 Η ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΚΥΡΙΟΤΕΡΑ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΙΜΑ 2.1 ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΙΜΑ-ΠΙΘΑΝΕΣ ΧΡΗΣΕΙΣ ΧΑΡΤΙ ΓΥΑΛΙ ΜΕΤΑΛΛΑ ΣΙΔΗΡΟΥΧΑ ΜΕΤΑΛΛΑ ΜΗ ΣΙΔΗΡΟΥΧΑ ΜΕΤΑΛΛΑ ΑΛΟΥΜΙΝΙΟ ΠΛΑΣΤΙΚΑ ΑΛΛΑ ΥΛΙΚΑ ΠΟΥ ΑΝΑΚΥΚΛΩΝΟΝΤΑΙ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΔΙΑΛΟΓΗ - ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΙΜΩΝ 3.1 ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗΣ 3.2 ΣΥΛΛΟΓΗ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΜΕ ΕΙΔΙΚΟΥΣ ΚΑΔΟΥΣ ΣΥΛΛΟΓΗ "ΠΟΡΤΑ-ΠΟΡΤΑ" ΚΕΝΤΡΑ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗΣ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΙΜΩΝ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΙΜΟ- ΠΟΙΟΥΜΕΝΩΝ ΥΛΙΚΩΝ ΕΝΑΝΤΙ ΑΜΟΙΒΗΣ (PAY-BACK CENTERS) ΜΕΙΚΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ 1

3 3.2.2 ΧΩΡΙΣΤΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΜΕΣΑ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΜΕΤΑΦΟΡΤΩΣΗΣ ΣΤΕΡΕΩΝ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ 3.3 ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΣ ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΧΩΡΙΣΜΟΥ 3.4 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΜΙΑΣ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗΣ 3.5 ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ-ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΤΩΝ ΥΛΙΚΩΝ ΕΜΠΟΡΙΚΕΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΠΟΛΙΤΩΝ-ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ 4.1 ΡΟΛΟΣ ΠΟΛΙΤΩΝ 4.2 ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ 4.3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΜΗΝΥΜΑΤΟΣ 4.4 ΣΤΟΧΟΙ- ΦΑΣΕΙΣ ΕΝΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ 4.5 ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ - ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΕΙΔΙΚΩΝ ΟΜΑΔΩΝ 4.6 ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗΣ ΠΟΛΙΤΩΝ- ΕΕΑΑ 4.7 ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗΣ ΠΟΛΙΤΩΝ- ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΔΗΜΩΝ RUSHCLIFFE (EAST MIDLANDS-UK) 4.8 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 4.9 ΚΙΝΗΤΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΙΜΩΝ 4.10 ΟΙΚΟΣΗΜΑΝΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΩΦΕΛΕΙΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΙΚΟΣΗΜΑΝΣΗ 4.11 ΥΠΟΧΡΕΟΙ ΣΥΣΚΕΥΑΣΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΜΕΛΕΤΗ ΚΕΝΤΡΟΥ ΔΙΑΛΟΓΗΣ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΙΜΩΝ ΥΛΙΚΩΝ (Κ.Δ.Α.Υ) ΔΗΜΩΝ ΝΟΜΟΥ ΛΕΣΒΟΥ 5.1 ΒΑΣΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΙΤΛΟΣ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΕΙΔΟΣ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ - ΔΥΝΑΜΙΚΟΤΗΤΑ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ Ν. 3010/ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ 2

4 5.2 ΤΑ ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙ0ΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ ΠΟΣΟΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΙΟΤΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΑΡΑΓΟΜΕΝΗ ΠΟΣΟΤΗΤΑ ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΩΝ- ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΙΜΩΝ ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙΑΛΟΓΗΣ ΣΤΗΝ ΠΗΓΗ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΙΜΑ ΥΛΙΚΑ - ΥΛΙΚΑ ΣΤΟΧΟΙ ΔΥΝΑΜΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ Κ.Δ.Α.Υ ΑΝΑ ΥΛΙΚΟ ΣΤΟΧΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ 5.3 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΜΕΘΟΔΟΣ ΔΙΑΛΟΓΗΣ- ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΕΧΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΩΝ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ ΤΕΧΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ α):εξοπλισμοσ ΤΟΥ Κ.Δ.Α.Υ β): ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ Κ.Δ.Α.Υ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ ΣΕ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ 5.4 ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΟΥ ΤΟΠΙΟΥ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ ΚΑΙ ΣΤΑ ΝΕΡΑ- ΜΕΤΡΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ- ΜΕΤΡΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΘΟΡΥΒΟΣ- ΜΕΤΡΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΣΤΟ ΑΚΟΥΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΙ-ΜΕΤΡΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ 5.5 ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΩΦΕΛΕΙΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΟΣΤΟΥΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΜΕΓΕΘΗ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ (Κ.Δ.Α.Υ.) ΔΗΜΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΤΗΝ ΕΕΑΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α: ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β: ΟΡΙΣΜΟΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 3

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Αυτή η διπλωματική εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια του «Θεοφράστειου» Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών και ασχολήθηκε με το θέμα της Ανακύκλωσης- Ανάκτησης Υλικών. Περιλαμβάνει μία γενική βιβλιογραφική ανασκόπηση του θέματος και μία εφαρμογή μελέτης σχεδιασμού και περιβαλλοντικών επιπτώσεων του Κέντρου Διαλογής Ανακυκλώσιμων του Ν. Λέσβου. Το θέμα επιλέχθηκε με γνώμονα τη μεγάλη σημασία του προβλήματος των Αστικών Στερεών Αποβλήτων και της διάθεσής τους τόσο από περιβαλλοντικής όσο και από τεχνικής σκοπιάς. Οι πηγές των στερεών αποβλήτων σχετίζονται συνήθως με διάφορες ανθρώπινες δραστηριότητες και χρήσεις γης. Έτσι διαχωρίζονται σε οικιακά, εμπορικά, αστικά, βιομηχανικά, γεωργοκτηνοτροφικά κ.α. Η διαχείριση των ΑΣΑ αποτελεί μία σημαντική οικονομική και περιβαλλοντική πρόκληση για την παγκόσμια κοινότητα. Ο αυξανόμενος όγκος των στερεών αποβλήτων πιέζει τις κυβερνήσεις να σκεφθούν εναλλακτικές μεθόδους για τη διάθεση τους, μεταξύ των οποίων είναι η πρόσβαση σε νέες χωματερές, η εύρεση τοποθεσιών για νέα εργοστάσια καύσης και η αναζήτηση τρόπων για την προώθηση της ανακύκλωσης και της παραγωγής εδαφοβελτιωτικού. Η εντατική κατανάλωση οδηγεί σε ολοένα και αυξανόμενους όγκους στερεών αποβλήτων, ενώ από την άλλη, η ελάττωση της δυναμικότητας των χωματερών έχει ως επακόλουθο την αύξηση του κόστους ταφής. Πέραν της οικονομικής στενότητας των προϋπολογιστικών δαπανών, οι περιβαλλοντικοί κίνδυνοι που συνεπάγονται ορισμένες μέθοδοι διάθεσης μπορεί να αυξήσουν το συνολικό κοινωνικό κόστος (social cost) διαχείρισης των ΑΣΑ. Η περιβαλλοντική μηχανική καλείται να επινοήσει, σχεδιάσει και θέσει σε λειτουργία συστήματα για την περιβαλλοντικά ορθή διαχείριση των αποβλήτων. Στα πλαίσια του πρώτου κεφαλαίου της εργασίας περιγράφεται το πρόβλημα των απορριμμάτων, αναφέρονται τα αίτια της αύξησής του και αναγνωρίζεται η σημασία και αναγκαιότητα ενός Ολοκληρωμένου Συστήματος Διαχείρισης των Αποβλήτων. Το ΟΣΔΑ είναι η σύγχρονη απάντηση στο φλέγον πρόβλημα των απορριμμάτων, το οποίο αποτελεί ουσιαστικά το βέλτιστο συνδυασμό των μεθόδων διαχείρισης απορριμμάτων, με τρόπο ώστε το τελικό σύστημα να είναι περιβαλλοντικά αποτελεσματικό, οικονομικά εφικτό και κοινωνικά αποδεκτό. Στο ίδιο κεφάλαιο αναφέρεται η σπουδαιότητα της αξιοποίησης των ΑΣΑ Τα απορρίμματα θεωρούνται άχρηστα υλικά, που ο καθένας θέλει το συντομότερο να απορρίψει και να μεταφέρει έξω από το χώρο του. Είναι γεγονός όμως ότι η αξιοποίησή τους αποδεικνύει ότι κάθε άλλο παρά άχρηστα είναι. Η ανάκτηση πρώτων υλών από τα στερεά απόβλητα, η ανακύκλωση υλικών για επαναχρησιμοποίηση, η καύση για την παραγωγή ενέργειας, η κομποστοποίηση για την παραγωγή εδαφοβελτιωτικού, ακόμη και η εκμετάλλευση του βιοαερίου (ενεργειακή αξιοποίηση) που παράγεται κατά την χώνευση των σκουπιδιών στους Χ.Υ.Τ.Α. είναι κάποιοι μόνο από τους τρόπους μετατροπής των στερεών αποβλήτων σε οικονομικό, ενεργειακό και το σημαντικότερο περιβαλλοντικό πόρο. 4

