Τα µέσα επικοινωνίας δι εντοπισµού και οι επιδράσεις τους ως προς την κοινωνική αλληλόδραση στο περιβάλλον της σηµερινής πόλης

Transcript

1 Τα µέσα επικοινωνίας δι εντοπισµού και οι επιδράσεις τους ως προς την κοινωνική αλληλόδραση στο περιβάλλον της σηµερινής πόλης ηµήτρης Χαρίτος 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα φυσικά περιβάλλοντα στο πλαίσιο των οποίων εκτυλίσσεται η καθηµερινή ζωή των ανθρώπων, συνιστούν χωρικά συστήµατα τα οποία λειτουργούν ως πλαίσια επικοινωνίας. Στο κατώφλι του 21 ου αιώνα, τα περιβάλλοντα αυτά µεταλλάσσονται και επαναπροσδιορίζονται λόγω της συνεχούς και εκτεταµένης διείσδυσης και ενσωµάτωσης τεχνολογικών συστηµάτων και δικτύων επικοινωνίας σε πολλούς τοµείς της καθηµερινής ανθρώπινης δράσης. Οι πρόσφατες εξελίξεις των τεχνολογιών κινητής και ασύρµατης επικοινωνίας, έχουν αρχίσει ήδη να µεταβάλλουν τις δυνατότητες που παρέχονται για κοινωνική αλληλόδραση στο δηµόσιο χώρο των σηµερινών πόλεων. Πιο συγκεκριµένα, η σύγκλιση νέων ευρυζωνικών τηλεπικοινωνιακών δικτύων, γεωγραφικών συστηµάτων εντοπισµού 1 και αλληλεπιδραστικών συστηµάτων διεπαφής 2 για συσκευές κινητής τηλεφωνίας, τα οποία ήδη χρησιµοποιούνται σε µία σειρά από επικοινωνιακές δραστηριότητες, 3 οδηγούν σε νέες µορφές διαπροσωπικής και απο υπολογιστή διαµεσολαβηµένης επικοινωνίας. Αυτές οι µορφές µπορούν παράλληλα να επιδράσουν και να 1 Geographical Positioning Systems (GPS). 2 Ο αγγλικός όρος «interface» µεταφράζεται στο κείµενο αυτό ως «σύστηµα διεπαφής».το σύστηµα διεπαφής ή διεπιφάνεια χρήστη (user interface) είναι το σύνολο των στοιχείων του υπολογιστικού συστήµατος µε τα οποία ο χρήστης έρχεται σε επαφή και αλληλεπιδρά. Τέτοια στοιχεία είναι, για παράδειγµα, οι συσκευές εισόδου-εξόδου (πληκτρολόγιο, οθόνη κλπ.), τα γραφικά αντικείµενα, οι ήχοι και οι πληροφορίες που απευθύνονται στο χρήστη, οι εντολές και οι χειρισµοί που ο χρήστης του συστήµατος µπορεί να εκτελέσει, η οργάνωση της ακολουθίας των ενεργειών του χρήστη και των αποκρίσεων του συστήµατος που συνθέτουν τον διάλογο χρήστη συστήµατος. 3 Όπως συνεργασιακά παιχνίδια (multi-user games), υπηρεσίες γνωριµιών ή δηµιουργίας κοινωνικών δικτύων, εικαστικά δρώµενα, κλπ. 1

2 µεταβάλλουν την περιβαλλοντική εµπειρία που βιώνει ο κάθε συµµετέχων κατά τη διάρκεια της επικοινωνιακής αυτής δραστηριότητας. Αναγνωρίζοντας τη σηµασία αυτών των εξελίξεων, το παρών άρθρο θα επιχειρήσει να διερευνήσει την ανάδυση των νέων αυτών µορφών περιβαλλόντων επικοινωνίας, η λειτουργία των οποίων υποστηρίζεται από τη σύγκλιση νέων τεχνολογιών κινητής τηλεπικοινωνίας και εντοπισµού θέσης, καθώς και τις επιδράσεις που η εφαρµογή των συστηµάτων αυτών δύναται να έχει ως προς τη διαµεσολαβηµένη επικοινωνία, στο πλαίσιο του φυσικού περιβάλλοντος της σηµερινής πόλης. Το άρθρο επικεντρώνεται σε συστήµατα επικοινωνίας, προσβάσιµα µέσω διεπαφών που βιώνονται ως περιβάλλοντα, που έχουν δηλαδή χωρική υπόσταση, και οι οποίες παρέχουν στους χρήστες µία υβριδικού 4 χαρακτήρα περιβαλλοντική εµπειρία, στο πλαίσιο της οποίας λαµβάνει χώρα µία «καινοφανής» µορφή κοινωνικής αλληλόδρασης. Για το σκοπό αυτό, διερευνάται η υπάρχουσα βιβλιογραφία που αναφέρεται σε υλοποιήσεις ανάλογων συστηµάτων επικοινωνίας, αλλά και θεωρητικές προσεγγίσεις που σχετίζονται µε τη λειτουργία και τις επιδράσεις των συστηµάτων αυτών. Επίσης γίνεται προσπάθεια να διατυπωθούν υποθέσεις για περαιτέρω συστηµατική διερεύνηση των επιδράσεων αυτών των συστηµάτων επικοινωνίας σε κοινωνικό επίπεδο. Απώτερος στόχος της συγκεκριµένης ερευνητικής κατεύθυνσης είναι η υποστήριξη του σχεδιασµού βέλτιστων εφαρµογών διαµεσολαβηµένης επικοινωνίας, που βασίζεται στον εντοπισµό των χρηστών, καθώς και άλλων -υβριδικής µορφής- περιβαλλόντων διεπαφής. 2. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΙΕΠΑΦΗΣ ΩΣ ΠΛΑΙΣΙΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ 2.1 Το γενικότερο θεωρητικό πλαίσιο στο οποίο κινείται η µελέτη Αναφορικά µε την ανάλυση των συγκεκριµένων τεχνολογικών συστηµάτων επικοινωνίας, τα οποία εξετάζει το παρών άρθρο, είναι σηµαντικό να αναφερθεί η θεωρητική προσέγγιση που προτείνει ο Graham (2004) η οποία αφορά στη διερεύνηση της αλληλεξάρτησης µεταξύ του φυσικού και δοµηµένου περιβάλλοντος της σύγχρονης πόλης και των Τεχνολογιών της 4 Ο υβριδικός χαρακτήρας της περιβαλλοντικής εµπειρίας προκύπτει από το συνδυασµό της εµπειρίας του φυσικού χώρου µε µία συνθετικά κατασκευασµένη αναπαράσταση χώρου που παρουσιάζεται στον άνθρωπο µέσω του συστήµατος επικοινωνίας. 2

3 Πληροφορίας και της Επικοινωνίας (ΤΠΕ). 5 Η προσέγγιση αυτή αναφέρεται σε µία σειρά ανασυνδυαστικών (recombinant) προοπτικών και υποστηρίζει µία συνδυαστική (στο σύνολό της) αντίληψη για τις σχέσεις τεχνολογίας, χώρου, χρόνου και κοινωνικής ζωής. Σύµφωνα µε την προσέγγιση αυτή, οι νέες τεχνολογίες εγγράφονται σε πολύπλοκες, απρόβλεπτες και όχι άµεσα αντιληπτές προσµείξεις 6 δρώντων ατόµων και τεχνολογικών κατασκευασµάτων, 7 συνιστώντας έτσι δίκτυα δρώντων (actor-networks), τα οποία αποτελούν κοινωνικο-τεχνολογικά υβρίδια. Μέσω τέτοιων κοινωνικοτεχνολογικών υβριδίων, η κοινωνική ζωή και το περιβαλλοντικό πλαίσιο µέσα στο οποίο εκτυλίσσεται, συνεχώς ανασυνδυάζονται, συνιστώντας πολύπλοκες προσµείξεις νέων χωροχρονικών συνόλων/συστηµάτων, οι οποίες είναι πάντα απρόβλεπτες, καθιστώντας κατά συνέπεια δύσκολη την οποιαδήποτε γενίκευση όσον αφορά τον τρόπο δηµιουργίας και τις επιδράσεις τους. Επίσης, πρέπει να διασαφηνισθεί ότι το άρθρο αυτό δεν υποστηρίζει ότι η ραγδαία εξέλιξη και εξάπλωση των ηλεκτρονικά διαµεσολαβηµένων περιβαλλόντων και δικτύων επικοινωνίας έχει απαραίτητα θετικά αποτελέσµατα για την καθηµερινή ζωή στη σύγχρονη πόλη. Καθηµερινά στους δρόµους των πόλεων γινόµαστε µάρτυρες της αυξανόµενης αποµόνωσης και του δραστικού περιορισµού της πιθανότητας για πρόσωπο-µε-πρόσωπο κοινωνική αλληλόδραση, γεγονός το οποίο προκαλείται ή εντείνεται από την υπερβολική χρήση του κινητού τηλεφώνου από την πλευρά των χρηστών. Ενώ λοιπόν λαµβάνεται υπόψη το γεγονός ότι η εξάπλωση των τεχνολογιών ασύρµατης επικοινωνίας (Plant, 2001) και των συστηµάτων εντοπισµού είναι δυνατό να έχει και αρνητικές επιπτώσεις στην κοινωνική ζωή στο πλαίσιο του φυσικού περιβάλλοντος της πόλης, το άρθρο αυτό προσπαθεί να διερευνήσει κατά πόσον τα προαναφερόµενα συστήµατα και περιβάλλοντα επικοινωνίας θα µπορούσαν να συνεισφέρουν, µε κάποιο τρόπο, στην «αναγέννηση» του δηµόσιου χώρου της σύγχρονης πόλης και στο «ζωντάνεµα» της κοινωνικής αλληλόδρασης στο πλαίσιο του περιβάλλοντος αυτού. 2.2 Περιβαλλοντικά συστήµατα διεπαφής Οι Biocca & Levy υποστηρίζουν ότι ένα σύστηµα επικοινωνίας συνίσταται σε ένα επικοινωνιακό σύστηµα διεπαφής, διάφορα κανάλια µετάδοσης και 5 Information and Communication Technologies (ICTs), 6 Ο αγγλικός όρος που χρησιµοποιείται εδώ είναι: blendings. 7 Ο αγγλικός όρος που χρησιµοποιείται εδώ είναι: artifact. 3

