ΠΕΨΑΥΨΩΧΛΑΞΘ ΦΣΛΨΘΨΦΛΑ : ΔΣΟΣΓΟΣΩ ΑΡΑΧΨΑΧΛΑ. Θ αναβίωςθ του εμπορικοφ δικτφου τθσ Σκωμανικισ Αυτοκρατορίασ μζςα από τα μνθμεία τθσ Βόρειασ Ελλάδασ

Transcript

1 ΑΦΛΧΨΣΨΕΟΕΛΣ ΥΑΡΕΥΛΧΨΘΠΛΣ ΚΕΧΧΑΟΣΡΛΞΘΧ ΥΣΟΩΨΕΧΡΛΞΘ ΧΧΣΟΘ ΨΠΘΠΑ ΑΦΧΛΨΕΞΨΣΡΩΡ ΠΘΧΑΡΛΞΩΡ Δ.Υ.Π.Χ. ΥΦΣΧΨΑΧΛΑ ΧΩΡΨΘΦΘΧΘ ΞΑΛ ΑΥΣΞΑΨΑΧΨΑΧΘ ΠΡΘΠΕΛΩΡ ΥΣΟΛΨΛΧΠΣΩ ΠΕΨΑΥΨΩΧΛΑΞΘ ΦΣΛΨΘΨΦΛΑ : ΔΣΟΣΓΟΣΩ ΑΡΑΧΨΑΧΛΑ Από τθ Κράκθ ςτθ Πακεδονία Θ αναβίωςθ του εμπορικοφ δικτφου τθσ Σκωμανικισ Αυτοκρατορίασ μζςα από τα μνθμεία τθσ Βόρειασ Ελλάδασ Κεςςαλονίκθ, Ροζμβριοσ 2014

2 ΑΡΙΣΟΣΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ ΠΟΛΤΣΕΧΝΙΚΗ ΧΟΛΗ ΣΜΗΜΑ ΑΡΧΙΣΕΚΣΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ Δ.Π.Μ.. ΠΡΟΣΑΙΑ ΤΝΣΗΡΗΗ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΣΑΣΑΗ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΠΟΛΙΣΙΜΟΤ ΔΛΥΟΩΠΑΨΛΞΘ ΕΦΓΑΧΛΑ: «Από τθ Κράκθ ςτθ Πακεδονία: Θ αναβίωςθ του εμπορικοφ δικτφου τθσ Σκωμανικισ Αυτοκρατορίασ μζςα από τα μνθμεία τθσ Βόρειασ Ελλάδασ» ΠΕΨΑΥΨΩΧΛΑΞΘ ΦΣΛΨΘΨΦΛΑ : ΔΣΟΣΓΟΣΩ ΑΡΑΧΨΑΧΛΑ ΕΥΛΒΟΕΥΩΡ ΞΑΚΘΓΘΨΘΧ : ΨΑΡΨΧΘΧ ΑΡΑΧΨΑΧΛΣΧ Κεςςαλονίκθ, Ροζμβριοσ 2014

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΥΦΣΟΣΓΣΧ ΕΛΧΑΓΩΓΘ ςελ. viii ςελ. ix Λςτορικό Υλαίςιο ςελ. 1 Διοίκθςθ και Σικονομία ςελ. 3 Θ πόλθ ςελ. 4 Σ ρόλοσ των βακουωιϊν για το εμπόριο και τθν οικονομία ςελ. 5 ΜΕΡΟ Α : Διαχρονικι Ανάλυςθ ΣΚΩΠΑΡΛΞΣ ΧΕΦΧΑΛΣ ΕΠΥΣΦΛΞΣ ΔΛΞΨΩΣ ςελ. 6 α) Σι βαςικότεροι οδικοί άξονεσ ςελ. 8 β) Χυντιρθςθ των δικτφων και διαωφλαξθ τθσ ομαλισ λειτουργίασ τουσ ςελ. 10 γ) Ψρόποι διακίνθςθσ Ανκρϊπινο δυναμικό ςελ. 11 δ) Αρχιτεκτονικι εξυπθρζτθςθσ των δρόμων ςελ. 12 i)γζωυρεσ ςελ. 12 ii) Ξρινεσ ςελ. 13 ε) Υαρόδιοι ςτακμοί τθσ υπαίκρου ςελ. 14 i) Ξαραβάν-ςεράγια ςελ. 14 ii) Χάνια ςελ. 15 iii) Tαχυδρομικοί ςτακμοί (menzilhane) ςελ. 15 ε) Αςτικά εμπορικά κζντρα i) Ψόποι και χϊροι εξυπθρζτθςθσ εμπορίου Ξαραβάν-Χεράι ςελ. 16 Χάνι ςελ. 16 Ππεηεςτζνι ςελ. 17 Ψςαρςί / Υαηάρι ςελ. 18 ii) Βακουωικά κτιρια Ψεμζνθ / Λμαρζτ ςελ. 18 Χαμάμ ςελ. 19 iii) Ξτιρια ςχετιηόμενα με βιοτεχνικζσ/οικονομικζσ δραςτθριότθτεσ ςελ. 19 i

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ : ΥΣΟΕΛΧ «ΧΨΑΚΠΣΛ» ΨΣΩ ΣΚΩΠΑΡΛΞΣΩ ΕΠΥΣΦΛΞΣΩ ΔΛΞΨΩΣΩ ςελ. 20 ΨΦΑΝΑΡΣΩΥΣΟΘ ςελ. 22 Χωρικι οργάνωςθ ςελ. 23 Σκωμανικά μνθμεία Α+ Ξτιρια με εμπορικζσ δραςτθριότθτεσ i) Εμπορικζσ ςτοζσ/χάνια α) «Χάνα ςελ. 25 Β+ Βακουωικά κτιρια ii) Χαμάμ α )Οουτρικό ςυγκρότθμα ςελ. 26 ΞΣΠΣΨΘΡΘ ςελ. 27 Ξοινωνικι και διοικθτικι οργάνωςθ ςελ. 27 Σικονομία ςελ. 30 Χωρικι οργάνωςθ ςελ. 30 Σκωμανικά μνθμεία Α+ Ξτιρια με εμπορικζσ δραςτθριότθτεσ ii) Εμπορικζσ ςτοζσ/χάνια ςελ. 34 iii) Ψμιμα τθσ παραδοςιακισ αγοράσ ςελ. 34 α) «Ψενεκετηίδικα» ςελ. 34 Β+ Βακουωικά κτιρια i) Ψεμζνθ α) Εςκί Ψηαμί ςελ. 35 β) Γενί Ψηαμί ςελ. 36 γ) Λμαρζτ του Γαηι Εβρενόσ ςελ. 37 ii) Χαμάμ α) Χαμάμ του Αχμζτ Υαςά ςελ. 38 Γ+ Ξτιρια ςχετιηόμενα με οικονομικζσ δραςτθριότθτεσ i) Ξαπναποκικεσ ςελ. 38 Δ+ Αρχιτεκτονικι εξυπθρζτθςθσ των δρόμων i) Γζωυρεσ α) Γζωυρα Υολυάνκου ςελ. 41 ii

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΓΕΡΛΧΕΑ ςελ. 42 Ξοινωνικι και διοικθτικι οργάνωςθ ςελ. 42 Σικονομία ςελ. 43 Χωρικι οργάνωςθ ςελ. 44 Σκωμανικά μνθμεία ςελ. 45 Α+ Ξτιρια με εμπορικζσ δραςτθριότθτεσ ii) Εμπορικζσ ςτοζσ/χάνια ςελ. 45 Β+ Βακουωικά κτιρια i) Ψεμζνθ α) Ξαςαμπά ι Ψαρςί Ψηαμί ςελ. 45 β) Ξοτηά Πουςταωά Υαςά Ψηαμί ςελ. 46 Γ+ Ξτιρια ςχετιηόμενα με οικονομικζσ δραςτθριότθτεσ i) Ξαπναποκικεσ ςελ. 48 ΞΑΒΑΟΑ ςελ. 50 Ξοινωνικι και διοικθτικι οργάνωςθ ςελ. 50 Σικονομία ςελ. 51 Χωρικι οργάνωςθ ςελ. 52 Σκωμανικά μνθμεία Β+ Βακουωικά κτιρια i) Ψεμζνθ α) Ψηαμί Λμπραιμ Υαςά ςελ. 55 β) Ψηαμί και Πεντρεςζσ Χαλίλ Ππζθ ςελ. 57 γ) Λμαρζτ ςελ. 57 Γ+ Ξτιρια ςχετιηόμενα με οικονομικζσ δραςτθριότθτεσ i) Ξαπναποκικεσ ςελ. 59 ΧΕΦΦΕΧ ςελ. 60 Ξοινωνικι και διοικθτικι οργάνωςθ ςελ. 60 Σικονομία ςελ. 61 Χωρικι οργάνωςθ ςελ. 62 iii

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σκωμανικά μνθμεία Α+ Ξτιρια με εμπορικζσ δραςτθριότθτεσ i) Ππεηεςτζνι ςελ. 67 ii) Εμπορικζσ ςτοζσ/χάνια α) Χάνι Θλιάδθ ςελ. 69 Β+ Βακουωικά κτιρια i) Ψεμζνθ α) Αχμζτ ι Πεχμζτ Ππζθ Ψηαμί («Αγιά Χοωιά») ςελ. 69 β) Πουςταωά Ππζθ Ψηαμί ςελ. 71 γ) Ηιντηιρλί Ψηαμί ςελ. 72 ii) Χαμάμ α) Οουτρό Ξαμενίκιασ ςελ. 73 β) Εςκί Χαμάμ ςελ. 74 iii) Ξρινεσ α) Ξρινθ - μνθμείο του Λςμαιλ Ππζθ ςελ. 74 Δ+ Αρχιτεκτονικι εξυπθρζτθςθσ των δρόμων i) Γζωυρεσ α) Γζωυρα Αγγίςτασ ςελ. 75 ΓΛΑΡΡΛΨΧΑ ςελ. 76 Ξοινωνικι και διοικθτικι οργάνωςθ ςελ. 77 Σικονομία ςελ. 79 Χωρικι οργάνωςθ ςελ. 80 Σκωμανικά μνθμεία Α+ Ξτιρια με εμπορικζσ δραςτθριότθτεσ i) Ππεηεςτζνι ςελ. 84 ii) Εμπορικζσ ςτοζσ/χάνια α) Ξαραβάν Χεράι επί τθσ οδοφ Εγνατίασ ςελ. 84 iii) Ξαταςτιματα «παλιάσ αγοράσ» ςελ. 84 Β+ Βακουωικά κτιρια i) Ψεμζνθ α) Παυςωλείο Γαηι Εβρενόσ ςελ. 85 β) Ψζμενοσ του Λςκεντζρμπεθ ςελ. 87 γ) Ψηαμί του Αχμζτ Ππζθ Εβρενόςογλου (Χεΐχθ Λλαχι) ςελ. 88 iv

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ii) Χαμάμ α) Οουτρά του Γαηι Εβρενόσ (Οουτρά Ξαϊάωα) ςελ. 89 β) Οουτρό του Χεΐχθ Λλαχι ςελ. 89 γ) Οουτρό του Αχμζτ Ππζθ ςτθν αγορά ςελ. 90 Γ+ Ξτιρια ςχετιηόμενα με οικονομικζσ δραςτθριότθτεσ ii) «Λπποωορβείο» ςελ. 90 ΒΕΦΣΛΑ ςελ. 91 Ξοινωνικι και διοικθτικι οργάνωςθ ςελ. 91 Σικονομία ςελ. 93 Χωρικι οργάνωςθ ςελ. 94 Σκωμανικά μνθμεία Α+ Ξτιρια με εμπορικζσ δραςτθριότθτεσ i) Ππεηεςτζνι ςελ. 97 ii) Εμπορικζσ ςτοζσ/χάνια ςελ. 98 Β+ Βακουωικά κτιρια i) Ψεμζνθ α) Υαλαιά Πθτρόπολθ ςελ. 99 β) Σρτά Ψηαμί ςελ. 100 ii) Χαμάμ α) Οουτρά του Αλατά («Ψςισ Χαμάμ») ςελ. 100 Γ+ Ξτιρια ςχετιηόμενα με οικονομικζσ δραςτθριότθτεσ ςελ. 101 iii) Βιοτεχνικά α) Αλευρόμυλοσ-νεροτριβείο Υαπαρουςόπουλου ςελ. 101 β) Αλευρόμυλοσ Αδερωϊν Ρτάλθ ςελ. 101 γ) Ωωαντουργείο Φάκα Αωϊν Γκουγκουλιάνα Πζςκα. Χελ. 101 iv) Βιομθχανικά α) Αλευρόμυλοσ Χτζργιου Πάρκου («ο μφλοσ του Πάρκου») ςελ. 102 ΚΕΧΧΑΟΣΡΛΞΘ ςελ. 106 Ξοινωνικι και διοικθτικι οργάνωςθ ςελ. 107 Σικονομία ςελ. 109 Χωρικι οργάνωςθ ςελ. 110 v

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σκωμανικά μνθμεία ςελ. 114 Α+ Ξτιρια με εμπορικζσ δραςτθριότθτεσ i) Ππεηεςτζνι ςελ. 114 ii) Εμπορικζσ ςτοζσ/χάνια α) Ξαραβάν ςεράι ςελ. 115 β) Χάνια ςελ ) Χάνια του 19 ου αι ςελ ) Χάνια του τζλουσ του 19 ου -αρχζσ 20 ου αι. ςελ. 116 γ) Εμπορικζσ ςτοζσ ςελ. 117 Β+ Βακουωικά κτιρια i) Ψεμζνθ α) Χαμηά Ππζθ Ψηαμί ςελ. 117 β) Αλατηά Λμαρζτ Ψηαμί ςελ. 118 ii) Χαμάμ α) Ππζθ Χαμάμ ςελ. 118 β) Υαςά Χαμάμ ςελ. 119 Γιαχουντί Χαμάμ ςελ. 120 iii) Ξρινεσ α) Ψο Χιντριβάνι ςελ. 121 ΜΕΡΟ Β : φγχρονθ Ανάλυςθ Θ πολυμορωια του Σκωμανικοφ Εμπορικοφ Δικτφου ςελ. 126 Θ αντιμετϊπιςθ των οκωμανικϊν μνθμείων ςτθν Ελλάδα ςελ. 127 ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ ΨΦΑΝΑΡΣΩΥΣΟΘ ςελ. 128 ΞΣΠΣΨΘΡΘ (Γζφυρα Υολυάνκου) ςελ. 134 ΓΕΡΛΧΕΑ ςελ. 141 ΞΑΒΑΟΑ ςελ. 146 ΧΕΦΦΕΧ ( Γζφυρα Αγγίςτασ) ςελ. 153 ΓΛΑΡΡΛΨΧΑ ςελ. 164 ΒΕΦΣΛΑ ςελ. 172 ΚΕΧΧΑΟΣΡΛΞΘ ςελ. 180 Πζροσ Β Χυνοψίηοντασ ςελ. 188 vi

9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΕΡΟ Γ : χζδιο Δράςθσ ΔΛΑΧΕΛΦΛΧΘ ΨΘΧ ΥΣΟΛΨΛΧΨΛΞΘΧ ΞΟΘΦΣΡΣΠΛΑΧ ςελ. 193 Σι πολιτιςτικζσ διαδρομζσ ωσ μζςο προβολισ και διαχείριςθσ του πολιτιςμοφ ςελ. 194 ΨΣ ΧΧΕΔΛΣ ΔΛΑΧΕΛΦΛΧΘΧ ςελ.196 Α) ΣΛ ΧΦΘΧΨΕΧ ςελ.197 Β) ΔΛΑΧΕΛΦΛΧΘ ΧΕ ΥΦΑΓΠΑΨΛΞΣ ΕΥΛΥΕΔΣ i) Ψο ςενάριο ςελ. 198 α) Πεγάλθ Λςτορικι Διαδρομι ςελ. 198 β) Πικρι Λςτορικι Διαδρομι ςελ. 198 γ) Αωετθρίεσ Πικρϊν Λςτορικϊν Διαδρομϊν / Πνθμεία Ωποδοχισ ασλ. 198 ii) Ωποδομζσ α) Υρόςβαςθ ςελ. 210 β) Σριοκζτθςθ Είςοδοσ ςελ. 211 γ) Ψεχνικζσ υποδομζσ ςελ. 211 δ) Εξυπθρζτθςθ επιςκεπτϊν Ξτιριο υποδοχισ ςελ. 211 iii) Πζςα παρουςίαςθσ, προβολισ, ανάδειξθσ α) Υινακίδεσ ςελ. 212 β) Επεμβάςεισ ςελ ) ςτα μνθμεία ςελ ) ςτον περιβάλλοντα χϊρο ςελ. 215 γ) Αςτικόσ Εξοπλιςμόσ ςελ. 218 δ) Ξυκλοωοριακζσ ρυκμίςεισ ςελ. 218 iv) Ζνταξθ ςελ. 219 v) Χριςεισ ςελ. 220 Γ) ΔΛΑΧΕΛΦΛΧΘ ΧΕ ΕΛΞΣΡΛΞΣ/ΨΘΦΛΑΞΣ ΕΥΛΥΕΔΣ ςελ. 222 Δ) ΥΕΦΛΕΧΣΠΕΡΣ ΥΟΑΨΦΣΦΠΑΧ ςελ. 224 ΤΜΠΕΡΑΜΑΣΑ ςελ. 226 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ςελ. 227 ΤΝΔΕΜΟΙ ΧΕΟ. 234 vii

10 ΠΡΟΛΟΓΟ ΠΡΟΛΟΓΟ-ΕΤΧΑΡΙΣΙΕ Ψο υπζροχο αυτό ταξίδι ξεκίνθςε χρόνια πριν από τθν πρϊτθ επίςκεψι μου ςτο Ξαπαλί Ψςαρςί τθσ Ξωνςταντινοφπολθσ. Θ ιδιαίτερθ αρχιτεκτονικι τθσ αγοράσ, με τουσ δαιδαλϊδεισ δρόμουσ και τα εςωτερικά αίκρια, τόςο διαωορετικι από τα δεδομζνα του ελλαδικοφ χϊρου μου κίνθςαν το ενδιαωζρον, ενϊ οι μυρωδιζσ, τα χρϊματα και οι ιχοι του οκωμανικοφ μπαηάρ με ταξίδεψαν ς ζνα παρελκόν όχι και τόςο μακρινό, όταν οι κλειςτζσ αυτζσ αγορζσ αποτελοφςαν τον οικονομικό πυρινα των πόλεων.ζτςι, όταν πριν ζναν χρόνο, ςτα πλαίςια του μεταπτυχιακοφ χρειάςτθκε να επιλζξω ζνα κζμα προσ ανάλυςθ που ν αωορά ςτθν ιςτορία τθσ αρχιτεκτονικισ, ιξερα ιδθ με τί ικελα ν αςχολθκϊ: το οκωμανικό μπαηάρ και πιο ςυγκεκριμζνα τθν κλειςτι αγορά πολυτελϊν ειδϊν, το μπεηεςτζνι. Θ εναςχόλθςθ με το ςυγκεκριμζνο κζμα με βοικθςε να εμβακφνω περιςςότερο και να επεκτείνω τισ γνϊςεισ μου τόςο όςον αωορά ςτουσ αρχιτεκτονικοφσ τφπουσ των εμπορικϊν κτθρίων που απαντϊνται κατά τθν οκωμανικι περίοδο, όςο και ςε κζματα που αωοροφν ςτθν οργάνωςθ τθσ οικονομίασ, τθν διεξαγωγι του εμπορίου και τθν δομι των εμπορικϊν κζντρων ςτα αςτικά κζντρα τθσ οκωμανικισ αυτοκρατορίασ. Ωσ εκ τοφτου, θ επιλογι του κζματοσ τθσ διπλωματικισ μου εργαςίασ δεν κα μποροφςε ν αωορά ςε τίποτε άλλο παρά ςτθν μελζτθ των οκωμανικϊν μνθμείων που ςχετίηονται με εμπορικζσ και οικονομικζσ δραςτθριότθτεσ και ςτθν πρόταςθ ενόσ ςχεδίου προςταςίασ και ανάδειξθσ του εμπορικοφ δικτφου τθσ Σκωμανικισ Αυτοκρατορίασ ςτθν Βόρεια Ελλάδα. ευχαριςτιςω τον λζκτορα Βυηαντινισ Αρχαιολογίασ του ΑΥΚ Ανδροφδθ Υ., για τθν αμεςότθτα ςτθν επικοινωνία και για τθν ειλικρίνια των απαντιςεϊν του ςτισ όποιεσ απορίεσ του ζκεςα. Θ ζνταξι μου ςτο ςυγκεκριμζνο μεταπτυχιακό πρόγραμμα δεν κα είχε γίνει χωρίσ τθν παρότρυνςθ τθσ προϊςταμζνθσ μου ςτθν 3 θ Ε.Β.Α Χίου, Ξαββαδία Α, δίπλα ςτθν οποία απζκτθςα και τισ πρϊτεσ εμπειρικζσ γνϊςεισ ςχετικά με τθν αποκατάςταςθ των μνθμείων πολιτιςμοφ. Ανεκτίμθτθ υπιρξε θ ςυνδρομι ς αυτιν μου τθν προςπάκεια τθσ αγαπθμζνθσ ωίλθσ αρχιτζκονοσ μθχανικοφ Πατςκάνθ Α., κυρίωσ ςε κζματασ που αωοροφςαν ςτθν μελζτθ τθσ οκωμανικισ περιόδου για τθν περιοχι τθσ Βζροιασ. Ζνα μεγάλο ευχαριςτϊ κα ικελα ν απευκφνω ςτον Ξαλλιγά Γ. που μου εμπιςτεφτθκε το ανζκδοτο ακόμθ υλικό του για τθν ιςτορία του εμπορικοφ κζντρου τθσ Βζροιασ, ςτον Υολυχρονιάδθ Κ. για τθν ςυνζντευξθ που μου παραχϊρθςε και ςτα μζλθ του Ε.Π.Λ.Υ.Θ για τθν διάκεςι τουσ να ςυνδράμουν με ωωτογραωικό υλικό και ςχετικι αρκρογραωία. Ψζλοσ, δεν μπορϊ παρά να εκωράςω τθν ευγνωμοςφνθ μου προσ όλουσ τουσ ωίλουσ μου και ςυνεργάτεσ για τθν ψυχολογικι και ςυμβουλευτικι υποςτιριξθ που μου παρείχαν κακόλθ τθν διάρκεια του δφςκολου αυτοφ εγχειριματοσ, ςτθν κεία μου, για τισ πάμπολλεσ ωορζσ που χρειάςκθκα τθν βοικειά τθσ για πρακτικά κζματα, όπωσ θ πρόςβαςθ ςτισ βιβλιοκικεσ όπου λόγω εργαςίασ δεν ιταν δυνατόν να παραςτϊ θ ίδια και πάνω απ όλα ςτουσ γονείσ μου, το ςτιριγμά μου ςε όλεσ τισ προςπάκειεσ και τα όνειρά μου. Θ αρχικι εντφπωςθ ότι βαςικό αντικείμενο τθσ ζρευνασ αποτελοφςε αποκλειςτικά θ μελζτθ του χερςαίου οδικοφ δικτφου και αρχιτεκτονθμάτων όπωσ τα μπεηεςτζνια και τα καραβάν ςεράγια αποδείχκθκε απατθλι άλλωςτε, ςτον ελλαδικό χϊρο τα ςυγκεκριμζνα κτιρια αποτελοφν τθν μειοψθωία των μνθμείων που αωοροφν ςτθν εμπορικι και οικονομικι δραςτθριότθτα των οκωμανϊν (ςθμειϊνουμε ότι ςτθν Βόρεια Ελλάδα ςϊηονται δφο μπεηεςτζνια, ςτθν Κεςςαλονίκθ και τισ Χζρρεσ και κανζνα καραβάν ςεράι). Θ μελζτθ, λοιπόν, ζπρεπε να ςυμπεριλάβει κτιρια όπωσ τα χάνια, οι εμπορικζσ ςτοζσ, οι βιοτεχνικζσ και βιομθχανικζσ εγκαταςτάςεισ. Θ διαπίςτωςθ, επίςθσ, ότι ο κεςμόσ των βακουωιϊν και των αωιερωμάτων αποτζλεςε ζναν ιςχυρό παράγοντα για τθν ανάπτυξθ τθσ οικονομίασ και του μεγάλου αρχιτεκτονικοφ αποκζματοσ τθσ οκωμανικισ περιόδου, επζβαλε και τθν μελζτθ όπωσ τα τεμζνθ, τα λουτρά, τα ιμαρζτ, οι γζυωρεσ, ωσ ζμμεςα ςχετιηόμενα με το εμπόριο και τθσ οικονομικζσ δραςτθριότθτεσ. Ζτςι, δθμιουργικθκε ζνασ μεγάλοσ όγκοσ υλικοφ που ζπρεπε να μελετθκεί και να ταξινομθκεί, ο οποίοσ ςυν τοισ άλλοισ, εκτεινόταν ςε μία εκτεταμζνθ γεωγραωικι περιοχι. Εκτόσ από τθν βιβλιογραωικι μελζτθ απαραίτθτθ κρίκθκε θ επιτόπια ζρευνα και επίςκεψθ των μνθμείων θ οποία, ςε μερικζσ περιπτϊςεισ, όπωσ θ επίςκεψθ ςτθν Ψραϊανοφπολθ-Ξομοτθνι-Γενιςζα, απαιτοφςε πολφωρεσ θμεριςιεσ διαδρομζσ με δφςκολεσ ενίοτε καιρικζσ ςυνκικεσ. Θ διαδικαςία ιταν αρκετά επίπονθ και πολλζσ ωορζσ χαοτικι, ωςτόςο, όπωσ αποδείχκθκε όχι και ανζωικτθ. Φκάνοντασ ςτο τζλοσ τθσ ςφντομθσ αυτισ αναδρομισ κα ικελα να ευχαριςτιςω καταρχιν τον επιβλζποντά μου, τον λζκτορα Βυηαντινισ Αρχαιολογίασ του ΑΥΚ Ψάντςθ Α., που μου εμπιςτεφτθκε το ςυγκεκριμζνο κζμα, το οποίο ςε αρκετζσ περιπτϊςεισ δοκίμαςε τα όρια και τισ αντοχζσ μασ, και που ςτάκθκε ςυνοδοιπόροσ και ςφμβουλόσ μου κακόλθ τθν διάρκεια τθσ εκπόνθςθσ τθσ εργαςίασ. Κζλω επίςθσ να viii