6 Η πιο γνωστή από τις μεθόδους αξιοποίησης των αστικών αποβλήτων, είναι η ανακύκλωση, από τη οποία είναι δυνατόν να προκύψουν αξιοσημείωτα οφέλη, όπως η μείωση του όγκου των απορριμμάτων και η εξοικονόμηση πρώτων υλών και ενέργειας. Η υπάρχουσα εμπειρία και εξέλιξη θέλει τις αρχικές δραστηριότητες ανακύκλωσης να ολοκληρώνονται μέσα από την ενσωμάτωση τους σε ένα Ολοκληρωμένο Σύστημα Ανάκτησης και Ανακύκλωσης Υλικών (ΟΣΑΑΥ). Πέρα από τα οφέλη τα προγράμματα της ανακύκλωσης συνοδεύονται και από οικονομικό κόστος. Η ανακύκλωση ορισμένων υλικών μπορεί να φαίνεται απαγορευτική από πλευράς κόστους, αν λάβουμε υπ όψιν μόνο τα προϋπολογιστικά κόστη. Κατά τη διάρκεια λήψης αποφάσεων πρέπει όμως να λαμβάνεται υπ όψιν το ολικό κόστος στην κοινωνία (συμπεριλαμβανομένων και των περιβαλλοντικών επιδράσεων της διάθεσης στερεών αποβλήτων με άλλους τρόπους). Η αναφορά των προσπαθειών για ανακύκλωση στην Ελλάδα στο παρελθόν και σήμερα, κλείνει το πρώτο κεφάλαιο μαζί με μια γενική βιβλιογραφική ανασκόπηση των διεθνών εμπειριών στον τομέα της ανακύκλωσης. Ο αριθμός των υλικών που μπορούν να συλλεχθούν στα πλαίσια ενός προγράμματος ανακύκλωσης είναι αρκετά μεγάλος και περιλαμβάνει τόσο τα "κλασσικά" υλικά (χαρτί, γυαλί, μέταλλο, πλαστικό), όσο και κάποια λιγότερο γνωστά (υφάσματα, έλαια μηχανών, οικοδομικά υλικά και άλλα). Σε γενικές γραμμές το μάρκετινγκ των ανακυκλωμένων υλικών μπορεί να ολοκληρωθεί με δύο τρόπους, την άμεση πώληση σε κατασκευαστές που χρησιμοποιούν το υλικό κατά τη διαδικασία κατασκευής πωλήσεις σε μεσάζοντες (έμποροι / επεξεργαστές, χονδρέμποροι, μεσίτες) που μπορούν να επεξεργαστούν επιπλέον το υλικό ή απλά να το μεταπωλήσουν στους ως μεσίτες στους κατασκευαστές. Και στις δύο μεθόδους υπάρχει ένα ευρύ φάσμα των πιθανών διαθέσιμων αγορών για ένα δεδομένο ανακυκλώσιμο, εξαρτώμενο κατά ένα μεγάλο μέρος από τον τύπο και την ποιότητα του ανακυκλωμένου υλικού, και την τοποθεσία ανάκτησης των ανακυκλώσιμων. Οι κατασκευαστές χρησιμοποιούν τα ανακυκλωμένα υλικά ως πρώτη ύλη (είτε ως πρωτογενή υλικά είτε σε αντικατάστασή τους) λόγω των προκυπτόντων οφελών, όπως τις μειωμένες απαιτήσεις σε κεφάλαιο, μειωμένες ανάγκες σε ενέργεια, μειωμένες ανάγκες ακατέργαστων πρώτων υλών, και πιο προσιτές ή λιγότερο δαπανηρές πηγές ανεφοδιασμού. Επιπρόσθετα στα οικονομικά κέρδη περιβαλλοντικά ή/και διαφημιστικά οφέλη μπορούν να προτρέψουν τους κατασκευαστές να χρησιμοποιούν ανακυκλώσιμα στις διαδικασίες τους. Το δεύτερο κεφάλαιο της εργασίας αυτής ασχολείται με τα ανακυκλώσιμα υλικά, τα ποσοστά τους στο ρεύμα των απορριμμάτων, τις ιδιότητες, τα φυσικά χαρακτηριστικά, την επεξεργασία, τους τρόπους επαναχρησιμοποίησής τους, τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της ανάκτησής τους. Συγκεκριμένη αναφορά γίνεται για τα κυριότερα ανακυκλώσιμα (χαρτί, γυαλί, μέταλλο και πλαστικό) αφού αυτά είναι ευρέως συλλεγόμενα και τα πλέον κοινά υλικά συσκευασιών. Είναι επίσης τα υλικά ανάκτησης της εφαρμογής στο Κ.Δ.Α.Υ Μυτιλήνης. Η αποθήκευση, η συλλογή, η διαλογή (διαχωρισμός) και η διαχείριση των ανακυκλώσιμων, περιγράφονται και καθορίζονται στο τρίτο κεφάλαιο. Σε ολόκληρο τον κόσμο και μέσα από πολλές προσπάθειες για ανακύκλωση, έχουν προκύψει κάποιες μέθοδοι διεκπεραίωσης αυτών των εργασιών. Παρουσιάζονται οι πλέον χρησιμοποιούμενες και 5

7 καθιερωμένες. Οι διαδικασίες αυτές προσδιορίζονται από υλικοτεχνικής και οικονομικής πλευράς και έχουν όλες σαν σκοπό την παραγωγή ενός υψηλής ποιότητας προϊόντος που επιτρέπει στον παραγωγό να βρει την καλύτερη χρήση για το υλικό. Η επιλογή της καταλληλότερης μεθόδου ή συνδυασμού μεθόδων και πρακτικών καθορίζονται από έναν αριθμό παραγόντων διαφορετικών για κάθε συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο. Για να λειτουργήσουν οι μέθοδοι και οι διαδικασίες σε ένα πρόγραμμα ανακύκλωσης, θα πρέπει να αφυπνισθούν οι μηχανισμοί που θα παρέχουν στο σύστημα την πρώτη ύλη, δηλαδή τα ανακυκλώσιμα. Σήμερα, που η ανακύκλωση συνιστά απόδειξη για την εύρυθμη περιβαλλοντική πολιτική μιας χώρας, η συμμετοχή των πολιτών έχει καθοριστική σημασία. Με εύκολους και πρακτικούς τρόπους, καθώς και με σωστό σχεδιασμό, η ανακύκλωση και η διαχείριση των αποβλήτων συσκευασίας μπορεί και πρέπει να γίνει καθημερινή συνήθεια. Η συμμετοχή του κοινού σε ένα πρόγραμμα ανακύκλωσης είναι ο σημαντικότερος παράγοντας επιτυχίας του καθώς σε αυτή στηρίζεται ο σχεδιασμός, η κατασκευή και λειτουργία ενός τέτοιου εγχειρήματος. Το κράτος αναγνωρίζοντας την σημασία της ευαισθητοποίησης του κοινού για την ανακύκλωση έχει νομοθετήσει τις ανάλογες διατάξεις που ορίζουν τους βασικούς συντελεστές επιτυχίας ενός προγράμματος ανακύκλωσης, που είναι η σωστή οργάνωση προγραμμάτων εκπαίδευσης και πληροφόρησης. Τα προγράμματα εκπαίδευσης και ευαισθητοποίησης αναπτύσσονται είτε στην αρχή των προγραμμάτων ανακύκλωσης προκειμένου να δημιουργήσουν στον πολίτη συνείδηση της αξίας του προγράμματος είτε κατά τη διάρκεια του προγράμματος προκειμένου να συντηρηθεί ή και να ενισχυθεί το ενδιαφέρον του πολίτη. Ο πολίτης συμμετέχει διπλά στο σύστημα αφού είναι και πηγή πρώτων υλών απομακρύνοντας τα αναλώσιμά του από το ρεύμα των αποβλήτων, αλλά και καθοριστής της «πράσινης αγοράς» προτιμώντας προϊόντα που είτε είναι οικοσημασμένα (ικανοποιούν ένα ελάχιστο σύνολο περιβαλλοντικών κριτηρίων, τα οποία έχουν τεθεί από τον οργανισμό για την συγκεκριμένη ομάδα προϊόντων) είτε προέρχονται από εταιρίες που συνεισφέρουν οικονομικά υπέρ της ανακύκλωσης. Στο κεφάλαιο αυτό, παρατίθενται επίσης δύο παραδείγματα προγραμμάτων ευαισθητοποίησης πολιτών. Αναφέρονται τα μηνύματα που χρησιμοποιήθηκαν, οι μέθοδοι ενημέρωσης, αφύπνισης και εκπαίδευσης των πολιτών. Το πρώτο από αυτά αφορά στον Ελλαδικό χώρο και στην προσπάθεια του κυριότερου φορέα ανακύκλωσης στη χώρα, που είναι η Ελληνική Εταιρία Αξιοποίησης Ανακύκλωσης (ΕΕΑΑ) ενώ το δεύτερο είναι το πρόγραμμα ευαισθητοποίησης πολιτών του προγράμματος ανακύκλωσης του Συμβούλιο δήμων Rushcliffe (East Midlands-UK). Το τελευταίο κεφάλαιο είναι η εφαρμογή μίας μελέτης σχεδιασμού και περιβαλλοντικών επιπτώσεων του Κέντρου Διαλογής Ανακυκλώσιμων του Ν. Λέσβου. Το μελετώμενο έργο αφορά στην κατασκευή και λειτουργία ενός Κέντρου Διαλογής Ανακυκλώσιμων Υλικών (Κ.Δ.Α.Υ), που θα εξυπηρετεί την περιοχή του νησιού της Λέσβου. Τα κέντρα διαλογής ανακυκλώσιμων υλικών (Κ.Δ.Α.Υ.) είναι εγκαταστάσεις όπου με συνδυασμό μεθόδων μηχανικής - χειρονακτικής διαλογής, διαχωρίζονται ανάμικτα μη επικίνδυνα στερεά απόβλητα ή ομάδες υλικών (ΚΥΑ /1997). Η εγκατάσταση θα κατασκευαστεί σε δημοτική έκταση, στην περιοχή της 6