4 οργανωσιακές υποδοµές (1995: 16). Σύµφωνα µε τους Biocca & Delaney (1995) η διεπαφή επικοινωνίας 8 ορίζεται ως το αποτέλεσµα της αλληλεπίδρασης των φυσικών µέσων, των κωδίκων και της πληροφορίας µε τα αισθητηριακά κανάλια πρόσληψης του χρήστη. 9 Ανάλογα µε τη µορφή, µέσω της οποίας η διεπαφή αναπαρίσταται από το σύστηµα και στη συνέχεια προσλαµβάνεται από τα αντιληπτικά κανάλια του χρήστη, αναφερόµαστε σε σηµείο διεπαφής, επιφάνεια διεπαφής ή περιβάλλον διεπαφής. Η έννοια του περιβάλλοντος διεπαφής υποννοεί την ύπαρξη ενός είδους τρισδιάστατου χώρου, ενός περιβάλλοντος δηλαδή, το οποίο λειτουργεί ως πλαίσιο µέσα στο οποίο λαµβάνει χώρα η αλληλεπίδραση µεταξύ χρήστη και συστήµατος. Αν θεωρήσουµε την τηλεόραση, τον υπολογιστή και το τηλέφωνο ως τεχνολογίες επικοινωνιακών συστηµάτων διεπαφής, τότε η τεχνολογία δυνητικής πραγµατικότητας ( Π) 10 µπορεί να θεωρηθεί ως εξέλιξη αυτών (Kay, 1984). Ένα βασικό όµως χαρακτηριστικό της Π, το οποίο τη διαφοροποιεί ριζικά από τα προαναφερόµενα µέσα, είναι η δυνατότητα παρουσίασης περιεχοµένου µέσω της εµβύθισης των αισθητηριακο-κινητικών (sensorimotor) καναλιών πρόσληψης του χρήστη σε µία ζωντανή, αλληλεπιδραστική εµπειρία, η οποία βιώνεται στο πλαίσιο ενός τρισδιάστατου περιβάλλοντος (Χαρίτος, 2005). Εποµένως, ένα δυνητικό περιβάλλον ( Περ.) 11 αποτελεί ένα σύστηµα διεπαφής, ο χαρακτήρας του οποίου είναι εγγενώς περιβαλλοντικός. Η πλέον προωθηµένη µορφή περιβαλλοντικών συστηµάτων διεπαφής υποστηρίζεται από τις τεχνολογίες διάχυτων/διεισδυτικών (pervasive) και πανταχού παρόντων (ubiquitous) υπολογιστικών συστήµατων (Weiser, 1991). Ένα οποιοδήποτε πολυχρηστικό 12 σύστηµα επικοινωνίας µέσω τρισδιάστατης γραφικής διεπαφής, µπορεί να θεωρηθεί επικοινωνιακό περιβάλλον, εφόσον υποστηρίζει τη διαµεσολαβηµένη επικοινωνία µεταξύ αποµακρυσµένων και δικτυακά συνδεδεµένων χρηστών. Λαµβάνοντας υπόψη 8 Θα µπορούσε όµοια να χρησιµοποιηθεί ο όρος: «επικοινωνιακό σύστηµα διεπαφής». 9 Στη συνέχεια του άρθρου αυτού, ο άνθρωπος που χρησιµοποιεί το σύστηµα θα αναφέρεται ως χρήστης του συστήµατος. 10 Εκτενής αναφορά στη συγκεκριµένη τεχνολογία υπάρχει στο Χαρίτος (2005). 11 υνητικά περιβάλλοντα ( Περ) ονοµάζουµε τα συνθετικά περιβάλλοντα τα οποία βασίζονται στις πλέον εξελιγµένες τεχνολογίες αλληλεπιδραστικών τρισδιάστατων γραφικών, παράγονται από υπολογιστή και, µε την βοήθεια κατάλληλων συσκευών εισόδου-εξόδου, υποστηρίζουν τη διαδικασία της επικοινωνίας ανθρώπου-υπολογιστή, µε τη συµµετοχή περισσοτέρων της µίας αίσθησης και µε τρόπο «διαισθητικό». Η δυνητική πραγµατικότητα είναι η τεχνολογία η οποία υποστηρίζει την λειτουργία ενός Περ. (Χαρίτος, 2005) 12 Το σύστηµα αυτό παρέχει ταυτόχρονη πρόσβαση σε περισσότερους χρήστες. 4

5 την κατηγοριοποίηση των επιπέδων της επικοινωνιακής διαδικασίας κατά ΜακΚουέϊλ (1997: 34), το περιβάλλον αυτό λειτουργεί σε δύο επίπεδα: α) σε ενδοατοµικό επίπεδο, µεταδίδει σύγχρονα ή ασύγχρονα, στους χρήστες του πληροφορία, σε διάφορες µορφές, β) σε διαπροσωπικό επίπεδο, το περιβάλλον αυτό λειτουργεί ως πλαίσιο το οποίο φιλοξενεί σύγχρονη, διαπροσωπική και διαµεσολαβηµένη επικοινωνία χρηστών. Στο επίκεντρο του ζητήµατος που διαπραγµατεύται το κεφάλαιο αυτό, βρίσκεται η σχέση που µπορεί να διαµορφώνεται µεταξύ των εξής τριών συστατικών ενός περιβαλλοντικού συστήµατος διεπαφής: 13 1) του ανθρώπου, 2) των τεχνολογιών της πληροφορίας και της επικοινωνίας και 3) του περιβάλλοντος. 14 ιατυπώνεται εδώ, η υπόθεση ότι η αλληλόδραση, τόσο σε ενδοατοµικό όσο και σε διαπροσωπικό επίπεδο µε ένα σύστηµα διεπαφής και µε τους πιθανούς χρήστες υποβοηθάται καλύτερα όταν λαµβάνει χώρα και διατάσσεται ως δραστηριότητα, µέσα στο πλαίσιο ενός τρισδιάστατου περιβάλλοντος. Η υπόθεση αυτή υποστηρίζεται από το επιχείρηµα ότι, οι άνθρωποι έχουν εξελιχθεί και µάθει να δραστηριοποιούνται και να αλληλεπιδρούν µε τους υπόλοιπους ανθρώπους, µε τα έµψυχα και τα άψυχα συστατικά στοιχεία, στο πλαίσιο του τρισδιάστατου φυσικού περιβάλλοντος στο οποίο ζούν: εντοπίζουν και χειρίζονται αντικείµενα, αναγνωρίζουν διατάξεις και µοτίβα που συνίστανται σε σύνολα αντικειµένων, πλοηγούνται και προσανατολίζονται στο χώρο για να εκτελέσουν τις καθηµερινές τους δραστηριότητες. 2.3 Η έννοια του περιβάλλοντος ως πλαισίου επικοινωνίας Η έννοια του κόσµου µέσα στον οποίο ζούµε και δρούµε, αλλά και η ίδια µας η υπόσταση είναι θεµελιωδώς «χωρική» και η έννοια του χώρου και του περιβάλλοντος αποτελεί ουσιώδες συστατικό της καθηµερινής µας εµπειρίας (Willis κ.α., 2006: 2). Ο Merleau-Ponty (1962: 252) ισχυρίζεται ότι ή έννοια του «είναι» είναι συνώνυµη µε την έννοια του «είµαι ευρισκόµενος» και κατά συνέπεια µε την έννοια του χώρου. Όµοια, ο Thiel (1961: 35) υποστηρίζει ότι «ο χώρος είναι µία από τις απαραίτητες συνθήκες της υλικής υπόστασης». 13 Ως κατάλληλη µετάφραση στα αγγλικά προτείνεται ο όρος: spatial/environmental interface. 14 Η έννοια του περιβάλλοντος εδώ σηµαίνει το οποιοδήποτε φυσικό η διαµεσολαβηµένο περιβάλλον µπορεί να λειτουργήσει ως πλαίσιο µέσα στο οποίο δραστηριοποιείται ο άνθρωπος. 5