11 ΕΙΑΓΩΓΗ ΕΙΑΓΩΓΗ Αντικείμενο τθσ παροφςασ εργαςίασ είναι θ μελζτθ του εμπορικοφ και οικονομικοφ δικτφου τθσ Σκωμανικισ Αυτοκρατορίασ ςτθ Βόρεια Ελλάδα, ιδωμζνου μζςα από τα αρχιτεκτονικά μνθμεία τθσ εποχισ που κατάωεραν να ωτάςουν ωσ τισ μζρεσ μασ, με ςτόχο τθν ςφνταξθ ενόσ ςχεδίου δράςθσ δράςθσ για τθν διάςωςθ, αποκατάςταςθ και ανάδειξι του ωσ πολτιςτικό δίκτυο. Ψόςο ςτθν μελζτθ όςο και ςτθν ςφνταξθ του ςχεδίου δράςθσ λιωκθκαν υπόψθ τρεισ βαςικοί παράγοντεσ: το μνθμείο, το περιβάλλον και ο άνκρωποσ. Για τουσ Σκωμανοφσ μία ιςχυρι οικονομία κι ζνασ αναπτυγμζνοσ εμπορικόσ κλάδοσ μποροφςε να εγγυθκεί τθν ευθμερία και μακροθμζρευςθ τθσ οκωμανικισ αυτοκρατορίασ. Για τθν ενίςχυςθ των εμπορικϊν ςυναλλαγϊν και τθν διευκόλυνςθ τθσ επικοινωνίασ ςε όλο το εφροσ τθσ αυτοκρατορίασ, απαραίτθτθ ιταν θ δθμιουργία και θ διατιρθςθ ενόσ εκτεταμμζνου οδικοφ δικτφου, τοπικισ και υπερτοπικισ εμβζλειασ, το οποίο, για τον χϊρο τθσ Βαλκανικισ, εκτεινόταν από τθν Ξωνςταντινοφπολθ ζωσ τθν Αδριατικι κι από τθν Πεςόγειο ζωσ τθν Ξεντρικι Ευρϊπθ. Για τθν εξυπθρζτθςθ των μετακινουμζνων κα δθμιουργθκεί ζνα παράλλθλο δίκτυο παρόδιων ςτακμϊν ενϊ δθμόςια ζργα όπωσ οι γζωυρεσ κα εξαςωαλίςουν, εν μζρει τθν ομαλότθτα τθσ κίνθςθσ. Ξάποιοι από τουσ παρόδιουσ ςτακμοφσ και του οικιςμοφσ του εμπορικοφ δικτφου με το πζραςμα των χρόνων κα αναδειχκοφν ςε οικονομικά κζντρα τθσ οκωμανικισ αυτοκρατορίασ και πυρινεσ ενόσ ςθμαντικοφ κτθριακοφ αποκζματοσ που ςχετίηεται με οικονομικζσ και εμπορικζσ δραςτθριότθτεσ και που ςιμερα αποτελοφν τα μνθμεία του ιςτορικοφ εμπορικοφ δικτφου τθσ Σκωμανικισ Αυτοκρατορίασ. Οόγω του πολυδιάςτατου χαρακτιρα αλλά και τθσ μεγάλθσ χωρικισ ζκταςθσ που καλφπτει το χερςαίο εμπορικό δίκτυο τθν περίοδο τθσ τουρκοκρατίασ, που όπωσ αναωζρκθκε γεωγραωικά εκτείνεται ςε όλθ τθν Βαλκανικι, για τισ ανάγκεσ τθσ παροφςασ εργαςίασ ο περιοριςμόσ του αντικειμζνου μελζτθσ κρίκθκε αν μι τι άλλο απαραίτθτοσ. Αποωαςίςτθκε, λοιπόν, θ μελζτθ να εςτιάςει ςτον χϊρο που εκτείνεται από τθν Κράκθ ζωσ και τθν Ξεντρικι Πακεδονία για τουσ εξισ λόγουσ: α) ςτθν περιοχι αυτι ςυναντάται κατά τθν οκωμανκι περίοδο ο κυριότεροσ και αρτιότεροσ εμπορικόσ οδικόσ άξονασ, το Sol Kol, β) τα αςτικά κζντρα του γεωγραωικοφ αυτοφ χϊρου αποτελοφν μία πολιτιςμικι ενότθτα, ζνα ιςχυρό πλζγμα, λόγω τθσ κοινισ ιςτορικισ πορείασ που παρουςιάηουν αλλά και των ιδιαίτερων δεςμϊν (οικονομικϊν, εμπορικϊν, κοινωνικϊν) που, όπωσ κα δοφμε, αναπτφχκθκαν μεταξφ τουσ. Θ εργαςία διαρκρϊνεται ςε τρεισ κφριεσ ενόττθτεσ,τθν διαχρονικι ανάλυςθ, τθν ςφγχρονθ ανάλυςθ και το ςχζδιο δαχείριςθσ, και δφο ςυμπλρωματικζσ, μία ειςαγωγικοφ χαρακτιρα, και ςτο τζλοσ τα γενικά ςυμπεράςματα/επίλογο. Χτο ειςαγωγικό μζροσ τίκεται το γενικό ιςτορικό και κοινωνικό πλαίςιο τθσ περιόδου και αναλφονται παράγοντεσ, όπωσ ο κεςμόσ των βακουωιϊν που ζπαιξαν ουςιαςτικό ρόλο ςτθν ανάπτυξθ τθσ οικονομίασ και του εμπορίου και ςυνεπακόλουκα ςτθν ανάδυςθ των ςθμαντικϊν αςτικϊν κζντρων τθσ περιωζρειασ, που αποτελοφν και το αντικείμενο τθσ παροφςασ μελζτθσ. Θ επόμενθ ενότθτα (Πζροσ Α ), αωορά ςτθν διαχρονικι ανάλυςθ του ιςτορικοφ τόπου του εμπορικου δικτφου, και διαιρείται ςε δφο υποενότθτεσ. Χτθν πρϊτθ, περιγράωεται θ «ωφςθ» του εμπορικοφ δικτφου, ποια είναι δθλαδι τα ιδιαίτερα χαρακτθριςτικά που το απαρτίηουν και ςυνκζτουν τθν ιςτορικι του ταυτότθτα. Θ δεφτερθ υποενότθτα πραγματεφεται τα ςθμαντικότερα αςτικά κζντρα και οικιςμοφσ του δικτφου, με αναωορζσ ςε ςτοιχεία τθσ κοινωνικοοικονομικισ τουσ δομισ και του πολεοδομικισ τουσ εξζλιξθσ και παράλλθλθ παρουςίαςθ των ςθμαντικότερων μνθμείων τουσ που άμεςα ι ζμμεςα ςχετίηονται με οικονομικζσ και εμπορικζσ δραςτθριότθτεσ. Αμζςωσ μετά ακολουκεί θ ςφγχρονθ ανάλυςθ (Πζροσ Β ), τόςο του αςτικοφ ιςτοφ όςο και τθσ υπάρχουςασ κατάςταςθσ των μνθμείων ανά περιοχι ενδιαωζροντοσ, θ οποία κα μασ βοθκιςει να κατανοιςουμε τθν ςχζςθ των μνθμείων με τον χϊρο τουσ, τον τρόπο ζνταξισ τουσ, τθν πακογζνειά. Υαράλλθλα, γίνετα αναωορά ςε προβλιματα που αωοροφν ςτθν ανάδειξθ και επιςκεψιμότθτα των μνθμείων, όπωσ επίςθσ και μια μικρι ιςτορικι αναδρομι για τθν αντιμετϊπιςθ των οκωμανικϊν μνθμείων ςτθν Ελλάδα. Ψα αποτελζςματα τθσ ανάλυςθσ ςυνοψίηονται ςτο τζλοσ τθσ ενότθτασ. Χτο Πζροσ Γ παρουςιάηεται το ςχζδιο δράςθσ για τθν διάςωςθ, αποκατάςταςθ και ανάδειξι του πολιτιςτικοφ εμπορικοφ δικτφου τθσ Σκωμανικισ Αυτοκρατορίασ ςτισ περιοχζσ ενδιαωζροντοσ, με παράλλθλα παραδείγματα από τον ελλθνικό και ευρωπαϊκό χϊρο. Σι προτάςεισ του ςχεδίου, Θ ανάπτυξθ του ςχεδίου, που αωορά ςε κεωρθτικζσ προςεγγίςεισ του κζματοσ τθσ διαχείριςθσ τθσ πολιτιςτικισ κλθρονομίασ, διαιρείται ςε δφο υποενότθτεσ: α) Διαχείριςθ ςε Υραγματικό Επίπεδο, που αωορά ςε όλεσ τισ εργαςίεσ και τα μζτρα που πρζπει να λθωκοφν για τθν προςταςία τθσ υλικισ υπόςταςθσ των μνθμείων και ιςτορικϊν τόπων, κακϊσ και τθν προςταςία, διαχείριςθ και ανάδειξθ των άυλων και υλικϊν τουσ αξιϊν, πάντα ςε ςχζςθ με το ιςτορικό και ςφγχρονο δομθμζνο περιβάλλον τουσ, β) Διαχείριςθ ςε Εικονικό Επίπεδο, με τθν ανάπτυξθ πολυμεςικϊν εωαρμογϊν και μίασ διαδικτυακισ πλατωόρμασ που κα εξυπθρετεί τόςο τθν τουριςτικι προβολι των μνθμείων όςο και τισ ανάγκεσ τθσ επιςτθμονικισ ζρευνασ. Ψζλοσ, ακολουκεί μία ςφνοψθ των προβλθμάτων που εντοπίςτθκαν και των ςυμπεραςμάτων που εξιχκθςαν κατά τθν πορεία τθσ μελζτθσ, και που αωοροφν ςε όλο το εφροσ του αντικειμζνου τθσ. Θ ςφνταξθ του τεφχουσ ολοκλθρϊνεται με παράκεςθ τθσ ςχετικισ βιβλιογραωίασ και αρκρογραωίασ. ix

12 ΙΣΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΙΟ ΙΣΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΙΟ 1 Θ οκωμανικι περίοδοσ ςτθ Πακεδονία και τθ Κράκθ αρχίηει με τθν κατάκτθςθ των περιοχϊν από τουσ Σκωμανοφσ ςτα τζλθ του 14 ου αι. Θ νίκθ των Σκωμανϊν κατά των Χζρβων ςτο Çirmen του Ζβρου το 1371 ςιμανε τθν αρχι τθσ μεγάλθσ προζλαςισ τουσ για τθν κατάκτθςθ τθσ Βαλκανικισ χερςονιςου ζωσ τισ αρχζσ του 15 ου αι. Πετά τθν κατάκτθςθ των μεγάλων αςτικϊν κζντρων τθσ Κράκθσ, το Διδυμότειχο και τθν Ξομοτθνι, κι ζχοντάσ τα ωσ ορμθτιριο οι Σκωμανοί κα αρχίςουν τθν κατακτθτικι τουσ πορεία δυτικά του Ρζςτου με απϊτερο ςτόχο τθν ενςωμάτωςθ τθσ Κεςςαλονίκθσ. Από το 1380 ζωσ και το 1430, οπότε και ςτακεροποιείται θ επικυριαρχία τουσ ςτον μακεδονικό χϊρο, κα πολιορκιςουν και κ ανακαταλάβουν πάνω από μία ωορά τα ςθμαντικότερα κζντρα τθσ Ανατολικισ και Ξεντρικισ Πακεδονίασ: Ξαβάλα, Βζροια, Ζδεςςα, Κεςςαλονίκθ, αρχισ γενομζνθσ από τισ Χζρρεσ το Σι αιϊνεσ που κ ακολουκιςουν τθν κατάκτθςθ αποτελοφν περίοδο ζντονων ανακατατάξεων, αναδιοργάνωςθσ και επαναπροςδιοριςμοφ των κατακτθκζντων περιοχϊν ςτα πλαίςια πια τθσ οκωμανικισ αυτοκρατορίασ. Σι πόλεισ και οι κεςμοί αναςυγκροτοφνται, ενϊ από μζρουσ του κράτουσ καταβάλονται ιδιαίτερεσ προςπάκειεσ για τθν γριγορθ ανάκαμψθ τθσ οικονομίασ και του εμπορίου, και τθν εδραίωςθ τθσ θρεμίασ και τθσ αςωάλειασ ςτθν περιοχι, γεγονόσ που κα επιτευχκεί ζωσ και τα μζςα του 17 ου αι. Χτο μεταίχμιο του 16 ου -17 ου αι θ αςωάλεια κλυδωνιηόταν επικίνδυνα ς ολόκλθρο τον μακεδονικό χϊρο. Σι τουρκικζσ αυκαιρεςίεσ ςε βάροσ των χριςτιανϊν αποτελοφν μζροσ τθσ ιςτορικισ πραγματικότθτασ που είχε διαμορωωκεί τθν εποχι εκείνθ ςτθ περιοχι. Χαρακτθριςτικό δείγμα τθσ παρακμισ τθσ οκωμανικισ αυτοκρατορίασ και τθσ αποςφνκεςθσ αποτελεί θ αδυναμία των κατά τόπουσ τουρκικϊν αρχϊν να ελζγξουν τθν κατάςταςθ και ν αποκαταςτιςουν τθ δθμόςια αςωάλεια. Θ ζκρυκμθ κατάςταςθ που επικρατεί ςτθν Ευρϊπθ, με τισ πολιτικισ ωφςεωσ εξεγζρςεισ και τισ εδαωικζσ διεκδικιςεισ, επθρεάηει ζμμεςα και τθν οκωμανικι αυτοκρατορία. Πζςα ςτθ δίνθ των αλλεπάλλθλων αυςτροτουρκικϊν και ρωςοτουρκικϊν πολεμικϊν ςυγκροφςεων κα δθμιουργθκεί κατά τον 18 ο αι μια νζα ιςτορικι πραγματικότθτα, θ οποία υπιρξε καταλυτικι για τθ μελλοντικι πορεία τθσ περιοχισ ςτον βαλκανικό χϊρο 2. Πε τθν Χυνκικθ του Ξάρλοβιτσ (1699) αναπτφχκθκαν ςτενζσ εμπορικζσ επαωζσ ανάμεςα 1 Ξοτηαγεϊργθσ Φ., Θ Σκωμανικι Πακεδονία (τζλθ ΛΔ τζλθ ΛΗ αιϊνα), Μδρυμα Πουςείου Πακεδονικοφ Αγϊνα ( Βακαλόπουλοσ Α., Λςτορία τθσ Πακεδονίασ , Κεςςαλονίκθ 1992 και Γαβρά Ε., «Χάνια και Ξαραβάν Χεράγια από τθ Κεςςαλονίκθ ζωσ τθν πόλθ των Χερρϊν από το 1774 ζωσ το 1913», ΕΠΧ, Πακεδονικά 25(1986), ςελ Βακαλόπουλοσ Α., Λςτορία τθσ Πακεδονίασ, , Κεςςαλονίκθ ςτουσ Αψβοφργουσ και τουσ Σκωμανοφσ, που είχαν τθν αωετθρία τουσ ςτισ αρχικζσ Χυνκικεσ Ειρινθσ του Sitvartorok του 1606 και τθσ Βιζννθσ του Θ πολιτικι ςθμαςία τθσ Χυνκικθσ του Υαςάροβιτσ (1718) 3, θ οποία επιςωράγθςε τθν λιξθ τθσ αυςτροτουρκικισ αντιπαράκεςθσ των αρχϊν του 18 ου είναι αδιαμωιςβιτθτθ, αλλά ακόμθ πιο ςθμαντικι είναι θ οικονομικι ςπουδαιότθτά τθσ, ιδιαίτερα βζβαια για τθ Πακεδονία, θ οποία βριςκόταν κοντά ςτα ςερβικά, και πλζον αυςτριακά εδάωθ. Θ αυςτριακι επικράτθςθ ςτθ Χερβία διευκόλυνε τθν ανάπτυξθ του εμπορίου των Ελλινων τθσ Πακεδονίασ με τθν Ξεντρικι και τθ Δυτικι Ευρϊπθ, κατζςτθςε ευχερζςτερθ τθ διακίνθςθ και τισ αποδθμίεσ του μακεδονικοφ ελλθνιςμοφ προσ το εξωτερικό και ενζτεινε τθν ευρωπαϊκι οικονομικι διείςδυςθ ςτο μακεδονικό χϊρο. Σι ιδιαίτερεσ ρυκμίςεισ που αωοροφςαν ςτθ ναυςιπλοΐα και τθν ελεφκερθ άςκθςθ του εμπορίου ςτθν ξθρά και ςτθ κάλαςςα, κ αναδείξουν ςταδιακά τθ Πακεδονία, και ειδικότερα τθ Κεςςαλονίκθ, ςε ςθμαίνον οικονομικό και εμπορικό κζντρο τθσ Ανατολικισ Πεςογείου και τθσ Ροτιοανατολικισ Ευρϊπθσ. 3 Ξατά τθ διάρκεια του Ενετοτουρκικοφ πολζμου ( ) και ειδικότερα τον Απρίλιο του 1716, θ Αυςτρία προκειμζνου νϋ ανακόψει τθ προζλαςθ του Σκωμανικοφ ςτρατοφ ςτισ κτιςεισ τθσ, ςτθ Δαλματία, ζςπευςε και ςυμμάχθςε με τθν Βενετία. Σι αυςτριακζσ αυτοκρατορικζσ όμωσ νίκεσ που διαδζχονταν θ μία τθν άλλθ υποχρζωςε τον Σκωμανικό ςτρατό νϋ ανακόψει τθ προζλαςι του. Ζτςι ςτισ 21 Λουλίου του 1718 ςτο χωριό Υαςάροβιτσ υπογράωθκε θ ομϊνυμθ ςυνκικθ μεταξφ του Αυτοκράτορα Ξαρόλου Χτ' (τθσ Αυςτρίασ), τθσ ςυμμάχου Γαλθνοτάτθσ Βενετίασ και του Χουλτάνου Αχμζτ Γ', τθσ Σκωμανικισ Αυτοκρατορίασ. Ειδικότερα και βάςει των διατάξεων αυτισ: 1) Θ Βενετία παραιτείται και αναγνωρίηει τθν οριςτικι κυριαρχία τθσ Υελοποννιςου και τθσ Ξριτθσ από τουσ Ψοφρκουσ, παραχωρϊντασ επίςθσ τθν Ψινο και τθν Αίγινα, 2) Θ Ψουρκία παραιτείται των Ξυκιρων τα οποία ανακτά θ Βενετία όπωσ και τισ πόλεισ ςτθ Δαλματία και τθν Ιπειρο Βουκρωτό και Υρζβεηα κακϊσ και τθ Βόνιτςα ςτθν Ακαρνανία. Αντϋ αυτϊν θ Ψουρκία διατθρεί ςτθ κυριαρχία τθσ τα νθςιά του Λονίου και τθ Υάργα., 3) Επίςθσ, θ Ψουρκία παραιτείται των διεκδικιςεϊν τθσ και παραδίδει το Βελιγράδι, τθ Βοςνία, τθν Ερηεγοβίνθ, όπωσ και τθ μικρι Βλαχία και το διαμζριςμα Ψεμεςβάρ (ςθμερινι Ψιμιςοάρα), 4) Θ Αυςτρία απόκτθςε τα ωροφρια του Ψεμεςβάρ, Βελιγραδίου και Χεμετρίν. Επίςθσ πζτυχε πολλζσ ευνοϊκζσ διομολογιςεισ ζτςι ϊςτε το εμπόριο (αυτοκρατορικό κεωάλαιο) να μπορζςει να διανοίξει εμπορικοφσ δρόμουσ ςτθ χερςόνθςο του Αίμου και μζςα ςτθν Σκωμανικι Αυτοκρατορία, ωκάνοντασ ςτθ Κεςςαλονίκθ και ακόμθ ςτθ Ξωνςταντινοφπολθ, μια ιςτορικι οικονομικισ ωφςεωσ επιτυχία του Ξαρόλου που δεν κϋ αργιςουν να υιοκετιςουν αργότερα ςτθ πολιτικι τουσ και οι Γερμανοί Αυτοκράτορεσ, και τζλοσ 5) Θ Αυςτρία ανζκτθςε το δικαίωμα τθσ προςταςίασ των κακολικϊν κατοίκων τθσ Βόρειασ Αλβανίασ, δικαίωμα που αναγνωρίςκθκε, αργότερα όμωσ, πιο επίςθμα, και από το Βατικανό δια του Ξονκορδάτου, (= Υαπικι διμερισ ςυμωωνία), του Ζνα ςθμαντικό ςθμείο τθσ ςυνκικθσ ιταν οι διομολογιςεισ του Ξαρόλου δια των οποίων άρχιςε δειλά - δειλά θ οικονομικι και πολιτικι ηωι των Ελλινων του ελλαδικοφ χϊρου. Εξ αυτϊν των αρχικϊν διομολογιςεων των Αψβοφργων επετράπθ αμοιβαία ςτουσ υπθκόουσ των δφο Αυτοκρατοριϊν να ναυςιπλοοφν ελεφκερα και να αςκιςουν ελεφκερο εμπόριο ςε ξθρά και κάλαςςα. Ειδικά επ' αυτοφ, ζνα μινα μετά, ακολοφκθςε ιδιαίτερθ ςυμωωνία ςτισ 27 Λουλίου ςτθν οποία και κακορίηονταν οι διάωορεσ λεπτομζρειεσ διεξαγωγισ των ςυναλλαγϊν. Ψα αμοιβαία αυτά εμπορικά προνόμια που ζςπευςαν πρϊτοι να επωωελθκοφν οι Ζλλθνεσ καραβοκφρθδεσ επικυρϊκθκαν επίςθσ με τθ Χυνκικθ του Βελιγραδίου (1739). Χθμαντικό επίςθσ ςθμείο των διομολογιςεων ιταν ότι οι Πακεδόνεσ μποροφςαν πλζον νϋ αποκτιςουν τθν αυςτριακι υπθκοότθτα με δικαίωμα διεξαγωγισ εμπορίου ςτισ υπό Σκωμανικι κυριαρχία περιοχζσ. Εικόνα 1 Χάρτθσ των οκωμανικϊν κατακτιςεων (Υθγι: Λςτορία του Ελλθνικοφ Ζκνουσ, Ψόμοσ Κ ) Εικόνα 2 Ψα εδάωθ τθσ Σκωμανικισ Αυτοκρατορίασ από τον 15 ο -170 αι. (Υθγι: διαδίκτυο) 1

13 ΙΣΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΙΟ Ξατά τον 18 ο αι το εςωτερικό εμπόριο τθσ Πακεδονίασ, το οποίο διεξαγόταν κυρίωσ μζςω των εμποροπανθγφρεων όπωσ των Χερβίων, του Αβρζτ Χιςάρ (Γυναικόκαςτρο), τθσ Δόλιανθσ, των Χερρϊν, του Υετριτςίου κ.α., κα γνωρίςει ιδιαίτερθ ακμι. Θ οικονομικι ςπουδαιτότθτα των εμποροπανθγφρεων για τον μακεδονικό όςο και για τον ευρφτερο βαλκανικό χϊρο υπιρξε τεράςτια κατά τθ διάρκεια τθσ Ψουρκοκρατίασ, κακϊσ, εκτόσ από κινθτιρια δφναμθ του εςωτερικοφ εμπορίου, αποτελοφςαν και το κυριότερο μζςο τροωοδοςίασ των εξαγωγϊν. Χθμαντικι για τθ Πακεδονία υπιρξε και θ απιχθςθ τθσ ρωςοτουρκικισ διζνεξθσ του , που προκάλεςε γενικι αναςτάτωςθ ςτθν περιοχι, πολλαπλαςίαςε τισ αυκαιρεςίεσ, τισ ωορολογικζσ επιβαρφνςεισ και τισ καταπιζςεισ των τουρκικϊν διοικιςεων ςε βάροσ των ελλθνικϊν πλθκυςμϊν και διόγκωςε επικίνδυνα τθ λθςτρικι δραςτθριότθτα των Ψοφρκων λιποτακτϊν, με ανάλογεσ επιπτϊςεισ ςτθν διεξαγωγι του εμπορίου μζςω των χερςαίων οδικϊν αρτθριϊν. Ακαταςταςία και αναταραχι επικρατοφςε ςε πολλζσ μεγάλεσ επαρχιακζσ πόλεισ τθσ Πακεδονίασ, γεγονόσ που ανάγκαηε τισ χριςτιανικζσ κοινότθτεσ και τουσ εκπροςϊπουσ τουσ να ηθτιςουν τθν προςταςία των ιςχυρϊν μπζθδων με αντάλλαγμα τθν καταβολι ςθμαντικϊν χρθματικϊν ποςϊν. Πετά το τζλοσ του ρωςοτουρκικοφ πολζμου, ςτα 1774, θ περιοχι παρουςίαηε όψθ αναρχοφμενθσ επαρχίασ, ενϊ θ κατάςταςθ επιδεινϊκθκε από τισ διαμάχεσ των μπζθδων τθσ Ξεντρικισ Πακεδονίασ. Θ ζκρυκμθ κατάςταςθ ςτθν φπαικρο αποτζλεςε τθν κφρια αιτία για τθν ζξαρςθ του ωαινομζνου τθσ μετοίκιςθσ των αγροτικϊν πλθκυςμϊν προσ τα αςτικά κζντρα, και των ακρόων εξιςλαμιςμϊν, για τθν αποωυγι των δυςβάςταχτων μζτρων τθσ κεντρικισ διοίκθςθσ που επιβάλλονταν ςτουσ αλλόκρθςκουσ 4. Θ ςυνκικθ του Ξιουτςοφκ Ξαϊναρτηι το 1774 κα ςθμάνει τθν ζναρξθ μίασ νζασ περιόδου ανάπτυξθσ για τισ ελλθνικζσ εμπορικζσ και εωοπλιςτικζσ δραςτθριότθτεσ. Σι ναπολεόντιοι πόλεμοι και ο ναυτικόσ αποκλειςμόσ τθσ Ευρϊπθσ από τουσ Άγγλουσ δθμιοφργθςαν πρόςκετεσ προχποκζςεισ για τθν ανάπτυξθ αςτικϊν μορωϊν ςτθν Ελλάδα. Χτα τζλθ του 18 ου αι θ αγροτικι οικονομία του ελλθνικοφ χϊρου αλλάηει μορωι και από «κλειςτι» γίνεται εμπορευματικι, με άμεςο αποτζλεςμα τθν ανάπτυξθ τθσ μονοκαλλιζργειασ και τθ δθμιουργία αξιόλογων κζντρων του εςωτερικοφ και εξωτερικοφ εμπορίου, τα οποία για τον ελλαδικό χϊρο, ταυτίηονται με τουσ παλιοφσ παρόδιουσ ςτακμοφσ και τισ βυηαντινζσ πόλεισ κατά μικοσ των χερςαίων οδικϊν αρτθριϊν. Εικόνα 3 Υανθγφρι ςτθν Οάριςα (Υθγι: διαδίκτυο) 4 Βακαλόπουλοσ Α., Λςτορία τθσ Πακεδονίασ, , Κεςςαλονίκθ