8 χωματερής της Λέσβου «Λεμονού», συνολικής έκτασης 40 στρεμμάτων και σε απόσταση λίγων χιλιομέτρων από την πόλη της Μυτιλήνης. Στη μονάδα θα μεταφέρονται ανακυκλώσιμα υλικά - υλικά συσκευασίας - που παράγονται ως στερεά απορρίμματα, δηλαδή γυαλί, πλαστικό, χαρτί, αλουμίνιο και σιδηρά υλικά, τα οποία θα συλλέγονται με το Πρόγραμμα Ανακύκλωσης με Διαλογή στην Πηγή, σύμφωνα με το σχέδιο διαχείρισης του έργου. Η λειτουργική διαδικασία του Κέντρου Ανακύκλωσης περιλαμβάνει την προδιαλογή, το διαχωρισμό των υλικών ανά κατηγορία, τη δεματοποίηση τους και την προσωρινή αποθήκευση τους. Τα υπολείμματα της διαδικασίας θα οδηγούνται για τελική διάθεση στην παρακείμενη Μ.Ε.Δ.Α., ενώ τα ανακτώμενα υλικά θα μεταφέρονται στην Αθήνα όπου θα διατίθενται σε εταιρείες ανακύκλωσης και επαναχρησιμοποίησης τους. Στόχος του έργου είναι η προστασία του περιβάλλοντος, η μείωση του όγκου των απορριμμάτων που καταλήγουν στις Μ.Ε.Δ.Α. και η εξοικονόμηση φυσικών πόρων, δεδομένου ότι με το πρόγραμμα ανακύκλωσης των υλικών συσκευασίας που αποτελούν συστατικά των στερεών αποβλήτων, αυτά διαχωρίζονται και αποτελούν εφεξής χρήσιμα υλικά, τα οποία συνήθως επανέρχονται σε παραγωγικούς κύκλους, αφού προηγουμένως δεχθούν (εάν απαιτηθεί) κατάλληλη επεξεργασία. Επειδή η τροφοδοσία των Κ.Δ.Α.Υ. αποτελείται από ανάμικτα ανακυκλώσιμα υλικά γίνεται ευκολότερο στους πολίτες να συμμετέχουν. Αυτό τελικά έχει σαν αποτέλεσμα μεγαλύτερος όγκος υλικών να "αποσπάται" από τα απορρίμματα. Ακόμη ένα πλεονέκτημα είναι ότι λόγω του ανάμικτου χαρακτήρα των ανακυκλώσιμων υλικών ο εξοπλισμός συλλογής τους μπορεί να απλοποιηθεί και δεν υπάρχει ανάγκη για οχήματα με τρία, τέσσερα ή και περισσότερα διαμερίσματα, για τα διαφορετικά υλικά. Ο χρόνος και το κόστος συλλογής μπορούν να κρατηθούν σε ένα ελάχιστο επίπεδο. Σημειώνεται ότι η μελέτη αυτή γίνεται σε εκπαιδευτικό επίπεδο και είναι εντελώς θεωρητική. Στο τέλος της παρατίθενται κάποια επίσης θεωρητικά οικονομικά στοιχεία που περιγράφουν ποιοτικά το έργο και είναι η βάση για μία πιο ολοκληρωμένη και επαγγελματική οικονομικοτεχνική μελέτη. Στο τέλος παραθέτονται τα συμπεράσματα καθώς και δύο παραρτήματα με την σχετική με τα απόβλητα νομοθεσία και τους πιο βασικούς ορισμούς που χρησιμοποιούνται. 7

9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ζώντας σε μια κοινωνία όπου η πρόοδος είναι συνώνυμο, αίτιο και αποτέλεσμα της κατανάλωσης, ο σύγχρονος πολίτης δε θα μπορούσε παρά να συμμετέχει στην «πρόοδο» αυτή. Η φύση και το περιβάλλον καλούνται στο ρόλο της πηγής τροφοδοσίας αλλά και του αποδέκτη των συνεπειών. Το πρόβλημα των Αστικών Στερεών Αποβλήτων (ΑΣΑ) είναι ένα από τα θέματα που κατά κύριο λόγο εξαρτάται από τον σύγχρονο πολίτη, την τάση του για κατανάλωση και την αδυναμία του περιβάλλοντος να απορροφήσει τις συνέπειες. Η διαχείριση των ΑΣΑ αποτελεί μία σημαντική οικονομική και περιβαλλοντική πρόκληση για την παγκόσμια κοινότητα. Ο αυξανόμενος όγκος των στερεών αποβλήτων πιέζει τις κυβερνήσεις να σκεφθούν εναλλακτικές μεθόδους για τη διάθεση τους, μεταξύ των οποίων είναι η πρόσβαση σε νέες χωματερές, η εύρεση τοποθεσιών για νέα εργοστάσια καύσης και η αναζήτηση τρόπων για την προώθηση της ανακύκλωσης και της παραγωγής εδαφοβελτιωτικού. Πράγματι, τουλάχιστον το 60% των χωρών που συμμετείχαν στην προπαρασκευαστική συνάντηση, πριν τη διεθνή Συνδιάσκεψη για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη, στο Ρίο της Βραζιλίας το 1992, υπέβαλλαν αναφορές στις οποίες έθεταν τα στερεά απόβλητα ως ένα από τους πιο πιεστικούς εθνικούς περιβαλλοντικούς προβληματισμούς. 1 Ο προβληματισμός αυτός είναι ιδιαίτερα έντονος σης ανεπτυγμένες χώρες όπως οι ΗΠΑ. Η εντατική κατανάλωση οδηγεί σε ολοένα και αυξανόμενους όγκους στερεών αποβλήτων, ενώ από την άλλη, η ελάττωση της δυναμικότητας των χωματερών έχει ως επακόλουθο την αύξηση του κόστους ταφής. Πέραν της οικονομικής στενότητας των προϋπολογιστικών δαπανών, οι 8

10 περιβαλλοντικοί κίνδυνοι που συνεπάγονται ορισμένες μέθοδοι διάθεσης μπορεί να αυξήσουν το συνολικό κοινωνικό κόστος (social cost) διαχείρισης των ΑΣΑ. Τα τελευταία χρόνια γίνεται πολύς λόγος για το πρόβλημα των αστικών αποβλήτων και τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να αντιμετωπιστεί. Και είναι απολύτως δικαιολογημένη η επικαιρότητα του προβλήματος. Πολλές από τις μεταβολές που έγιναν στη σύγχρονη κοινωνία προκάλεσαν τις εκρηκτικές διαστάσεις του, όπως: η φυσική αύξηση του πληθυσμού, αιτία που πάντως δε δικαιολογεί από μόνη της την τεράστια αύξηση των ποσοτήτων των απορριμμάτων, η μαζική αστικοποίηση, ιδιαίτερα μεγάλη στη χώρα μας, οι αλλαγές στις καταναλωτικές και διατροφικές συνήθειες, για παράδειγμα τυποποίηση των τροφίμων και ποτών, "έτοιμα" φαγητά, η μείωση του μεγέθους της οικογένειας, που οδηγεί στην χρήση ολοένα και μικρότερων "μερίδων" και επομένως περισσότερης συσκευασίας προς περιεχόμενο, η άνοδος του μορφωτικού και βιοτικού επιπέδου και επομένως η μεγαλύτερη διακίνηση εντύπου ενημερωτικού υλικού και άλλα πολλά. 2 Η περιβαλλοντική μηχανική καλείται να επινοήσει, σχεδιάσει και θέσει σε λειτουργία συστήματα για την περιβαλλοντικά ορθή διαχείριση των αποβλήτων. Στη χώρα μας η διαχείριση των απορριμμάτων αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα περιβαλλοντικά προβλήματα που απασχολεί την ελληνική κοινωνία. Δεν είναι τυχαίο ότι τα απορρίμματα ιεραρχούνται από τους Έλληνες μεταξύ των σοβαρότερων προβλημάτων που αντιμετωπίζει το περιβάλλον στη χώρα μας, ενώ δε συμβαίνει το ίδιο σε άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η γενική όμως αυτή διαπίστωση δεν έχει την αντιστοίχισή της στην εκκίνηση των μηχανισμών εκείνων που θα έφερναν και τη λύση του προβλήματος. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση της Αθήνας με τη χρόνια εμπλοκή στη χωροθέτηση του χώρου τελικής διάθεσης των απορριμμάτων. Ειδικά για την Ελλάδα ισχύουν και επιπλέον λόγοι που καθιστούν άκρως δυσχερή την προσπάθεια επίλυσης των προβλημάτων: εντονότατες ανταγωνιστικές χρήσεις γης, κυρίως στην εγγύτητα των μεγάλων αστικών κέντρων (Αθήνα, Θεσσαλονίκη), όπου ζει ο μισός ελληνικός πληθυσμός, ουσιαστική αποτυχία της πολιτείας να δώσει, τουλάχιστον μέχρι τα πρόσφατα χρόνια, παραδείγματα αποτελεσματικής εφαρμογής των σύγχρονων λύσεων στον τομέα των απορριμμάτων, κατακερματισμός των ΟΤΑ που καθιστά ανέφικτη την οικονομικότητα των προτεινόμενων λύσεων με δεδομένη την ευθύνη των ΟΤΑ στη διαχείριση των ΑΣΑ, ακραίες περιπτώσεις εναντίωσης των περιοίκων σε λύση που προτείνεται να εγκατασταθεί στην ευρύτερη περιοχή που ζουν ή έχουν ακίνητα, γενική έλλειψη υπεύθυνης στάσης έναντι των δικών μας απορριμμάτων. Πώς όμως ορίζονται τα απορρίμματα; Στερεά απόβλητα καλούνται τα στερεά και ημιστερεά υλικά που ο ιδιοκτήτης τους θεωρεί "άχρηστα" και τα πετάει. Η έννοια του "άχρηστου" είναι βέβαια ανθρωπογενής, υποκειμενική και δίχως νόημα στη φύση όπου τα πάντα 9