6 Η σχέση της χωρικής εµπειρίας µε τη δραστηριότητα του προσανατολισµού εξηγείται από τη Norberg-Schulz (1971: 9) ως εξής: «Οι περισσότερες από τις δραστηριότητες του ανθρώπου έχουν χωρική υπόσταση, υπό την έννοια ότι τα αντικείµενα που υποβοηθούν στον προσανατολισµό κατανέµονται στο χώρο σύµφωνα µε χωρικούς συσχετισµούς. [...] O άνθρωπος προσανατολίζεται ως πρός τα αντικείµενα που τον περιβάλλουν, προσαρµόζεται φυσικά και τεχνικά στα φυσικά πράγµατα και ο γνωστικός ή αισθητηριακός προσανατολισµός του ώς προς τα διάφορα αντικείµενα στοχεύει στην εδραίωση µίας ισορροπίας µεταξύ αυτού και του περιβάλλοντός του.» Αυτά τα αντικείµενα τα οποία είναι διατεταγµένα και κατανεµηµένα στον χώρο, ορίζουν τον χώρο και προσδορίζουν κατά συνέπεια και τη χωρική ή περιβαλλοντική εµπειρία. Ο τρόπος που επικοινωνούµε µε τους άλλους ανθρώπους επίσης σχετίζεται και εξαρτάται από το περιβάλλον στο πλαίσιο του οποίου συµβαίνει. Η αλληλόδραση µε τους άλλους µπορεί να θεωρηθεί εξαρτηµένη από την κατάσταση στην οποίο βρισκόµαστε (Suchman, 1987), µπορεί δηλαδή να διαµορφωθεί βάσει του φυσικού περιβάλλοντος στο οποίο συµβαίνει, αλλά παράλληλα προσδιορίζεται από το πλούσιο και ασαφώς διαρθρωµένο υπόβαθρο των κοινωνικών εµπειριών και συνθηκών (Willis κ.α., 2006: 2). Οι άνθρωποι συµπεριφέρονται διαφορετικά, ανάλογα µε το πού βρίσκονται και µε το πως οι συνθήκες του επιτρέπουν να κινηθούν, στο περιβάλλον στο οποίο συνυπάρχουν. Οι ΤΠΕ συχνά ξεπερνούν τους περιορισµούς που θέτουν τα φυσικά όρια και οι καταστάσεις όσον αφορά στη δυνατότητα διαπροσωπικής επικοινωνίας, παρέχοντας έτσι νέες επικοινωνιακές δυνατότητες. Προσδίδοντας τη διάσταση του περιβάλλοντος στα συστήµατα διεπαφής του χρήστη µε αυτά τα συστήµατα τηλεπικοινωνίας, µεταβάλλουµε το τρόπο µε τον οποίο σχετίζονται: α) η δραστηριότητα της επικοινωνίας µε το περιβάλλον στο πλαίσιο του οποίου λαµβάνει χώρα και β) µία οποιασδήποτε τοποθεσία στο φυσικό χώρο µε την δραστηριότητα της επικοινωνίας και την πληροφορία που µεταδίδεται κατά τη διάρκεια της δραστηριότητας. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, τα Περ αποτελούν συστήµατα διεπαφής, ο χαρακτήρας των οποίων είναι εγγενώς περιβαλλοντικός. Στην περίπτωση των Περ, ο χρήστης του συστήµατος εµβυθίζεται σε ένα συνολικά συνθετικό 6

7 περιβάλλον 15 το οποίο αποτελεί τη διεπαφή επικοινωνίας του µε το σύστηµα. Στην περίπτωση όµως των πανταχού παρόντων υπολογιστικών συστηµάτων, τα συστατικά στοιχεία του υπολογιστή και η διεπαφή µε το σύστηµα εξαπλώνονται στο φυσικό περιβάλλον του χρήστη, παρέχοντας σε αυτόν, µία υβριδική περιβαλλοντική εµπειρία, υπό την έννοια ότι η εµπειρία αυτή συνίσταται τόσο σε φυσικά περιβαλλοντικά ερεθίσµατα όσο και σε πληροφορία και συµβολικό περιεχόµενο που διαµεσολαβούνται από το υπολογιστικό σύστηµα και χωροθετούνται στο φυσικό περιβάλλον. Όταν τα υπολογιστικά συστατικά στοιχεία αρχίζουν να ενσωµατώνονται µε το φυσικό περιβάλλον, η δραστηριότητα της αλληλεπίδρασης του χρήστη µε το σύστηµα αποµακρύνεται, ως ένα βαθµό, από το προσκήνιο. Ο Schmidt (2005: 164) αναφερόµενος σε αυτού του είδους τα περιβάλλοντα, προτείνει την έννοια της «υπόρρητης επικοινωνίας ανθρώπου-υπολογιστή» (Implicit Human-Computer Interaction), για να τονίσει µεταφορικά την «εξαφάνιση» του υπολογιστή από το προσκήνιο κατά τη διάρκεια της αλληλεπίδρασης. Υπόρρητη επικοινωνία ανθρώπου-υπολογιστή είναι η αλληλεπίδραση ενός ανθρώπου µε το περιβάλλον και µε κατασκευάσµατα που εντάσσονται σε αυτό (Rizopoulos & Charitos, 2006). Ο υπολογιστής εποµένως παύει να υφίσταται καθ εαυτός, ή έστω µειώνεται η σαφήνεια µε την οποία γίνεται αντιληπτή η παρουσία του, τόσο σε φυσικό όσο και νοητικό επίπεδο, από το χρήστη. Η µείωση σε φυσικό επίπεδο επιτυγχάνεται, µε την παραγωγή πολύ µικρών σε µέγεθος συσκευών ή συσκευών που καταφέρνουν να ενοποιούνται µε το φυσικό περιβάλλον, 16 χωρίς να γίνεται ιδιαίτερα ορατή ή αισθητή η παρουσία τους µέσα σε αυτό (Rizopoulos & Charitos, 2006). Η µείωση της παρουσίας του υπολογιστή σε νοητικό επίπεδο υπονοεί την περίπτωση κατά την οποία ο χρήστης αντιλαµβάνεται τους υπολογιστές όχι ως τέτοιους αλλά ως µία διαφορετική οντότητα, µε ενισχυµένες δυνατότητες (Streitz & Nixon 2005: 34). Η έννοια του περιβάλλοντος στο πλαίσιο του οποίου επικοινωνείται η πληροφορία και το συµβολικό περιεχόµενο, δεν µας είναι εντελώς άγνωστη. 15 ο όρος «συνθετικό» υπονοεί ότι η δηµιουργία και λειτουργία των περιβαλλόντων αυτών αποτελεί προϊόν συνθετικής διεργασίας και ότι τα περιβάλλοντα αυτά συνιστούν τεχνητά και τεχνολογικά κατασκευάσµατα (artifacts) τα οποία παρέχουν στον χρήστη µία τεχνητά κατασκευασµένη ψευδαίσθηση, η οποία όµως δεν παύει να βιώνεται από αυτόν µε τρόπο φυσικό και «αληθοφανή» (Χαρίτος, 2005). 7

8 Στο φυσικό περιβάλλον της σηµερινής πόλης, στο πλαίσιο του οποίου βιώνουµε την καθηµερινή µας ζωή ενσωµατώνονται πλέον διαφόρων ειδών αναπαραστάσεις της πραγµατικότητας, 17 αλλά και συσκευές εισόδου που καταγράφουν πληροφορία από το περιβάλλον, 18 επηρεάζοντας τη κατάσταση των προαναφερόµενων αναπαραστάσεων. Η ενσωµάτωση εποµένως, συστηµάτων που βασίζονται σε ΤΠΕ ενισχύει ηλεκτρονικά κάποια από τα περιβάλλοντα τα οποία βιώνουµε καθηµερινά, και ταυτόχρονα διαµεσολαβεί στην επικοινωνία µας µε αυτά, αλλά και µε άλλους ανθρώπους που δρούν µέσα σε αυτά (Χαρίτος, 2005). Το φυσικό περιβάλλον σπάνια λαµβάνεται υπόψη στο παραδοσιακό υπόδειγµα αλληλεπίδρασης ανθρώπου υπολογιστή. Η σµίκρυνση όµως των υπολογιστικών συστατικών στοιχείων και η αναδυόµενη δυνατότητα συγκερασµού τους µε αντικείµενα του καθηµερινού µας περιβάλλοντος, όπως έπιπλα, ρούχα, τοίχοι, κλπ., αναγκαστικά καθιστά το φυσικό περιβάλλον σηµαντική παράµετρο της διαδικασίας αλληλεπίδρασης ανθρώπου υπολογιστή (Mark, 1999: 677). Η αναδυόµενη αυτή σχέση µεταξύ ανθρώπου - περιβάλλοντος - υπολογιστή συχνά ονοµάζεται «έξυπνος χώρος» ή «έξυπνο περιβάλλον» (intelligent ή smart space). Ο όρος αυτός είναι ορθότερο να χρησιµοποιείται στην περίπτωση που το υπολογιστικό σύστηµα που εξαπλώνεται στο χώρο και η διεπαφή επικοινωνίας µε αυτό ενσωµατώνουν δυνατότητες τεχνητής νοηµοσύνης, οπότε µπορούµε να µιλάµε για αλληλεπίδραση του χρήστη µε το ίδιο το περιβάλλον, ως οντότητα και όχι απλά για αλληλεπίδραση µε ένα σύστηµα, η οποία λαµβάνει χώρα στο πλαίσιο ενός περιβάλλοντος. 3. ΑΣΥΡΜΑΤΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΜΕΣΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Ι ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΥ 3.1 Παρέχοντας τη δυνατότητα κίνησης στο χρήστη που επικοινωνεί 16 Για παράδειγµα συσκευές που λόγω µικρού µεγέθους και επιφανειακής µορφής εύκολα ενσωµατώνονται σε φυσικά αντικείµενα της καθηµερινότητας µε αποτέλεσµα να είναι δύσκολα ορατές. 17 Οι αναπαραστάσεις αυτές γίνονται αντιληπτές µέσω κατάλληλων συστηµάτων απεικόνισης, όπως: οθόνες τηλεόρασης, επιφάνειες προβολής, τεράστιες εκτυπώσεις, κλειστά κυκλώµατα τηλεόρασης, οθόνες αφής, κλπ. 18 Για παράδειγµα: βιντεοκάµερες, µικρόφωνα, αισθητήρες παντός τύπου κλπ. 8