14 ΙΣΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΙΟ ΔΛΣΛΞΘΧΘ ΞΑΛ ΣΛΞΣΡΣΠΛΑ Θ Πακεδονία ιταν μία από τισ κεντρικζσ επαρχίεσ του οκωμανικοφ κράτουσ. Βάςθ τθσ διοίκθςθσ του κράτουσ αποτελοφςε το τιμαριωτικό ςφςτθμα 5. Ψα πρϊτα ςαντηάκια (ςτρατιωτικζσ-διοικθτικζσ ενότθτεσ) του Υαςά, του Ξιοφςτεντιλ και τθσ Αχρίδασ, ςυςτάκθκαν κατά τον 15 ο -16 ο αι 6. Χτα μζςα του 16 ου αι το μεγάλο ςαντηάκι του Υαςά (Paşa Livası) διαιρζκθκε ςε μικρότερα, ςτα οποία περιελαμβανόταν τθσ Κεςςαλονίκθσ και των Χκοπίων. Ψμιματα του ςαντηακιοφ του Υαςά ενςωματϊκθκαν ςτο ςαντηάκι τθσ Κεςςαλονίκθσ και τμιματα του ςαντηακιοφ τθσ Αχρίδασ ςτα Χκόπια. Θ διοικθτικι αλλαγι ενίςχυςε τον ρόλο των δφο πόλεων, που αποτελοφςαν και ζδρα των ομϊνυμων περιωερειϊν. Τλα τα ςαντηάκια τθσ Πακεδονίασ ανικαν ςτθν γενικι ςτρατιωτικι διοίκθςθ τθσ Ευρϊπθσ, το μπεθλερμπεθλίκι τθσ Φοφμελθσ. Ξάκε ςαντηάκι υποδιαιροφνταν ςε καηάδεσ, υπό τθν διοίκθςθ του καδι 7. Θ ζνταξθ ςτο τιμαριωτικό ςφςτθμα δεν είχε επιπτϊςεισ μόνο ςτθν διοίκθςθ αλλά και ςτθν ωορολογία. Τλεσ οι πρόςοδοι μιασ περιοχισ μοιράηονταν ςτουσ ςτρατιϊτεσ και τουσ ςπαχιδεσ (ιππικό) του οκωμανικοφ ςτρατοφ ωσ ανταμοιβι για τισ ςτρατιωτικζσ τουσ υπθρεςίεσ ςτο πεδίο τθσ μάχθσ. Ξάκε μονάδα ειςοδιματοσ αποτελοφςε ζνα τιμάριο. Άλλεσ ωορολογικζσ παραχωριςεισ προσ ανϊτερουσ αξιωματοφχουσ, ςτρατιωτικοφσ ι διοικθτικοφσ ι προσ τα μζλθ τθσ ςουλτανικισ οικογζνειασ αποτελοφςαν τα ηεαμζτια και τα χάςια 8. Σι περιοχζσ που αποτελοφςαν χάςι, ι ςουλτανικό βακοφωι, απολάμβαναν ιδιαίτερθσ μεταχείριςθσ ι και προνομίων και το ιδιαίτερο κακεςτϊσ διοίκθςισ τουσ τθσ προςτάτευε κεωρθτικά από τισ αυκαιρεςίεσ των τοπικϊν αρχόντων και αξιωματοφχων 9. Θ οικονομία τθσ περιοχισ ιταν κατά βάςθ αγροτικι και ζωσ τον 17 ο αι θ ςυντριπτικι πλειοψθωία του πλθκυςμοφ ηοφςε ςε αγροτικζσ περιοχζσ. Χτον βαλκανικό χϊρο οι πόλεισ ιταν ςυγκριτικά μικρζσ, με ςπουδαιότερεσ το Χεράγεβο, τθν Κεςςαλονίκθ και τθν Αδριανοφπολθ τθν παλιά αυτοκρατορικι πρωτεφουςα. Βαςικό χαρακτθριςτικό τθσ οκωμανικισ πόλθσ είναι θ απουςία μιασ οργανικισ δομικισ ενότθτασ, θ οποία ενιςχυόταν από τθν κεοκρατικι αρχι οργάνωςθσ του οκωμανικοφ κράτουσ, που πρακτικά ςιμαινε ότι ο πλθκυςμόσ τθσ πόλθσ ιταν μοιραςμζνοσ ςε αυτοδιοικοφμενεσ κλειςτζσ ομάδεσ βάςει κρθςκευτικϊν και εκνοτικϊν κριτθρίων, που ηοφςαν απομονωμζνεσ θ μία από τθν άλλθ ςτουσ μαχαλάδεσ. Θ διοίκθςθ τθσ πόλθσ και θ οικονομικι τθσ λειτουργία ιταν ευκφνθ του καδι. Θ ςταδιακι παρακμι τθσ οκωμανικισ αυτοκρατορίασ από τον 17 ο αι, με τθν ςυνεπακόλουκθ απϊλεια εδαωϊν, τθν οικονομικι φωεςθ του κράτουσ και τθν αποδυνάμωςθ τθσ Αυλισ, δθμιουργεί μία νζα τάξθ πραγμάτων, που ευνοεί τθν πολιτικι και οικονομικι διείςδυςθ των ευρωπαϊκϊν δυνάμεων ςτθν περιοχι μζςω τθσ ςφναψθσ ςυμμαχιϊν με εμπορικά οωζλθ και τθν ανάδυςθ μίασ νζασ αςτικισ τάξθσ, που κ αποτελζςει ςταδιακά τθν άρχουςα τάξθ ςτισ πόλεισ τθσ οκωμανικισ επικράτειασ ςτον βορειοελλαδικό χϊρο. Θ νζα κατάςταςθ που αρχίηει να εδραιϊνεται ιδθ από τον 18 ο κα δθμιουργιςει τθν ανάγκθ για μεταρρφκμιςθ και «άνοιγμα» του κράτουσ και τθσ κοινωνίασ προσ τα νζα ευρωπαϊκά πρότυπα που κα οδθγιςει ςταδιακά τθν εποχι των Ψανηιμάτ και τθν αναμόρωωςθ τθσ οκωμανικισ διοίκθςθσ. Σ κεςμόσ του «Διμου» (Belediye) κα εμωανιςκεί ςτα τζλθ του 19ου αι, με βάςθ τον καινοφργιο νόμο για τισ περιωζρειεσ. Χφμωωνα μ αυτόν τον νόμο οι διμοι ιταν υπεφκυνοι για τθν καταςκευι και διατιρθςθ των δρόμων, των παρόδων, των πλατειϊν, των καλντεριμιϊν, των βρυςϊν του πόςιμου νεροφ και τθσ αποχζτευςθσ και επιπλζον ιταν υπεφκυνοι να βοθκάνε τουσ ωτωχοφσ, να ωωτίηουν τουσ δρόμουσ, να οργανϊνουν τα παηάρια, να παίρνουν προωυλάξεισ για τισ πυρκαγιζσ και να τισ καταςβινουν. Εικόνα 4 Χπαχισ (Υθγι: GUER, *Jean Antoine+. Moeurs et Usages des Turcs, leur Religion, leur Gouvernement Civil, Militaire, et Politique. Avec un abregé de l Histoire Ottommane, par M. Guer, Avocat, τ. Λ-ΛΛ, Υαρίςι, chez Coustelier, , ςελ. 216, Χυλλογι: Ελλθνικι Βιβλιοκικθ - Ξοινωφελζσ Μδρυμα Αλζξανδροσ Χ. Ωνάςθσ) 5 Γαιοκτθςιακό κακεςτϊσ που αποτελοφςε τθν οικονομικι-ωορολογικι βάςθ τθσ οκωμανικισ αυτοκρατορίασ. Ψο ςφςτθμα αυτό ςταδιακά αντικαταςτάκθκε από τα μζςα του 16ου αιϊνα από το ςφςτθμα των τςιωλικιϊν (çiftlik). 6 Ψον ΛΕϋ αιϊνα ςτο αρχικό Χαντηάκι του Υαςά ανικε το μεγαλφτερο μζροσ τθσ ςθμερινισ ελλθνικισ Πακεδονίασ, ςτου Ξιουςτεντίλ τθσ βουλγαρικισ και ςτθσ Αχρίδοσ του ςθμερινοφ κράτουσ των Χκοπίων. 7 Ξοτηαγεϊργθσ Φ., Θ Σκωμανικι Πακεδονία (τζλθ ΛΔ τζλθ ΛΗ αιϊνα), Μδρυμα Πουςείου Πακεδονικοφ Αγϊνα ( 8 Χτο ηεαμζτι (ze amet) θ παραχϊρθςθ ωόρων γεωργικισ παραγωγισ κυμαινόταν από ζωσ άςπρα τον χρόνο. Χτα χάςια οι πρόςοδοι, που ξεπερνοφςαν τα άςπρα ανά ζτοσ, παραχωροφνταν από τον ίδιο τον ςουλτάνο ςε μζλθ τθσ βαςιλικισ οικογζνειασ ι ςε ανϊτερουσ αξιωματοφχουσ τθσ αυλισ. 9 Δθμθτριάδθσ Β., Θ διοίκθςθ του οκωμανικοφ κράτουσ, Υαραδόςεισ Πακθμάτων, Υαν/μιο Ξριτθσ, Φιλοςοωικι Χχολι,

15 ΙΣΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΙΟ Θ ΥΣΟΘ Πε βάςθ τον ωεουδαρχικό τρόπο παραγωγισ, όπου θ αγροτικι οικονομία ζχει τον πρωταγωνιςτικό ρόλο, θ πόλθ αποτελεί το κζντρο τθσ ςυγκζντρωςθσ και διανομισ των αγροτικϊν προϊόντων, των βιοτεχνικϊν και εμπορικϊν δραςτθριοτιτων και τθν ζδρα τθσ διοίκθςθσ. Θ πόλθ κ αποτελζςει τθν μεγάλθ «αποκικθ» και «εργαςτιριο» τθσ οκωμανικισ περιωζρειασ, από όπου ξεκινοφν κι όπου τελειϊνουν όλεσ οι εμπορικζσ και οικονομικζσ δραςτθριότθτεσ και διαςυνδζςεισ. Θ οικονομικι και κοινωνικι εξζλιξθ τθσ ίδιασ αλλά και τθσ ευρφτερθσ περιοχισ τθσ εξαρτάται άμεςα από τον βακμό εμπορευματοποίθςθσ των αγροτικϊν προϊόντων και το ωυςικό πλαίςιο μζςα ςτο οποίο είναι ενταγμζνθ (ςχζςθ με κεντρικά οδικά δίκτυα, με τθν ενδοχϊρα και τ άλλα αςτικά κζντρα, ωυςικοί πόροι, πθγζσ εκμετάλλευςθσ). Ψα ςθμαντικότερα αςτικά κζντρα κα εμωανιςτοφν ςε περιοχζσ με πλοφςια εδάωθ ι πλουτοπαραγωγικζσ πθγζσ, ςε μζρθ που ςχετίηονται με μεγάλα ωζουδα ι βακοφωια (όπωσ πχ. το βακοφωι του Γαηι Εβρενόσ κατά μικοσ του άξονα τθσ Εγνατίασ), ςε περιοχζσ που είναι εφκολα προςβάςιμεσ, που βρίςκονται κοντά ςε εμπορικά ςταυροδρόμια ι κζςεισ με ςτρατθγικι ςθμαςία. Σ πλοφτοσ και θ ανάπτυξθ που παρουςιάηεται ςε μία αςτικι περιοχι, κι ο οποίοσ εκωράηεται μζςω του πλοφςιου αρχιτεκτονικοφ αποκζματοσ και τθσ ποικιλίασ των τφπων ςτον πολεοδομικό ιςτό τθσ πόλθσ, ςθματοδοτεί τθν φπαρξθ μεγάλων γαιοκτθςιϊν κακϊσ και το ενδιαωζρον των τοπικϊν αρχόντων, αλλά και τθσ κεντρικισ διοίκθςθσ, για τθν προςζλκυςθ νζου κόςμου και μετοίκων, που κα ευνοιςει τθν περαιτζρω οικονομικι και εμπορικι ανάπτυξθ τθσ περιοχισ. Σι οικιςτικοί πυρινεσ τθσ Κράκθσ και τθσ Πακεδονίασ που αναδείχκθκαν ςε μεγάλα αςτικά κζντρα κατά τθν οκωμανικι περίοδο παρουςίαηαν όλα τα παραπάνω χαρακτθριςτικά. Υαράλλθλα, θ από κοινοφ ζνταξι τουσ ςε μερικά από τα μεγαλφτερα βακοφωια τθσ Σκωμανικισ Αυτοκρατορίασ, με κυριότερο αυτό του Γαηι Εβρενόσ που εκτεινόταν από τθν Ξεντρικι Πακεδονία ζωσ και τθν Κράκθ, ιςχυροποίθςε τουσ οικονομικοφσ δεςμοφσ μεταξφ τουσ, κακϊσ οι πρόςοδοι από τα αωιερϊματα μίασ πόλθσ μποροφςαν να χρθςιμοποιθκοφν για τθν ςυντιρθςθ και λειτουργία ευαγϊν ιδρυμάτων που ζδρευαν ςε μία άλλθ του ίδιου βακουωιοφ, και ευνόθςε τθν ανάπτυξθ τθσ εμπορικισ κινθτικότθτασ μεταξφ των μακεδονικϊν κζντρων, κυρίωσ με τθ μορωι των εμποροπανθγφρεων. Οόγω, λοιπόν, τθσ κοινισ ιςτορικισ τουσ πορείασ και των ιδιαίτερων ςχζςεων που παρουςιάηουν κατά τθ διάρκεια τθσ οκωμανοκρατίασ, οι πόλεισ του βόρειου ελλαδικοφ χϊρου μποροφν να παρομοιαςτοφν με ζνα ιςχυρό πλζγμα, μία κοινι πολιτιςμικι ενότθτα, τα ςτοιχεία του οποίου αλλθλεπιδροφν και αλλθλοεπθρεάηονται, και δεν μποροφν ιδωκοφν ανεξάρτθτα το ζνα από το άλλο. Σι Σκωμανοί κεωροφςαν κάκε οικονομικι δραςτθριότθτα ουςιαςτικό παράγοντα για τθν ευθμερία και τθν οικονομικι ςτακερότθτα του κράτουσ τουσ. Ψο χερςαίο εμπορικό δίκτυο κ αποτελζςει μία από τισ εκωάνςεισ τθσ κοινωνικισ και διοικθτικισ δομισ του οκωμανικοφ κράτουσ, που κα επθρεάςει πολφπλευρα τθν πορεία τθσ αυτοκρατορίασ, κακϊσ ςχετίηεται άμεςα με τθν οικονομικι δεινότθτά τθσ, με τθν μορωι των διακρατικϊν τθσ επαωϊν, με το επίπεδο ανάπτυξθσ των περιωερειϊν και των οικιςτικϊν τθσ κζντρων, κακϊσ και με τθν ανάδυςθ των διαωόρων ελίτ, που κα οδθγιςουν αργότερα ςτθν εποχι των μεταρρυκμίςεων και των μεγάλων αλλαγϊν. Σι Σκωμανοί κα δραςτθριοποιθκοφν ωσ προσ τθν ενίςχυςθ των κζντρων βιομθχανίασ και του εμπορίου, τα οποία κα ςυμβάλλουν ςτθν ακμι και ευθμερία των αςτικϊν κζντρων με απϊτερο ςτόχο τθν οικονομικι ενίςχυςθ και μακροθμζρευςθ τθσ οκωμανικισ αυτοκρατορίασ 10. Λδρφουν νζεσ πόλεισ, ενϊ οι ιδθ υπάρχουςεσ αρχίηουν να μεταβάλλονται για να αποκτιςουν ζναν χαρακτιρα ςφμωωνο με τον οκωμανικό τρόπο ηωισ 11, που περιςτρζωεται γφρω από τθν εκπλιρωςθ των κρθςκευτικϊν κακθκόντων και των κοινωνικϊν ιδεωδϊν του μουςουλμάνου πολίτθ. Ψα κφρια ςτοιχεία μιασ ιςλαμικισ πόλθσ επομζνωσ είναι ο τόποσ λατρείασ, το τηαμί, και θ αγορά. Θ πολεοδομικι διάρκρωςθ των τμθμάτων τθσ οκωμανικισ πόλθσ ακολουκοφςε κατά ςυνζπεια, το πρότυπο αυτό. Χτα ιδθ ανεπτυγμζνα αςτικά κζντρα οι οκωμανοί, δεν παραβίαςαν το υπάρχον μοντζλο διάταξθσ, πρόςκεςαν όμωσ ς' αυτζσ νζα κτίςματα δθμοςίου, εμπορικοφ ι κρθςκευτικοφ χαρακτιρα. Ψο κεντρικό τζμενοσ αποτελοφςε τθν καρδιά τθσ οκωμανικισ πόλθσ. Γφρω του ςυγκεντρϊνονταν τα ευαγι ιδρφματα που ςυνδζονταν με αυτό και ςυμπλιρωναν τθν κοινωνικι του ςθμαςία, όπωσ το ιμαρζτ 12, τα νοςοκομεία, οι μεντρεςζδεσ και τα δθμόςια λουτρά. Θ φπαρξθ των ευαγϊν και κρθςκευτικϊν ιδρυμάτων «προίκιςε» τθν πόλθ με κοινωωελείσ δραςτθριότθτεσ ξενϊνεσ για τουσ ταξιδιϊτεσ (χάνια και καραβάν ςεράγια), εγκαταςτάςεισ νεροφ, χαμάμ, δρόμουσ κακϊσ και εμπορικά και βιοτεχνικά κτιρια μφλοι, βαωεία, ςωαγεία - και παηάρια 10 Ξαμία πόλθ δεν κα μποροφςε να ακμάςει αν το κράτοσ δεν ενκάρρυνε τθν ανάπτυξι τθσ, υποςτθρίηοντασ τισ δραςτθριότθτεσ εκείνεσ πάνω ςτισ οποίεσ βαςίηεται θ ίδια θ φπαρξι τθσ. Απ' αυτζσ τισ δραςτθριότθτεσ όςεσ ςχετίηονται με το εμπόριο είναι και οι πιο ςθμαντικζσ, ςτο: Sugar P.F., Θ νοτιοανατολικι Ευρϊπθ κάτω από οκωμανικι κυριαρχία ( ), τόμοσ Α', εκδ. Χμίλθ Cezar M., Typical Commercial Buildings of the Ottoman Classical period and the Σttoman Construction system, Istanbul 1983, ςελ Δθμόςιο ίδρυμα που οικονομικά ςτθριηόταν ςτα ζςοδα των βακουωιϊν. Υρόκειται για ςφμπλεγμα κτιςμάτων ωτιαγμζνα με ευαγείσ ι ωιλανκρωπικοφσ ςκοποφσ, μαηί με τα ιδρφματα που πρόςωεραν τουσ πόρουσ για τθν ςυντιρθςι τουσ. Χτθν διεκνι βιβλιογραωία αναωζρονται ωσ soup kitchen, ενϊ ςτθν ελλθνικι ωσ πτωχοκομεία. Σ κφριοσ ρόλοσ τουσ ιταν θ παροχι γευμάτων, μετά τθν προςευχι, ςτουσ πολίτεσ, ανεξαρτιτωσ κρθςκείασ και κοινωνικισ τάξθσ. που από τθ μία προςζωεραν τουσ οικονομικοφσ πόρουσ για τθν ςυντιρθςθ των ιδρυμάτων και από τθν άλλθ θ οικονομικι τουσ παρουςία ζπαιξε ςθμαντικό ρόλο ςτθν εξζλιξι των οκωμανικϊν αςτικϊν κζντρων. Ψο νζο εμπορικό ςφςτθμα, που ζωερε θ «αναδόμθςθ των πόλεων» κα αναδείξει το μπεηεςτζνι, τθν κλειςτι αγορά πολυτελϊν ειδϊν ωσ το ςφμβολο του οκωμανικοφ κόςμου 13. Εικόνα 5 Χκθνζσ από τθν αγροτικι ηωι (Υθγι: Λςτορία του Ελλθνικοφ Ζκνουσ, Ψόμοσ ΛΑ / Γεννάδειοσ Βιβλιοκικθ) Εικόνα 6 Χκθνζσ από τθν αγροτικι ηωι (Υθγι: Λςτορία του Ελλθνικοφ Ζκνουσ, Ψόμοσ ΛΑ / Γεννάδειοσ Βιβλιοκικθ) 13 Inalcik H., Θ Σκωμανικι Αυτοκρατορία. Θ κλαςικι εποχι, , Εκδ. Αλεξάνδρεια 1995, ςελ

16 ΙΣΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΙΟ Σ ΦΣΟΣΧ ΨΩΡ ΒΑΞΣΩΦΛΩΡ ΓΛΑ ΨΣ ΕΠΥΣΦΛΣ ΞΑΛ ΨΘΡ ΣΛΞΣΡΣΠΛΑ Χθμαντικό ρόλο ςτθν ανάδυςθ των νζων αςτικϊν εμπορικϊν κζντρων και τθν εμωάνιςθ και εξάπλωςθ των αρχιτεκτονικϊν τφπων που κα αποτελζςουν το ίδιον χαρακτθριςτικό τθσ οκωμανικισ εποχισ ζπαιξε ο κεςμόσ των βακουωιϊν. Χτθν αραβικι νομικι ορολογία ο όροσ wakf ςθμαίνει τθν «κατοχι ενόσ πράγματοσ, κινθτοφ ι ακινιτου, του οποίου τθν κυριότθτα μπορεί ν αποκτιςει ζνα τρίτο πρόςωπο». Ψα κινθτά ι ακίνθτα που περιλαμβάνονταν ςτο βακοφωι γίνονταν mevkuf (περιουςία) και εξαιροφνταν από οποιαδιποτε ςυναλλαγι. Χφμωωνα με τουσ οκωμανοφσ νομομακείσ, το βακοφωι μπορεί να οριςτεί ωσ το κλθροδότθμα (vakfiye) μιασ δεδομζνθσ περιουςίασ θ οποία, ι τθσ οποίασ το ειςόδθμα, ζπρεπε να διατίκεται για κοινωωελείσ ςκοποφσ 14. Από νομικι άποψθ, πρόκειται για μια από τισ πιο πολφπλοκεσ καταςκευζσ του μουςουλμανικοφ δικαίου. Κεμελιϊδεσ ςτοιχείο τθσ είναι θ ιδρυτικι πράξθ (vakfiye) ςτθν οποία εκωράηεται θ βοφλθςθ του ιδρυτι, που δεν μπορεί να μεταβλθκεί. Ψο βακοφωι αποτελεί τον κατεξοχιν μθχανιςμό για τθν επίτευξθ τθσ ελεθμοςφνθσ (sadaka), ζναν από τουσ κφριουσ άξονεσ του Λςλάμ. Πζςω του βακουωιοφ εξαςωαλιηόταν ςτζγθ και ειςόδθμα ςε διάωορα κρθςκευτικά ι ευαγι ιδρφματα, όπωσ ιταν τα τηαμιά, ηαβιγιζ 15 (zaviye), ιμαρζτ, μεντρεςζδεσ, καραβάν-ςεράγια, γεωφρια, δθμόςιεσ κρινεσ, υδραγωγεία κ.α. Χτισ περιπτϊςεισ που μιλάμε για μεγάλθσ ζκταςθσ βακοφωια, οι πρόςοδοί τουσ χρθματοδοτοφςαν τα κουλιγιζ των ςουλτάνων και ανϊτερων κρατικϊν αξιωματοφχων. Σ αωιερωτισ όριηε λεπτομερϊσ ςτο vakıfname (ςυμβόλαιο) το ποςό από το ειςόδθμα του βακουωιοφ που ζπρεπε να διατεκεί για ανοικοδόμθςθ και επιςκευζσ, για τθν τροωοδοςία των ιδρυμάτων ι για επενδφςεισ. Ωσ αωιερϊματα ςτο βακοφωι δθλϊνονταν γαίεσ, αγροτικοί οικιςμοί, τμιματα του αςτικοφ ιςτοφ των πόλεων, οικίεσ, καταςτιματα, και άλλεσ προςοδοωόρεσ επιχειριςεισ, όπωσ τα μπεηεςτζνια, τα τςαρςιά, τα χάνια και τα λουτρά. Υολλοί από τουσ πρϊιμουσ ιδρυτζσ των βακουωιϊν ζωεραν τον τιμθτικό χαρακτθριςμό του «Γαηι». Σι Γαηιδεσ, που είχαν κατακτιςει και κυριαρχοφςαν ςε μεγάλεσ εκτάςεισ γθσ, δεν ικελαν να τισ παραδϊςουν ςτο κράτοσ, αλλά να τισ μεταβιβάςουν ςτουσ απογόνουσ τουσ. Για τον λόγο αυτό επζλεγαν τθν μετατροπι αυτϊν των εκτάςεων ςε βακουωικζσ ζτςι ϊςτε να εξαςωαλίςουν τθν διατιρθςι τουσ, κάτι που ιταν 14 Πουταωτςίεβα Β., Αγροτικζσ ςχζςεισ ςτθν Σκωμανικι Αυτοκρατορία (15 οσ -16 οσ αι), Υορεία 1990, ςελ Φιλανκρωπικό ίδρυμα που είχε ιδρυκεί από ζναν ςεΐχθ ι δερβίςθ με ςκοπό τθν περιποίθςθ των ταξιδιωτϊν ςτισ πόλεισ ι, ςυχνότερα, ςε ζρθμουσ και απόμακρουσ δρόμουσ και περάςματα. Σ ιδρυτισ του ηαβιγιζ ζπαιρνε από τον μονάρχθ ζνα μικρό αγροτεμάχιο ωσ προςωπικι του ιδιοκτθςίασ και το κλθροδοτοφςε ςτο ίδρυμά του. Σι ηαβιγιζδεσ αποτζλεςαν το πρότυπο του ιμαρετιοφ. επικυμθτό ωσ μζτρο κι από το κράτοσ. Από τουσ ςθμαντικότερουσ γαηιδεσ ιταν ο Εβρενόσ Ππζθσ, που ίδρυςε το μεγαλφτερο ςε ζκταςθ βακοφωι κατά μικοσ τθσ οκωμανικισ Εγνατίασ Σδοφ, γνωςτι και ωσ Sol Kol 16 και επζδειξε μεγάλθ οικοδομικι δραςτθριότθτα. Πεγάλο μζροσ των εςόδων του βακουωιοφ του δαπανοφνταν για τθν ςυντιρθςθ των ιδρυμάτων του 17. Θ ίδρυςθ βακουωιϊν ςε νεοκατακτθκείςεσ περιοχζσ, είχε ωσ ςκοπό να βοθκιςει και να ενιςχφςει τθν εγκατάςταςθ μουςουλμανικϊν πλθκυςμϊν, ςυνικωσ ςε χωριά που είχαν εγκαταλείψει οι χριςτιανοί 18. Ψο κράτοσ, μζςω τθσ αναγκαςτικισ μετοίκιςθσ μουςουλμανικϊν πλθκυςμϊν ςε περιοχζσ ςτρατθγικοφ ι οικονομικοφ ενδιαωζροντοσ κατά μικοσ ςθμαντικϊν οδικϊν αρτθριϊν ι γφρω από μεγάλα αςτικά κζντρα, ςτόχευε ςτθν διαςωάλιςθ των γαιϊν από μελλοντικοφσ εξωτερικοφσ κινδφνουσ. Ψα χωριά που ανικαν ςτα βακοφωια είχαν ωοροαπαλλαγζσ και πολλά από αυτά, που δθμιουργικθκαν από αξιωματοφχουσ, κατοικοφνταν από τουσ ςκλάβουσ τουσ 19. Για να γίνει δυνατι θ εξάπλωςθ του εμπορίου ςε όλο το εφροσ τθσ αυτοκρατορίασ, απαραίτθτθ ιταν θ διατιρθςθ ενόσ εκτεταμμζνου οδικοφ δικτφου, με γζωυρεσ και άλλεσ παρόδιεσ διευκολφνςεισ, που κα εξαςωάλιηε τθν ομαλι λειτουργία τθσ κίνθςθσ και τθν εξυπθρζτθςθ των μετακινουμζνων. Ξακϊσ το οκωμανικό κράτοσ δεν είχε ορίςει ςυγκεκριμζνθ διοικοφςα αρχι ωσ υπεφκυνθ για τισ ςυγκεκριμζνεσ αρμοδιότθτεσ, οι οικιςμοί κατά μικοσ των οδικϊν αξόνων επιωορτίηονταν με τθν ευκφνθ τθσ ςυντιρθςθσ των δρόμων, γεωυρϊν και ςτακμϊν ανεωοδιαςμοφ (menzil) με αντάλλαγμα τθν απαλλαγι από ςυγκεκριμζνουσ ωόρουσ. Χε πολλζσ περιπτϊςεισ, οι ίδιοι οι Χουλτάνοι, ι ανϊτεροι αξιωματοφχοι, ωρόντιηαν προςωπικά για τα παραπάνω ηθτιματα 20, και αωιζρωναν τα ζςοδα από τισ ωορολογίεσ των αγροτικϊν οικιςμϊν για τθν ςυντιρθςθ των ζργων οδοποιίασ και των γεωυρϊν Demetriades V., Vakifs along the Via Egnatia, in Zachariadou E. (ed.), The Via Egnatia under Ottoman Rule ( ), Symposium: Halcyon Days in Crete II, Institute for Mediterranean Studies, Crete University Press, Rethymnon 1996, p Τ.π. ςελ Τ.π. ςελ Τ.π. ςελ Χτθν περίπτωςθ αυτι λειτουργοφςαν ιδιωτικά κι όχι ωσ κρατικοί αξιωματοφχοι ι εκπρόςωποι τθσ κεντρικισ εξουςίασ και τθσ Υφλθσ. 21 Ψον 15 ο αι ο ςουλτάνοσ Πουράτ Β ωρόντιςε ιδιαιτζρωσ ϊςτε να παράςχει τθν Εγνατία οδό με καταςκευζσ και βακοφωια απαραίτθτα για τθν καλφτερθ λειτουργία τθσ. Υολλοί από τουσ αξιωματοφχουσ του Πουράτ ακολοφκθςαν το παράδειγμά του και βελτίωςαν τισ ςυνκικεσ τθσ οδοφ ιδρφοντασ ευαγι ιδρφματα και «προικίηοντάσ» τα με βακοφωια. Demetriades V.(1996), p.89. Θ ίδια πρακτικι για τθν ενίςχυςθ τθσ εμπορικισ και οικονομικισ κίνθςθσ, ακολουκικθκε και ςτισ πόλεισ που είχαν άμεςθ ςχζςθ με το χερςαίο εμπορικό δίκτυο. Τπωσ αναωζρκθκε παραπάνω, ευαγι ιδρφματα ανεγείρονται ςτο οικονομικό τουσ κζντρο, τα οποία ςυνοδεφονται από τα αωιερϊματά τουσ, αρχιτεκτονιματα και πολεοδομικά ςφνολα που δρουν ςυνδρομθτικά προσ αυτά. Πία ανεπτυγμζνθ αγορά αποτελεί πάντα πόλο ζλξθσ για περιςςότερουσ εμπλεκόμενουσ ςτο εμπόριο και ςε δραςτθριότθτεσ οικονομικοφ περιεχομζνου, ενϊ τα ευαγι ιδρφματα και τα πάςθσ ωφςεωσ αρχιτεκτονιματα, που εξυπθρετοφν τθν τζρψθ και τθν ανάγκθ για κοινωνικοποίθςθ, λειτουργοφν ευεργετικά για το κφροσ τθσ πόλθσ και ανταποδοτικά ωσ προσ τθν προςζλκυςθ περιςςότερου κόςμου. Τπωσ αναωζρει θ Faroqhi S., θ ακτινοβολία μίασ πόλθσ εξαρτάται κατά ζνα μεγάλο μζροσ από τθν ωιμθ των εκπαδευτικϊν και κρθςκευτικϊν τθσ ιδρυμάτων 22. Πζςα ς αυτό το πλαίςιο αναπτφχκθκαν και οι πόλεισ τθσ Πακεδονίασ και Κράκθσ, και εξελίχκθκαν ςε ςπουδαία κζντρα του εμπορίου με πλοφςια αρχιτεκτονικι κλθρονομιά, αποτελϊντασ θ κακεμιά από αυτζσ ζναν ςπουδαίο πολιτιςμικό και ιςτορικό πυρινα, άξιο προσ μελζτθ και ανάδειξθ. Εικόνα 7 Βακιωναμζ τθσ Χαςεκί Χουρζμ Χουλτάνασ Λερουςαλιμ 16 οσ αι (Υθγι: ΒΛΞΛπαιδεία / Πουςείο Ψουρκικισ και Αςιατικισ Ψζχνθσ) 22 Faroqhi S., «Urban development in ottoman Anatolia (16-17 c.)», M.E.T.U. Journal of the Faculty of Architecture, Vol.7, Number 1, Spring 1981, p