11 εξελίσσονται χωροχρονικά. Τα αστικά απορρίμματα (σκουπίδια) αποτελούν μία κατηγορία στερεών αποβλήτων. 3 Οι πηγές των στερεών αποβλήτων σχετίζονται συνήθως με διάφορες ανθρώπινες δραστηριότητες και χρήσεις γης. Έτσι διαχωρίζονται σε οικιακά, εμπορικά, αστικά, βιομηχανικά, γεωργοκτηνοτροφικά κ.α. Οι οργανωτικές και τεχνολογικές διεργασίες που έχει αναπτύξει ένα κοινωνικό σύστημα για τη διαχείριση αυτών των άχρηστων υλικών αποτελούν στο σύνολο τους το σύστημα διαχείρισης στερεών αποβλήτων. Η γνώση των πηγών των στερεών αποβλήτων μαζί με στοιχεία και πληροφορίες που αφορούν τα ποσοτικά και ποιοτικά τους χαρακτηριστικά είναι απαραίτητη για τη σχεδίαση και λειτουργία των επί μέρους διεργασιών που αποτελούν το σύστημα διαχείρισης ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΑΣΑ Η σύγχρονη απάντηση στο φλέγον πρόβλημα των απορριμμάτων είναι το ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης των ΑΣΑ, το οποίο αποτελεί ουσιαστικά το βέλτιστο συνδυασμό των μεθόδων διαχείρισης απορριμμάτων, με τρόπο ώστε το τελικό σύστημα να είναι περιβαλλοντικά αποτελεσματικό, οικονομικά εφικτό και κοινωνικά αποδεκτό. Σαν Σύστημα Διαχείρισης Αποβλήτων (ΣΔΑ) ορίζεται ένα σύνολο λειτουργικά διασυνδεδεμένων διεργασιών (τμήματα συστήματος) που στοχεύει στην αποκομιδή και διάθεση των παραγόμενων αποβλήτων. Το Σχήμα 1 παρουσιάζει ένα τέτοιο σύστημα. Πρέπει να τονιστεί ότι το ΣΔΑ που παρουσιάζεται στο διάγραμμα αποτελεί μια ολοκληρωμένη μορφή του συστήματος για τη διαχείριση αποβλήτων κάτι που δεν απαντάται μέχρι σήμερα σε κανένα μέρος της Ελλάδας. 3 Το τμήμα τροφοδότησης αφορά την εισροή υλικών αγαθών στο χώρο παραγωγής στερεών αποβλήτων. Στην περίπτωση των αστικών απορριμμάτων η τροφοδότηση αναφέρεται στα τρόφιμα και άλλα υλικά που εισρέουν στις κατοικίες και τα οποία, στο σύνολο ή μέρος τους, απορρίπτονται μετά τη χρήση τους σαν άχρηστα. Η διεργασία αυτή περιλαμβάνεται εδώ διότι εμπλέκεται στην όλη διαχείριση. Το τμήμα παραγωγής αφορά τις διαδικασίες εκείνες που λαμβάνουν χώρα σε ένα δεδομένο χώρο (π.χ. κατοικίες) και κατά τις οποίες παράγεται κάποιο απορριπτόμενο υλικό. Προϊόν τέτοιων διαδικασιών, στην περίπτωση αστικών απορριμμάτων, είναι η γνωστή σε όλους πλαστική σακούλα σκουπιδιών που γεμίζει πολλές φορές τα πεζοδρόμια και τους δρόμους των ελληνικών πόλεων. Το τμήμα συλλογής/μεταφοράς είναι συνήθως ενιαίο και αφορά τη διαδικασία συλλογής των απορριμμάτων σε πολλαπλά σημεία παραγωγής της εξυπηρετούμενης περιοχής από διάφορα απορριμματοφόρα οχήματα (ανοικτά, κλειστά, συμπιεστικά, κλπ) και τη μεταφορά τους σε κάποιο χώρο διάθεσης. Η συλλογή μπορεί να είναι χειρωνακτική όπως στην περίπτωση των σάκων ή μηχανική όπως στην περίπτωση των κάδων. Σε περιπτώσεις μη ύπαρξης οργανωμένης 10

12 συλλογής και μεταφοράς αλλά και σε περιπτώσεις που εγκαθίστανται προγράμματα ανακύκλωσης απαιτείται πλήρης σχεδίαση των τμημάτων αυτών. Το τμήμα τελικής διάθεσης στην Ελλάδα σήμερα και στις περισσότερες περιπτώσεις αποτελείται από καθορισμένους χώρους διάθεσης (σκουπιδότοποι και χωματερές) που, όμως, δεν πληρούν τις απαιτούμενες προδιαγραφές περιβαλλοντικής προστασίας. Η εικόνα στους χώρους αυτούς κυμαίνεται από την τελείως ανεξέλεγκτη απόρριψη στο περιβάλλον (περίπτωση Αποκόρωνα - Χανίων) μέχρι την περίπτωση της χωματερής των Ν. Λιοσίων στην Αττική όπου η ελεγχόμενη ταφή δεν ενσωματώνει εκείνες τις προδιαγραφές της περιβαλλοντικά ορθής διάθεσης. Σαν συμπέρασμα είναι δυνατό να ειπωθεί ότι τα κυριότερα περιβαλλοντικά προβλήματα διαχείρισης απορριμμάτων στην Ελλάδα αφορούν το τμήμα τελικής διάθεσης με ελάχιστες εξαιρέσεις όπου εφαρμόζεται υγειονομική ταφή (π.χ. Πάτρα, Λάρισα, Ζάκυνθος, Λεβαδιά). Σχήμα 1: Διάγραμμα Συστήματος Διαχείρισης Αποβλήτων (ΣΔΑ) 2 11

13 Ένα αποτελεσματικό και ήπιο σύστημα διαχείρισης στοχεύει στην ενσωμάτωση επιλογών οι οποίες μεγιστοποιούν τα οφέλη για την κοινωνία και παράλληλα ελαχιστοποιούν το κοινωνικό κόστος διάθεσης. Ως ήπια διάθεση απορριμμάτων εννοείται η περίπτωση κατά την οποία η ποσότητα απορριμμάτων που απορρέει από έναν συνδυασμό επιλογών διάθεσης, δεν υπερβαίνει την ικανότητα αφομοίωσης τους από το περιβάλλον. Η ήπια διαχείριση ελαχιστοποιεί τον περιβαλλοντικό κίνδυνο και το κοινωνικό κόστος της διάθεσης απορριμμάτων. Έτσι, συνεισφέρει στην επίτευξη βιώσιμης οικονομικής ανάπτυξης. Η βιώσιμη ανάπτυξη μπορεί να ορισθεί ως η χρήση υλικών και ενέργειας κατά τρόπο που θα επιτρέπει στις μελλοντικές γενιές να απολαμβάνουν το ίδιο βιοτικό επίπεδο με τις σημερινές γενιές ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΣΤΙΚΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ Τα απορρίμματα θεωρούνται άχρηστα υλικά, που ο καθένας θέλει το συντομότερο να απορρίψει και να μεταφέρει έξω από το χώρο του. Είναι γεγονός όμως ότι η αξιοποίησή τους αποδεικνύει ότι κάθε άλλο παρά άχρηστα είναι. Η ανάκτηση πρώτων υλών από τα στερεά απόβλητα, η ανακύκλωση υλικών για επαναχρησιμοποίηση, η καύση για την παραγωγή ενέργειας, η κομποστοποίηση για την παραγωγή εδαφοβελτιωτικού, ακόμη και η εκμετάλλευση του βιοαερίου (ενεργειακή αξιοποίηση) που παράγεται κατά την χώνευση των σκουπιδιών στους Χ.Υ.Τ.Α. είναι κάποιοι μόνο από τους τρόπους μετατροπής των στερεών αποβλήτων σε οικονομικό, ενεργειακό και το σημαντικότερο περιβαλλοντικό πόρο. Το Εθνικό Σχέδιο Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων (ΕΣΔΑ) προσδιορίζει τις γενικές κατευθύνσεις για τη διαχείριση των στερεών αποβλήτων στο σύνολο της χώρας και υποδεικνύει τα κατάλληλα μέτρα που προωθούν συνδυασμένα την αξιοποίηση των αποβλήτων με ανακύκλωση, επαναχρησιμοποίηση ή ανάκτηση ή οποιαδήποτε άλλη διαδικασία που έχει ως στόχο την παραγωγή δευτερογενών πρώτων υλών ή προϊόντων. (N1650) 4 Η αξιοποίηση των ΑΣΑ αποτελεί αναπόσπαστο μέλος ενός σύγχρονου ολοκληρωμένου συστήματος διαχείρισης. Τα οφέλη που αποφέρει η εφαρμογή της είναι διεθνώς αναγνωρισμένα και αυτός είναι ο κυριότερος λόγος για τον οποίο ολοένα και περισσότερα προγράμματα αξιοποίησης των ΑΣΑ οργανώνονται σε πολλές περιοχές του κόσμου. Γενικά τα οφέλη αυτά περιλαμβάνουν; εξοικονόμηση πρώτων υλών (μετάλλων, πετρελαίου, ύδατος κλπ), εξοικονόμηση ενέργειας (ηλεκτρικής ενέργειας, καυσίμων κλπ), μείωση της ποσότητας των απορριμμάτων που πρέπει να διαχειριστεί το σύστημα στη συνέχεια (π.χ. για υγειονομική ταφή), μικρότερη ρύπανση (π.χ. από την ανάγκη για μικρότερη παραγωγή πρωτογενών υλικών). 2 Η πιο γνωστή από τις μεθόδους αξιοποίησης των αστικών αποβλήτων, είναι η ανακύκλωση. Αυτό οφείλεται στην απαίτηση για συμμετοχή και του κοινού πέρα από την εμπλοκή των φορέων. Παρ' όλα τα προτερήματα της, η ανακύκλωση δεν μπορεί μόνη της να 12