9 Οι νέες γενιές τεχνολογιών ασύρµατης επικοινωνίας και κινητής τηλεφωνίας παρέχουν τη δυνατότητα παρουσίασης αλληλεπιδραστικού πολυµεσικού περιεχοµένου, το οποίο συνίσταται σε υπολογιστικά γραφικά (computer graphics) δύο ή και τριών διαστάσεων και video, σε αληθινό χρόνο στην οθόνη της συσκευής κινητής τηλεφωνίας, µετατρέποντάς την έτσι σε δικτυωµένο υπολογιστή και σταδιακά σε «χειριστήριο» το οποίο οργανώνει µεγάλο µέρος της ζωής του χρήστη (Rheingold, 2002). Οι εξελίξεις αυτές καθιστούν δυνατή την πιθανότητα πολυαισθητηριακής επικοινωνίας µεταξύ απόµακρα ευρισκόµενων ανθρώπων, οι οποίοι βρίσκονται εν κινήσει, µέσω ενός γραφικού περιβάλλοντος διεπαφής. Ένα αρκετά αποτελεσµατικό είδος πολυµεσικού περιεχοµένου, µε αποδεδειγµένη αυξηµένη δυνατότητα διατήρησης της προσοχής από τη µεριά του χρήστη, είναι η χρήση αλληλεπιδραστικών τρισδιάστατων υπολογιστικών γραφικών στο σύστηµα διεπαφής του κινητού τηλεφώνου. Η αναπαράσταση του τρισδιάστατου περιβάλλοντος ενισχύει την αίσθηση του βάθους και τον περιβαλλοντικό χαρακτήρα της διεπαφής και παρέχει αυξηµένες δυνατότητες για οπτικοποίηση της πληροφορίας στην περιορισµένη επιφάνεια της οθόνης της συσκευής (Beardow, 2002). Η δυνατότητα αλληλεπίδρασης µε τη δράση που λαµβάνει χώρα στο περιβάλλον διεπαφής της συσκευής και επιρροής της εξέλιξης του αναπαριστάµενου περιεχοµένου, ενισχύει την αίσθηση της «εµπλοκής» 19 που αισθάνεται ο χρήστης του συστήµατος µε την εξελισσόµενη δραστηριότητα. Η σταδιακή εισαγωγή τρισδιάστατων γραφικών αναπαραστάσεων στο περιβάλλον διεπαφής συσκευών κινητής επικοινωνίας έχει δώσει τη δυνατότητα στους κινούµενους χρήστες να έχουν πρόσβαση σε δικτυωµένα πολυχρηστικά παιχνίδια (multi-user 3D games) τα οποία γίνονται αφορµή για τη δηµιουργία πολυπληθών δικτυακών κοινοτήτων. Σε ένα τέτοιο παιχνίδι όµως, το τρισδιάστατο περιεχόµενο και η δραστηριότητα µπορεί να µεταδίδεται συγχρόνως τόσο σε κινούµενους χρήστες (από φορητή συσκευή επικοινωνίας) όσο και σε σταθερά τοποθετηµένους χρήστες που έχουν πρόσβαση µέσω του επιτραπέζιου υπολογιστή τους. Ουσιαστικά, η εισαγωγή τρισδιάστατων γραφικών περιβαλλόντων στο σύστηµα διεπαφής κινητών συσκευών επικοινωνίας υπονοεί την εισαγωγή της «δυνατότητας προς κίνηση» 19 Η έννοια της «εµπλοκής» (engagement) χρησιµοποιείται εδώ µε το ίδιο τρόπο που συναντάται στο Laurel (1991). 9

10 (mobility) στη δραστηριότητα της αλληλεπίδρασης µε ένα υπολογιστικό περιβάλλον διεπαφής, καθώς και τη πιθανότητα «συνύπαρξης» και σύγχρονης αλληλόδρασης µεταξύ κινούµενων και στατικά τοποθετηµένων χρηστών, στο πλαίσιο µίας δικτυακής και συνεργασιακής δραστηριότητας. Ένα πολύ καλό παράδειγµα εικαστικού δρώµενου το οποίο παρέχει στους θεατές του µία αντίστοιχη εµπειρία αποτελεί το Uncle Roy All Around You 20 της δηµιουργικής οµάδας Blast Theory. H «δυνατότητα προς κίνηση» αποτελεί επίσης χαρακτηριστικό κάποιων περισσότερο εµβυθιστικών εµπειριών προσοµοίωσης όπως εκείνες που υποστηρίζονται από τις τεχνολογίες της ενισχυµένης (Augmented Reality) και της µικτής πραγµατικότητας (Mixed Reality). 21 Χαρακτηριστικό παράδειγµα, ένα παιχνίδι κινητής ενισχυµένης πραγµατικότητας (mobile augmented reality), το οποίο µπορεί να λάβει χώρα στο φυσικό περιβάλλον της πόλης, συγχρόνως τοποθετώντας το χρήστη του στο πλαίσιο του ηλεκτρονικά διαµεσολαβηµένου περιβάλλοντος διεπαφής και του φυσικού σκηνικού που τον περιβάλλει: ένα σύστηµα που υποστηρίζει την εκτέλεση του γνωστού τρισδιάστατου παιχνιδιού Quake 22 στο πλαίσιο του φυσικού περιβάλλοντος της πόλης, αναπτύχθηκε στο Πανεπιστήµιο της Νότιας Αυστραλίας (Piekarski & Thomas, 2002). Ο παίκτης του παιχνιδιού µεταφέρει ένα φορητό υπολογιστή σε ένα σακίδιο στην πλάτη του και το τρισδιάστατο περιβάλλον προβάλλεται στα µάτια του µέσω διαφανούς κράνους προσοµοίωσης, το οποίο επιτρέπει τη θέαση του φυσικού περιβάλλοντος σε συνδυασµό µε την προβολή του τρισδιάστατου περιεχοµένου, ενώ τα δύο περιβάλλοντα συνταιριάζονται λαµβάνοντας υπόψη την αναγνώρισης της θέσης του χρήστη στο φυσικό περιβάλλον, µε χρήση τεχνολογίας GPS. 3.2 Αναγνώριση θέσης του χρήστη και «µέσα επικοινωνίας δι εντοπισµού» 20 Το δρώµενο αυτό παρουσιάστηκε στο φεστιβάλ Futuresonic στο Manchester το 2004, στο οποίο συµµετείχε και ο συγγραφέας ως παίκτης/θεατής. Πληροφορίες για το συγκεκριµένο δρώµενο αλλά και για το έργο της δηµιουργικής οµάδας των Blast Theory γενικότερα υπάρχουν στην ιστοσελίδα: 21 Η δυνατότητα συγκερασµού πραγµατικής (καταγεγραµµένης µέσω video) και συνθετικής (παραγώµενης από τρισδιάστατα υπολογιστικά γραφικά) κινούµενης εικόνας σε αληθινό χρόνο, υποστηρίζει τη δηµιουργία υβριδικών συνθετικών περιβαλλοντικών εµπειριών µικτής ή ενισχυµένης πραγµατικότητας (Χαρίτος, 2004: 63). 22 Παιχνίδι δράσης το οποίο παρέχει ταυτόχρονη δυνατότητα πρόσβασης σε µεγάλο αριθµό παικτών. 10

11 Νέες µορφές δικτύων ασύρµατης επικοινωνίας υποστηρίζουν παράλληλα µε τη δραστηριότητα επικοινωνίας µεταξύ χρηστών, τη δυνατότητα για αναγνώριση της θέσης 23 στην οποία βρίσκεται ο κάθε χρήστης του συστήµατος, σε κάθε στιγµή. Η συγκεκριµένη πληροφορία µπορεί να αξιοποιηθεί από το σύστηµα επικοινωνίας για ενηµέρωση της αναπαράστασης που απεικονίζεται στο χρήστη, σε σχέση µε την αλλαγή θέσης του στο φυσικό χώρο. Η δυνατότητα καταγραφής της θέσης των χρηστών ή άλλων εν δυνάµει κινητών οντοτήτων και η είσοδος της πληροφορίας που αφορά γενικότερα στην κατάσταση ενός περιβάλλοντος, 24 η οποία µπορεί να καταγραφεί µέσω κατάλληλων αισθητήρων που εγκαθίστανται στο φυσικό αυτό περιβάλλον, συνιστά τη δηµιουργία συστηµάτων που ενηµερώνονται για την κατάσταση του πλαισίου στο οποίο λειτουργούν (context-aware systems). Γιατί όµως µπορεί να θεωρηθεί χρήσιµη η αναγνώριση θέσης στην περίπτωση τηλεπικοινωνίας για ένα κινούµενο χρήστη; Αρκεί να αναλογιστούµε ποιά είναι η συχνότερη ερώτηση που κάνουµε στο συνοµιλητή µας µέσω κινητού τηλεφώνου, µε την έναρξη της συνοµιλίας µας: «Πού είσαι;». Η ερώτηση αυτή πιθανώς φανερώνει την ανάγκη προσδιορισµού της τοποθεσίας και κατά συνέπεια εδραίωσης, τουλάχιστον χωρικά, της κατάστασης στην οποία βρίσκεται ο συνοµιλητής µας, πριν την έναρξη της συνοµιλίας µαζί του. Πράγµατι, το συχνότερα χρησιµοποιούµενο στοιχείο που προσδιορίζει το πλαίσιο σε κινητά συστήµατα επικοινωνίας είναι η θέση του χρήστη, αφού αυτή είναι συνήθως εύκολο να προσδιορισθεί και ο προσδιορισµός αυτός έχει ιδιαίτερη σηµασία για τη συµπεριφορά των εµπλεκόµενων στην επικοινωνιακή δραστηριότητα. Από το 2003 και µετά, η ιδέα της σύγκλισης της κινητής τηλεπικοινωνίας, φορητών και φορετών υπολογιστών (wearable computing), των ασύρµατων δικτύων και των ψηφιακών µέσων και παράλληλα ο συσχετισµός της ψηφιακής πληροφορίας µε πραγµατικούς τόπους, έχει οδηγήσει στην έννοια των «µέσων επικοινωνίας δι εντοπισµού» ή locative media 25 (Tuters, 2004) τα οποία αποτελούν και το αντικείµενο που διερευνά το παρών άρθρο. 23 Η αναγνώριση γίνεται µέσω συστηµάτων εντοπισµού θέσης (Location-Based Systems), όπως π.χ. η τεχνολογία GPS. 24 Μέσω παραµέτρων όπως θερµοκρασία, φωτεινότητα, υγρασία, κλπ. 25 Ο όρος locative media πρωτοχρησιµοποιήθηκε από τον Karlis Kalnins αν και θα ήταν ορθότερο να πούµε ότι οφείλεται στη συλλογική προσπάθεια των µελών της κοινότητας που εργάζονται στο πλαίσιο των εφαρµογών και υπηρεσιών εντοπισµού θέσης ( 11