17 ΜΕΡΟ Α ΨΣ ΣΚΩΠΑΡΛΞΣ ΧΕΦΧΑΛΣ ΕΠΥΣΦΛΞΣ ΔΛΞΨΩΣ 6

18 ΜΕΡΟ Α ΣΚΩΠΑΡΛΞΣ ΧΕΦΧΑΛΣ ΕΠΥΣΦΛΞΣ ΔΛΞΨΩΣ Τταν το 1832 ςυςτάκθκε το νζο Ελλθνικό κράτοσ ςτον νότιο ελλαδικό χϊρο, το οδικό δίκτυο που του κλθροδότθςε θ Σκωμανικι Αυτοκρατορία δεν ιταν ζνα ςφγχρονο δίκτυο, όπωσ νοείται ςιμερα, αλλά ζνα ςφνολο από χωματόδρομουσ, μονοπάτια και καλτνερίμια που εξυπθρετοφςαν τισ ανάγκεσ μια κυκλοωορίασ περιοριςμζνων μετακινιςεων και μειωμζνθσ πυκνότθτασ ανταλλαγϊν, ςτα πλαίςια μια οικονομίασ κατά βάςθ οικιακισ 23. Σ περιθγθτισ J.L.S. Bartholdy διαπιςτϊνει το ότι ςτθν νότια Ελλάδα δεν υπάρχουν ςχεδόν κακόλου δρόμοι αμαξιτοί 24. Ωςτόςο, δεν κα πρζπει να παραγνωρίςουμε το γεγονόσ, ότι θ μεγάλθ απόςταςθ τθσ από το κζντρο του Σκωμανικοφ κράτουσ, τθν Ξωνςταντινοφπολθ, και τα αςτικά κζντρα τθσ Ξεντρικισ Ευρϊπθσ και τθσ Βόρειασ Βαλκανικισ, ςε ςυνδυαςμό με τθν ζλλειψθ μεγάλων και εφωορων πεδιάδων και πλουτοπαραγωγικϊν πθγϊν, αποτζλεςαν αναςταλτικό παράγοντα για τθν άνκθςθ του εμπορίου και τθ δθμιουργία αςτικϊν κζντρων, όπωσ τα γνωρίηουμε ςτον χϊρο τθσ Πακεδονίασ, που κα επζβαλε τθν ανάπτυξθ ενόσ δικτφου για τθν εξυπθρζτθςθ τθσ επικοινωνίασ και των οικονομικϊν ανταλλαγϊν. Χτθν Βόρεια Ελλάδα λοιπόν, ςτθν περιοχι τθσ Πακεδονίασ και τθσ Κράκθσ, θ κατάςταςθ είναι λίγο διαωορετικι. Ψο ιςτορικό χερςαίο οδικό δίκτυο, που μασ αωορά ςτθν παροφςα εργαςία ςε ςυνάρτθςθ με τισ εμπορικζσ και οικονομικζσ δραςτθριότθτεσ, απαρτίηεται από πλικοσ δρόμων που μποροφν να χωριςτοφν ςε δφο μεγάλεσ κατθγορίεσ. Χτθν πρϊτθ κατθγορία ανικουν οι δρόμοι «τοπικισ εμβζλειασ», που εξυπθρετοφν τισ ανάγκεσ των τοπικϊν κοινωνιϊν και επιτρζπουν τθν ςφνδεςθ τθσ περιωζρειασ με τα μεγάλα αςτικά κζντρα, κακϊσ και τθν εγκάρςια επικοινωνία των κεντρικϊν οδικϊν αξόνων. Πζςω αυτϊν των δικτφων οι παραγωγοί και ζμποροι τθσ περιωζρειασ μετζβαιναν ςτα όμορα αςτικά κζντρα είτε για να ςυμμετάςχουν ςτισ εβδομαδιαίεσ και ετιςιεσ εμποροπανθγφρεισ είτε για να διακζςουν τα προϊόντα τουσ ςτουσ μεγαλεμπόρουσ και τα κρατικά μονοπϊλια. Ψο δευτερεφον επαρχιακό δίκτυο χρθςίμευε, παράλλθλα, για τθν μετακίνθςθ προσ τισ καλλιεργιςιμεσ εκτάςεισ τθσ περιωζρειασ, και τισ βιομθχανικζσ ηϊνεσ, ενϊ ταυτόχρονα επζτρεπε τθν μετακίνθςθ του εποχιακοφ εργατικοφ προςωπικοφ και τεχνιτϊν προσ ανεφρεςθ εργαςίασ Παρία Χυναρζλλθ, Δρόμοι και λιμάνια ςτθν Ελλάδα, , Υολιτιςτικό Ψεχνολογικό Μδρυμα ΕΨΒΑ 1989, ςελ Γουργιϊτθ Ο.-Ξυρίτςθ Χτ., «Χτοιχεία για επικοινωνίεσ-τόπουσ ςυνάντθςθσ. Κεςςαλία, 19 οσ -α μιςό 20 ου αιϊνα», ΛΑ Χυμπόςιο Λςτορίασ και Ψζχνθσ: Επικοινωνίεσ και Πεταφορζσ ςτθν Υροβιομθχανικι περίοδο, Ξάςτρο Πονεμβαςιάσ, 23-26/7/1998, ςελ Πζςα από τισ περιγραωζσ των περιθγθτϊν μακαίνουμε για τθν φπαρξθ μίασ τζτοιασ διαδρομισ, του «Δρόμου των μαςτόρων του Βοΐου», μίασ ςθμαντικισ οδικισ Χτθν δεφτερθ κατθγορία εντάςςονται οι δρόμοι υπερτοπικισ εμβζλειασ, που ςυνδζουν μεταξφ τουσ μεγάλεσ περιωζρειεσ (πχ. Κράκθ με Πακεδονία, Πακεδονία με Ξεντρικι Ευρϊπθ), οδθγϊντασ από τισ ανατολικζσ επαρχίεσ τθσ Αυτοκρατορίασ ςτθν Αδριατικι, κι από τθν Πεςόγειο ςτθ Βόρεια Κάλαςςα. Σι δρόμοι αυτοί, όπωσ και οι τοπικοί δρόμοι, βαςίςτθκαν ωσ επί το πλείςτον ςε προχπάρχοντα οδικά δίκτυα, τθσ βυηαντινισ εποχισ ι φςτερθσ αρχαιότθτασ, ακολουκϊντασ είτε τθν ίδια πορεία είτε διατθρϊντασ ζνα τμιμα τουσ και δθμιουργϊντασ νζα παρακλάδια και διόδουσ, ανάλογα με τισ επιταγζσ των ςτρατιωτικϊν και οικονομικϊν ςυνκθκϊν τθσ κάκε εποχισ. Χτισ δφο αυτζσ κατθγορίεσ μπορεί να προςτεκοφν και άλλα δίκτυα, ιδιαίτερου χαρακτιρα, όπωσ το ταχυδρομικό δίκτυο 26, το δίκτυο διοχζτευςθσ των μάλλινων προϊόντων, το δίκτυο των βαωϊν, τον δερμάτων, και άλλων προϊόντων, που διαμορωϊνονταν ανάλογα με τισ αγορζσ ςτισ οποίεσ απευκυνόταν το κάκε προϊόν και τουσ τόπουσ παραγωγισ του 27. Χτα πλαίςια τθσ οκωμανικισ πολιτικισ για τθν ανάπτυξθ του εμπορικοφ κλάδου μζςω τθσ οικονομικισ ενίςχυςθσ των εμπορικϊν κζντρων και τθσ βελτιςτοποίθςθσ των οδικϊν δικτφων τα ςθμαντικότερα κζντρα τθσ βαλκανικισ ςυνδζκθκαν μεταξφ τουσ με οδικζσ αρτθρίεσ, και όλα μαηί με τθν Ξωνςταντινοφπολθ και τουσ παλαιότερουσ δρόμουσ του μεταξιοφ και των καραβανιϊν, που διαςχίηοντασ τθν Ανατολία κατζλθγαν ςτθν Ξίνα και τισ Λνδίεσ. Ξατά τθ διάρκεια ηωισ τθσ αυτοκρατορίασ, θ δφςθ ι θ ανάδειξθ νζων εμπορικϊν και οικονομικϊν κζντρων ςτθν ενδοχϊρα τθσ, κα επθρζαςει και τθν πορεία των δρόμων ςτον γεωγραωικό χϊρο, και από τθν άλλθ, οι οδικζσ αρτθρίεσ κ αποτελζςουν ςυχνά τθν αωορμι για τθν ανάπτυξθ ςθμαντικϊν εμπορικϊν και διοικθτικϊν κζντρων κατά μικοσ τθσ πορείασ τουσ. αρτθρίασ που οδθγοφςε από τθν βορειοδυτικι Πακεδονία προσ τθ Κεςςαλία, ακολουκϊντασ τθ διαδρομι Ξαςτοριά Ψςοτφλι-Γρεβενά-Ψρίκαλα. Χτο: Ανωγιάτθσ- Υελζ Δ., Δρόμοι και διακίνθςθ ςτον Ελλαδικό χϊρο κατά τον 18ο αιϊνα, Εκδ. Υαπαηιςθ 1993, ςελ Ψο ταχυδρομικό δίκτυο διαωοροποιοφνταν ςε ςχζςθ με τα υπόλοιπα κακϊσ, ανάλογα με τθν περίπτωςθ, ζπρεπε ν ακολουκείται θ ςυντομότερθ διαδρομι. 27 Ανωγιάτθσ-Υελζ Δ., Δρόμοι και διακίνθςθ ςτον Ελλαδικό χϊρο κατά τον 18ο αιϊνα, Εκδ. Υαπαηιςθ 1993, χάρτεσ ςτισ ςελ Εικόνα 8 Ψαχγετοσ 1903 / Frederick Boissonnas: Images of Greece (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 9 Πεταωορά χρθμάτων ςτισ Κερμοπφλεσ 1834 (Υθγι: Χυναρζλλθ, 1989) 7

19 ΜΕΡΟ Α ΣΚΩΠΑΡΛΞΣ ΧΕΦΧΑΛΣ ΕΠΥΣΦΛΞΣ ΔΛΞΨΩΣ α) Σι βαςικότεροι οδικοί άξονεσ Χτισ ευρωπαϊκζσ επαρχίεσ, θ μεγαλφτερθ εμπορικι οδικι αρτθρία, γνωςτι και ωσ «Αυτοκρατορικι Σδόσ» 28 ξεκινοφςε από τθν Ξωνςταντινοφπολθ και κατζλθγε ςτθν Αδριανοφπολθ, τον ενδιάμεςο ςτακμό μεταξφ τθσ Σκωμανικισ πρωτεφουςασ, τθσ Ξωνςταντινοφπολθσ και των άλλων κζντρων τθσ Βαλκανικισ. Από τθν Αδριανοφπολθ ξεκινοφςαν όλοι οι δρόμοι που οδθγοφςαν ςτθν Ελλάδα, Βουλγαρία, Πολδαβία, Βλαχία 29. Από εκεί διερχόταν και θ «Αρτθρία των αυτοκρατορικϊν πρεςβειϊν», κεντρικι οδικι αρτθρία που ςυνζδεε τθν Ξωνςταντινοφπολθ με τθν Χόωια, το Βελιγράδι και κατζλθγε ςτθν Βοφδα, δρόμοσ εξζχουςασ ςθμαςίασ για το οκωμανικό κράτοσ, μζςω τθσ οποίασ διακινοφνταν τα προϊόντα τθσ Κράκθσ και τθσ Ξωνςταντινοφπολθσ προσ τθν Ξεντρικι Ευρϊπθ 30. Χε τοπικό επίπεδο, ςθμαντικόσ οδικόσ άξονασ, που ςχετίηεται με δφο γζωυρεσ τθσ οκωμανικισ εποχισ ςτον ποταμό Αγγίτθ του νομοφ Χερρϊν, τθ γζωυρα τθσ Χυμβολισ και τθ γζωυρα τθσ Αγγίςτασ, ςυνζδεε τθν πεδιάδα τθσ Δράμασ με τθν περιοχι των Χερρϊν. Σ οδικόσ αυτόσ άξονασ ιταν ςε χριςθ κατά τθν πρϊιμθ τουρκοκρατία και καταςκευάςτθκε με πρωτοβουλία και δαπάνθ του οκωμανικοφ κράτουσ τθσ εποχισ τθσ ακμισ, όπωσ ωαίνεται από το μεγάλο ςχετικά πλάτοσ των γεωυριϊν 31. Για τον εμπορικό δρόμο Ξαςτοριάσ-Ξορυτςάσ που οδθγοφςε ςτθν Ποςχόπολθ, τθ μεγαλφτερθ ςε πλθκυςμό πόλθ τθσ νότιασ Βαλκανικισ ςτα μζςα του 19 ου αι. και ςθμαντικό κζντρο του διαμετοκομιςτικοφ εμπορίου προσ το λιμάνι του Δυρραχίου, μασ πλθροωοροφν οι περιθγθτζσ Leake, Pouqueville και Χχινάσ. Θ περιοχι τθσ Δυτικισ Πακεδονίασ είχε ιδιαίτερθ ςθμαςία για τθν Σκωμανικι αυτοκρατορία όςον αωορά τισ χερςαίεσ επικοινωνίεσ, κακϊσ από αυτιν διζρχονται οι οδοί που ςυνζδεαν τθ Κεςςαλονίκθ αω ενόσ με τα παράλια του Λονίου και τθσ Αδριατικισ και αω ετζρου με τθ Κεςςαλία και τθ Ρότια Ελλάδα, ενϊ διακλαδϊςεισ τθσ Εγνατίασ 28 Χφμωωνα με τον Ανδροφδθ Υ., θ οδόσ αυτι πιρε το όνομά τθσ από τθν ςουλτανικι πομπι που τθν χρθςιμοποιοφςε για να μεταβεί από το παλάτι τθσ Ξωνςταντινοφπολθσ ς αυτό τθσ Αδριανοφπολθσ. Χτο: Ανδροφδθσ Υ., Χάνια και Ξαραβάν-Χεράγια ςτον Ελλαδικό χϊρο και ςτα Βαλκάνια, Σ.Υ.Ε.Υ. ΑΕ., Κεςςαλονίκθ 2004, ςελ Mehlan Α., «Σι εμπορικοί δρόμοι ςτα Βαλκάνια κατά τθν τουρκοκρατία», ςτο: Θ οικονομικι δομι των Βαλκανικϊν χωρϊν, (15οσ 19οσ αιϊνασ), Επιμ. Αςδραχάσ Χπ., Ακινα 1979, ςελ Ανδροφδθσ Υαςχάλθσ, Χάνια και καραβάν ςεράγια ςτθν Αδριανοφπολθ, Λςτορικζσ και αρχαιολογικζσ μαρτυρίεσ, Υερί Κράκθσ, τομ.5, άνκθ , Ανάτυπο αρικμ. 50, ςελ. Χελ Ψςότςοσ Γ.Υ., «Ψα πζτρινα γεωφρια ωσ τεκμιρια για τον κακοριςμό τθσ πορείασ των ιςτορικϊν δρόμων», Ανάτυπο από τα πρακτικά τθσ Α Επιςτθμονικισ Χυνάντθςθσ ΞΕ.ΠΕ.ΥΕ.Γ. «Υερί πετρογζφυρων...», Ξαλλικζα 23 Ροεμβρίου 2002, Ακινα 2003, ςελ Σδοφ οδθγοφςαν ςε διάωορεσ πόλεισ τθσ Δυτικισ Πακεδονίασ. Θ ςτρατιωτικι χριςθ του δικτφου τθσ Δυτικισ Πακεδονίασ μαρτυρείται ςε μεςαιωνικά κείμενα. Θ εμπορικι του χριςθ αωοροφςε ςτθν μεταωορά τοπικϊν προϊόντων προσ τα λιμάνια τθσ Αδριατικισ ι τθν Κεςςαλονίκθ με ςκοπό τθν εξαγωγι τουσ 32. Χτον βορειοδυτικό ελλαδικό χϊρο, βαςικόσ οδικόσ άξονασ ιταν αυτόσ που δυνζδεε τθν Κεςςαλονίκθ με τα Λωάννινα, μζςω τθσ διαδρομισ Ξοηάνθ-Γρεβενά- Πζτςοβο 33. Από τθ Κεςςαλονίκθ τρεισ κφριοι εμπορικοί δρόμοι οδθγοφςαν προσ τθν Αυςτρία και τθν Συγγαρία. Σι οδοί αυτζσ κατευκφνονταν διαμζςου τθσ Βοςνίασ 34, δια μζςου των Χερρϊν, του Πελζνικου, τθσ Χόωιασ, του Βιδινίου, των αυςτριακϊν ςυνόρων, τθσ Τρςοβασ, του Ψζμεςβαρ, τθσ Υζςτθσ και του Φάαμπ, και τζλοσ ο τρίτοσ περνοφςε δια μζςου τθσ κοιλάδασ του Χτρυμόνα, αλλά από τθ Χόωια διευκυνόταν προσ τθ Ρισ και το Βελιγράδι. Ψο ςθμαντικότερο, ωςτόςο, οδικό δίκτυο τθσ οκωμανικισ αυτοκρατορίασ, ιταν θ Εγνατία Σδόσ 35, θ οποία κ αναβιϊςει τθν εποχι αυτι, κυρίωσ ωσ δρόμοσ διακίνθςθσ του εμπορίου, ακολουκϊντασ κατά κφριο λόγο τον παλιό βαςικό τθσ άξονα, με μερικζσ κατά τόπουσ τροποποιιςεισ, και με τον διαχωριςμό τθσ ςε δφο επιμζρουσ βαςικζσ αρτθρίεσ, το Sol Kol («Αριςτερόσ βραχίονασ») και το Orta Kol. Χθμείο ςφνδεςθσ, και διαχωριςμοφ ταυτόχρονα, των δφο υποδικτφων αποτελοφςε θ περιοχι τθσ παλιάσ ρωμαϊκισ γζωυρασ ςτο Ξλειδί Θμακίασ (Köleke). Απο εκεί, το Orta Kol 36, μζςω Γιαννιτςϊν, Σςτρόβου, Αχρίδασ, ζωκανε μζχρι το Δυρράχιο, ενϊ το Sol Kol 37 κατθωόριηε από τθν ακτι τθσ Υιερίασ προσ Ξόρινκο για να 32 Πουςτάκασ Ξ., «Ψο οδικό δίκτυο τθσ Δυτικισ Πακεδονίασ», Διεκνζσ Χυνζδριο Λςτορικισ Γεωγραωίασ: Δρόμοι και κόμβοι τθσ Βαλκανικισ από τθν αρχαιότθτα ςτθν Ενιαία Ευρϊπθ, Ψομζασ Υολεοδομίασ Χωροταξίασ και Υεριωερειακισ Ανάπτυξθσ, Ψμιμα Αρχιτεκτόνων-ΑΥΚ, Κεςςαλονίκθ 1997, ςελ Ψςότςοσ Γ.Υ., ό.π., ςελ Σ δρόμοσ αυτόσ υπιρξε ορεινόσ και ςπάνια τον ακολουκοφςαν 35 Αναλυτικά για τθν διαχρονικι τθσ πορεία από τθ ρωμαϊκι ζωσ τθν οκωμανικι εποχι τθσ Εγνατία Σδοφ: α) Οϊλοσ Γ., Εγνατία Σδόσ, ΣΟΞΣΧ 2008, β) Ψςατςοποφλου- Ξαλοφδθ Υ., Εγνατία Σδόσ, Λςτορία και Διαδρομι ςτον χϊρο τθσ Κράκθσ, ΩΥΥΣ-ΨΑΥΑ Yenıce-i Vardar - Βοδενά (Ζδεςςα) - Τςτροβο(Άρνιςςα) Φλϊρινα - Βίτωλα (Manastir), Αχρίδα, Ελμπαςάν, Δυρράχιο. 37 Θ οδόσ ξεκινοφςε από τθν Υόλθ, αλλά από διοικθτικισ ςκοπιάσ αωετθρία τθσ κεωροφνταν το Tekfur Tagi (Tekirdağ-Φαιδεςτόσ). Πετά περνοφςε από το Migalkara (Malkara-Πάλγαρα), Keşan(Ξεςςάνθ), Ipsala(Ξφψελα), τον ποταμό Maritsa(Ζβρο), Ferecik(Φζρεσ), ζξω από το Dedeağaç(Αλεξανδροφπολθ), Mergi (Πάκρθ), Παρϊνεια, Gümülcine(Ξομοτθνι), Yenice-i Karasu (Γενιςζα), διζςχιηε τον Kara su (Ρζςτο), Sarı Saban(Χρυςοφπολθ), ζξω από τθν Ξαβάλα, Pravişte (Ελευκεροφπολθ), Urfan (Σρωάνι), διζςχιηε τον Χτρυμόνα, ακολουκοφςε τθν βόρεια όχκθ τθσ Beşikgöl (Βόλβθ), Kiliselü(Ξλιςάλι, ςθμερινόσ Υροωιτθσ), κατά μικοσ τθσ λίμνθσ Ayvasilgöl Εικόνα 80 Αρτθρία Αυτοκρατορικϊν Υρεςβειϊν (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 11 Εμπορικόσ δρόμοσ Ξαςτοριάσ-Ποςχόπολθσ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 12 Σκωμανικι Εγνατία Σδόσ (Υθγι: Οϊλοσ, 2008) (λίμνθ Αγίου Βαςιλείου), ςτον Lagaza(Οαγκαδάσ) και το Köleke(Ξλειδί Θμακίασ). Από εκεί το Sol Kol κατζβαινε νότια προσ Ποριά. 8