14 αποτελέσει τη λύση του προβλήματος της διαχείρισης απορριμμάτων διότι διεθνής εμπειρία διδάσκει ότι οι μέγιστες ποσότητες απορριμμάτων που είναι δυνατόν να εκτραπούν από την πορεία τους προς τελική διάθεση με δυσκολία μπορούν να προσεγγίσουν το 20% του συνόλου. Είναι λοιπόν προφανής η ανάγκη επαναπροσδιορισμού της όλης στρατηγικής στην κατεύθυνση της λεγόμενης «ολοκληρωμένης διαχείρισης απορριμμάτων» (Σχήμα 2) με μέγιστη αξιοποίηση του δυναμικού ανακύκλωσης, αλλά και χρήση άλλων δοκίμων μεθόδων, π.χ. την παραγωγή κομπόστ (εδαφοβελτιωτικού) ή την ενεργειακή αξιοποίηση. Σ' αυτήν την κατεύθυνση θα οδηγήσουν ούτως ή άλλως οι ρυθμίσεις που προωθούνται σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης και που αποσκοπούν στον περιορισμό της τελικής διάθεσης απορριμμάτων σε ΧΥΤΑ, απαιτώντας συνάμα προεπεξεργασία των αποτιθεμένων απορριμμάτων. 2 Σχήμα 2: Ολοκληρωμένη διαχείριση απορριμμάτων 1 13

15 1.2 ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΟΡΙΣΜΟΣ - ΣΤΟΧΟΙ Η ανακύκλωση, δηλαδή η επανεισαγωγή στην παραγωγική διαδικασία υλικών που θεωρούνται απορρίμματα, αποτελεί σημαντική συνιστώσα της ορθολογικής διαχείρισης των απορριμμάτων. Αναμφισβήτητα, η ανακύκλωση μπορεί να θεωρηθεί ως η πρέπουσα απάντηση της επιστήμης και της τεχνολογίας στο πρόβλημα των απορριμμάτων, που αποτελεί ιδιαίτερη πρόκληση για τη σύγχρονη κοινωνία. Η πορεία της ανακύκλωσης δεν είναι ευθύγραμμη. Προβλήματα προκύπτουν κυρίως από παγιωμένες συνήθειες του κοινού, ενώ η επιτυχής ανάκτηση χρήσιμων υλικών (π.χ. χαρτί, γυαλί, μέταλλα, πλαστικό) εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από διάφορους παράγοντες, όπως τα ποσοτικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά των απορριμμάτων, η εξασφάλιση αγοράς για τα ανακυκλώσιμα υλικά κ.ά. Από την ανακύκλωση είναι δυνατόν να προκύψουν αξιοσημείωτα οφέλη, όπως η μείωση του όγκου των απορριμμάτων και η εξοικονόμηση πρώτων υλών και ενέργειας. Στο τελευταίο οφείλεται και η εξάπλωση της εφαρμογής της ανακύκλωσης, παρά τους σημαντικούς οικονομικούς πόρους που συνήθως αυτή απαιτεί. Με δεδομένο το σημαντικό ποσοστό τους στο σύνολο των απορριμμάτων, τα υλικά συσκευασίας αποτελούν ιδιαίτερα προσφιλή στόχο προγραμμάτων ανακύκλωσης. 2 Για να υπάρχει ποσοτική και αναφορά στα οφέλη της ανακύκλωσης, σημειώνονται τα ποσοστά εξοικονόμησης ενέργειας από τη χρήση ανακυκλωμένων πρώτων υλών αντί παρθένων: Αλουμίνιο 90%, Πλαστικά 80%, Χαρτί 50%, Γυαλί 25%. Πολλές χώρες αναπτύσσουν την βιομηχανία επαναχρησιμοποίησης για την εξοικονόμηση πρώτων υλών όπως το Ην. Βασίλειο, που χρησιμοποιεί τις ανακυκλωμένες πρώτες ύλες, σε ποσοστά 55% για το χαρτί, 40-45% για το ατσάλι, 30-35%, για τα υφάσματα 25%, για το γυαλί 17% και για το πλαστικό 5%. 9 Η ανακύκλωση αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο έκφρασης της περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης του πολίτη. Η ανακύκλωση, μία παλιά υπόθεση για πολλές Ευρωπαϊκές και μη χώρες, έχει κάνει τα τελευταία χρόνια έντονη την παρουσία της και στον ελληνικό χώρο. Υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός παραγόντων που οδηγούν προς αυτή την κατεύθυνση, μεταξύ των οποίων: η δραστική μείωση των διαθέσιμων χώρων εναπόθεσης στις χωματερές η ανάγκη για ανάκτηση πρώτων υλών που θα μπορούν να επαναχρησιμοποιηθούν στην παραγωγική διαδικασία με αντίστοιχη μείωση της χρήσης παρθένων πρώτων υλών ο στόχος της μείωσης του κόστους διαχείρισης των Αστικών Στερεών Αποβλήτων (ΑΣΑ) από τους δήμους και τις κοινότητες άλλες ευρύτερες οικονομικές ωφέλειες (μείωση εισαγωγών και σπατάλης συναλλάγματος) η περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση του κοινού, που βλέπει την ανακύκλωση ως βασικό μέσο προστασίας του περιβάλλοντος πολιτικοί λόγοι. 14

16 Πώς όμως ορίζεται η ανακύκλωση; Σύμφωνα με την Αμερικανική Εταιρία Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων (NSWA) 5, περιλαμβάνει πέντε βασικά στάδια: 1. Διαχωρισμό και ανάκτηση ανακυκλούμενων υλικών από υπόλοιπα μη ανακυκλούμενα από την ροή ΑΣΑ 2. Επεξεργασία αυτών, ώστε να έρθουν σε τέτοια ποιότητα που να μπορούν να αντικαταστήσουν παρθένες πρώτες ύλες στην παραγωγική διαδικασία 3. Προώθηση των υλικών αυτών στο εμπόριο, συνήθως σε πρόσμειξη με παρθένες πρώτες ύλες 4. Καθιέρωση της αγοράς και χρήση ανακυκλωμένων προϊόντων από τον ενδιάμεσο ή τελικό καταναλωτή 5. Συμμετοχή του καταναλωτή στο πρόγραμμα ανακύκλωσης. Πρέπει εδώ να ξεκαθαρίσουμε ότι όταν μιλάμε για ανακύκλωση αναφερόμαστε στις εξής δύο διαφορετικές κατηγορίες την ανακύκλωση υλικών που χρησιμοποιούνται στην παραγωγική διαδικασία για την παραγωγή του προϊόντος, και που λαμβάνει χώρα μέσα στο εργοστάσιο παραγωγής (on-site recycling) και την ανακύκλωση υλικών που χρησιμοποιούνται στο προϊόν και στη συσκευασία, και που λαμβάνει χώρα αφού το προϊόν έχει εγκαταλείψει το εργοστάσιο παραγωγής (off-site recycling). Η ανακύκλωση κατορθώνει να συλλέξει το πρώην άχρηστο υλικό και να του προσδώσει την κατάλληλη μορφή και τις κατάλληλες προδιαγραφές έτσι ώστε, είτε το προϊόν, είτε η συσκευασία να μπορούν να επιστρέψουν στον παραγωγό ή στην βιομηχανία επεξεργασίας πρώτων υλών. Για να γίνει όμως αυτό, θα πρέπει να υπάρξει η κατάλληλη οικονομική οργάνωση και το κατάλληλο management, δηλαδή όλες εκείνες οι εταιρίες ιδιωτικού ή δημόσιου χαρακτήρα που εισέρχονται στην τελική φάση του κυκλώματος, συλλέγουν το άχρηστο υλικό, και λειτουργώντας βάσει της λογικής της οικονομίας της αγοράς ή άλλων κριτηρίων στοχεύουν στην τελική επαναχρησιμοποίηση του. Σχήμα 3: Το κύκλωμα παραγωγής έχοντας πλέον ενσωματώσει και τις διαδικασίες ανακύκλωσης. 5 15