12 Στην περίπτωση αυτή, οι χρήστες κινούνται µέσα στο περιβάλλον και προσλαµβάνουν τη διαµεσολαβηµένη πληροφορία µέσω των φορητών τους συσκευών επικοινωνίας, ενώ καθιστούν γνωστή κάθε στιγµή, τη θέση τους στο χώρο σε όσους συµµετέχουν στην επικοινωνιακή δραστηριότητα. Ο όρος «µέσα επικοινωνίας δι εντοπισµού» (ΜΕ Ε) αναφέρεται γενικότερα σε κάθε πληροφορία γύρω από κάποια φυσική τοποθεσία αλλά και σε άλλες ενδείξεις που σχετίζονται µε το πλαίσιο επικοινωνίας (Nova, 2004: 2). Τα «µέσα επικοινωνίας δι εντοπισµού» είναι µέσα επικοινωνίας στενά συσχετισµένα µε συγκεκριµένες τοποθεσίες, ψηφιακά δηλαδή µέσα, τα οποία επι-τίθενται σε πραγµατικούς τόπους, υποβοηθώντας έτσι την καταγραφή και ανάκτηση της πληροφορίας σε σχέση µε τους τόπους αυτούς και παράλληλα ενεργοποιώντας αληθινές κοινωνικές δραστηριότητες και αλληλεπιδράσεις. Οι ερευνητικές προσπάθειες στο χώρο των συστηµάτων αυτών, διερευνούν τη σύγκλιση των πληροφοριακών συστηµάτων και της έννοιας του περιβάλλοντος και του τόπου, κάνοντας χρήση φορητών ΤΠΕ. Μάλιστα, ο Rieser (2005), αναφερόµενος στις επικρατούσες πρακτικές κάνοντας χρήση µέσων επικοινωνίας δι εντοπισµού, δηλαδή τις διαδικασίες χαρτογράφησης και χωροθέτησης πληροφορίας, ισχυρίζεται ότι τα µέσα αυτά θα µας οδηγήσουν σε µία ριζική αναθεώρηση της φύσης της αναπαράστασης γενικότερα. Η δυνατότητα χωρικού συσχετισµού µεταξύ αφηγηµατικού και γεωγραφικού χώρου µπορεί να µεταβάλλει τις διεξόδους για συµµετοχή των θεατών σε ένα δρώµενο και ακόλουθα την εµπειρία που οι θεατές αυτοί θα βιώσουν. Όπως υποστηρίζει ο Schroeder (1996), «η έννοια της τεχνολογίας της επικοινωνίας συνήθως σηµαίνει ότι δύο ή περισσότεροι άνθρωποι εµπλέκονται στη χρήση της και ότι δίνεται έµφαση στο περιεχόµενο των µηνυµάτων που οι άνθρωποι αυτοί ανταλάσσουν», υπονοώντας ότι οι έννοιες της επικοινωνίας και του µέσου θα έπρεπε να χρησιµοποιούνται στο πλαίσιο των πολυχρηστικών περιβαλλόντων διεπαφής. Κατα συνέπεια, η παροχή πρόσβασης σε περισσότερους χρήστες, σε περιβάλλοντα διεπαφής που υποστηρίζονται από µέσα επικοινωνίας δι εντοπισµού τονίζει την υπόστασή τους, ως µέσα διαπροσωπικής και από υπολογιστή διαµεσολαβηµένης επικοινωνίας. Όπως προαναφέρθηκε, ένα σηµαντικό χαρακτηριστικό των συστηµάτων διεπαφής ως πλαισίων επικοινωνίας, στα οποία αναφέρεται το άρθρο αυτό είναι ο περιβαλλοντικός τους χαρακτήρας. Αναφερόµαστε εποµένως, σε 12

13 πολυχρηστικά γραφικά συστήµατα διεπαφής τα οποία προσφέρουν στο χρήστη µια απεικόνιση υπό τη µορφή περιβαλλοντικής αναπαράστασης, στο πλαίσιο της οποίας οι χρήστες του συστήµατος αναπαρίστανται ταυτόχρονα σε αληθινό χρόνο και η οποία µπορεί να συνίσταται σε δισδιάστατο ή/και τρισδιάστατο οπτικό περιεχόµενο. ιαπιστώνεται όµως παράλληλα, ότι οι περισσότερες εφαρµογές ΜΕ Ε, παρέχουν µία δισδιάστατη αναπαράσταση περιβάλλοντος στο χρήστη της φορητής συσκευής επικοινωνίας, λόγω τεχνικών περιορισµών 26 αλλά και πιθανότατα επειδή η ταυτόχρονη πρόσληψη δύο διαφορετικών δυναµικών περιβαλλόντων 27 από τον κινούµενο χρήστη δεν θα µπορούσε να γίνει εύκολα από τον χρήστη. Εκτός των συστηµάτων ΜΕ Ε που προαναφέρθηκαν, άλλα χαρακτηριστικά παραδείγµατα εφαρµογών ΜΕ Ε είναι τα εξής: 1) Το Urban Tapestries 28 δηµιουργήθηκε από την δηµιουργική οµάδα Proboscis και αποτελεί ένα πειραµατικό σύστηµα χαρτογράφησης γνώσης, το οποίο παρέχει στον οποιονδήποτε χρήστη δυνατότητα πρόσβασης αλλά και προσθήκης περιεχοµένου, το οποίο συσχετίζεται µε συγεκριµένες τοποθεσίες της πόλης, µέσω διαδικτύου ή κινητής συσκευής επικοινωνίας. 2) To Pac Μαnhattan 29 είναι ένα σύστηµα ψυχαγωγίας για κινούµενους στην πόλη χρήστες, ένα µεγάλης κλίµακας από υπολογιστή διαµεσολαβηµένο παιχνίδι της πόλης, το οποίο χρησιµοποιεί συστήµατα GPS και αισθητήρες αδράνειας (inertia sensors) για να καταγράψει τη θέση του κάθε χρήστη και να εκτίµησει το πιθανό οπτικό του πεδίο, παρέχοντάς του έτσι τη δυνατότητα να παίξει το γνωστό ηλεκτρονικό παιχνίδι Pacman, κινούµενος όµως πραγµατικά µέσα στο φυσικό περιβάλλον της Νέας Υόρκης. 4. ΤΑ ΜΕΣΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Ι ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΥ ΚΑΙ Η ΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ 26 Για παράδειγµα, περιορισµένο µέγεθος οθόνης και µειωµένη ποιότητα απεικόνισης, όπως συµβάινει στην αναπαράσταση που παρέχει η οθόνη µίας συσκευής τύπου Personal Digital Assistant (PDA). 27 Θεωρώντας ότι ήδη προσλαµβάνει αντιληπτικά ερεθίσµατα που συνιστούν το βίωµα του φυσικού περιβάλλοντός του και στα οποία πρέπει να συγκεντρώσει µέρος της προσοχής του για να κινηθεί και να δράσει