20 ΜΕΡΟ Α ΣΚΩΠΑΡΛΞΣ ΧΕΦΧΑΛΣ ΕΠΥΣΦΛΞΣ ΔΛΞΨΩΣ Εικόνα 13 Ξφριοι οδικοί άξονεσ κατά τον 18 ο αι. (Υθγι: Ανωγιάτθσ-Υελζ, 1993). Εικόνα 14 Θ οκωμανικι Εγνατία Σδόσ και τα παρακλάδια τθσ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 9

21 ΜΕΡΟ Α ΣΚΩΠΑΡΛΞΣ ΧΕΦΧΑΛΣ ΕΠΥΣΦΛΞΣ ΔΛΞΨΩΣ καταλιξει ςτον Ποριά. Ψο Sol Kol αποτελοφςε και τθν μόνθ κφρια οδό για τθν ςφνδεςθ τθσ πρωτεφουςασ τθσ Σκωμανικισ Αυτοκρατορίασ με τον απομακρυςμζνο νοτιοελλαδικό χϊρο 38. Από τισ αρχζσ του 16 ου αι και μετά ο ενιαίοσ και πάλι άξονασ τθσ Εγνατίασ οδοφ κα διευκολφνει τθν οκωμανικι κεντρικι διοίκθςθ ςτον ζλεγχο των κατακτθμζνων περιοχϊν και κα ενκαρρφνει το διαβαλκανικό και διεκνζσ εμπόριο. Ωςτόςο, παρά τθν επαναλειτουργία τθσ, θ οκωμανικι Εγνατία παρζμεινε και για τουσ τελευταίουσ πζντε αιϊνεσ τθσ οκωμανοκρατίασ ζνασ περιωερειακόσ δρόμοσ που εξυπθρετοφςε τισ εςωτερικζσ ανάγκεσ τθσ Αυτοκρατορίασ 39. β) Χυντιρθςθ των δικτφων και διαωφλαξθ τθσ ομαλισ λειτουργίασ τουσ Θ οκωμανικι Αυτοκρατορία ζχει χαρακτθριςτεί ωσ κοινωνία τθσ πεηοπορίασ, του ιππικοφ για τισ ςτρατιωτικζσ δυνάμεισ και των υποηυγίων για τισ οικονομικισ ςθμαςίασ μεταωορζσ. Υαρά τθν ανάπτυξθ του εμπορίου και των οικονομικϊν ςυναλλαγϊν τόςο ςε τοπικό όςο και ςε υπερτοπικό επίπεδο, θ οκωμανικι κοινωνία κα παραμζνει, ζωσ και τον 19 ο αι., προςκολλθμζνθ ςτον παραδοςιακό τρόπο διακίνθςθσ εμπορευμάτων και ατόμων, το καραβάνι. Σι περιθγθτζσ που επιςκζωκθκαν τθν οκωμανικι Ελλάδα κατά τον 18 ο και 19 ο αι. παρουςιάηουν με πολλι οξυδζρκεια τθν κακι ποιότθτα του οδικοφ δικτφου τθσ περιοχισ. Ψο 1877 ο Υζτροσ Πωραϊτίνθσ αναωζρει με χαρακτθριςτικι ειρωνεία: «Σι Ψοφρκοι ζλεγαν: προκαλείσ τον Κεό κάνοντασ δρόμουσ. Αν ο Κεόσ ικελε τισ γριγορεσ μεταφορζσ, κα μασ είχε δϊςει δρόμουσ ζτοιμουσ» 40. Για το Σκωμανικό Ξράτοσ ο δρόμοσ δεν κεωροφνταν «πρωταρχικό εργαλείο διακυβζρνθςθσ και διοίκθςθσ», γι αυτό και θ ςωςτι ςυντιρθςθ των οδϊν και θ διαωφλαξθ τθσ ομαλισ λειτουργίασ των οδικϊν ςυγκοινωνιϊν δεν κεωρείται κρατικι υποχρζωςθ. Ζωσ το 1830, οπότε για λόγουσ πολιτικοφσ και ςτρατιωτικοφσ γίνεται θ πρϊτθ προςπάκεια καταςκευισ δρόμων, θ εφρυκμθ λειτουργία των οδικϊν αρτθριϊν ενζπιπτε ςτθ δικαιοδοςία τοπικϊν αξιωματοφχων και των περιωερειϊν διοίκθςισ τουσ. Σι παρόδιεσ κοινότθτεσ ωρόντιηαν για τθν επιςκευι και τθ ςυντιρθςθ των οδϊν και των υπθρεςιϊν τουσ, ενϊ ςε πολλζσ περιπτϊςεισ οι ίδιοι οι ςουλτάνοι μερίμνθςαν πολλαπλϊσ για να βελτιϊςουν τουσ δρόμουσ και τισ ςυνκικεσ 38 Heywood C., The Via Egnatia in the ottoman period: The Menzilhanes of the Şol Kol in the late 17 th /early 18 th century, in Zachariadou E. (ed.), The Via Egnatia under Ottoman Rule ( ), Symposium: Halcyon Days in Crete II, Institute for Mediterranean Studies, Crete University Press, Rethymnon 1996, p Οϊλοσ Γ., Εγνατία Σδόσ, Σλκόσ 2008, ςελ Χυναρζλλθ Π., Δρόμοι και λιμάνια ςτθν Ελλάδα , Υολιτιςτικό Ψεχνολογικό Μδρυμα ΕΨΒΑ 1989, ςελ.52 ταξιδιοφ των διακινουμζνων, καταςκευάηοντασ μεταξφ άλλων γζωυρεσ, καραβάν ςεράγια ςτισ ςθμαντικζσ πόλεισ, λουτρά και κρινεσ για τθν εξυπθρζτθςθ των ταξιδιωτϊν 41. Υολλά τζτοια κτίςματα ιδρφκθκαν με το κακεςτϊσ των βακουωιϊν κατά μικοσ τθσ Εγνατίασ, ιδίωσ ςτθ διάρκεια βαςιλείασ του Πουράτ Β, του Ππαγιαηίτ Β και του Χουλεϊμάν του Πεγαλοπρεποφσ. Θ ςυντιρθςθ των δρόμων βαςιηόταν κυρίωσ ςτον κεςμό τθσ αγγαρείασ, ενϊ θ καταςκευι τουσ γινόταν μζςω εργολαβίασ. Θ δωροδοκία για τθν ανάλθψθ του ζργου και θ επακόλουκθ μείωςθ του κόςτουσ καταςκευισ ηθμείωνε τθν ποιότθτα του οδοςτρϊματοσ, που δεν αργοφςε να καταςτραωεί με τισ πρϊτεσ αντίξοεσ καιρικζσ ςυνκικεσ 42. Θ ευκφνθ ελζγχου και ςυντιρθςθσ των οδικϊν δικτφων κ αποτελζςει ζνα ιςχυρό όπλο ςτα χζρια των παςάδων και μπζθδων για τον ζλεγχο τθσ διακίνθςθσ του εμπορίου, κακϊσ θ ςυντιρθςθ ενόσ οδικοφ άξονα ςιμαινε διοχζτευςθ του εμπορίου προσ ςυγκεκριμζνθ κατεφκυνςθ, άρα και καλφτερο ζλεγχο, με αποτζλεςμα τθν ανάπτυξθ περιωερειακϊν κζντρων όπου ςυγκεντρϊνονται τα εμπορεφματα 43. Τπωσ αναωζρει ο Ανωγιάτθσ Δ. 44, «ςτο διαχρονικό υπόβακρο των επικοινωνιϊν ζρχονται να αγκιςτρωκοφν ανάλογα με τισ εποχζσ, πλικοσ προτιμθτζων ςχζςεων που μεταβάλλουν τισ κατευκφνςεισ τθσ οδικισ επικοινωνίασ, ανάλογα με τθν ανάπτυξθ των πόλεων, των λιμανιϊν, του εμπορίου, αλλά ακόμθ και με τισ πολιτικζσ και διαχειριςτικζσ επιδιϊξεισ των εκάςτοτε διοικθτικϊν αρχϊν». Τςον αωορά ςτο κζμα τθσ διαςωάλιςθσ των μεγάλων διαμετακομιςτικϊν δρόμων από λθςτρικζσ επικζςεισ κι άλλεσ εγκλθματικζσ ενζργειεσ, εκτόσ από τθν καταςκευι παρόδιων ςτακμϊν (χάνια, καραβάν ςεράγια, τεκκζδεσ) θ οκωμανικι διοίκθςθ 41 «Ξοντά με το χωριό Γιάνκο βρίςκεται ζνα πζτρινο γεφφρι με πζντε άνιςα μεταξφ τουσ τόξα. Πια μακροςκελισ τουρκικι επιγραφι αναφζρει ότι κτίςτθκε από κάποιο Βαλι τθσ Φοφμελθσ ςαν ζνδειξθ ευγνωμοςφνθσ, όταν μια από τισ γυναίκεσ του ςϊκθκε ωσ εκ καφματοσ μζςα από τα νερά του Αλιάκμονα. Χιμερα όλοι το ξζρουν ςαν το Γεφφρι του Υαςά. Χε μικρι απόςταςθ από το Γεφφρι βριςκόταν το χάνι των Γρεβενϊν» (ςτο: Pouqueville F., Voyage de la Grece, τόμ. ΛΛΛ, Υαρίςι , ς.97). 42 Υαπαγεωργίου Γ., «Χερςαίεσ επικοινωνίεσ ΡΔ Βαλκανικισ», Διεκνζσ Χυνζδριο Λςτορικισ Γεωγραωίασ: Δρόμοι και κόμβοι τθσ Βαλκανικισ από τθν αρχαιότθτα ςτθν Ενιαία Ευρϊπθ, Ψομζασ Υολεοδομίασ Χωροταξίασ και Υεριωερειακισ Ανάπτυξθσ, Ψμιμα Αρχιτεκτόνων-ΑΥΚ, Κεςςαλονίκθ 1997, ςελ Σ μπζθσ των Χερρϊν κάτω από το ςκεπτικό του ελζγχου και τθσ διοχζτευςθσ του εμπορίου αποωάςιςε τθν καταςκευι γεωυριϊν για να διευκολφνει τθν προςζλευςθ ςτθν πρωτεφουςά του, τθν οποία μετζτρεψε ςε εμπορικό κζντρο διακίνθςθσ και ςυναλλαγισ του βαμβακιοφ και του μαλλιοφ. 44 Ανωγιάτθσ-Υελζ Δ., Δρόμοι και διακίνθςθ ςτον Ελλαδικό χϊρο κατά τον 18ο αιϊνα, Εκδ. Υαπαηιςθ 1993, ςελ.18 κα κεςπίηει το ςϊμα των αρματωλϊν 45 και προβαίνει ςτθν παροχι οικονομικϊν κινιτρων και ελαωρφνςεων ςε παρόδιεσ κοινότθτεσ, ωσ αντιςτάκμιςμα για τθν υποχρζωςθ τθσ ωφλαξθσ ενόσ οριςμζνου τμιματοσ του δρόμου από τισ λθςτρικζσ επιδρομζσ 46. Βζβαια, υπιρχαν περιπτϊςεισ ςτισ οποίεσ λθςτζσ και ωρουροί δροφςαν από κοινοφ. Εικόνα 15 «Ηαπτιζδεσ». Ζνοπλοι Ψοφρκοι χωροωφλακεσ που τουσ «νοίκιαηαν» οι ξζνοι περιθγθτζσ για ςυνοδοφσ (Υθγισ: Ενεπεκίδθσ,1982) 45 Σι αρματολοί ι αρματωλοί ιταν ζνοπλοι Χριςτιανοί τουσ οποίουσ προςεταιρίηονταν οι οκωμανικζσ αρχζσ και τουσ ανζκεταν τθν τιρθςθ τθσ τάξθσ ςε μιασ περιοχι (αρματολίκι). Σ κεςμόσ του αρματολικιοφ εντοπίηεται από τον 16ο αιϊνα.επρόκειτο για περιοχζσ τθσ Βαλκανικισ χερςονιςου,κυρίωσ ορεινζσ, δαςϊδεισ και δυςπρόςιτεσ, οι οποίεσ όμωσ δεν ζκεταν ςε αμωιςβιτθςθ τθν οκωμανικι κυριαρχία και από ωορολογικι άποψθ είχαν δευτερεφουςα ςθμαςία. Σι περιοχζσ αυτζσ διζκεταν ζνοπλα ςϊματα με ζνα καπετάνιο επικεωαλισ με βαςικό κακικον τθν κατοχφρωςθ τθσ αςωάλειασ τθσ περιοχισ τθσ. 46 Ψο ιδιαίτερο οικονομικό κακεςτϊσ που ιςχφει ςτισ κοινότθτεσ αυτζσ ςτάκθκε ςυχνά θ αωορμι για τθν αφξθςθ του πλθκυςμοφ τουσ, με ςυνεπακόλουκθ ανάπτυξθ του πολεοδομικοφ τουσ ιςτοφ, και τθν ςταδιακι ανάδειξι τουσ ςε ςθμαντικά εμπορικά, διοικθτικά και οικονομικά κζντρα τθσ περιωζρειασ. Χαρακτθριςτικό παράδειγμα αςτικοφ κζντρου που προζκυψε από τθν εωαρμογι του ςυςτιματοσ τθσ παροχισ οικονομικϊν κινιτρων είναι τα Γιαννιτςά Υζλλασ. 10

22 ΜΕΡΟ Α ΣΚΩΠΑΡΛΞΣ ΧΕΦΧΑΛΣ ΕΠΥΣΦΛΞΣ ΔΛΞΨΩΣ γ) Ψρόποι διακίνθςθσ Ανκρϊπινο δυναμικό Θ πλειονότθτα των χερςαίων εμπορικϊν δικτφων που διζςχιηαν κατά μικοσ τθ μακεδονικι γθ ζωσ τισ ακτζσ τισ Αδριατικισ, που ζνωναν τα μεγάλα αςτικά και δευτερεφονται περιωερειακά κζντρα μεταξφ τουσ, και τισ πόλεισ του ελλαδικοφ χϊρου με τθν υπόλοιπθ Βαλκανικι ιταν ςτθν πλειονότθτά τουσ ορεινζσ διαδρομζσ και δφςβατα μονοπάτια. Εξαίρεςθ αποτελεί το πεδινό κομμάτι τθσ Εγνατίασ οδοφ, μεταξφ Φοδόπθσ και Ξαβάλασ, αλλά κι εκεί κατά τμιματα κανείσ ζπρεπε να παρακάμψει μικροφσ ορεινοφσ όγκουσ. Θ ωφςθ λοιπόν τθσ διαδρομισ ςε ςυνδυαςμό με τθν ποιότθτα των οδικϊν καταςτρωμάτων, επζτρεπε τθν μετακίνθςθ μ ζνα μόνο μζςον, το υποηφγιο 47. Ξφριο μζςο μεταωοράσ ιταν το μουλάρι ι το γαϊδοφρι. Ψο άλογο αποτελοφςε ςφμβολο κοινωνικισ διάκριςθσ και ιταν για τουσ «εξζχοντεσ». Θ καμιλα αποτελοφςε ακόμθ ζνα υποηφγιο που χρθςιμοποιοφνταν ςτον ελλαδικό χϊρο κατά τον 18 ο αι για τισ ανάγκεσ των μεταωορϊν 48. Χρθςιμοποιείται κυρίωσ ςτο εμπόριο μεγάλων αποςτάςεων, όταν ο όγκοσ των μεταωερομζνων εμπορευμάτων επιτρζπει οικονομικά τθ χρθςιμοποίθςι τθσ ωσ μεταωορικοφ ηϊου, ενϊ κατά τισ περιόδουσ των εκςτρατειϊν τθσ Σκωμανικισ Αυτοκρατορίασ ζνασ μεγάλοσ αρικμόσ από καμιλεσ των περιοχϊν τθσ Κεςςαλονίκθσ, Χερρϊν και των Γιαννιτςϊν προςωζρουν τισ υπθρεςίεσ τουσ ςτθ μεταωορά υλικοφ για τισ ανάγκεσ του πολζμου. Θ αναςωάλεια του ταξιδιοφ, λόγω του άγνωςτου και των κινδφνων που παραμόνευαν κυρίωσ ςε περιοχζσ που ςχθματίηονται ςτενωποί ι θ διάβαςθ παρεμποδίηονται από ωυςικά αίτια, ζκανε ακόμθ πιο επιτακτικι τθν οργανωμζνθ ςε καραβάνι μετακίνθςθ, ιδιαίτερα ςε περιόδουσ που λόγο πολιτικϊν αναταραχϊν τα χερςαία οδικά δίκτυα γίνονταν ακόμθ πιο επιςωαλι. Ψα καραβάνια διαχωρίηονταν ς εκείνα των μεγάλων αποςτάςεων (του «εξωτερικοφ») και ς αυτά των μεςαίων αποςτάςεων. Θ πρακτικι τθσ ομαδικισ μεταωοράσ εκτόσ από προςταςία προςζωερε κι ζνα ταξίδι προγραμματιςμζνο, όπου οι οδθγοί των καραβανιϊν, οι κιρατηιδεσ, γνωρίηοντασ καλά τα οδικά δίκτυα μποροφςαν να τροποποιιςουν τθν διαδρομι αναλόγωσ των 47 Mehlan Α., «Σι εμπορικοί δρόμοι ςτα Βαλκάνια κατά τθν τουρκοκρατία», ςτο: Θ οικονομικι δομι των Βαλκανικϊν χωρϊν, (15οσ 19οσ αιϊνασ), Επιμ. Αςδραχάσ Χπ., Ακινα 1979, ςελ Ανωγιάτθσ-Υελζ Δ., Δρόμοι και διακίνθςθ ςτον Ελλαδικό χϊρο κατά τον 18ο αιϊνα, Εκδ. Υαπαηιςθ 1993, ςελ περιςτάςεων και των καιρικϊν ωαινομζνων με ςκοπό τθν ομαλότερθ και αςωαλζςτερθ διεξαγωγι του αγωγιοφ 49. Σι κιρατηιδεσ και οι αγωγιάτεσ ιταν οργανωμζνοι ςε ιςνάωια 50 και αποτελοφςαν ζναν από τουσ πολλοφσ ςυντεχνιακοφσ κλάδουσ του οκωμανικοφ ςυςτιματοσ διοίκθςθσ 51. Σι επίςθμεσ τιμζσ του αγωγιοφ κακορίηονταν από τθν κεντρικι διοίκθςθ, ωςτόςο, οι τελικζσ τιμζσ αποωαςίηονταν μζςω διαπραγματεφςεων μεταξφ των αγωγιατϊν και των πελατϊν. Χτθν διαμόρωωςι τουσ, ςθμαντικό ρόλο ζπαιηε και θ μορωολογία τθσ επικυμθτισ διαδρομισ, τα μεταωερόμενα εμπορεφματα, θ μετακίνθςθ ανκρϊπων 52. Ψο διαμετακομιςτικό εμπόριο λειτουργοφςε ωσ ο ςυνδετικόσ κρίκοσ μεταξφ των χωρϊν τθσ Πεςογείου και τθσ Ξεντρικισ Ευρϊπθσ, και πιο πζρα τθσ Ανατολίασ. Πε τα καραβάνια μεταωζρονταν όχι μόνο εμπορεφματα, αλλά και ιδζεσ και πολιτιςμικζσ αξίεσ, οι οποίεσ ςυνζβαλαν ςτθν ομαλότερθ ςυμβίωςθ των διαωορετικϊν μεταξφ τουσ πολιτιςμϊν και κρθςκειϊν τθσ αχανοφσ αυτοκρατορίασ, αλλά και ςτθν εκνικι αωφπνιςθ κατά τον 19 ο αι των υπόδουλων εκνϊν τθσ Βαλκανικισ. Χτισ περιοχζσ τθσ Πακεδονίασ το επάγγελμα του κιρατηι επιβίωςε ζωσ τα μζςα περίπου του 20 ου αι, ίςωσ όχι πια ςε υπερτοπικό αλλά περιςςότερο ςε τοπικό επίπεδο, για τθ μεταωορά αγροτικϊν 53 και κτθνοτροωικϊν προϊόντων μεταξφ των οικιςμϊν και πόλεων τθσ Βόρειασ Ελλάδασ. Χτθν περίοδο τθσ μεγάλθσ ακμισ του διαμετακομιςτικοφ εμπορίου, υωάςματα μάλλινα, υωαντά και μεταξωτά, από τθν Θμακία και τθν Υζλλα, λιαςτό κραςί και κρόκοσ από τθν Χιάτιςτα και τθν Ξοηάνθ, αςθμικά από τα Γιάννενα ζωταναν με τα καραβάνια μετά από πορεία εβδομάδων ςτα βόρεια ζωσ τθν Αυςτρία και ανατολικά ωσ τθν Ξωνςταντινοφπολθ και τθ Χμφρνθ, για 49 Υαπαγεωργίου Γ., «Χερςαίεσ επικοινωνίεσ ΡΔ Βαλκανικισ», Διεκνζσ Χυνζδριο Λςτορικισ Γεωγραωίασ: Δρόμοι και κόμβοι τθσ Βαλκανικισ από τθν αρχαιότθτα ςτθν Ενιαία Ευρϊπθ, Ψομζασ Υολεοδομίασ Χωροταξίασ και Υεριωερειακισ Ανάπτυξθσ, Ψμιμα Αρχιτεκτόνων-ΑΥΚ, Κεςςαλονίκθ 1997, ςελ Ψο ιςνάωι αποτελοφςε είδοσ ςυντεχνίεσ για τουσ κλάδουσ που δεν ςχετίηονταν με τθν παραγωγικι διαδικαςία. 51 Ξαρανάτςθσ Ξ., «Υαρόδιοι ςτακμοί και χερςαίεσ επικοινωνίεσ ςτον ορεινό χϊρο. Ψαξιδεφοτνασ το 19ο αιϊνα», ΛΑ Χυμπόςιο Λςτορίασ και Ψζχνθσ: Επικοινωνίεσ και Πεταφορζσ ςτθν Υροβιομθχανικι περίοδο, Ξάςτρο Πονεμβαςιάσ, 23-26/7/1998, ςελ Υαπαγεωργίου Γ., «Χερςαίεσ επικοινωνίεσ ΡΔ Βαλκανικισ», Λςτορικι Γεωγραωία, Δρόμοι και κόμβοι τθσ Βαλκανικισ από τθν αρχαιότθτα ςτθν ενιαία Ευρϊπθ, ΑΥΚ, Ψμιμα Αρχιτεκτόνων, Ψομζασ Υολεοδομίασ, χωροταξίασ και Υεριωερειακισ Ανάπτυξθσ, Κεςςαλονίκθ Υολιτιςτικι Υρωτεφουςα τθσ Ευρϊπθσ 1997, ςελ Πεςω των χερςαίων οδικϊν ορεινϊν δικτφων τα αγροτικά προϊόντα του κάμπου τθσ Θμακίασ και τθσ Υζλλασ μεταωζρονταν προσ τθν Δυτικι Πακεδονία. Εικόνα 16 Απεικόνιςθ καραβανιοφ (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 17 Χφγχρονο καραβάνι (Υθγι: διαδίκτυο) 11