17 1.2.1 ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΑΝΑΚΤΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗΣ ΥΛΙΚΩΝ (ΟΣΑΑΥ) Η υπάρχουσα εμπειρία και εξέλιξη θέλει τις αρχικές δραστηριότητες ανακύκλωσης να ολοκληρώνονται μέσα από την ενσωμάτωση τους σε ένα Ολοκληρωμένο Σύστημα Ανάκτησης και Ανακύκλωσης Υλικών (ΟΣΑΑΥ), που χαρακτηρίζεται από την αποδοχή 10 βασικών σημείων: 1. Η ανακύκλωση πρέπει να αποτελεί ένα μόνο εργαλείο μίας συνολικής πολιτικής για τη διαχείριση των ΑΣΑ και το περιβάλλον. Μίας πολιτικής που, ιεραρχώντας τις επιλογές διαχείρισης των ΑΣΑ, θέτει ως κύρια προτεραιότητα της ενέργειες πρόληψης αντί ελέγχου της ρύπανσης. Κάτω από αυτό το πρίσμα, η ανακύκλωση πρέπει να αντιμετωπίζεται ως ωφέλιμη προς το περιβάλλον, αλλά δεν παύει να είναι μία στρατηγική ελέγχου των ήδη παραγόμενων αρνητικών εκροών. 2. Η ανακύκλωση δεν είναι μόνο η διαδικασία συλλογής και επαναχρησιμοποίησης κάποιων απορριμμάτων. Πολύ περισσότερο, πρέπει να αντιμετωπίζεται ως ο μηχανισμός εκείνος που ολοκληρώνει τον κύκλο ζωής του προϊόντος. Αποτελεί το τελευταίο στάδιο αυτού του κύκλου ζωής, και για την επιτυχία της απαιτούνται αλλαγές, πολλές φορές ακόμα και δομικές, στα άλλα στάδια του παραγωγικού κυκλώματος. 3. Ο καταναλωτής, από ένα απλό μέρος του παραγωγικού κυκλώματος, αποκτάει ρόλοκλειδί κατέχοντας την διπλή ιδιότητα του πολίτη-ανακυκλωτή που αποδέχεται και συμμετέχει στο πρόγραμμα ανακύκλωσης, και του καταναλωτή που αγοράζει προϊόντα που ανακυκλώνονται ή που περιέχουν ανακυκλωμένα υλικά και συσκευασίες. 4. Για να επιτευχθούν τα δύο προηγούμενα είναι απαραίτητη η δραστηριοποίηση των σύγχρονων εργαλείων του marketing management και του marketing research. Απαιτείται η δημιουργία του κατάλληλου μείγματος επικοινωνίας (communication mix) και μείγματος μάρκετινγκ (marketing mix), έχοντας κατά νου όμως ότι η ανακύκλωση είναι ένα ανάστροφο κανάλι διανομής (backward distribution channel), και κατά συνέπεια δεν μπορεί να ερμηνευθεί πλήρως από την κλασσική θεώρηση συμπεριφοράς άλλων καταναλωτικών αποφάσεων. 5. Η εφαρμογή ενός ΟΣΑΑΥ απαιτεί τον επαναπροσδιορισμό ενδογενών και εξωγενών μεταβλητών του παραγωγικού κυκλώματος όπως, για παράδειγμα, την προσαρμογή του σχεδιασμού στην νέα λογική του "σχεδιασμού για την ανακύκλωση" (design for recycling). 6. Απαιτείται η παράλληλη ανάπτυξη άλλων εργαλείων περιβαλλοντικής πολιτικής, όπως η οικοσήμανση (eco-labelling). 7. Απαιτείται η δημιουργία ενός ανεξάρτητου οργανισμού που: θα συντονίζει και θα επικουρεί τις ιδιωτικές και δημόσιες ενέργειες, εθνικού ή τοπικού χαρακτήρα θα χρησιμοποιεί όλα τα σύγχρονα επιστημονικά εργαλεία μελέτης (έρευνες διάθεσης κοινού, μελέτες απορριμμάτων) θα ολοκληρώνει και θα ενσωματώνει όλες τις υπάρχουσες δραστηριότητες ανακύκλωσης στην λογική ενός Ολοκληρωμένου Συστήματος Διαχείρισης ΑΣΑ 16

18 θα χρησιμοποιεί όλη την υπάρχουσα εμπειρία και τεχνογνωσία από αντίστοιχα προγράμματα του εσωτερικού και εξωτερικού για την δημιουργία βάσεων πληροφοριών (data bases). 8. Απαιτείται επένδυση σε νέες τεχνολογίες, οι οποίες, αν και εμφανίζουν μεγαλύτερο κόστος αρχικής επένδυσης, οδηγούν σε καλύτερα μακροπρόθεσμα αποτελέσματα 9. Η ανακύκλωση είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την εφαρμογή μελετών ανάλυσης και εκτίμησης των επιπτώσεων κάθε προϊόντος και συσκευασίας στο περιβάλλον (product life-cycle assessment studies). 10. Πρέπει να γίνει κατανοητό πως η ανακύκλωση σταδιακά αποπέμπει την καθαρά περιβαλλοντική της εικόνα και αποκτά μια οικονομική διάσταση, που όμως ωφελεί το περιβάλλον. Αυτή ακριβώς η αλλαγή ορίζει και την ανάγκη για επιστημονική οργάνωση και διαχείριση του συστήματος. 5 Για να μπορέσει το νέο ολοκληρωμένο αυτό σύστημα να λειτουργήσει, είναι πολλές φορές απαραίτητο να επαναπροσδιορισθούν βασικές ενδογενείς μεταβλητές του όπως: ο σχεδιασμός του προϊόντος ή της συσκευασίας (design for recycling -στην περίπτωση, για παράδειγμα, που χρησιμοποιούνται πολλά υλικά στην κατασκευή μίας συσκευασίας - σύνθετη συσκευασία-, κάτι το οποίο δεν διευκολύνει την ανακύκλωση και επαναχρησιμοποίηση) οι πρώτες ύλες (αν στην κατασκευή συσκευασιών ή προϊόντων υπάρχουν υλικά που δεν ανακυκλώνονται) οι διαδικασίες management (αλλαγή του τρόπου διαχείρισης των ΑΣΑ, οργάνωση ανάστροφων καναλιών για συλλογή ανακυκλωμένων -backward distribution channels-). Αλλά και οι εξωγενείς μεταβλητές αλλάζουν, επηρεάζοντας αντίστοιχα και το σύστημα: το νομικό πλαίσιο (νέα νομοθεσία για την συσκευασία, αναλογικές εισφορές για τα οικιακά απορρίμματα, φόροι) η διάθεση και η συμπεριφορά του καταναλωτή να ανακυκλώνει (απόκτηση νέων συνηθειών λόγω εκπαίδευσης και ενημέρωσης) το επίπεδο τεχνολογίας και τεχνογνωσίας (σύγχρονες πρακτικές διαχείρισης των ΑΣΑ). Απαιτείται δηλαδή ένας επαναπροσδιορισμός της σχέσης και της αλληλεπίδρασης μεταξύ των παραγόντων έμψυχων και υλικών που προσδιορίζουν το σύστημα, ήτοι των παραγωγών, των καταναλωτών, των υλικών, των συστημάτων και των διαδικασιών. 5 17

19 1.3 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΗΣ ΕΝΙΑΙΑΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΑΣΑ Η οικονομική αποτελεσματικότητα του μείγματος των επιλογών διαχείρισης επιτυγχάνεται με τον προσδιορισμό του προϋπολογιστικού, αλλά και του περιβαλλοντικού κόστους των επιλογών διάθεσης (fullcost to society). Η οικονομική αποτελεσματικότητα της ανακύκλωσης προσδιορίζεται με βάση τα προϋπολογιστικά κόστη, τις απαιτήσεις για ταφή, την εξοικονόμηση ενέργειας και τις περιβαλλοντικές επιδράσεις. Αυτά τα κριτήρια μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την αξιολόγηση και των άλλων εναλλακτικών επιλογών διάθεσης. ΠΡΟΫΠΟΛΟΓΙΣΤΙΚΑ ΚΟΣΤΗ: 1. Κόστος επένδυσης, κόστος για επιλογή τοποθεσίας, σχεδιασμό και κατασκευή εγκαταστάσεων που χρειάζονται για την υποστήριξη της προσπάθειας ανακύκλωσης, και επιπλέον οποιαδήποτε επένδυση για πρόσθετους κάδους συλλογής και μεταφορικό εξοπλισμό. 2. Ειδικά κόστη: ετήσιες λειτουργικές δαπάνες βάσει του αριθμού των τόνων που επεξεργάζεται το σύστημα, του κόστους λειτουργίας και συντήρησης ανά τόνο, και του κόστους διάθεσης των υπολειμμάτων (περιβαλλοντικές επιδράσεις), μείον τα έσοδα από την πώληση ενέργειας και/ή ανακτώμενων υλικών. 3. Απαιτήσεις ταφής, αυτό αναφέρεται στο συνολικό χώρο ταφής που απαιτείται από το σύστημα διάθεσης απορριμμάτων. 4. Εξοικονομήσεις ενεργείας, οι εξοικονομήσεις ενέργειας οφείλονται στην χρήση ανακυκλώσιμων υλικών που αντικαθιστούν τις πρωτογενείς πρώτες ύλες. Οι εξοικονομήσεις προκύπτουν διότι η παραγωγή που βασίζεται στις παρθένες πρώτες ύλες είναι συνήθως μεγαλύτερης έντασης ενέργειας από ότι στην περίπτωση χρήσης δευτερογενών υλικών. 5. Περιβαλλοντικές επιδράσεις, περιλαμβάνουν θετικά ή αρνητικά αποτελέσματα της ανακύκλωσης στο οικοσύστημα. - Θετικές επιδράσεις, η ανακύκλωση οδηγεί σε μείωση των αρνητικών εκπομπών που προκύπτουν, σε σχέση με την χρήση παρθένων υλικών (π.χ. παραγωγή αλουμινίου από βωξίτη σε αντιπαράθεση με την χρήση ανακυκλούμενων κουτιών). Έχει επίσης θετικές μακροχρόνιες επιδράσεις στην κατανάλωση ενέργειας και στο παγκόσμιο περιβάλλον εφόσον μπορεί να οδηγήσει και στη μείωση της χρήσης χημικών, επιβλαβών για το όζον. Επιπλέον, μικρότερη κατανάλωση ενέργειας σημαίνει μικρότερη κατανάλωση ορυκτών καυσίμων και κατά συνέπεια, χαμηλότερες εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου (greenhouse gases) που συνεισφέρουν αρνητικά στο φαινόμενο του θερμοκηπίου. -Αρνητικές επιδράσεις, οι διαδικασίες ανακύκλωσης μπορεί να παράγουν τοξικά υποπροϊόντα Όταν ανακυκλώνονται σιδερένια κουτιά, για παράδειγμα, χρειάζεται ένα χημικό μεγάλης οξύτητας. Αυτό παράγει ένα υπόλειμμα καυστικής λάσπης το οποίο πρέπει να χειριστούμε ως τοξικό απόβλητο. 1 18