14 4.1 Εισάγοντας την παράµετρο της τοποθεσίας στη διαδικασία της από υπολογιστή διαµεσολαβηµένης επικοινωνίας Προσπαθώντας να κατανοήσουµε τις κοινωνικές επιπτώσεις της χρήσης των ΜΕ Ε, θα ήταν σηµαντικό να διερευνήσουµε το αντίκτυπο που η µορφή επικοινωνίας την οποία υποστηρίζουν µπορεί να έχει στη βίωση της καθηµερινής µας ζωής µέσα στην πόλη. Η Souza e Silva (2003) έχει υποστηρίξει τη σηµασία αυτών των αλληλεπιδραστικών περιβαλλόντων επικοινωνίας, αναφέροντας ώς αιτία το γεγονός ότι υποστηρίζουν την «µετάβαση των δυνητικών κόσµων από το διαδίκτυο στο φυσικό περιβάλλον της πόλης». Ενώ δηλαδή το διαδίκτυο υποστήριζε τη µετάβαση της διεξαγωγής συναντήσεων και κοινωνικής αλληλόδρασης από το φυσικό περιβάλλον στο πλαίσιο «δυνητικών περιβαλλόντων», 30 η έλευση των κινητών δικτυακών µέσων και δικτύων επικοινωνίας δι εντοπισµού συσχετίζει ξανά την έννοια του «τόπου συνάντησης» µε το φυσικό χώρο του αστικού περιβάλλοντος. Με αυτό τον τρόπο, η από υπολογιστή διαµεσολαβηµένη επικοινωνία, η οποία µέχρι πρόσφατα περιοριζόταν στο πλαίσιο του διαδικτύου, επιστρέφει στο αστικό φυσικό περιβάλλον. Πράγµατι, η έλευση της δυνατότητας εντοπισµού θέσης, επαναφέρει την παράµετρο του φυσικού περιβάλλοντος ως συνισταµένη της κατάστασης µέσα στην οποία συµβαίνει η δραστηριότητα της από υπολογιστή διαµεσολαβηµένης επικοινωνίας, αντιστοιχίζοντας το «δυνητικό» νοητικό περιβάλλον επικοινωνίας µε το φυσικό περιβάλλον, στο οποίο τελικά βρίσκονται τα πραγµατικά «σώµατα» των χρηστών που επικοινωνούν. Σε µία δραστηριότητα που υποστηρίζεται από ΜΕ Ε, για παράδειγµα 31, η συγκεκριµένη θέση του κάθε παίχτη στο φυσικό χώρο είναι ιδιαίτερα σηµαντική. 32 Με τον τρόπο αυτό, το δυνητικό περιβαλλοντικό πλαίσιο αντιστοιχίζεται στο φυσικό περιβάλλον και αυτό το υβριδικό πλέον περιβαλλοντικό πλαίσιο γίνεται ο στίβος του παιχνιδιού. Με όµοιο τρόπο, το αστικό τοπίο θα µπορούσε να εµπλουτισθεί µε ένα ουσιαστικά κοινωνικό 30 Εδώ ο όρος Περ. χρησιµοποιείται υπό την ευρύτερή έννοια, εννοώντας µη υλικά, αναπαραστατικά περιβάλλοντα επικοινωνίας στο διαδίκτυο, όπως για παράδειγµα ο «νοητικός χώρος» όπου επισυµβαίνει η δράση και η επικοινωνία σε µία δικτυακή κοινότητα, τύπου MOO (Poster: 149), χωρίς απαραίτητα η αναπαράσταση που µεταδίδεται στο χρήστη να υποστηρίζεται από τρισδιάστατα υπολογιστικά γραφικά. 31 Όπως το προαναφερόµενο δρώµενο Uncle Roy All Around You της δηµιουργικής οµάδας Blast Theory, ή το παιχνίδι «BotFighters» της Σουηδικής εταιρείας ItsAlive. 32 Όταν για παράδειγµα ένα παίκτης πλησιάζει µία συγκεκριµένη τοποθεσία, το κινητό του τηλέφωνο τον ειδοποιεί σχετικά µε το που βρίσκεται, ενώ συγχρόνως η τοποθεσία αυτή σηµειώνεται µέ κάποιο τρόπο 14

15 χαρακτηριστικό. Ο τόπος µπορεί να γίνει ξανά, για την απο υπολογιστή διαµεσολαβηµένη επικοινωνία, µία πρακτική συνθήκη των κοινωνικών επαφών προσφέροντας ευκαιρίες για δράση και κοινωνική αλληλόδραση. Ιδιαίτερα σηµαντικό όµως είναι το γεγονός ότι η επικοινωνιακή δραστηριότητα επανατοποθετείται στο φυσικό της περιβάλλον και µε τον τρόπο αυτό παρέχεται στους χρήστες του συστήµατος η δυνατότητα για πρόσωπο-µε-πρόσωπο αλληλόδραση και επαναφέρεται η «παρόρµηση της εγγύτητας» ( compulsion of proximity ) (Boden & Molotch, 2004) στο πλαίσιο της απο υπολογιστή διαµεσολαβηµένης επικοινωνίας. O Castels (2004) υποστηρίζει ότι η έννοια του χώρου/περιβάλλοντος αποτελεί θεµελιώδη διάσταση της κοινωνίας, µη διακριτή από την ευρύτερη διαδικασία της κοινωνικής οργάνωσης και της κοινωνικής εξέλιξης. Η έλευση εποµένως νέων µορφών φυσικών περιβαλλόντων και περιβαλλοντικών εµπειριών στις πόλεις του σήµερα, εµφανίζεται διαµέσου της διαδικασίας διαµόρφωσης µίας νέας κοινωνίας, της κοινωνίας των δικτύων. Είναι σηµαντικό όµως να τονισθεί ότι το άρθρο αυτό δεν θεωρεί ότι οι προαναφερόµενες τεχνολογίες της πληροφορίας και της επικοινωνίας µπορούν να προκαλέσουν κοινωνική αλλαγή µε άµεσο τρόπο, ως αποτέλεσµα των εγγενών χαρακτηριστικών τους ως καναλιών επικοινωνίας, δηλαδή των δυνατοτήτων που παρέχουν για ενοποίηση και υπέρβαση των φυσικών χωρικών ορίων και των περιορισµών της απόστασης. Όπως υποστηρίχθηκε και στην εισαγωγή, το άρθρο συµφωνεί µε µία θεωρητική προσέγγιση, κατά την οποία το φυσικό και δοµηµένο περιβάλλον της πόλης και τα τεχνολογικά συστήµατα κατασκευάζονται κοινωνικά σε παράλληλες πορείες (Graham, 2004: 67-68). Η προσέγγιση αυτή βασίζεται στη θεωρία των «δικτύων δρώντων» (Latour, 2005) και στην έννοια του «ανθρώπο-τεχνολογικού» «κυβερνο-οργανισµού» (cyborg) (Haraway, 1991). Σύµφωνα µε τη θεωρία των «δικτύων δρώντων», συγκεκριµένες κοινωνικές καταστάσεις και δρώντες εντάσσουν τεχνολογικά κατασκευάσµατα, µηχανές, κατασκευές, κείµενα διαφόρων µορφών κλπ., συσχετίζοντας όλα αυτά µεταξύ τους σε «δίκτυα δρώντων». Τα domains του διαδικτύου και οι ψηφιακές πόλεις (cyber-cities) για παράδειγµα, µπορούν να θεωρηθούν ως αποσπασµατικές, διαιρεµένες και στην οπτική αναπαράσταση του συνολικού περιβαλλοντικού πλαισίου και µεταδίδεται σε αληθινό χρόνο σε όλους του συµµετέχοντες παίκτες. 15

16 υπο αµφισβήτηση πολύπλοκες κατασκευές ετερογενών υποδοµών και δικτύων δρώντων. 4.2 Ζωντανεύοντας του «µη χώρους» Στην εισαγωγή του άρθρου αναφέρθηκε ότι ενώ η εξάπλωση των τεχνολογιών ασύρµατης επικοινωνίας και των συστηµάτων ΜΕ Ε είναι δυνατό να έχει και αρνητικές επιπτώσεις στην κοινωνική ζωή στο πλαίσιο του φυσικού περιβάλλοντος της πόλης (Plant, 2001), το άρθρο αυτό προσπαθεί να διερευνήσει κατά πόσον τα ΜΕ Ε θα µπορούσαν να συνεισφέρουν, µε κάποιο τρόπο, στην «αναγέννηση» του δηµόσιου χώρου της πόλης, «ζωντανεύοντας» τη κοινωνική αλληλόδραση στο πλαίσιό του. Σε αυτό το σηµείο όµως είναι χρήσιµο να αναρωτηθεί κανείς: «γιατί ο αστικός δηµόσιος χώρος έχει ανάγκη αναζωογόνησης;» Στο ερώτηµα αυτό απαντά µε κατάλληλο τρόπο ο Auge (1992) περιγράφοντας το χαρακτήρα του αστικού χώρου σε µετα-βιοµηχανικές και έντονα αστικού χαρακτήρα κοινωνίες ως «µη χώρο» ( non-space ), τον οποίο αντιλαµβανόµαστε αλλά µόνο µε ένα µερικό, αποσπασµατικό και µησυνεκτικό τρόπο. Ο όρος «χώρος» είναι περισσότερο αφηρηµένος από την έννοια «τόπος», η χρήση του οποίου τουλάχιστον αναφέρεται σε κάποιο γεγονός το οποίο έλαβε χώρα, κάποιο µύθο ή κάποια ιστορία. Οι σύγχρονες πόλεις είναι γεµάτες από χώρους, στους οποίους το άτοµο αισθάνεται ότι απλά είναι θεατής των όσων συµβαίνουν, χωρίς να χρειάζεται να δίνει ιδιαίτερη προσοχή στο θέαµα (Auge, 1992). Σε αυτούς τους χώρους, οι κάτοικοι της πόλης συνήθως πλοηγούνται χωρίς να κάνουν τον κόπο να αναζητήσουν τη διεξαγωγή οποιασδήποτε µορφής αλληλόδρασης µε κάποιον άλλο κάτοικο ή να σχετισθούν κάπως εντονότερα, από όσο απαιτεί η λειτουργική τους σχέση που υπαγορεύεται από τη διαδικασία της πλοήγησης και του προσανατολισµού, µέσα στο σκηνικό που τους περιβάλλει. εν είναι παρά απλοί περαστικοί και σπάνια θα ανακαλύψουν κάποια αξιολογότερη γι αυτούς σηµασία στα περιβάλλοντα αυτά, από την απλή µετάβαση από το ένα σηµείο στο άλλο, σε τοπολογικό ή γεωγραφικό επίπεδο. Τους «µη χώρους» που βιώνουµε στη καθηµερινότητά µας, στο φυσικό περιβάλλοντικό πλαίσιο της πόλης, συνήθως δεν τους βιώνουµε ως «τόπους».ο ορισµός της έννοιας τους «τόπου» υποννοεί ένα χώρο εµπλουτισµένο µε νόηµα, στο πλαίσιο του οποίου αλληλεπιδράσεις και 16