23 ΜΕΡΟ Α ΣΚΩΠΑΡΛΞΣ ΧΕΦΧΑΛΣ ΕΠΥΣΦΛΞΣ ΔΛΞΨΩΣ να ωζρουν αντίςτοιχα από εκεί πορςελάνεσ, γυαλικά, ωωτιςτικά, εκκλθςιαςτικά είδθ και καμπάνεσ κ.α. 54. Εκτόσ, λοιπόν, από αυτοφσ που διζτρεχαν τισ χερςαίεσ οδικζσ αρτθρίεσ λόγω επαγγζλματοσ, ςτουσ οποίουσ εκτόσ από τουσ κιρατηιδεσ και αγωγιάτεσ κα πρζπει να ςυμπεριλθωκοφν οι Ψάταροι - οι ζωιπποι μεταωορείσ του οκωμανικοφ ταχυδρομείου - αλλά και οι πεηοί αγγελιοωόροι 55, υπιρχαν κι αυτοί που βρίςκονταν ςτα δίκτυα ευκαιριακά 56. Χτθν κατθγορία αυτι ανικουν οι παραγωγοί τθ αγροτικισ περιωζρειασ και οι βιοτζχνεσ, που μετακινοφνταν κατά τισ περιόδουσ των εμποροπανθγφρεων, οι περιθγθτζσ, που ςε μια εποχι άκρατου ρομαντιςμοφ όπωσ ιταν ο 18 ο αι, γοθτευμζνοι από τον ανατολίτικο χαρακτιρα των καραβανιϊν χρθςιμοποιοφν τα χερςαία οδικά δίκτυα ωσ αυτοςκοπό για τθν γνωριμία με νζουσ τόπουσ, οι προςκυνθτζσ (χριςτιανοί ι μουςουλμάνοι επίςθσ, οι διάωοροι κρατικοί υπάλλθλοι τθσ αυτοκρατορίασ και οι ευρωπαίοι διπλωματικοί ακόλουκοι και πρζςβεισ, το εποχιακό εργατικό προςωπικό, οι απόδθμοι 57. δ) Αρχιτεκτονικι εξυπθρζτθςθσ των δρόμων Ξατά μικοσ των χερςαίων οδικϊν αρτθριϊν, ςε τακτά διαςτιματα, ςυναντοφςε κανείσ πλικοσ δευτερευόντων κτιςμάτων και εγκαταςτάςεων, που ςτόχο είχαν τθν εφρυκμθ λειτουργία τθσ κίνθςθσ, τθν ςφηευξθ των οδϊν και τθν εξυπθρζτθςθ των ταξιδιωτϊν. Χτισ καταςκευζσ αυτζσ ςυγκαταλζγονται οι γζωυρεσ, τα πθγάδια, οι κρινεσ, οι οίκοι προςευχισ και τα πανδοχεία (καραβάν-ςεράγια ι χάνια). Ψα κτίςματα αυτά, που ανεγείρονταν ςυνικωσ από τοπικοφσ άρχοντεσ, είχαν τον χαρακτιρα ευαγϊν αωιερωμάτων. i)γζωυρεσ Σι γζωυρεσ, ζνα παραγνωριςμζνο αρχιτεκτόνθμα τθσ κοςμικισ οκωμανικισ αρχιτεκτονικισ, αποτελοφν ςθμαντικό ςτοιχείο του οκωμανικοφ οδικοφ δικτφου, ιδιαίτερα ςε μια περιοχι όπωσ θ Πακεδονία, που θ γθ τθσ κατακερματίηεται είτε από τισ κοίτεσ μεγάλων ποταμϊν και των παραποτάμων τουσ, είτε από αγεωφρωτεσ χαράδρεσ. Σι γζωυρεσ μποροφςαν να είναι ξφλινεσ ι λίκινεσ, πλωτζσ ι μόνιμεσ, μζςα ςε οικιςμοφσ ι ςτθν φπαικρο. Ψα μεγζκθ τουσ επίςθσ ποικίλουν από μικρά μονότοξα γεωφρια, όπωσ θ γζωυρα τθσ Ξαραχμζτ ςτθν Βζροια, μζχρι επιβλθτικζσ τρίτοξεσ ι πεντάτοξεσ γζωυρεσ, με χαρακτθριςτικότερο παράδειγμα τθν γζωυρα του Υολφανκου ςτα ςφνορα Φοδόπθσ-άνκθσ. Ωσ μνεία παραδοςιακισ αρχιτεκτονικισ, παρζχουν ςθμαντικά ςτοιχεία για τθν ιςτορικι εξζλιξθ των χερςαίων οδικϊν δικτφων. Θ φπαρξι τουσ προχποκζτει τθν φπαρξθ δρόμων, κι επομζνωσ αποτελοφν τεκμιριο για τθν ανίχνευςθ τθσ πορείασ ενόσ δικτφου, ενϊ αντίκετα θ εγκατάλειψθ των γεωυρϊν υποδθλϊνει, αντίςτοιχα, τθν παρακμι του δικτφου ςυγκοινωνίασ. Σι ιςτορικοί δρόμοι που διζρχονται από τα πζτρινα γεωφρια διακρίνονται ςε δρόμουσ τοπικισ ςθμαςίασ που ςυνζδεαν γειτονικοφσ μεταξφ τουσ οικιςμοφσ ι τουσ οικιςμοφσ με τισ αγροτικζσ εκτάςεισ τισ περιωζρειάσ τουσ, και ςε δρόμουσ υπερτοπικισ ςθμαςίασ, όπωσ θ Εγνατία οδόσ, που εξυπθρετοφςαν τθν ςυγκοινωνία ανάμεςα ςε μεγάλεσ γεωγραωικζσ ενότθτεσ. Σ εντοπιςμόσ των γεωυρϊν ςτθν δεφτερθ περίπτωςθ μπορεί να βοθκιςει ςτον εντοπιςμό ενόσ χαμζνου υπερτοπικοφ οδικοφ άξονα. Χτθν πρϊτθ περίπτωςθ, εκτόσ από τον εντοπιςμό των δευτερευόντων επαρχιακϊν δικτφων, μπορεί να παράςχει ςθμαντικά Εικόνα 18 Γζωυρα Χατηθκάβουρα, Βζροια 19 οσ αι (Υθγι: Αρχείο Ξαλλιγά) 54 Αλεξιάδθσ Γ., Ξάτω από τθ Δάφνθ, Βζροια 1995, ςελ «...Είχα τθν ευκαιρία να παρατθριςω τθν αςυνικιςτθ ταχφτθτα κάποιων πεηοδρόμων ι μεταφορείσ μθνυμάτων ςτθν Ελλάδα. Ζνα διάςθμο απο τθν Βζροια δεν μπορεί να τον ςυναγωνιςτεί κανζνασ. Πετζφερε γράμματα με τα πόδια ςτθ Κεςςαλονίκθ μζςα ςε επτά ϊρεσ, παρζμεινε εκεί μία ϊρα και επζςτρεφε ςτθν Βζροια ςτο τζλοσ τθσ δζκατθσ πζμπτθσ ϊρασ. Αφοφ ζκανε αυτόν τον άκλο πάνω απο μία φορά, ζμεινε γνωςτόσ τθν θμζρα του κανάτου του με το όνομα Άνεμοσ, ζνασ τίτλοσ τόςο τιμθτικόσ για ζνα αγγελιοφόρο όςο το Αφρικανόσ ςτον Χκιπίωνα». (Leake,τομ.ΛΛΛ,ς.295) 56 Ζμποροι, ντόπιοι παραγωγοί, διοικθτικοί υπάλλθλοι, επίςθμοι ωιλοξενοφμενοι, εκκλθςιαςτικοί, μοναχοί και ιερείσ, μουςουλμάνοι μοναχοί, ςτρατιωτικά αποςπάςματα, προςκυνθτζσ, τυχοδιϊκτεσ, περιθγθτζσ. 57 Σι ςπουδαιότεροι εμπορευματικοί τομείσ των αποδιμων υπιρξαν τα γουναρικά τθσ Ξαςτοριάσ, τα νιματα (κόκκινα και λευκά των Αμπελακίων και του Ψυρνάβου), το ακατζργαςτο βαμβάκι των Χερρϊν, τα ωθμιςμζνα χαλιά τθσ Ποςχόπολθσ με τα βυηαντινά διακοςμθτικά μοτίβα, τα δζρματα τθσ Πακεδονίασ και τθσ Ανατολισ, τα υωαντά τθσ Ράουςασ, οι αλατηάδεσ τθσ Ξοηάνθσ, τα κραςιά τθσ Χιάτιςτασ και τθσ Ράουςασ κτλ. Εικόνα 19 Γζωυρα ςτο Ππουγιοφκ Ψςεκμετηζ, Ψουρκία (Υθγι: Cultural Routes-Turkey) 12

24 ΜΕΡΟ Α ΣΚΩΠΑΡΛΞΣ ΧΕΦΧΑΛΣ ΕΠΥΣΦΛΞΣ ΔΛΞΨΩΣ ςτοιχεία και για τθν κοινωνικι, ιςτορικι και οικονομικι κατάςταςθ των πλθκυςμϊν τθσ περιοχισ 58. Θ φπαρξθ και ςυντιρθςθ μίασ γζωυρασ προχποκζτει κοινωνίεσ με οικονομικι ευμάρεια που μποροφςαν να ςτθρίξουν τθν χρθματοδότθςθ τθσ καταςκευισ τθσ. Ζτςι, ςε περιοχζσ που ςτα τοπικά δίκτυα ςυναντάται πλθκϊρα γεωυριϊν, και κυρίωσ λίκινθσ καταςκευισ, μπορεί εφκολα να ςυμπεράνει κανείσ τθν φπαρξθ κοινωνιϊν με ζντονθ επαγγελματικι και εμπορικι δραςτθριότθτα, και οικονομικι ευμάρεια. Εντυπωςιακζσ γζωυρεσ αναωζρονται από τουσ περιθγθτζσ που περιδιάβαιναν τθν ελλθνικι φπαικρο ςτουσ δφο τελευταίουσ αιϊνεσ τθσ οκωμανικισ κυριαρχίασ, ςτον Αξιό (Βαρδάρθ) τον Χτρυμόνα, τον Ρζςτο, τθν περιοχι μεταξφ Ξεςςάνθσ και Παλγάρων, τον κόλπο του Ακφρα (Büyükçekmece) και τον κόλπο του Φθγίου (Küçükçekmece) 59. Από τον Χχινά πλθροωοροφμαςτε ότι μικρά πζτρινα γεωφρια υπιρχαν ςτα τζλθ του 19ου αιϊνα ςτον Οουδία (γζωυρα Ξολουδζι), μεταξφ Βζροιασ και Ράουςασ ςτο ρζμα του Ξότιχα, ςτο Δίον Υιερίασ (γζωυρα Υαπάη-Ξιοπρουςοφ ςτο Χλεοπόταμο) ςτθν Υζτρα Υιερίασ (ςτο ποτάμι Παυρονζρι) και ςτθν Αραπίτςα Ράουςασ, τα οποία δεν υπάρχουν πια. Από τα μεγαλφτερα γεωφρια ιταν το μονότοξο του Σςτρόβου (Άρνιςςασ) που δεν ςϊηεται ςιμερα 60. κρινεσ εντοπίηονται κατά μικοσ των χερςαίων οδικϊν δικτφων Χτισ περιπτωςεισ αυτζσ, μποροφςαν να ςυνδυαςτοφν με κιόςκα ι να λειτουργιςουν ωσ χϊροι υπαίκριασ καταςκινωςθσ 61. Τπωσ προαναωζρκθκε, οι κρινεσ ςυνικωσ αποτελοφςαν μζροσ βακουωικοφ αωιερϊματοσ. Από πθγζσ γνωρίηουμε ότι κατά τον 16 ο αι θ Ωψθλι Υφλθ ευνοοφςε τθν καταςκευι δθμοςίων κρθνϊν ζναντι ιδιωτικϊν. Θ πολιτικι αυτι κατζςτθςε τθν δθμόςια βρφςθ κομβικό ςθμείο των μικροκοινωνιϊν των πόλεων 62. Χτθν περίπτωςθ αυτι μια εγχάρακτθ επιγραωι πλθροωοροφςε για το όνομα του δωρθτι και τθν θμερομθνία ανζγερςθσ τθσ κρινθσ. Ωσ αρχιτεκτονιματα, οι κρινεσ μποροφςαν να είναι απλισ μορωισ με κακαρά χρθςτικό χαρακτιρα, περίοπτεσ ι εντοιχιςμζνεσ, ι εντυπωςιακά ςφνολα ϊςτε ν αποτελοφν ζμμεςθ διλωςθ οικονομικισ ευμάρειασ και πολιτικοφ κφρουσ, όπωσ το γνωςτό Χυντριβάνι τθσ Κεςςαλονίκθσ ι τα διαςωκζντα ςεμπίλ ςτισ πόλεισ τθσ Ξριτθσ. ii) Ξρινεσ Άμεςα ςυνδεδεμζνεσ με το νερό και τθν ςυμβολικι λειτουργία του για τον ιςλαμικό κόςμο, ςτισ αςτικζσ περιοχζσ οι κρινεσ εντοπίηονται ςε όλουσ τουσ κρθςκευτικοφσ χϊρουσ, για τθν απαραίτθτθ νίψθ των πιςτϊν πριν τθν είςοδό τουσ ςτο τζμενοσ, υπό τθν μορωι ωιάλθσ ι πολφκρουνου με περιμετρικό πεηοφλι. Σ ρόλοσ όμωσ των κρθνϊν ςτθν οκωμανικι πόλθ δεν εξυπθρετοφςε μόνο τθν κρθςκευτικι τελετουργία, αποτελοφςε κι ζνα απαραίτθτο και λειτουργικό ςτοιχείο για τθν κάλυψθ των αναγκϊν τροωοδοςίασ για τρεχοφμενο και πόςιμο νερό, ςε μια περίοδο που το ςφςτθμα φδρευςθσ δεν ιταν ακόμθ ανεπτυγμζνο, αλλά και τόπο ςυνάντθςθσ και προςανατολιςμοφ των περαςτικϊν. Για τον λόγο αυτό κρινεσ ςυναντϊνται ςτουσ μαχαλάδεσ, κοντά ςε ποτάμια, ςε πλατείεσ, ςε περιοχζσ με ζντονθ εμπορικι κίνθςθ. Εκτόσ τθσ οικιςτικισ ηϊνθσ, 58 Ψςότςοσ Γ.Υ., «Ψα πζτρινα γεωφρια ωσ τεκμιρια για τον κακοριςμό τθσ πορείασ των ιςτορικϊν δρόμων», Ανάτυπο από τα Υρακτικά τθσ Α Επιςτθμονικισ Χυνάντθςθσ ΞΕ.ΠΕ.ΥΕ.Γ. «Υερί Υετρογζφυρων...», Ξαλλικζα 23 Ροεμβρίου 2002, Ακινα 2003, ςελ Θ ξφλινθ γζωυρα του Βαρδάρθ ζκανε ιδιαίτερθ εντφπωςθ ςτουσ περιθγθτζσ του 19 ου αι, εκατζρωκεν τθσ οποίασ υπιρχαν χάνια. Σ Ψςελεμπί εξεπλάγθν ευχάριςτα όταν αντίκρυςε τθν νεοανεγερκείςα ξφλινθ γζωυρα του βεηίρθ Ahmed Paşa επί του Ρζςτου. Ψον 19 ο αι ο Χχινάσ αναωζρει και τθν «λίαν ςτερεά» γζωυρα του Χτρυμόνα. 60 Ψςότςοσ Γ.Υ., Πακεδονικά Γεφφρια, University Studio Press, Κεςςαλονίκθ 1997, ςελ.215 κ.εξ. 61 Υολλζσ ωορζσ οι ταξιδιϊτεσ ςταματοφςαν για ολιγόωρθ ξεκοφραςθ ι για διανυκτζρευςθ ςτθν φπαικρο, είτε για λόγουσ οικονομίασ, είτε λόγω κοφραςθσ των ιδίων και των υποηυγίων είτε γιατί δεν ζβριςκαν κατάλυμμα ςε κάποιο από τα κοντινά χάνια. Χυνικωσ ο τόποσ τθσ υπαίρκιασ καταςκινωςθσ επιλζγεται εκ των προτζρων από τουσ επικεωαλείσ των καραβανιϊν. Σριςμζνεσ ωορζσ οι επίςθμεσ διοικθτικζσ αρχζσ του τόπου ωροντίηουν για τον εξωραϊςμό και εξοπλιςμό των τόπων ςτάκμευςθσ με υπαίκρια ςτζγαςτρα (κιόςκια) για τθν καταςκινωςθ των διακινουμζνων. Χτον δρόμο Λωαννίνων-Ξαλαρρυτϊν, κοντά ςτουσ Ξαλαρρφτεσ, υπιρχε μια βρφςθ χτιςμζνθ μεϋςα ς * ζνα πζτρινο υπόςτεγο, το οποίο προςζωερε ςτουσ ταξιδιϊτεσ ςίγουρο καταωφγιο ενάντια ςτισ δυςμενείσ καιρικζσ ςυνκικεσ. Σ Λςμαιλ μπζθσ των Χερρϊν προκειμζνου να αυξιςει τισ εμπορικζσ δραςτθριότθτεσ ςτθ Πακεδονία, καταςκεφαςε ςτο δρόμο Κεςςαλονίκθσ-Υζλασ υπόςτεγα για τθν υπαίκρια ςτάκμευςθ των διακινουμζνων. Ωςτόςο τισ περιςςότερεσ ωορζσ τα κιόςκα λείπουν και ο ταξιδιϊτθσ κα ςτακμεφςει κοντά ςε μία βρφςθ, ξωκλιςι, τουρμπζ, ςτισ όχκεσ ενόσ ποταμοφ. Ψα δζματα και οι αποςκευζσ ςχθμάτιηαν ζναν υποτυπϊδθ τοίχο προςταςίασ γφρω από τουσ καταλφοντεσ. (Ανωγιάτθσ-Υελζ, Δρόμοι και διακίνθςθ, ςελ ). 62 Ππαλτά Ε., «Φιλάνκρωπθ προςωορά. Σι κρινεσ ςτθν οκωμανικι αρχιτεκτονικι παράδοςθ», Αωιζρωμα: Ξρινεσ, τα ναψδρια του νεροφ, Ζνκετο «Επτά Θμζρεσ», Ξυριακι 11/4/2002, ςελ. 12. Εικόνα 90 Ψο Χιντριβάνι, Κεςςαλονίκθ (Υθγι: Ξ.Λ.Κ) Εικόνα 21 Ξρινθ ςτθν Βζροια ςτισ αρχζσ του 20 ου αι. (Υθγι: Αρχείο Ξαλλιγά) 13

25 ΜΕΡΟ Α ΣΚΩΠΑΡΛΞΣ ΧΕΦΧΑΛΣ ΕΠΥΣΦΛΞΣ ΔΛΞΨΩΣ ε) Υαρόδιοι ςτακμοί Θ ωφςθ τθσ διακίνθςθσ του εμπορίου με τα καραβάνια, πολυιμερεσ διαδρομζσ ςε δφςβατα ορεινά δίκτυα, που επζβαλε τισ ςυνεχείσ ςτάςεισ για ανάπαυςθ και διανυκτζρευςθ, θ επικινδυνότθτα των δικτφων λόγω ωυςικϊν αιτίων ι του ανκρϊπινου παράγοντα (λθςτρικζσ επικζςεισ, καραντίνεσ λόγω επιδθμιϊν) 63, γζννθςε τθν ανάγκθ για τθν δθμιουργία ενόσ δικτφου παρόδιων ςτακμϊν κατά μικοσ τόςο των κεντρικϊν οδικϊν αρτθριϊν, όςο και των παρακλαδιϊν τουσ, για τθν εξυπθρζτθςθ των διερχομζνων 64. Τπωσ αναωζρει ο Braudel F., «...κάκε μεταφορά ςτθρίηεται ςτα καταλφματα των πανδοχείων..» 65. Σι παρόδιοι ςτακμοί αποτελοφςαν αναπόςπαςτο μζροσ των χερςαίων οδϊν, αλλά όχι αποκλειςτικό, αωοφ εντοπίηονται και ςτισ πόλεισ, δθλαδι ςτθν απαρχι και ςτθν απόλθξθ των εμπορικϊν οδϊν 66. Θ ιδζα του παρόδιου ςτακμοφ και τθσ παροχισ διαμονισ και ςίτιςθσ ςυναντάται ιδθ από τθ ρωμαϊκι περίοδο. Σι ρωμαϊκζσ mansions veredariorum, κατά μικοσ τθσ Εγνατίασ Σδοφ αποτελοφςαν παρόδιουσ ςτακμοφσ οργανωμζνουσ ωσ οχυρά ςτρατόπεδα, ενϊ τα μικρότερα mutation, ζδιναν τθν δυνατότθτα ανάπαυςθσ και αλλαγισ ίππων υπθρεςία που κατά τθν οκωμανικι εποχι προςωζρεται ςτουσ ταχυδρομικοφσ ςτακμοφσ (menzilhane) 67. Ψα χάνια και τα καραβάν-ςεράγια κατά μικοσ των οδικϊν αρτθριϊν, όπωσ και τα αντίςτοιχα κτιρια εντόσ των πόλεων, αποτελοφςαν ζνα ενιαίο δίκτυο άμεςα ςυνυωαςμζνο με τθν εμπορικι και οικονομικι δραςτθριότθτα που διαδραματιηόταν ςτα αςτικά κζντρα. Ωσ χϊροι ωιλοξενίασ ταξιδιωτϊν, αποκικευςθσ εμπορευμάτων κι αργότερα και βιοτεχνικϊν δραςτθριοτιτων, ςυνζβαλαν ςτθν ομαλι και αςωαλι διεξαγωγι του εμπορίου, ςτθν αφξθςθ τθσ ανκρϊπινθσ κινθτικότθτασ και μζςω των προςωερόμενων υπθρεςιϊν, ςτθν ανάδειξθ του γοιτρου μίασ πόλθσ. Θ καταςκευι των αςτικϊν χανιϊν δίπλα ςε καταςτιματα επιβαλλόταν από τισ εμπορικζσ δραςτθριότθτεσ μζςα ςτισ πόλεισ κακϊσ κι από το περιαςτικό εμπόριο 68. i) Ξαραβάν-ςεράγια 69 Ψο καραβάν-ςεράι αποτελεί ζνα ωρουριακοφ τφπου κτιριο, με πφργουσ ςυνικωσ ςτα γωνιακά του διαμερίςματα, που εξυπθρετοφςε τισ ανάγκεσ διαμονισ και προωφλαξθσ των καραβανιϊν ςτισ μεγάλεσ πορείεσ τουσ ςτα οδικά δίκτυα τθσ Ανατολίασ. Σ κτθριακόσ αυτόσ τφποσ, αρχίηει ν αναπτφςςεται ςτον χϊρο τθσ Aνατολίασ κατά τον 13 ο αι., τθν εποχι ακμισ του Χελτηουκικοφ κράτουσ, και αργότερα κα διαδοκεί και ςτθν βαλκανικι χερςόνθςο. Ψα ςελτηουκικά καραβάν ςεράγια ιταν κτιρια ςυμπαγι και ορκογϊνια, λικόκτιςτα, με ενίοτε μνθμειακι όψθ. Χτο εςωτερικό, μια αυλι, μερικζσ ωορζσ ςκεπαςμζνθ υπό τθ μορωι υπόςτυλθσ αίκουςασ, περιβάλλεται από ςτοά όπου παρατάςςονται ςτάβλοι και δωμάτια 70. Χτο μζςον τθσ πολλζσ υπιρχε μικρό διϊροωο οικοδόμθμα με κρινθ ςτο ιςόγειο και χϊρο προςευχισ ςτον όροωο. Θ είςοδοσ γινόταν για λόγουσ αςωαλείασ από ζνα ςθμείο που ενίοτε διαμορωϊνονταν ωσ μνθμειακι πφλθ 71. Χε πολλζσ περιπτϊςεισ ςτο πίςω μζροσ τθσ αυλισ αναπτφςςεται μία μεγάλθ υπόςτυλθ αίκουςα, που λειτουργοφςε ωσ τόποσ χειμερινισ διαμονισ. Άλλεσ πάλι ωορζσ υπάρχει μόνο αυτι θ αίκουςα και απουςιάηει θ περίςτυλθ αυλι 72. Ψθν ίδια διάταξθ, ςε απλοφςτερθ όμωσ μορωι, ακολοφκθςαν αργότερα και τα οκωμανικά καραβάν ςεράγια. Ωςτόςο, οωείλουμε να ποφμε ότι ςτον χϊρο τθσ Βαλκανικισ ελάχιςτα είναι τα παραδείγματα καραβάν ςεραγιϊν εκτόσ των πόλεων, ενϊ ςτον βορειοελλαδικό τουλάχιςτον χϊρο αυτό το είδοσ κτθρίου απουςιάηει παντελϊσ. Ψα οκωμανικά καραβάν ςεράγια αποτελοφςαν ςυνικωσ αωιερϊματα κάποιου αξιωματοφχου, που τα «προίκιηε» με κτιματα και καταςτιματα για τθν κάλυψθ των εξόδων ςυντιρθςθσ και ωιλοξενίασ. Ψα οχυρά αυτά κτιρια εντοπίηονται ςε επίκαιρα ςθμεία, ς επικίνδυνα περάςματα, ςε ςταυροδρόμια, ςτισ μεγάλεσ πόλεισ ακόμθ και δίπλα ςε γζωυρεσ 73. Εικόνα 22 Ξαραβάν Χεράι ςτο Ψοκάτ, Ψουρκία (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 23 Εςωτερικό του καραβάν ςεραγιοφ του Χουςρζβ Υαςά ςτο Ρτιγιάρμπακιρ, Ψουρκία (Υθγι: διαδίκτυο) 63 Ξαρανάτςθσ Ξ., «Υαρόδιοι ςτακμοί και χερςαίεσ επικοινωνίεσ ςτον ορεινό χϊρο. Ψαξιδεφοντασ το 19ο αιϊνα», ΛΑ Χυμπόςιο Λςτορίασ και Ψζχνθσ: Επικοινωνίεσ και Πεταφορζσ ςτθν Υροβιομθχανικι περίοδο, Ξάςτρο Πονεμβαςιάσ, 23-26/7/1998, ςελ Ξαρανάτςθσ Ξ., ό.π Braudel F., Civilisation Matérielle et Capitalisme, Υαρίςι 1967, ς Ξαρανάτςθσ Ξ., ό.π Ανδροφδθσ Υ., Χάνια και Ξαραβάν-Χεράγια ςτον Ελλαδικό χϊρο και ςτα Βαλκάνια, Σ.Υ.Ε.Υ. ΑΕ., Κεςςαλονίκθ 2004, ςελ Cezar M., Typical Commercial Buildings of the Ottoman Classical Period and the Ottoman Construction System, Türkiye İş Bankası Cultural Publications 1983, ςελ Yavuz A.T., The concepts that shape Anatolian seljuq caravanserais (Ψεκμιριο JSTOR.org) 70 Ανδροφδθσ Υ., Χάνια και Ξαραβάν-Χεράγια ςτον Ελλαδικό χϊρο και ςτα Βαλκάνια, Σ.Υ.Ε.Υ. ΑΕ., Κεςςαλονίκθ 2004, ςελ Faroqhi S., Ξουλτοφρα και κακθμερινι ηωι ςτθν Σκωμανικι Αυτκρατορία, Εξάντασ Ανδροφδθσ, ό.π., ςελ Ανδροφδθσ, ό.π., ςελ.49. Εικόνα 24 Ξάτοψθ καραβάν ςεραγιοφ με χειμερινό χϊρο (Υθγι: Γαβρά Ε., 1986) 14