20 1.3.1 ΤΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΕΡΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗΣ Η ανακύκλωση ορισμένων υλικών μπορεί να φαίνεται απαγορευτική από πλευράς κόστους, αν λάβουμε υπ όψιν μόνο τα προϋπολογιστικά κόστη. Κατά τη διάρκεια λήψης αποφάσεων πρέπει όμως να λαμβάνεται υπ όψιν το ολικό κόστος στην κοινωνία (συμπεριλαμβανομένων και των περιβαλλοντικών επιδράσεων της διάθεσης στερεών αποβλήτων με άλλους τρόπους). Το αντιλαμβανόμενο, από το κοινό, κόστος διάθεσης των απορριμμάτων εμφανίζεται τεχνητά χαμηλό. Αν, για παράδειγμα, κάποιος ρίχνει σκουπίδια σε μία παραλία, το κόστος διάθεσης που αντιμετωπίζει το άτομο αυτό είναι μηδενικό, ενώ υπάρχει το κοινωνικό κόστος των απορριμμάτων αυτών που υπολογίζεται από την οπτική και περιβαλλοντική παρουσία των αποβλήτων στην παραλία. Αν το άτομο που δημιούργησε τα απορρίμματα πρέπει να αντιμετωπίσει το συνολικό κοινωνικό κόστος της πράξης του με τη μορφή π.χ. ενός πρόστιμου, τότε αναγκάζεται να ανεχτεί το κόστος των περιβαλλοντικών επιδράσεων της ρύπανσης. Έτσι, δίνεται ένα κίνητρο για να σταματήσει την συμπεριφορά αυτή, καθώς το ολικό οικονομικό κόστος της ρύπανσης είναι πλέον πολύ υψηλό. Η επίτευξη μίας οικονομικά αποτελεσματικής ποσότητας ανακύκλωσης προϋποθέτει ότι το κόστος διάθεσης θα αντικατοπτρίζει το συνολικό κοινωνικό κόστος της διάθεσης απορριμμάτων. Σε μία κοινότητα, η αποκομιδή και διαχείριση σκουπιδιών συχνά χρηματοδοτείται από εισφορές ή φόρους στο χρήστη που δεν συνδέονται άμεσα με το ποσό των σκουπιδιών που αυτός παράγει. Έτσι, αφού το κόστος διάθεσης δεν διαφοροποιείται ανάλογα με την ποσότητα των απορριμμάτων, ένα άτομο έχει πολύ μικρό κίνητρο για να μειώσει την παραγόμενη ποσότητα των απορριμμάτων του. Όπως φάνηκε και στο προηγούμενο παράδειγμα, ένα άτομο αντιλαμβάνεται το κόστος της παραγωγής μιας ακόμη "μονάδας απορριμμάτων" από μέρους του να έχει μηδενική ή αμελητέα αξία, ενώ στην πραγματικότητα το κοινωνικό κόστος είναι μεγαλύτερο από μηδέν. Το συνολικό κόστος διάθεσης απορριμμάτων των νοικοκυριών πρέπει να περιλαμβάνει τόσο τα προϋπολογιστικά κόστη (έξοδα συλλογής και διάθεσης που παρουσιάζονται στον κυβερνητικό προϋπολογισμό), όσο και τα εξωτερικά κόστη στην κοινωνία (επιδράσεις των διαδικασιών διάθεσης στην υγεία και στο περιβάλλον). Η απόκλιση ανάμεσα στο, από το άτομο, αντιλαμβανόμενο κόστος διάθεσης και στο επιπλέον πραγματικό κοινωνικό κόστος της διάθεσης απορριμμάτων παρουσιάζεται στο Σχήμα 4. Το ατομικό ή ιδιωτικό οριακό κόστος διάθεσης (MCp) είναι χαμηλότερο από το οριακό κόστος διάθεσης στην κοινωνία (MCs). Αν δεν ληφθεί υπ όψιν το κοινωνικό κόστος, τότε θα επιλεχθεί ένα μη αποτελεσματικό επίπεδο ανακύκλωσης. Μία μη αποτελεσματική σχέση ταφής και ανακύκλωσης υπάρχει όταν λαμβάνεται υπ όψιν το οριακό κόστος διάθεσης για το άτομο αντί του οριακού κόστους διάθεσης για την κοινωνία. Στο σημείο όπου το επιπλέον ατομικό κόστος διάθεσης είναι ίσο με το επιπλέον κόστος ανακύκλωσης, έχουμε μία χαμηλή ποσότητα ανακύκλωσης (OxQp) και μία υψηλή ποσότητα ταφής (OyQp) (σημείο Ε) Αν το υψηλό κοινωνικό κόστος συνδεθεί με το άτομο, δηλαδή αν οι εισφορές των νοικοκυριών συνδεθούν άμεσα με την ποσότητα και την τοξικότητα των απορριμμάτων που 19

21 παράγουν, τότε το αποτελεσματικό επίπεδο ανακύκλωσης θα πραγματοποιηθεί στο σημείο Ε'. Σ' αυτήν την περίπτωση, το αποτελεσματικό επίπεδο ανακύκλωσης είναι στο υψηλότερο επίπεδο OxQs (μετρώντας το από αριστερά προς τα δεξιά) ενώ το σχετιζόμενο (χαμηλότερο) αποτελεσματικό επίπεδο ταφής απορριμμάτων είναι το OyQs (μετρώντας το από δεξιά προς τα αριστερά). Όταν η απόφαση βασίζεται στο συνολικό κόστος διάθεσης, ένα άτομο θα επιλέξει το κοινωνικά αποτελεσματικότερο επίπεδο ανακύκλωσης και ταφής. 1 Σχήμα 4 :Επιλογή του αποτελεσματικότερου επιπέδου ανακύκλωσης: κοινωνικό και ατομικό κόστος 1 20

22 1.4 Η ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΣΥΝΤΟΜΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η ανακύκλωση, ως σύστημα διαχείρισης των στερεών αποβλήτων όπως είναι γνωστό, άρχισε να εξετάζεται σοβαρά στη χώρα μας από το με "σκαπανείς" το Π.Ε.Ρ.ΠΑ. (Υπουργείο Πε.Χω.Δ.Ε.) και τον Ενιαίο Σύνδεσμο Δήμων και Κοινοτήτων Νομού Αττικής. Ανοίγοντας στο σημείο αυτό μία σύντομη παρένθεση, διευκρινίζεται ότι αρμόδιοι για την τύχη των απορριμμάτων είναι, όπου υπάρχουν, οι Σύνδεσμοι των Ο.Τ.Α., ενώ όπου δεν υπάρχουν, αρμόδιοι είναι οι ξεχωριστοί Ο.Τ.Α. Σε πολλούς νομούς δεν υπάρχουν Σύνδεσμοι. Σε ορισμένους υφίστανται μόνο ως τίτλοι, χωρίς προσωπικό. Σύνδεσμοι με την μορφή του Νομικού Προσώπου Δημοσίου Δικαίου (π.χ. ο Ε.Σ.Δ.Κ.Ν.Α.) υπάρχουν και λειτουργούν από την δεκαετία του '70, και κυρίως του '80, στην Α8ήνα και την Θεσσαλονίκη, ενώ σχετικά πρόσφατα συγκροτήθηκαν οι πρώτοι Σύνδεσμοι με την μορφή της διαδημοτικής επιχείρησης (ανώνυμες εταιρίες), όπως για παράδειγμα στην Κεφαλονιά. Η συγκρότηση Συνδέσμων για την διαχείριση των ΑΣΑ σε κάθε νομό ή περιφέρεια, (από τη συλλογή των απορριμμάτων ως την τελική ταφή στο έδαφος των υπολειμμάτων κάδε ανακυκλωτικής ή άλλης τεχνικής προσπάθειας αξιοποίησης),τίθεται σήμερα ως σημαντική θεσμική προτεραιότητα στο πακέτο των στρατηγικών επιλογών. Με την συνεργασία του Συνδέσμου, του ΠΕ.Ρ.Π.Α. και του Υπ. Εσωτερικών, σχεδιάστηκαν και υλοποιήθηκαν την δεκαετία του '80 δύο σημαντικές πρωτοβουλίες: α. το πρώτο πιλοτικό πρόγραμμα διαλογής στην πηγή σε δέκα δήμους της Αττικής (ακριβέστερα, του λεκανοπεδίου της Αθήνας). β. το πρώτο πιλοτικό εργοστάσιο μηχανικής μετατροπής-ανάκτησης χρήσιμων υλικών από τα ανάμεικτα οικιακά απορρίμματα, το οποίο εγκαταστάθηκε στο Χώρο Διάθεσης Απορριμμάτων των Άνω Λιοσίων. Το εργοστάσιο επεξεργασίας-ανάκτησης άρχισε να λειτουργεί από το Με δυναμικότητα επεξεργασίας περίπου 2 τόνων απορριμμάτων ανά ώρα, παραλαμβάνει ανάμεικτα, όχι προδιαχωρισμένα οικιακά απορρίμματα, τα επεξεργάζεται με τρεις γραμμές παραγωγής και παράγει εδαφοβελτιωτικό (compost), scrap σιδηρούχα και στερεό καύσιμο (refuse derived fuel, R.D.F.). Ένα υπεραπλοποιημένο ισοζύγιο μάζας της εγκατάστασης δίνει: R.D.F. και άλλα χρήσιμα: 30.47% Διάφορες απώλειες: 29.80% Εδαφοβελτιωτικό: 9.85% Υπόλειμμα για ταφή: 29.88% Σύνολο % 21