17 συναντήσεις λαµβάνουν χώρα µεταξύ των ανθρώπων. Ο Relph (1976: 114) υποστηρίζει ότι η θεµελιώδης έννοια στη βάση του «τόπου» είναι η έννοια της υπαρξιακής αίσθησης του «ανήκειν µέσα στο χώρο», 33 που αντιστοιχεί στο βαθµό που το άτοµο νιώθει µέρος του τόπου. Η αντίθετη σε σηµασία έννοια είναι η έννοια της υπαρξιακής αίσθησης του «ανήκειν εκτός του χώρου», 34 που εµπεριέχει τις αισθήσεις του «αγνώστου» και της «αποσύνδεσης». Ένας χώρος ορίζεται υποκειµενικά και καταγράφεται στη µνήµη ενός ανθρώπου ως τόπος και για το λόγο αυτό συσχετίζεται στενά µε ατοµικές ενέργειες και προθέσεις. Θεωρεί (Relph, 1976: 42-43) ότι «οι τόποι είναι τα πλαίσια ή τα υπόβαθρα των εµπρόθετα προσδιορισµένων αντικειµένων ή συνόλων αντικειµένων ή γεγονότων, ή µπορεί ακόµα να αποτελούν το αντικείµενο των προθέσεων αυτό καθ εαυτό. [...] Αυτοί οι τόποι συνήθως προσδιορίζονται σε µεγάλο βαθµό βάσει των αντικειµένων αυτών και των σηµασιών που αυτά φέρουν. Με την ιδιότητα του αντικειµένου, οι τόποι αποτελούν ουσιαστικά εστίες προσοχής, συνήθως ευρισκόµενοι σε µία σταθερή τοποθεσία και κατέχοντας χαρακτηριστικά τα οποία διατηρούν κατά τη διάρκεια του χρόνου µία αναγνωρίσιµη µορφή». Αλλά γιατί έχουµε ανάγκη τους τόπους αυτούς για να «κατοικούµε» 35 µέσα τους; Σύµφωνα µε τον Relph (1976: 1), είναι σηµαντικό τα περιβάλλοντα στα οποίο ζούµε να υπόκεινται σε σχεδιασµό έτσι ώστε να αναπτύσσονται µε κατάλληλο τρόπο πλαίσια, ως συστήµατα νοηµατοδοτηµένων τόπων, τα οποία προσδίδουν δοµή και µορφή στις εµπειρίες µας στον φυσικό κόσµο. Ο Castels (1996: 441-2) προτείνει µία κοινωνικού επιπέδου προσέγγιση για την έννοια του χώρου, ως υλικού υποστηρίγµατος και βάσης των χρονικά διαµοιραζόµενων (time-sharing) κοινωνικών πρακτικών. Υποστηρίζει ότι η κοινωνία µας κατασκευάζεται γύρω από «ροές»: ροές κεφαλαίου, ροές πληροφορίας, τεχνολογικές ροές, ροές ανθρώπων που µετακινούνται, ροές εικόνων, ήχων, συµβόλων, κλπ. Οι ροές αυτές λειτουργούν ως έκφραση διαδικασιών οι οποίες κυριαρχούν στη ζωή µας, σε οικονοµικό, πολιτικό και συµβολικό επίπεδο. Στη συνέχεια εισηγείται την έννοια του «χώρου ροών», 36 ως «υλικής οργάνωσης των χρονικά διαµοιραζόµενων κοινωνικών πρακτικών 33 Ο ακριβής όρος που χρησιµοποιεί είναι existential insideness. 34 Ο ακριβής όρος που χρησιµοποιεί είναι existential outsideness 35 Εδώ χρησιµοποιείται ο αγγλικός όρος «dwell», µέ ένα όµοιο τρόπο µε το οποίο έχει χρησιµοποιηθεί και από τον Heidegger για να προσδιορίσει τη σχέση του ανθρώπου µε το περιβάλλον στο οποίο ζεί και δρά (Heidegger, 1971). 17

18 οι οποίες λειτουργούν µέσω ροών» και υποστηρίζονται από τεχνολογίες και δίκτυα της πληροφορίας και της επικοινωνίας. Αν και οι χώροι ροών φαίνεται να αποτελoύν την κυρίαρχη χωρική µορφή στη σηµερινή κοινωνία των δικτύων, οι χώροι αυτοί και οι άνθρωποι που δρούν στο πλαίσιό τους, εξακολουθούν να ζούν τη ζωή τους εξίσου στο πλαίσιο των «εντοπισµένων χώρων», 37 δηλαδή στο φυσικό τους χωρικό πλαίσιο. Ο Castels διακρίνει µία αναπτυσσόµενη ένταση αλλά συγχρόνως και µία συνάρθρωση µεταξυ των χώρων ροών και των εντοπισµένων χώρων (1996: 441-2). Ενώ οι εντοπισµένοι χώροι οργανώνουν την ανθρώπινη εµπειρία περί των παρυφών συγκεκριµένων τοποθεσιών, οι χώροι ροών συνδέουν ηλεκτρονικά, διακριτές και απόµακρα ευρισκόµενες τοποθεσίες σε ένα αλληλεπιδραστικό δίκτυο το οποίο διασυνδέει δραστηριότητες και ανθρώπους ευρισκόµενους σε διαφορετικά γεωγραφικά πλαίσια. Οι πόλεις µας αποτελούνται, εξίσου από ροές και τόπους και από τις σχέσεις που αναπτύσσονται µεταξύ τους. Οι τόποι των χώρων ροών είναι οι διάδροµοι και οι χώροι µετάβασης, τους οποίους συνήθως βιώνουµε ως «µη χώρους» και οι οποίοι συνδέουν τους τόπους στον κόσµο µας. Ο κάτοικος της πόλης τους 21 ου αιώνα είναι συνήθως κινούµενος και δικτυωµένος συνεχώς και ενώ κινείται από τόπο σε τόπο, παραµένει συνδεδεµένος κάθε στιγµή. Είναι εποµένως ιδιαίτερα εύστοχη η διαπίστωση του Castels (2004: 88) ότι: «κινούµεθα φυσικά ενώ διατηρούµε µία σταθερή σχέση µε τις ηλεκτρονικές µας συνδέσεις. Μεταφέρουµε µαζί µας ροές ενώ κινούµεθα διαµέσου τόπων». Αναφερόµενοι στην εµπειρία του χώρου στο πλαίσιο ηλεκτρονικά ενισχυµένων και διαµεσολαβηµένων περιβαλλόντων, οι Biocca & Kim (1997) υποστηρίζουν ότι η αίσθηση παρουσίας που αντιλαµβάνεται ο άνθρωπος ο οποίος δραστηριοποιείται σε αυτά τα περιβάλλοντα είναι ασταθής και κάθε στιγµή µπορεί να εναλλάσσεται (Biocca και Kim, 1997) ανάµεσα σε τρείς καταστάσεις: α) παρουσία στο φυσικό περιβάλλον, κατά την οποία ο άνθρωπος αποδίδει την πηγή των αισθητηριακών ερεθισµάτων που προσλαµβάνει στο φυσικό του περιβάλλον, β) παρουσία στο δυνητικό (ηλεκτρονικά διαµεσολαβηµένο) περιβάλλον, όπου η πρόσληψη της πληροφορίας από το µηδιαµεσολαβηµένο φυσικό περιβάλλον περιορίζεται µε κάποιο τρόπο και το 36 Ο αγγλικός όρος που χρησιµοποιεί είναι space of flows. 37 Ο αγγλικός όρος που χρησιµοποιεί είναι space of places. 18

19 σύστηµα διεπαφής µε το µέσο επιτρέπει την συγκέντρωση στη πληροφορία που προσλαµβάνεται από το ηλεκτρονικά διαµεσολαβηµένο περιβάλλον, γ) παρουσία σε ένα φαντασιακό περιβάλλον, το οποίο κυριαρχείται από εσωτερικά δηµιουργούµενες νοητικές εικόνες. Η Hayles (1999) σε µία προσπάθεια να εξηγήσει την περιβαλλοντική εµπειρία ως συνέπεια της επικοινωνίας µέσω κινητού τηλεφώνου, υποστηρίζει ότι θα µπορούσαµε να συλλάβουµε τα πλαίσια επικοινωνίας µέσω κινητού τηλεφώνου ως περιβεβληµένα 38 µε τέτοιο τρόπο ώστε «για µία δεδοµένη περιοχή να µην υπάρχει πλέον ένα οµοιογενές πλαίσιο, αλλά µάλλον θύλακες, καθένας από τους οποίους αποτελεί διαφορετικό πλαίσιο µέσα στην συνολική περιοχή». Η Souza (2003) εξηγεί κάπως καλύτερα τη προσέγγιση αυτή µε το εξής παράδειγµα: ένας θύλακας µπορεί να δηµιουργείται ως αποτέλεσµα της χωρικής εγγύτητας µεταξύ των ανθρώπων και µέσα σε αυτόν µπορεί να υπάρχει κάποιο άλλο πλαίσιο που δηµιουργείται απο την επικοινωνιακή δραστηριότητα µέσω κινητού τηλεφώνου, εµπλέκοντας έτσι και κάποιον απόµακρα εντοπισµένο συνοµιλητή. Κάθε νέο περιβεβληµένο πλαίσιο επαναδιαµορφώνει την πραγµατικότητα και τις κοινωνικές σχέσεις που λαµβάνουν χώρα σε µία συγκεκριµένη περιοχή. Κάθε φορητή συσκευή επικοινωνίας φέρει τη δυνατότητα δηµιουργίας νέων πλαισίων επικοινωνίας τα οποία µε τη σειρά τους θα περιβάλλουν και θα επαναπροσδιορίσουν την πραγµατικότητα, για το χρήστη της συσκευής. 5. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Σε µια προσπάθεια να προσεγγισθεί η συνεργασιακή περιβαλλοντική εµπειρία που βιώνουν οι χρήστες ενός συστήµατος ΜΕ Ε, θα µπορούσαµε να υποθέσουµε τα εξής: το περιβεβληµένο πλαίσιο που αντιστοιχεί στην ταυτόχρονη ροή πληροφορίας και συµβολικού περιεχοµένου µεταξύ όλων των συµµετεχόντων στην επικοινωνιακή δραστηριότητα µέσω ΜΕ Ε, λαµβάνει µία αρκετά αναπαραστατική και περιβαλλοντικού χαρακτήρα µορφή, που προσδορίζεται σε µεγάλο βαθµό από τη συγκεκριµένη διεπαφή επικοινωνίας του συστήµατος. Το αποτέλεσµα της εµπειρίας αυτής θα µπορούσε να είναι µια υβριδική περιβαλοντική εµπειρία, η οποία περιλαµβάνει την ενδεχόµενη 38 Ο αγγλικός όρος που χρησιµοποιείται είναι: enfolded. 19