26 ΜΕΡΟ Α ΣΚΩΠΑΡΛΞΣ ΧΕΦΧΑΛΣ ΕΠΥΣΦΛΞΣ ΔΛΞΨΩΣ ii) Χάνια Ψουσ ίδιουσ ςκοποφσ με τα καραβάν-ςεράγια εξυπθρετοφςαν και τα χάνια, τα οποία, όμωσ, αποτελοφςαν ζναν απλοφςτερο και λαϊκότερο χϊρο διαμονισ. «Ψα χάνια, προϊόν τθσ κίνθςθσ, υπάκουαν ςτθν εξυπθρζτθςθ των μεταφορϊν και τθσ επικοινωνίασ με αποτζλεςμα οι λειτουργίεσ τουσ να είναι ςυνυφαςμζνεσ με τθν ευρεία ζννοια του όρου τθσ κίνθςθσ. Ζτςι, πζρα από τον αυτονόθτο ρόλο που είχαν ωσ ςτακμοί, λειτουργοφςαν και ωσ χϊροι ςυναλλαγϊν, ωσ ςθμεία ανταπόκριςθσ και φφλαξθσ εμπορευμάτων, ωσ γραφεία κίνθςθσ και μετζπειτα εφρεςθσ εργαςίασ, ωσ ειδθςεογραφικά πρακτορεία κ.α» 74. Ψα χάνια ςυναντϊνται κατά μικοσ των τοπικϊν δικτφων και ςτα κζντρα τθσ επαρχίασ και εντοπίηονται ςε τοποκεςίεσ που ωζρουν κοινά χαρακτθριςτικά, όπωσ φπαρξθ νεροφ και δζντρων, ςε ςταυροδρόμια και διακλαδϊςεισ οδϊν και ςε άλλα περάςματα. Θ ςυχνότθτα εμωάνιςισ τουσ είχε ςχζςθ ευκζωσ ανάλογθ με τθ ςθμαςία των οδϊν, επιτρζποντασ τθ διάκριςθ αυτϊν ςε κφριεσ και ςε δευτερεφουςεσ και τοπικισ ςθμαςίασ οδοφσ 75. Ωσ προσ τθν τυπολογία τουσ κατατάςςονται ςε δφο κατθγορίεσ, ςτα λαϊκά και ςτα αγροτικά χάνια. Ψα λαϊκά χάνια είναι κατά κανόνα ιςόγεια, με εςωτερικι αυλι και ςτάβλο. Χτο μπροςτινό μζροσ τθσ αυλισ υπιρχε κοινι αίκουςαξενϊνασ, κουηίνα και ο χϊροσ διαμονισ του ιδιοκτιτθ του χανιοφ 76. Σ Pierre Lescalopier ταξιδεφοντασ ςτα Βαλκάνια με προοριςμό τθν Ξωνςταντινοφπολθ το 1574 διαμζνει ςε χάνια τα οποία περιγράωει ωσ μεγάλεσ αποκικεσ που ωωτίηονται από ωωτιςτικζσ ςχιςμζσ, όπου πλοφςιοι και ωτωχοί κοιμοφνται μαηί ςτα πατϊματα ι ςε υπερυψωμζνα πατάρια περιμετρικά του χϊρου όπου δζνονται τα υποηφγια. Ψθν ίδια άποψθ ζχει το 1693 ζνασ Ραπολιτάνοσ ταξιδιϊτθσ 77.Ψα αγροτικά χάνια διακρίνονται ςε αυτά που είχαν αυλι και ςτα χάνια που είχαν κάτοψθ απλοφ κλειςτοφ χϊρου προοριςμζνου για κοινι εξυπθρζτθςθ ταξιδιωτϊν και υποηυγίων 78. Χτθν πρϊιμθ οκωμανικι περίοδο ςυναντάται ακόμθ ζνασ μορωι παρόδιου χανιοφ, που χαρακτθρίηεται από μακρόςτενα κτιρια με ζναν χϊρο μπροςτά για τουσ ταξιδιϊτεσ και ζναν ςτο βάκοσ για τα ηϊα και τισ άμαξεσ. Χ αυτόν τον τφπο πρζπει ν ανικει θ «Χάνα» του Γαηι Εβρενόσ ςτθν Ψραϊανοφπολθ. iii) Tαχυδρομικοί ςτακμοί (menzilhane) Ψο επίςθμο ταχυδρομείο ςτθν υπθρεςία τθσ κεντρικισ διοίκθςθσ (Ulak), ςυμπεριελάμβανε ζνα ςφςτθμα ταχυδρομικϊν ςτακμϊν (menzilhane). Για τθν διακίνθςθ τθσ αλλθλογραωία υπιρχαν εντεταλμζνοι κρατικοί υπάλλθλοι που απάρτιηαν δφο ςϊματα, τουσ ζωιππουσ ταχυδρόμουσ Ψάταροι και τουσ πεηοφσ αγγελιοωόρουσ. Ψο δίκτυο των ταχυδρομικϊν ςτακμϊν ταυτιηόταν ςτο μεγαλφτερο μζροσ του με τουσ βαςικοφσ οδικοφσ άξονεσ ςυγκοινωνίασ. Ωςτόςο, ανάλογα με το επείγον τθσ καταςτάςεωσ, μποροφςε να τροποποιθκεί ακολουκϊντασ δευτερεφοντεσ επαρχιακοφσ δρόμουσ 79. Σι αποςτάςεισ μεταξφ των ςτακμϊν δεν ιταν ςτακερζσ, αλλά κυμαίνονταν ανάλογα με τθ μορωολογία και το δφςβατο του οδικοφ άξονα. Ωπολογίηεται ότι θ μζςθ διάρκεια του ταξιδιοφ από το Δυρράχιο ζωσ τθν Ξωνςταντινοφπολθ ιταν τρεισ εβδομάδεσ. Σ κφριοσ ρόλοσ των ταχυδρομικϊν ςτακμϊν ιταν θ εξυπθρζτθςθ των κρατικϊν υποκζςεων, παράλλθλα, όμωσ, χρθςίμευςαν κι ωσ τόποι ανεωοδιαςμοφ και αλλάγισ ταξιδιωτικϊν αλόγων 80. Χτα τζλθ του 17 ου αι το Sol Kol 81 του οκωμανικοφ ταχυδρομικοφ ςυςτιματοσ ςτθν επαρχία τθσ Φοφμελθσ αποτελοφνταν από ζναν κφριο δρόμο (ulu yol) - που εν μζρει ταυτίηεται με τθν προοκωμανικι Εγνατία - και μια ςειρά παρακλαδιϊν μικρότερθσ ι μεγαλφτερθσ ςπουδαιότθτασ. Απαρικμϊντασ τουσ ςτακμοφσ που καταγράωονται ςτο άρκρο του Heywood C. 82 για των ταχυδρομικϊν ςτακμϊν κατά μικοσ τθσ Εγνατίασ οδοφ, γίνεται ωανερό ότι, τουλάχιςτον ςτθν Κράκθ κςι ςτθν Ανατολικι και Ξεντρικι Πακεδονία, οι πλειονότθτά τουσ ταυτίηεται με τα μεγάλα παρόδια αςτικά εμπορικά κζντρα. Ψο γεγονόσ αυτό επιβεβαιϊνει τθν αδιάρρθκτθ ςχζςθ μεταξφ των οδικϊν αξόνων και των αςτικϊν εμπορικϊν κζντρων αλλά και τθν εμπορικι και οικονομικι ςθμαςία ενόσ οικιςμοφ γφρω από ζναν ςυγκοινωνιακό κόμβο. Εικόνα 25 Αναπαράςταςθ εςωτερικοφ παρόδιου ςτακμοφ (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 26 L. Mayer, Ξαραβάν ςεράι ςτο Ππουργκάη (Υθγι:, R. Ainslie, 'Views in the Ottoman Empires...', Londra 1803) 74 Ξαρανάτςθσ Ξ., «Υαρόδιοι ςτακμοί και χερςαίεσ επικοινωνίεσ ςτον ορεινό χϊρο. Ψαξιδεφοντασ το 19 ο αιϊνα», ΛΑ Χυμπόςιο Λςτορίασ και Ψζχνθσ: Επικοινωνίεσ και Πεταφορζσ ςτθν Υροβιομθχανικι περίοδο, Ξάςτρο Πονεμβαςιάσ, 23-26/7/1998, ςελ Ξαρανάτςθσ Ξ., ό.π., ςελ Ανδροφδθσ, Χάνια και Ξαραβάν-Χεράγια ςτον Ελλαδικό χϊρο και ςτα Βαλκάνια, Σ.Υ.Ε.Υ. ΑΕ., Κεςςαλονίκθ 2004, ςελ Ανωγιάτθσ-Υελζ Δ., Δρόμοι και διακίνθςθ ςτον Ελλαδικό χϊρο κατά τον 18ο αιϊνα, Εκδ. Υαπαηιςθ 1993, ςελ Ανδροφδθσ, ό.π., ςελ Heywood C., The Via Egnatia in the ottoman period: The Menzilhanes of the Şol Kol in the late 17 th /early 18 th century, in Zachariadou E. (ed.), The Via Egnatia under Ottoman Rule ( ), Symposium: Halcyon Days in Crete II, Institute for Mediterranean Studies, Crete University Press, Rethymnon 1996, p Οϊλοσ Γ., Εγνατία Σδόσ, Σλκόσ 2008, ςελ & Αγωγιάτθσ-Υελζ, ό.π., ςελ 185 & Βλ. παραπ Heywood C., The Via Egnatia in the ottoman period: The menzilhanes of the Sol Kol in the late 17 th / early 18 th century, Symposium: The Via Egnatia Under Ottoman Rule , Halcyon Days in Crete II, Rethymnon 9-11 Jan.1994, ςελ Εικόνα 27 Οαϊκό χάνι ςτθν Υραβίςτα (περιοχι Ξαβάλασ (Υθγι:Χειλαδάκθσ, 1991) 15

27 ΜΕΡΟ Α ΣΚΩΠΑΡΛΞΣ ΧΕΦΧΑΛΣ ΕΠΥΣΦΛΞΣ ΔΛΞΨΩΣ Ψθν ευκφνθ τθσ λειτουργίασ και ςυντιρθςθσ των ςτακμϊν κατά μικοσ του Sol Kol επωμίηονταν οι καηάδεσ από τουσ οποίουσ διζρχονταν οι οδοί. Σι πρόςοδοι για τθν κάλυψθ των αναγκϊν ςυντιρθςθσ προζρχονταν από το κρατικό κθςαυροωυλάκειο και τθν δορολογία των οικιςμϊν. Οόγω αυκαιρεςιϊν ςτθν χριςθ του δικτφου ςτα τζλθ του 17 ου αι οι κρατικοί ςτακμοί καταργικθκαν και τθν διαχείρθςθ ανζλαβαν ιδιϊτεσ ζναντι αμοιβισ. ε) Αςτικά εμπορικά κζντρα i) Ψόποι και χϊροι εξυπθρζτθςθσ εμπορίου. Ξαραβάν-Χεράι Ψο αςτικό καραβάν-ςεράι μορωολογικά κλυδωνίηεται ανάμεςα ςτο καραβάν-ςεράι τθσ ςελτηουκικισ εποχισ και ςτο οκωμανικό αςτικό χάνι. Αποτελεί ουςιαςτικά ζναν τφπο κτθρίου που επικράτθςε κατά τθν οκωμανικι περίοδο, κι ο οποίοσ χαρακτθρίηεται από μία μίξθ ςτοιχείων των δφο προαναωερκζντων αρχιτεκτονικϊν τφπων, ςυνδυάηοντασ τθ γενικι δομι και πολυτζλεια των ςελτηουκικϊν καραβάν ςεραγιϊν με ςτοιχεία από τα νεότερα αςτικά χάνια, ωσ προσ τθν διάρκρωςθ των όψεων και των εςωτερικϊν χϊρων. Χτα νζα ςτοιχεία ςυγκαταλζγεται το «άνοιγμα» του κτθρίου προσ τον κεντρικό δρόμο, με τθν παρουςία παρακφρων και ςτουσ ορόωουσ, κακϊσ θ διάκεςθ των χϊρων του ιςογείου ςε εμπορικζσ και βιοτεχνικζσ δραςτθριότθτεσ. Εςωτερικά, διαμορωϊνονταν με ςτοζσ και δωμάτια ςε κακ φψοσ παράταξθ, γφρω από μία κεντρικι ανοιχτι αυλι, ενϊ ςε πολλά λειτουργοφςε και πεταλωτιριο 83. Ψα αςτικά καραβάν ςεράγια, που αποτελοφςαν βακουωικά ιδρφματα, εντοπίηονται ςτθν καρδιά ακμαηόντων αςτικϊν κζντρων 84 και ςτθν αρχι ι ςτο πζρασ ςθμαντικϊν εμπορικϊν αρτθριϊν. Αν και οι υπθρεςίεσ που προςζωεραν ιταν ποιοτικότερεσ ςε ςχζςθ με αυτζσ των χανιϊν, θ παρουςία τουσ κα υποχωριςει ςφντομα ζναντι των αςτικϊν χανιϊν. Χάνι Ψο αςτικό χάνι αποτελεί ζναν αρχιτεκτονικό τφπο που γνϊριςε μεγάλθ διάδοςθ και ςυναντάται κατά κόρον ςτισ οκωμανικζσ πόλεισ του ελλαδικοφ χϊρου, λόγω των πολλαπλϊν χριςεων και υπθρεςιϊν 83 Ανδροφδθσ, Χάνια και Ξαραβάν ςεράγια. 84 Υροφςα, Ξωνςταντινοφπολθ, Χμφρνθ, Αδριανοφπολθ, Κεςςαλονίκθ, Ξαβάλα, Φιλιπποφπολθ, Ψάταρ-Υάηαρτηικ, Ρισ, Βελιγράδι κτλ που προςζωερε. Σ κφριοσ λόγοσ φπαρξισ του ιταν θ παροχι ςτζγθσ και υποτυπϊδουσ ςίτιςθσ ςτουσ διερχόμενουσ εμπόρουσ και ταξιδιϊτεσ τθσ πόλθσ. Ψα αςτικά χάνια είναι ςυνικωσ κτιρια λικόκτιςτα, ςτθν πλειοψθωία τουσ διϊροωα, με εςωτερικι αυλι. Χτον χϊρο του ιςογείου περιμετρικά τθσ αυλισ αναπτφςςονται οι χϊροι ςταβλιςμοφ και αποκικευςθσ, ενϊ ςτον όροωο, πίςω από το ανοιχτό προσ τθν αυλι χαγιάτι ι περίςτωο βρίςκονται τα δωμάτια. Από τον 17 ο οι χϊροι του ιςογείου αρχίηουν να διατίκενται για επαγγελματικζσ δραςτθριότθτεσ και τθν εγκάταςταςθ ςυντεχνιϊν, οι οποίεσ ονοματίηουν ςυχνά, ανάλογα με τθν ωφςθ τθσ δραςτθριότθτάσ τουσ, το ίδιο το κτιριο 85. Χτισ μεγάλεσ πόλεισ τα χάνια μετατράπθκαν ςε μεγάλα κζντρα αγοραπωλθςίασ, και επικερδείσ επιχειριςεισ για τουσ ιδιοκτιτεσ τουσ 86, αποτελϊντασ ουςιαςτικά, επζκταςθ τθσ αγοράσ και των δραςτθριοτιτων τθσ 87. Ψον 18 ο αι ςχεδόν όλεσ οι πόλεισ διακζτουν χάνια. Θ όχλθςθ που προκαλλοφςε θ ςυνεχισ ροι των ταξιδιωτϊν και τον εμπορευομζνων γφρω από τα χάνια, επζβαλε τθν ανζγερςι τουσ ςτον χϊρο τθσ αγοράσ ι και ςτισ παρυωζσ τθσ, ςε περιοχζσ δθλαδι χαμθλισ κατοίκθςθσ, ϊςτε να μθν διαταράςςεται θ θρεμία και θ αςωάλεια τθσ αμιγϊσ οικιςτικισ ηϊνθσ 88. Εκτόσ από το εμπορικό κζντρο, χάνια εντοπίηονται και ςε ςθμεία με υψθλι κίνθςθ, όπωσ οι είςοδοι και ζξοδοι τθσ πόλθσ ςτισ πόλεισ που ζωεραν περιτείχιςμα τα χάνια ςυγκεντρϊνονται κοντά ςτισ κυριότερεσ πφλεσ κακϊσ και ςτθν άμεςθ περίμετρο των αςτικϊν κζντρων, ζξω από τον ωρουριακό περίβολο 89. Θ παρουςία τουσ λειτουργοφςε κετικά για τθν εμπορικι και οικονομικι δραςτθριότθτα μιασ περιοχισ, ενϊ από τον αρικμό τουσ μποροφμε να εξάγουμε ςυμπεράςματα για τθν οικονομικι ςθμαςία μιασ πόλθσ. Θ απόςταςθ των χανιϊν από το εμπορικό κζντρο τθσ πόλθσ διλωνε ταυτόχρονα και τθ ςθμαςία τουσ για τθν οικονομία τθσ ι το είδοσ των ςυναλλαγϊν, κακϊσ μερικά ωιλοξενοφςαν δραςτθριότθτεσ που δεν επιτρεπόταν να λαμβάνουν χϊρα εντόσ του αςτικοφ ιςτοφ. 85 Ενδεικτικά αναωζρουμε το χάνι των βαωζων ι το χάνι των παπουτςιδων που υπιρχαν ςτθν οκωμανικι αγορά τθσ Κεςςαλονίκθσ. 86 Ψα κφρια ζςοδα των χανιϊν προζρχονταν από το αντίτιμο για τθ διαμονι και τισ υπθρεςίεσ που προςζωερε, κι από τθν ενοικίαςθ των χϊρων του ςε ςυντεχνιακζσ ομάδεσ. Ενίοτε, οι ςυναλλαςςόμενοι ςτουσ χϊρουσ του χανιοφ άωθναν μζροσ τθσ παραγωγισ τουσ ι των προϊόντων τουσ χαριςτικά ςτον χανιτηι ωσ ζνδειξθ αναγνϊριςθσ των υπθρεςιϊν του. 87 Ανδροφδθσ, Χάνια και Ξαραβάν-Χεράγια ςτον Ελλαδικό χϊρο και ςτα Βαλκάνια, Σ.Υ.Ε.Υ. ΑΕ., Κεςςαλονίκθ 2004, ςελ Ανωγιάτθσ-Υελζ Δ., Δρόμοι και διακίνθςθ ςτον Ελλαδικό χϊρο κατά τον 18ο αιϊνα, Εκδ. Υαπαηιςθ 1993, ςελ Rüstem Paşa Kervansarayı, Taş Hanı, Ekmekçioğlu Ahmed Paşa Hanı (Ayşe kadın Hanı) (Αδριανοφπολθ). Εικόνα 28 Αςτικό Ξαραβάν ςεράι του Φουςτζμ Υαςά ςτθν Αδριανοφπολθ (Υθγι: Διαδίκτυο) Εικόνα 29 Χάνι οδοφ Παυρομιχάλθ, άνκθ (Υθγι: Ηαρκάδα Χ., Κρακικά Χρονικά 37, 1982) Εικόνα 30 Άποψθ τθσ εςωτερικισ αυλισ από το χάνι οδοφ Οουτρϊνων, άνκθ (Υθγι: Ηαρκάδα Χ.,ό.π.) Εικόνα 101 φλινο χαγιάτι ςε χάνι, άνκθ (Υθγι: Ηαρκάδα Χ.,ό.π.) 16

28 ΜΕΡΟ Α ΣΚΩΠΑΡΛΞΣ ΧΕΦΧΑΛΣ ΕΠΥΣΦΛΞΣ ΔΛΞΨΩΣ Διαβάηοντασ τουσ περιθγθτζσ μασ εκπλιςςει ο μεγάλοσ αρικμόσ χανιϊν που αναωζρονται ςτισ πόλεισ του ελλαδικοφ χϊρου. Ψον 17 ο αι., ο Εβλιγιά Ψςελεμπί εγκωμιάηει τα «πλοφςια χάνια των μεγαλεμπόρων» ςτισ πόλεισ του Sol Kol, όπωσ ςτα Γιαννιτςά, τθ Κεςςαλονίκθ, τθν Ξαβάλα, τθ Γενιςζα, τα Ξουμουτηθνά 90, ενϊ για τα Γιαννιτςά, τον 19 ο αι. ο Χχινάσ αναωζρει όχι λιγότερα από 25 ευρφχωρα χάνια. Ππεηεςτζνι 91 Υιςτεφεται ότι ωσ τφποσ κτθρίου ζλκει τθν καταγωγι του από τα ςελτηουκικά bezzazlar hanı ι iplikci hanı ι dokumancı hanı 92 του 12 ου αι. Ψο πρϊτο κτιριο που κτίςτθκε αποκλειςτικά ωσ μπεηεςτζνι κεωρείται πωσ ανικει ςτθν εποχι των μπεθλικιϊν τθσ Ανατολίασ, τον 13ο αι 93, ωςτόςο, θ μεγάλθ διάδοςθ και επικράτθςθ του μπεηεςτενίου ωσ τφπου ιδιαίτερου και αυτόνομου κτθρίου που λειτουργοφςε ωσ κλειςτι αγορά, κα λάβει χϊρα κατά τον 15-16ο αι. Ψα μπεηεςτζνια εντοπίηονται κυρίωσ ςε πόλεισ που βρίςκονται επάνω ςτισ βαςικζσ ι δευτερεφουςεσ εμπορικζσ αρτθρίεσ που διζςχιηαν τθν Σκωμανικι αυτοκρατορία από τθν Ανατολι ζωσ τθν Δφςθ 94. Ανάλογα με το μζγεκοσ τθσ πόλθσ ο αρικμόσ των μπεηεςτενιϊν τθσ ποικίλει 95. Χε μία μεςαίου μεγζκουσ πόλθ ςυνικωσ υπάρχει ζνα μπεηεςτζνι, ενϊ ςε μεγαλφτερεσ, όπωσ θ Ξωνςταντινοφπολθ, λόγω του πλθκυςμοφ και του όγκου του εμπορίου εκτόσ από τθν κεντρικι αγορά 90 Οϊλοσ, Εγνατία Σδόσ, Σλκόσ 2008, ςελ Θ τουρκικι λζξθ bezesten ι bedesten προζρχεται από τθν περςικι λζξθ bez, που ςθμαίνει βαμβακερό ι λινό φωαςμα. 92 Υρόκειται για εξειδικευμζνα χάνια εντόσ των πόλεων όπου εγκαταςτάκθκαν οι ςυντεχνίεσ παραγωγισ και πϊλθςθσ υωαςμάτων, γφρω από τα οποία ςυγκεντρϊκθκαν μικρότερα μαγαηιά που πωλοφςαν υωάςματα, δθμιουργϊντασ, κατ' αυτόν τον τρόπο, μία εξειδικευμζνθ αγορά υωαςμάτων (bezzazlar carşısı). Χτισ ςθμαντικότερεσ πόλεισ τθσ ςελτηουκικισ επικράτειασ οι υωαςματαγορζσ ιταν οι πρϊτεσ που αναπτφχκθκαν, κακϊσ το φωαςμα αποτελοφςε το ςθμαντικότερο εξαγϊγιμο και διακινοφμενο προϊόν τθσ Πζςθσ Ανατολισ. 93 Cezar M., Typical Commercial Buildings of the Ottoman Classical Period and the Ottoman Construction System, Türkiye İş Bankası Cultural Publications 1983, p Θ οικονομικι και εμπορικι ςθμαςία των πόλεων που βρίςκονταν ςτισ κεντρικοφσ οδικοφσ και εμπορικοφσ άξονεσ αναλφεται από τον ιςτορικό Sugar P.F. (1994).Πία ςφγκριςθ του χάρτθ που παρακζτει ο Sugar για το εμπορικό δίκτυο τθσ οκωμανικισ αυτοκρατορίασ με τθν καταγραωι/λίςτα των πόλεων που είχαν μπεηεςτζνι από τον Celebi επιβεβαιϊνει αυτιν τθν άποψθ. 95 Χφμωωνα με τον Evliya οι ελλθνικζσ πόλεισ με μπεηεςτζνι ιταν: θ Κεςςαλονίκθ (Selanik), τα Γιαννιτςά (Vardar Yenicesi), θ Βζροια (Karaferye), οι Χζρρεσ (Serez), θ Οάριςα (Yeni-şehir i-fenari). Από αυτά, ςιμερα ςϊηονται μόνο τθσ Κεςςαλονίκθσ, Χερρϊν και Οάριςασ (τα δφο πρϊτα ςε πολφ καλι κατάςταςθ) τα οποία ςυνανικουν χρονολογικά και παρουςιάηουν τυπολογικζσ και καταςκευαςτικζσ ομοιότθτεσ. αναπτφςςονται και δευτερεφουςεσ, με επίκεντρο μικρότερου μεγζκουσ και ςθμαςίασ μπεηεςτζνια 96. Ψα μπεηεςτζνια ιταν κατ εξοχιν βακουωικά κτιρια, και ανικαν είτε ςτο κράτοσ είτε οι πρόςοδοί τουσ αωιερϊνονταν ςτθν ςυντιρθςθ κάποιου ευαγοφσ ιδρφματοσ. Επειδι, λοιπόν, θ ίδρυςι τουσ εξαςωάλιηε ςτακερό και υψθλό ειςόδθμα κεωροφνταν ιδεϊδθσ δθμόςια επζνδυςθ. Χκοπόσ του μπεηεςτενίου ιταν θ ςτζγαςθ καταςτθμάτων και θ ωφλαξθ και πϊλθςθ πολφτιμων ειςαγόμενων και μι αγακϊν, όπωσ υωάςματα, πολφτιμοι λίκοι, κοςμιματα, ενϊ παράλλθλα λειτουργοφςε κι ωσ χϊροσ διεξαγωγισ διακαιοπραξιϊν και χρθματοπιςτωτικϊν ςυναλλαγϊν. Εκεί ςτεγαηόταν και το κθςαυροωυλάκιο τθσ πόλθσ. Οόγω του ςθμαίνοντοσ ρόλου τουσ για τθν οικονομία του κράτουσ τα μπεηεςτζνια, και όςοι λειτουργοφςαν καταςτιματα μζςα ςε αυτά, βρίςκονταν κάτω από αυςτθρι κρατικι επιτιρθςθ, μζςω του ελζγχου των τιμϊν και τθσ ποιότθτασ των προϊόντων που προςζωεραν. Για τθν αςωάλεια των εμπορευμάτων και των πολφτιμων αντικειμζνων, οι πόρτεσ του κτθρίου τα βράδια ζκλειναν ερμθτικά και το εςωτερικό του ωυλαςςόταν από νυχτοωφλακεσ. Ωσ κτιρια, τα μπεηεςτζνια ιταν όλα λικόκτιςτα, δρομικά ι ορκογωνικισ κάτοψθσ και κολοςκζπαςτα 97. Ψο εςωτερικό τουσ χωριηόταν από μία ι περιςςότερεσ ςειρζσ πεςςϊν (τετράγωνθσ ι ςταυροειδοφσ διατομισ) ι κιόνων ςε επιμζρουσ χϊρουσ. Χε κάκε διάχωρο αντιςτοιχοφςε ζνασ κόλοσ. Σι είςοδοί τουσ ποίκιλλαν από δφο ζωσ τζςςερισ και ζκλειναν με βαριζσ ςιδερζνιεσ πόρτεσ. Εξωτερικά μπορεί να ζωεραν περιμετρικι ςτοά με καταςτιματα ι να ιταν ςυμπαγι. Σ αεριςμόσ και ωωτιςμόσ του εςωτερικοφ χϊρου επιτυγχανόταν μζςω μικροφ μεγζκουσ παρακφρων ςτισ άνω ηϊνεσ τθσ τοιχοποιίασ. 96 Sugar P.F., Θ νοτιοανατολικι Ευρϊπθ κάτω από οκωμανικι κυριαρχία ( ), τόμοσ Α', εκδ. Χμίλθ Σ Cezar Π., που μελζτθςε διεξοδικά τα μπεηεςτζνια τα κατζταξε, με βάςθ τθν κάτοψι τουσ ςε διάωορεσ υποκατθγορίεσ βαςιηόμενοσ κυρίωσ ςτον τφπο τθσ κάτοψισ τουσ, κατζταξε τα μπεηεςτζνια ςε ζξι υποκατθγορίεσ. Αναλυτικότερα, βλ. Cezar M., Typical Commercial Buildings of the Ottoman Classical Period and the Ottoman Construction System, Türkiye İş Bankası Cultural Publications 1983, p Εικόνα 32 Ππεηεςτζνι τθσ Αδριανοφπολθσ. Υίςω ςτα δεξιά του αςτικό χάνι και ςτ αριςτερά του το κεντρικό τζμενοσ (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 33 Χαντάλ Ππεηεςτζνι, Ξωνςταντινοφπολθ (Υθγι:Ayverdi E.H., F atih Devri Mimarisi, Istanbul 1953) Εικόνα 311 Θ κζςθ των μπεηεςτενιϊν ςτθν κλειςτι αγορά τθσ Ξων/πολθσ (Υθγι:Ayverdi E.H., ό.π., 1953) 17