23 Από τα σημαντικότερα προβλήματα που έχει αναδείξει η εμπειρία από την λειτουργία του, είναι η σύνθεση των εισερχομένων υλικών στην εγκατάσταση ΑΣΑ: το σημερινό σύστημα αποκομιδής των απορριμμάτων της Αττικής από τους Δήμους αφορά ΑΣΑ και όχι οικιακά απορρίμματα. Κλάσματα βιοτεχνικών και εμπορικών απορριμμάτων που συλλέγονται μαζί με τα οικιακά από τα δημοτικά απορριμματοφόρα, προκαλούν σοβαρές εμπλοκές στη γραμμή επεξεργασίας. Η εμπειρία, αντιθέτως, είναι θετική ως προς την ποιότητα του παραγομένου εδαφοβελτιωτικού. Δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί η έρευνα για την ποιότητα και την εξασφάλιση αγοράς για το R.D.F. το οποίο είναι από τα σημαντικότερα προϊόντα του εργοστασίου. Το στερεό αυτό καύσιμο χρησιμοποιείται κυρίως στα εργοστάσια παραγωγής τσιμέντου. Στο τέλος της δεκαετίας του '80 σχεδιάστηκε, και σήμερα βρίσκεται στο στάδιο αποπεράτωσης, η μονάδα βιοσταθεροποΐησης του δήμου Καλαμάτας. Θα έχει δυνατότητα επεξεργασίας 80 τόνων απορριμμάτων και 8-10 τόνων λάσπης βιολογικού καθαρισμού των υγρών λυμάτων της πόλης ανά ημέρα Προβλέπεται να παράγει 3,2 τόνους/ώρα εδαφοβελτιωτικό, 2,5 τόνους/ημέρα σιδηρούχα μέταλλα και 5,2 τόνους/ημέρα αδρανή υλικά. Το πρόγραμμα διαλογής στην πηγή αναπτύχθηκε από τον Ε.Σ.Δ.Κ.Ν.Α σε δέκα δήμους της Αττικής. Λίγο αργότερα ξεκίνησε ανάλογο πρόγραμμα στη Θεσσαλονίκη. Το πρόγραμμα του Ε.Σ.Δ.Κ.Ν.Α. ήταν πιλοτικό. Χρησιμοποιήθηκε το σύστημα των κεντρικών κάδων (drop-off containers), σε περιορισμένο αριθμό σημείων κάθε δήμου. Ασχολήθηκε με τα υλικά: χαρτί, ανάμεικτο γυαλί, ανάμεικτα μέταλλα Τα υλικά από την συλλογή οδηγούνταν χωρίς περαιτέρω αναβάθμιση, διαχωρισμό ή μπαλοποΐηση σε εμπόρους αχρήστων (χαρτί και μέταλλα), και το γυαλί στην υαλουργία "Πούλα". Το πιλοτικό πρόγραμμα άρχισε το Νοέμβριο του 1985 και έκλεισε το Δεκέμβριο του Από το 1987 ως και τον Ιούνιο του 1992 συνεχίστηκε ένα τμήμα του σε τέσσερις δήμους (Βούλα, Γλυφάδα, Ελληνικό, Π. Ψυχικό, και από το 1991 και στην Αγ. Παρασκευή), καθώς και σε άλλα μεμονωμένα σημεία. Ορισμένα από τα συμπεράσματα του προγράμματος ήταν: Η αυξημένη διάθεση του κοινού για συμμετοχή Η, λόγω άγνοιας, παρουσία σε ορισμένους δήμους ξένων προσμίξεων στους κάδους, κυρίως στην περίπτωση του χαρτιού Η ανάγκη για αναβάθμιση της ενημέρωσης, για συνέχεια και επανατροφοδότηση των μηνυμάτων προς το κοινό Η ικανοποιητική καθαρότητα των υλικών, κυρίως για το γυαλί και τα μέταλλα Η ικανοποιητική συσχέτιση της διασποράς των σημείων συλλογής με την απόδοση Από το 1992 ξεκίνησε μία αντίστοιχη προσπάθεια, σε κλίμακα εφαρμογής όμως, στον δήμο Πατρών. Κατόπιν μελέτης του Πανεπιστημίου Πατρών, ξεκίνησε εκτεταμένο πρόγραμμα διαλογής στην πηγή με την μέθοδο των κάδων, για το χαρτί, το αλουμίνιο και το γυαλί. Στην δεκαετία του '80 οξύνθηκαν ακόμη περισσότερο τα μεγάλα προβλήματα διαχείρισης των στερεών αποβλήτων, στον τομέα της προσωρινής αποθήκευσης και συλλογής (με την απουσία συστημάτων μηχανικής αποκομιδής), της μεταφοράς (με την απουσία συστημάτων μεταμόρφωσης ως το 1991, οπότε και άρχισε τη λειτουργία του ο Σταθμός Μεταμόρφωσης 22

24 Απορριμμάτων Σχιστού του Ε.Σ.Δ.Κ.Ν.Α.), και κυρίως της τελικής διάθεσης (με τον υπερκορεσμό των παλαιών εγκαταστάσεων ταφής και την δυστοκία στην τελική επιλογή νέων χώρων για κατασκευή νέων ολοκληρωμένων εγκαταστάσεων) ΤΟ ΠΑΡΟΝ της ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗΣ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΒΑΣΗ Tο 2003 αποτέλεσε μια χρονιά σταθμό για τη χώρα μας, όσον αφορά τον τομέα της ανακύκλωσης, καθώς ο νόμος 2939/01 υποχρέωσε πλέον όλες τις επιχειρήσεις που εισάγουν, παράγουν και διαθέτουν στην εγχώρια αγορά συσκευασμένα προϊόντα να μεριμνούν για τη συλλογή και ανακύκλωση των συσκευασιών τους. Αναλυτικότερα, στην εν λόγω νομοθεσία υπόκεινται οι πρωτογενείς, δευτερογενείς και τριτογενείς συσκευασίες που διακινούνται στην ελληνική αγορά, τα απόβλητα των συσκευασιών από όλες τις πηγές (βιομηχανία, εμπόριο, γραφεία, καταστήματα, υπηρεσίες, νοικοκυριά), καθώς και άλλα προϊόντα, όπως ελαστικά οχημάτων, μπαταρίες, ηλεκτρικές ή ηλεκτρονικές συσκευές, έπιπλα κλπ. Βάσει του νόμου, μέχρι τις 31/12/2005, στόχος είναι η ανάκτηση (αξιοποίηση) του 50% του συνόλου των αποβλήτων συσκευασίας, στην οποία περιλαμβάνεται ανακύκλωση σε ποσοστό 25%-45%, καθώς και 15% κατ ελάχιστον ανά υλικό (χαρτί, πλαστικά, μέταλλα, γυαλί). Παράλληλα, η Οδηγία 2004, η οποία αναθεωρεί την οδηγία 94/62/ΕΚ για τις συσκευασίες και τα απορρίμματα συσκευασίας, προβλέπει, μέχρι τις 31/12/2011, ανάκτηση ενέργειας τουλάχιστον σε ποσοστό 60% κατά βάρος των απορριμμάτων συσκευασίας, καθώς και ανακύκλωση της τάξης του 55-80%, με 60% κ.β. γυαλί, 60% κ.β. χαρτί και χαρτόνι, 50% κ.β. μέταλλα και 22,5% κ.β. πλαστικά, 15% κ.β. ξύλο. 7 Συνοπτικά, ο νόμος (2939) προβλέπει τη θέσπιση μέτρων για: τη διαχείριση των συσκευασιών και άλλων προϊόντων, με στόχο την επαναχρησιμοποίησή τους ή και την αξιοποίηση των αποβλήτων τους, την πρόληψη της δημιουργίας αποβλήτων συσκευασιών, τη μείωση της τελικής διάθεσής τους, που θα μειώσει αντίστοιχα την κατανάλωση ενέργειας και πρωτογενών πρώτων υλών, τον καθορισμό ποσοτικών στόχων για την ανακύκλωση, καθώς και μεσοπρόθεσμων ή/και μακροπρόθεσμων χρονικών ορίων, το σχεδιασμό και την καθιέρωση συστημάτων επιστροφής, συλλογής και αξιοποίησης με τη συμβολή των εμπλεκόμενων μερών, την πρόβλεψη σήμανσης των συσκευασιών, το διαχωρισμό των αποβλήτων στην πηγή, που εξασφαλίζει υψηλό επίπεδο ανακύκλωσης και ανάκτησης υλικών, την πρόβλεψη προτύπων τυποποίησης των συσκευασιών, την πρόβλεψη όρων που θα καθορίζουν τη συνεργασία όσων διαχειρίζονται συσκευασίες και 23