20 συνύπαρξη των συµµετεχόντων, όχι µόνο στους χώρους ροής που µεταφέρουν µαζί τους, ενώ επικοινωνούν διαµεσολαβηµένα, αλλά επίσης και στους τόπους, µέσα στους οποίους θα µπορούσαν να βιώσουν την εµπειρία της εγγύτητας και την πρόσωπο-µε-πρόσωπο αλληλόδρασης µε τους υπόλοιπους συµµετέχοντες στο σύστηµα ΜΕ Ε. Ιδιαίτερη σηµασία στη συγκεκριµένη αναζήτηση λαµβάνει ο τρόπος που το φυσικό περιβαλλοντικό πλαίσιο της πόλης, όπου λαµβάνει χώρα εντοπισµένη 39 επικοινωνία (Suchman, 1987), µεταβάλλεται µέσω της εισαγωγής και λειτουργίας των προαναφεροµένων συστηµάτων. Τα ΜΕ Ε θα µπορούσαν να θεωρηθούν συστήµατα εντοπισµένης επικοινωνίας που ενηµερώνονται για την κατάσταση του πλαισίου στο οποίο λειτουργούν (context-aware systems). 40 Τα ΜΕ Ε ως συστήµατα από υπολογιστή διαµεσολαβηµένης επικοινωνίας, επαναφέρουν τη δραστηριότητα της αλληλεπίδρασης ανθρώπου υπολογιστή και ανθρώπου-υπολογιστή-ανθρώπου στο πλαίσιο του φυσικού µας περιβάλλοντος, αντί να περιµένουν από τον άνθρωπο να προσαρµοσθεί στις ανάγκες του υπολογιστικού περιβάλλοντος. Αν θεωρήσουµε το διαδίκτυο ως ένα µέσο επικοινωνίας και ως πλαίσιο, όπου πληροφορία και συµβολικό περιεχόµενο επικοινωνείται µεταξύ των χρηστών του, αυτή η πληροφορία και το περιεχόµενο σπανίως συσχετίζονται µε κάποια συγκεκριµένη τοποθεσία, τη τοποθεσία στην οποία αναφέρονται για παράδειγµα ή ακόµα µε τη φυσική τοποθεσία στην οποία βρίσκονται οι χρήστες του. Από την άλλη µεριά, τα ΜΕ Ε παρέχουν τη δυνατότητα συσχετισµού µέρους του περιεχοµένου του διαδικτύου µε φυσικές τοποθεσίες και κατα κάποιο τρόπο υπόσχονται ένα είδος χωρικοποίησης (spatialization) του διαδικτύου, κατά την οποία ένα µέρος του ψηφιακού του περιεχοµένου καθώς και οι δραστηριότητες που σχετίζονται µε αυτό αντιστοιχίζονται µε συγκεκριµένες θέσεις στο φυσικό περιβάλλον. Στο σηµερινό αστικό περιβάλλον στο πλαίσιο της παγκοσµιοποίησης, ο Castels (2004) υποστηρίζει ότι ο δηµόσιος χώρος, ως τοποθεσία αυθόρµητα εκκινούµενης κοινωνικής αλληλόδρασης, µπορεί ξανά να γίνει ένας «µηχανισµός» που υποστηρίζει και πλαισιώνει επικοινωνιακή δραστηριότητα µεταξύ των κατοίκων της πόλης. Θα µπορούσαν λοιπόν οι ΤΠΕ, τα ασύρµατα δίκτυα καθώς και τα ΜΕ Ε να παρέχουν στον συνεχώς κινούµενο κάτοικο της 39 Ο αγγλικός όρος που χρησιµοποιείται από τη Suchman είναι: situated. 40 Tα συστήµατα αυτά συζητήθηκαν στο κεφάλαιο (3). 20

21 πόλης του 21 ου αιώνα τη δυνατότητα να συνδέεται µε άλλους συµπολίτες του, να ανακαλύπτει ξανά τη χαρά της αυθόρµητα εκκινούµενης κοινωνικής αλληλόδρασης, να γίνεται περισσότερο ενεργός και να επαναδηµιουργεί κοινότητες που σχετίζονται τόσο µε το ψηφιακό επικοινωνιακό περιβάλλον όσο και µε το φυσικό τόπο µέσα στον οποίο ζεί και δραστηριοποιείται; (Charitos, Diamantaki, Gazi & Meimaris, 2005) Θα µπορούσαν τα µέσα αυτά να ωθήσουν προς την µεταβολή του σύγχρονου φυσικού περιβάλλοντος της πόλης, των ασύνδετων µεταξύ τους τόπων ροών, των κενών από νόηµα αυτών «µη τόπων», σε δίκτυο κοινωνικά νοηµατοδοτηµένων τόπων για κοινωνική αλληλόδραση; Το άρθρο αυτό δεν θα µπορούσε να παρέχει µία σαφή και ορθά στηριγµένη απάντηση στο ερώτηµα αυτό, εφόσον δεν έχουν ακόµα διεξαχθεί µελέτες που να ερευνούν συστηµατικά το συγκεκριµένο φαινόµενο. Απλά προσπάθησε να διατυπώσει µία σειρά προβληµατισµών οι οποίοι καταδεικνύουν την αναγκαιότητα µελλοντικής συστηµατικής έρευνας προς µία ιδιαίτερα σηµαντική κατεύθυνση που αφορά στο σχεδιασµό, την υλοποίηση, την αξιολόγηση και τη µελέτη των επιδράσεων της λειτουργίας µέσων επικοινωνίας δι εντοπισµού, στο σύγχρονο περιβάλλον της πόλης. ΒΙΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Auge, M. (1992). Non-places: Introduction to an Anthropology of Supermodernity. London: Verso. Beardow, P. (2002). Enabling Wireless Interactive 3D. Στο URL: Biocca, F., and Delaney, B. (1995). «Immersive Virtual Reality Technology», σ Στο: F. Biocca, F. and Levy M. R. (επιµ.), Communication in the Age of Virtual Reality. Hillsdale: Lawrence Erlbaum Associates. Biocca, F. & Levy, M. (1995). «The Vision of Virtual Reality», σ Στο: F. Biocca, F. and Levy M. R. (επιµ.), Communication in the Age of Virtual Reality. Hillsdale: Lawrence Erlbaum Associates. Biocca, F. and Kim, T. (1997): «Telepresence via Television: Two Dimensions of Telepresence May Have Different Connections to Memory and 21

22 Persuasion». Journal of Computer Mediated Communication, τοµ. 3, τχ. 2. Boden D. and Molotch, H. (2004). «Cyberspace Meets the Compulsion of Proximity», σ Στο S. Graham (επιµ.), The Cybercities Reader, Urban Reader Series. London: Routledge. Castels, M. (2004). «Space of Flows, Space of Places: Materials for Theory of Urbanism in the Information Age», σ Στο S. Graham (επιµ.), The Cybercities Reader, Urban Reader Series. London: Routledge. Castells M. (1996). The Rise of the Network Society, Volume 1. Cambridge, Massachusetts: Blackwell. Charitos, D., Diamantaki, K., Gazi. A. and Meimaris, M. (2005). «The Emergence of New Types of Hybrid Mobile Communication Environments and their Impact on Social Life Within the Urban Context». Στα πρακτικά του 3 rd International Conference on Communication and Reality, Tripodos, Universitat Ramon Llull, Barcelona. Graham, S. (2004). «Introduction», σ Στο Graham, S. (επιµ.), The Cybercities Reader, Urban Reader Series. London: Routledge. Haraway, D. (1991). «A Manifesto of Cyborgs: Science, Technology, and Socialist-Feminism in the Late Twentieth Century», σ Στο Haraway, D. (επιµ.), Simians, Cyborgs and Women: The Reinvention of Nature. New York: Routledge. Highmore, B. (2001) The Everyday Life Reader. London: Routledge. Hayles, K. (1999). How We Became Posthuman Virtual Bodies in Cybernetics, Literature, and Informatics. Chicago, The University of Chicago Press. Heidegger, M. (1971). «Building, Dwelling, Thinking», σ , στο Poetry, Language, Thought, New York: Harper & Row. Kay, A. (1984). «Computer software». Scientific American, τοµ.. 251, τχ.3: Latour, B. (2005). Reassembling the Social: An Introduction to Actor-Network- Theory. Oxford: Oxford University Press. Laurel (1991). Computers as Theatre: Addison-Wesley Publishing Company. Mark, W. (1999). «Turning Pervasive Computing Into Mediated Spaces». IBM Systems Journal, τοµ. 38, τχ