29 ΜΕΡΟ Α ΣΚΩΠΑΡΛΞΣ ΧΕΦΧΑΛΣ ΕΠΥΣΦΛΞΣ ΔΛΞΨΩΣ Ψςαρςί / Υαηάρι ii) Βακουωικά κτιρια Ψςαρςί ονομάηεται ο κεντρικόσ χϊροσ τθσ αγοράσ, το κομβικό ςθμείο τθσ πόλθσ, όπου εκτυλίςςονται οι εμπορικζσ, οικονομικζσ και ςυντεχνιακζσ δραςτθριότθτεσ 98. Αποτελοφςε επίςθσ τον μόνο χϊρο διεπαωισ των διαωόρων κρθςκευτικϊν και εκνικϊν ομάδων που ηοφςαν ςτθν απομόνωςθ των μαχαλάδων τθσ πόλθσ, τουλάχιςτον ζωσ τον 19 ο αι. Θ περιοχι του τςαρςιοφ αποτελεί χϊρο αμιγϊσ εμπορικό, και δεν επιτρεπόταν θ κατοίκθςθ. Σι οκωμανικζσ αγορζσ αναπτφςςονταν γφρω από ζναν κεντρικό πυρινα που ςε άλλεσ περπτϊςεισ ιταν το κεντρικό τηαμί τθσ πόλθσ (τα περιςςότερα από τα καταςτιματα άλλωςτε ιταν βακουωικά) και ςε άλλεσ το μπεηεςτζνι. Χτθν δεφτερθ μάλιςτα περίπτωςθ, θ πολεοδομικι μορωι και χωροκζτθςθ των καταςτθμάτων που το περιβάλλουν αναπαράγει, τουλάχιςτον ςτθν άμεςθ περιωζρεια, το ςχιμα του κεντρικοφ αυτοφ κτθρίου. Σι μεγαλφτερεσ αγορζσ αναπτφχκθκαν ςε περιοχζσ με ζντονθ κινθτικότθτα, όπωσ ιταν τα επίνεια, οι ςυνοικιςμοί πλθςίον ςυγκοινωνιακϊν κόμβων, οι διαβάςεισ των ποταμϊν και περιοχζσ που λάμβαναν χϊρα ςθμαντικζσ εμποροπανθγφρεισ 99. Σ κεντρικόσ δρόμοσ τθσ αγοράσ αναπτυςςόταν εκατζρωκεν των κεντρικϊν αρτθριϊν του οικιςμοφ. Σι παράδρομοι και τα αντίςτοιχα οικοδομικά τετράγωνα κατακλφηονταν από καταςτιματα, εργαςτιρια, υπαίκριεσ αγορζσ. Θ αγορά ιταν οργανωμζνθ ςε ςυντεχνίεσ και ακολουκοφςε μία άτυπθ ιεραρχία, ςφμωωνα με τθν οποία θ απόςταςθ των καταςτθμάτων και των ςυντεχνιϊν από το κομβικό κζντρο υποδείκνυε και τθν ςπουδαιότθτά τουσ. Σι δρόμοι ςυνικωσ καλφπτονταν με ςτζγαςτρα ι πιο πρόχειρεσ καταςκευζσ, δίνοντασ τθν εντφπωςθ ενόσ λαβυρίνκου. Χτον χϊρο τθσ αγοράσ ι ςτθν περιωζρειά του, ςυγκεντρϊνονταν και τα χάνια τθσ πόλθσ. Υαράλλθλα με το τςαρςί, που αποτελοφςε τθν μόνιμθ αγορά, ςτισ πόλεισ λειτουργοφςαν και υπαίκριεσ αγορζσ ευκαιριακοφ χαρακτιρα, τα εβδομαδιαία ι ετιςια παηάρια. Χτθν Ξαβάλα, ο χϊροσ αυτόσ εντοπίηεται κοντά ςτο τηαμί του Λμπραιμ Υαςά, ςτθν Βζροια ςτθν περιοχι του Υαλθόωορου, ςτισ Χζρρεσ ςτθν άμεςθ περίμετρο του Σρτά Ψςαρςί. 98 Cezar M., Typical commercial buildings of the ottoman classical period and the ottoman construction system, Türkiye İş Bankası Cutlural Publıcatıons 1983, ςελ Mehlan Α., «Σι εμπορικοί δρόμοι ςτα Βαλκάνια κατά τθν τουρκοκρατία», Θ οικονομικι δομι των Βαλκανικϊν χωρϊν, (15 οσ 19 οσ αιϊνασ) Επιμ. Αςδραχάσ Χ., Ακινα 1979, ςελ.374. Ψεμζνθ / Λμαρζτ Ψα τεμζνθ δεν αποτελοφν τα ίδια χϊρουσ εμπορίου, ςχετίηονται, όμωσ, κατά ζμμεςο τρόπο με τισ οικονομικζσ δραςτθριότθτεσ μίασ πόλθσ. Ψα τηαμιά, και κατ επζκταςθ τα ιμαρζτ 100, αποτελοφν μζροσ των λεγόμενων ευαγϊν ιδρυμάτων, γεγονόσ που τα ςυνδζει άμεςα με βακουωικι ιδρυτικι πράξθ. Χφμωωνα μ αυτιν, για τθν κάλυψθ των εξόδων που αωοροφν ςτθν ςυντιρθςθ 101 των κτθρίων, ι των ςυγκροτθμάτων, και ςτθν προςωορά ωιλανκρωπικϊν δράςεων, αποδίδονταν οι πρόςοδοι από τα «αωιερϊματα» - καταςτιματα, εργαςτιρια, μπεηεςτζνια, οικίεσ, εντόσ του αςτικοφ ιςτοφ και αγροτικζσ εκτάςεισ ςτθν περιωζρειά του. Θ ςχζςθ των τεμενϊν χωρικά με τθν αγορά και τισ εκτυλιςςόμενεσ ς αυτιν εμπορικζσ δραςτθριότθτεσ, είναι και χωρικι. Ξακϊσ θ μουςουλμανικι μεςθμεριανι και βραδινι προςευχι ςυμπίπτει με τισ ϊρεσ εργαςίασ και διεξαγωγισ των εμπορικϊν δραςτθριοτιτων, προζκυπτε θ ανάγκθ για τθν φπαρξθ χϊρων λατρείασ ςε άμεςθ ςχζςθ με τθν ηϊνθ διεξαγωγισ του εμπορίου, γεγονόσ που ςυνζβαλε ςτθν γειτνίαςθ, εντόσ των πόλεων, των λατρευτικϊν χϊρων με αυτοφσ τθσ οικονομικισ ηωισ. Ζτςι εξθγείται ςτισ οκωμανικζσ πόλεισ θ παρουςία των κεντρικϊν τηαμιϊν ςε κομβικά ςθμεία και ςε περιοχζσ με μεγάλθ κίνθςθ 102. Θ ςχζςθ του τηαμιοφ με τθν αγορά είναι διαλεκτικι και αμωίδρομθ, κακϊσ και οι δφο χϊροι αποτελοφν τα βαςικότερα ςτοιχεία τθσ οκωμανικισ πόλθσ και τθν πρϊτθ ωροντίδα τθσ κεντρικισ διοίκθςθσ κατά τθν ίδρυςθ ενόσ οικιςμοφ ι τον εξιςλαμιςμό μιασ νεοκατακτθκείςασ περιοχισ γι αυτό είναι δφςκολο να διακρίνει κανείσ το πιο από τα δφο ζλκει τθν δθμιουργία και ανάπτυξθ του άλλου. Βαςιηόμενοι ςε παραδείγματα από τον χϊρο τθσ Πακεδονίασ, 100 Χτον μακεδονικό χϊρο, ωσ ιμαρζτ χαρακτθρίηονται κυρίωσ μικρά τεμζνθ που εκατζρωκεν του κεντρικοφ χϊρου προςευχισ ωζρουν παράπλευρα δωμάτια για κοινωνικι προςωορά. Συςιαςτικά, ο όροσ ιμαρζτ χαρακτθρίηει τθν οκωμανικιν δθμόςια τράπεηα ςίτιςθσ (soup kitchen) κατά τον 14 ο -19 ο αι. Σι τράπεηεσ αυτζσ αποτελοφςαν μζροσ ενόσ ευρφτερου κακιδρφματοσ, κουλιγιζ, ιδρυμζνου με τον κεςμό του βακουωιοφ, το οποίο μπορζι να περιελάμβανε εκτόσ των άλλων και ξενϊνεσ, τεμζνθ, καραβάν-ςεράγια και εκπαιδευτιρια. Ψα ιμαρζτ προςζωεραν δωρεάν ςίτιςθ ςτον πλθκυςμό τθσ πόλθσ, ανεξαρτιτωσ οικονομικισ επιωάνειασ ι κρθςκευτικισ προζλευςθσ, ωσ μζροσ τθσ αγακοεργίασ που κεωρείται ιερι από το Λςλάμ και επιβάλλεται ν αςκοφν οι ενάρετοι μουςουλμάνοι. 101 Εδϊ κα πρζπει να ςυμπεριλθωκοφν και οι μιςκοί των απαςχολοφμενων ςτα ιδρφματα αυτά. Εικόνα 35 Αραςτάσ, Αδριανοφπολθ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 36 Χτεγαςμζνοσ δρόμοσ ςτο Αωιόν Ξαραχιςάρ (Υθγι: Cezar M., 1983) Εικόνα 38 Χφγχρονο ανοικτό τςαρςί (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 37 Ξλειςτό τςαρςί (Υθγι: διαδίκτυο) 18

30 ΜΕΡΟ Α ΣΚΩΠΑΡΛΞΣ ΧΕΦΧΑΛΣ ΕΠΥΣΦΛΞΣ ΔΛΞΨΩΣ τόςο ςε νεοϊδρυκζντεσ οικιςμοφσ103, όςο και ςε κατακτθκείςεσ πόλεισ104, όπου κζτονται τα κεμζλια για τθν ανάπτυξθ ενόσ νζου πυρινα εκτόσ των τειχϊν, θ ανζγερςθ του κεντρικοφ τεμζνουσ, που ζχει ςτόχο να τονίςει τον νζο μουςουλμανικό χαρακτιρα τθσ πόλθσ και να αποτελζςει τοπόςθμο, προθγείται χρονικά τθσ δθμιουργίασ του εμπορικοφ κζντρου και λειτουργεί ωσ πόλοσ ζλξθσ για τθν ςυγκζντρωςθ των εμπορικϊν δραςτθριοτιτων γφρω του. Χτισ περιπτϊςεισ που γίνεται επανάχρθςθ του παλιοφ εμπορικοφ κζντρου μιασ πόλθσ, θ κεντρικι εκκλθςία τθσ αγοράσ επιλζγεται για να μετατραπεί ςε κεντρικό τζμενοσ. Χαμάμ Ψα χαμάμ αποτελοφςαν μζροσ βακουωικϊν ιδρυμάτων, που θ λειτουργία τουσ ςτιριηε ι υποςτθριηόταν θ ίδια από τισ προςόδουσ αωιερωμάτων. Ψα λουτρά, λικόκτιςτα και κολοςκζπαςτα, μποροφςαν να είναι μονά ι διπλά, πολυτελοφσ ι πιο απλισ καταςκευισ κτιρια. Θ φπαρξι τουσ αποτελοφςε κοινωνικι προςωορά, κακϊσ προςζωεραν χαλάρωςθ, ευεξία και κοινωνικι δικτφωςθ ςτουσ λουομζνουσ. Ψαυτόχρονα κάλυπταν και τισ λατρευτικζσ ανάγκεσ του μουςουλμανικοφ πλθκυςμοφ, αωοφ θ προςευχι ςτο τηαμί προχποκζτει τελετουργικό κακαριςμό και εξαγνιςμό του ςϊματοσ105μζςω του ρζοντοσ νεροφ. Για τουσ λόγουσ αυτοφσ, ςτισ περιςςότερεσ οκωμανικζσ πόλεισ, θ παρουςία των λουτρϊν ςχετίηεται άμεςα με τθν πολυςφχναςτθ περιοχι τθσ αγοράσ. Ακόμθ ζνασ λόγοσ για τθν ανζγερςι τουσ ςτο εμπορικό κζντρο αωορά ςτθν υδροδότθςθ των λουτρικϊν κτθρίων και ςυγκροτθμάτων, κακϊσ οι περιςςότεροι κρουνοί και κρινεσ εντοπίηονται ςτον χϊρο τθσ αγοράσ. Εικόνα 39 Ξωνςταντινοφπολθ. Θ χωρικι ςχζςθ του τεμζνουσ με τθν αγορά (Υθγι: Cezar M., 1983) iii) Ξτιρια ςχετιηόμενα με βιοτεχνικζσ/οικονομικζσ δραςτθριότθτεσ Χτθν κατθγορία αυτι εντάςςονται κτιρια τθσ όψιμθσ οκωμανικισ περιόδου, που εξυπθρετοφςαν βιοτεχνικζσ ι βιομθχανικζσ δραςτθριότθτεσ, όπωσ οι καπναποκικεσ, αλευρόμυλοι, νεροτριβζσ, κυλινδρόμυλοι, βυρςοδεψεία. Σι βιομθχανικζσ περιοχζσ εντοπίηονται ςτισ παρυωζσ των πόλεων, ςε άμεςθ ςχζςθ με τα οδικά δίκτυα, τουσ ςιδθροδρόμουσ ι τα λιμάνια, ϊςτε να υπάρχει άμεςθ πρόςβαςθ ςε ςθμεία ωορτοεκωόρτωςθσ. Υρόκεται για ςτιβαρά, λικόκτιςτα κτιρια που ωζρουν ςτοιχεία από τα βιομθχανικά κτιρια τθσ Ευρϊπθσ. Εικόνα 41 Ξάτοψθ τθσ αγοράσ του Aleppo. Διακρίονται οι ςτεγαςμζνοι δρόμοι με τα μαγαηιά, αςτικά καραβάν ςεράγια, μεντρεςζδεσ και θ κζςθ του κεντρικοφ τεμζνουσ ςε άμεςθ ςχζςθ με τον χϊρο τθσ αγοράσ (δίπλα ςτο ςιμα του βορρά) (Υθγι: Cezar M., 1983) Εικόνα 40 Χοκολοφ Χαμάμ, Αδριανοφπολθ (Πθγι: προςωπικό αρχείο) 103 Γενιςζα άνκθσ, Γιαννιτςά Υζλλασ. Χζρρεσ και Ξαβάλα. 105 Cezar M., Typical commercial buildings of the ottoman classical period and the ottoman construction system, Türkiye İş Bankası Cutlural Publıcatıons 1983, ςελ

31 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ ΥΣΟΕΛΧ «ΧΨΑΚΠΣΛ» 20

32 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ ΥΣΟΕΛΧ «ΧΨΑΚΠΣΛ» Θ ενότθτα που ακολουκεί αωορά ςτθν ιςτορικι ανάλυςθ των οικιςμϊν που αποτζλεςαν τισ κυριότερεσ αγορζσ και παρόδιουσ ςτακμοφσ του οκωμανικοφ εμπορικοφ δικτφου ςτθν Βόρεια Ελλάδα (εκτόσ τθσ Δυτικισ Πακεδονίασ), κακϊσ και ςτθν παρουςίαςθ του μνθμειακοφ τουσ αποκζματοσ που ςχετίηεται με εμπορικζσ και οικονομικζσ δραςτθριότθτεσ. Χτόχοσ τθσ διαχρονικισ ανάλυςθσ τθσ εξζλιξθσ των οικιςμϊν, είναι να παρουςιάςει τισ ιςτορικζσ, κοινωνικζσ και οικονομικζσ ςυνκικεσ που ςυνετζλεςαν ςτθν παραγωγι του ιςτορικά δομθμζνου περιβάλλοντοσ και δθμιοφργθςαν τισ προχποκζςεισ για τθν ανάπτυξθ του αρχιτεκτονικοφ αποκζματοσ που ςιμερα καλοφμαςτε να διαχειριςτοφμε. Θ παρουςίαςθ των οικιςμϊν ακολουκεί τθν ςειρά με τθν οποία αυτοί εμωανίηονται κατά μικοσ του οδικοφ και εμπορικοφ άξονα Sol Kol, με κατεφκυνςθ από τθν ανατολι προσ δυςμάσ, πορεία που ταυτίηεται και με τθν ςειρά κατάκτθςθσ των περιοχϊν από τουσ οκωμανοφσ κατά τον 15 ο αι. Χε κάκε οικιςμό, δίνεται μία ςυνοπτικι παρουςίαςθ τθσ ιςτορίασ του, τθσ κοινωνικισ του ςφςταςθσ, τθσ διοικθτικισ του οργάνωςθσ και των οικονομικϊν του δραςτθριοτιτων. Εν ςυνεχεία γίνεται μία προςπάκεια να ςκιαγραωθκεί θ οργάνωςθ και εξζλιξθ του πολεοδομικοφ ιςτοφ των οικιςμϊν, με ζμωαςθ ςτο εμπορικό κζντρο και ςε ςχζςθ με τα προσ μελζτθ αρχιτεκτονικά μνθμεία. Σι γνϊςεισ που ζχουμε για τθν μορωι των πόλεων προζρχονται κυρίωσ από τισ περιγραωζσ του Εβλιγιά Ψςελεμπί, τοφρκο περιθγθτι του 17 ου αι, κακϊσ και από αναωορζσ ςε κείμενα ευρωπαίων και ελλινων περιθγθτϊν ι διπλωματικϊν ακολοφκων του 18 ου -19 ου αι. Για τθν περίοδο που ακολουκεί τθν κατάκτθςθ ζωσ και τον 17 ο αι οι πλθροωορίεσ που ζχουμε είναι ςποραδικζσ και ςυγκεχυμζνεσ, και δεν επαρκοφν για ν αναςυνκζςουν τθν εικόνα του δομθμζνου χϊρου ςτισ περιοχζσ ενδιαωζροντοσ. Για τον λόγο αυτό πολλζσ ωορζσ επιχειρείται προβολι τθσ μεταγενζςτερθσ δομισ τθσ πόλθσ και ςε παλαιότερεσ εποχζσ, κακϊσ αυτό μασ βοθκά καλφτερα να αναςυνκζςουμε και να κατανοιςουμε τθν εικόνα και τθν εξζλιξι τθσ διαχρονικά. Ψζλοσ, ςε κάκε οικιςμό, γίνεται αναωορά ςτα κακεαυτά μνθμεία του, με περιγραωι των ιςτορικϊν τουσ ωάςεων, χωρίσ ςχολιαςμό τθσ υπάρχουςασ κατάςταςθσ, που αποτελεί κζμα επόμενου κεωαλαίου. Εικόνα 42 Ψο οκωμανικό εμπορικό δίκτυο. Χθμειϊνονται οι κζςεισ των υπό μελζτθ αςτικϊν εμπορικϊν κζντρων και παρόδιων ςτακμϊν (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 44 Διοικθτικι διαίρεςθ Πακεδονίασ κατά τα τελευταία χρόνια τθσ τουρκοκρατίασ (Υθγι: Ξολτςίδασ, 2012) Εικόνα 43 Ευρωπαϊκζσ επαρχίεσ τθσ Σκωμανικισ Αυτοκρατορίασ (Υθγι: Les Balkans à l époque ottoman) 21

33 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ψραϊανοφπολθ ΣΡΑΪΑΝΟΤΠΟΛΗ Θ Κράκθ υπιρξε πάντοτε χϊροσ μεγάλων πλθκυςμιακϊν ανακατατάξεων και το πζραςμα πολλϊν επιδρομζων από τα πρωτοβυηαντινά ακόμθ χρόνια. Ψο 46 μ.χ., επί Ξλαυδίου Ψιβερίου Ρζρωνα του Γερμανικοφ, γίνεται ρωμαϊκι αυτοκρατορικι επαρχία με ζδρα τθσ τθν Υζρινκο τθσ Υροποντίδασ. Ωςτόςο, ο χαρακτιρασ τθσ οικονομίασ τθσ παρζμεινε αγροτικόσ και θ οργάνωςι τθσ βαςιηόταν ςε μικροφσ οικιςμοφσ διαςκορπιςμζνουσ ςτθν φπαικρό τθσ. Χτα πλαίςια του προγράμματοσ αναςυγκρότθςθσ του ρωμαϊκοφ κράτουσ, που ειςάγεται με τον αυτοκράτορα Marcus Ulpius Traianus τον 2 ο αι μ.χ., αρχίηουν οι προςπάκειεσ αςτικοποίθςθσ τθσ ακριτικισ αυτισ περιοχισ και τθσ παράλλθλθσ ανάπτυξθσ του τομζα του διαμετακομιςτικοφ εμπορίου. Σ αυτοκράτορασ δθμιουργεί «αγορζσ», κτίηει ωροφρια και εγκακιςτά οροωφλακεσ, ιδρφει ςχολεία, βιβλιοκικεσ, λουτρά, γζωυρεσ. Ψθν εποχι αυτι ιδρφονται τα πρϊτα μεγάλα αςτικά κζντρα ςτθν Δυτικι και Ανατολικι Κράκθ, Υλωτινόπολθ, Αδριανοφπολθ, Ψραϊανοφπολθ κ.α. Χφμωωνα με το Itinerarium Antonini , το Iitinerarium Antonini και το Itinerarium Burdigalense , θ Ψραϊανοφπολθ εμωανίηεται ωσ ςτακμόσ τθσ Εγνατίασ οδοφ, θ οποία με πολλζσ ςυντθριςεισ και επιςκευζσ του οδοςτρϊματόσ τθσ ςυνδζκθκε για 20 περίπου αιϊνεσ με τθν τφχθ τθσ ρωμαϊκισ, τθσ βυηαντινισ και τθσ οκωμανικισ Αυτοκρατορίασ. Θ ιςτορία κζλει τθν Ψραϊανοφπολθ να ιδρφεται από από τον Ψραϊανό κατά τθν επιςτροωι του από μία εκςτρατεία ςτθ Δακία το Ψο Antonini Itinerarium αποτελεί ζναν κατάλογο με τουσ ςτακμοφσ και τισ αποςτάςεισ κατά μικοσ των διαωόρων οδϊν τθσ Φωμαϊκισ Αυτοκρατορίασ, ςτον οποίο ςυμπεριλαμβάνονται πλθροωορίεσ για το πϊσ μπορεί να μεταβεί κάποιοσ από τον ζναν οικιςμό ςτον άλλον. Χφμωωνα με τθν Encyclopædia Britannica του 1911, το Antonini Itinerarium ωαίνεται ότι βαςίηεται ςε επίςθμα αρχεία, τθσ ζρευνασ που οργάνωςε ο Λοφλιοσ Ξαίςαρασ και θ οποία ςυνεχίςτθκε από τον Αφγουςτο. Οόγω τθσ ςπανιότθτασ άλλων τζτοιου είδουσ πθγϊν, το Antonini Itinerarium αποτελεί μία ςθμαντικι πθγι πλθροωοριϊν. Άγνωςτοσ παραμζνει ακόμθ ο ςυγγραωζασ του ζργου και θ χρονολογία ςφνταξισ του. Σι ερευνθτζσ πικανολογοφν ότι θ πρωτότυπθ ζκδοςθ ολοκλθρϊκθκε ςτισ αρχζσ του 3 ου αι. Ψο παλαιότερο αντίγραωο του Itinerarium ανάγεται ςτθν εποχι του Διοκλθτιανοφ. Αν και μζχρι τϊρα αποδίδονταν ςε χορθγία του (to the patronage of) Antoninus Pius, αν το ζργο γράωτθκε ι διαδόκθκε από κάποιον αυτοκράτορα, αυτόσ δεν κα μποροφςε να είναι άλλοσ πζρα από τον Caracalla. 107 Ψο Itinerarium Burdigalense ("Διαδρομι του Bordeaux") γνωςτό και ωσ Itinerarium Hierosolymitanum ("Διαδρομι τθσ Λερουςαλιμ") αποτελεί τθν παλαιότερθ γνωςτι καταγεγραμμζνθ διαδρομι τθσ χριςτιανοςφνθσ. Χυγγραωζασ του είναι ο «Υροςκυνθτισ του Bordeaux», ζνασ ανϊνυμοσ προςκυνθτισ από τθν Burdigala (ςθμερινό Bordeaux τθσ Γαλλίασ). Ψο κείμενο καταγράωει το χερςαίο ταξίδι του προςκυνθτι ςτουσ Αγίουσ Ψόπουσ κατά τα ζτθ 333 και 334, μζςω τθσ βόρειασ Λταλίασ και τθσ κοιλάδασ του Δοφναβθ ζωσ τθν Ξωνςταντινοφπολθ, κι από κει μζςω τθσ Πικράσ Αςίασ και τθσ Χυρίασ ζωσ τθν Λερουςαλιμ, και πάλι πίςω μζςω τθσ Πακεδονίασ, του Otranto, τθσ Φϊμθσ και του Πιλάνο. μ.χ 108. Για τθν επιλογι τθσ πικανότατα ζπαιξε ρόλο θ κζςθ τθσ, ςε κομβικό ςθμείο ςθμαντικϊν οδικϊν αξόνων που κινοφνταν από Α-Δ, ςυνδζοντασ τθν Ανατολικι Κράκθ με τθ Κεςςαλονίκθ (Εγνατία οδόσ) και από Β-Ρ, τθν Αδριανοφπολθ με το Αιγαίο. Χθμαντικι κα κεωρικθκε και θ φπαρξθ των ιαματικϊν πθγϊν που προςζωονταν για εκμετάλλευςθ και αποτελοφςαν ιδανικό μζροσ για τθν ανάπαυςθ των διερχομζνων. Τλα τα παραπάνω ςυνετζλεςαν ϊςτε θ πόλθ να εξελιχκεί ςφντομα ςε ςπουδαίο διοικθτικό, εκκλθςιαςτικό και ςτρατιωτικό κζντρο τθσ Κράκθσ, κζςθ που διατιρθςε ζωσ και τα μζςα του 14 ου αι. μ.χ. 109 Οόγω τθσ ςπουδαιότθτασ τθσ κζςθσ τθσ, τόςο από ςτρατιωτικισ όςο και από εμπορικισ-οικονομικισ απόψεωσ, θ πόλθ πολλζσ ωορζσ βρζκθκε ςτο επίκεντρο τθσ διαμάχθσ μεταξφ βυηαντινϊν διεκδικθτϊν του κρόνου και ςτο ςτόχαςτρο ξζνων κατακτθτϊν. Σι ςυνεχείσ διαμάχεσ που μαίνονταν ςτα εδάωθ τθσ κα οδθγιςουν ςτθν εριμωςθ τθσ πόλθσ τον 12 ο αι, μετά τθν λιξθ του εμωυλίου πολζμου( ) μεταξφ τθσ χιρασ του Ανδρονίκου Άννασ τθσ Χαβοΐασ και του Λωάννθ Ξαντακουηθνοφ (με Ψοφρκουσ ςυμμάχουσ) 110. Ωσ τόποσ μαρτυρίου τθσ Αγίασ Γλυκερίασ (161 μ.χ..) κα ςυγκεντρϊςει ςε αρκετά πρϊιμο ςτάδιο χριςτιανικό πλθκυςμό, ο οποίοσ κα ςυνεχίςει να αυξάνει ζωσ τον 4 ο αι, οπότε θ Ψραϊανοφπολθ κα καταςτεί ζδρα επιςκοπισ. Ψον 5ο αιϊνα αναωζρεται ωσ Πθτρόπολθ και αποτελεί το εκκλθςιαςτικό και διοικθτικό κζντρο ολόκλθρθσ τθσ επαρχίασ Φοδόπθσ. Πετά το 1204, θ Ψραϊανοφπολθ αναωζρεται ωσ ζδρα λατινικισ αρχιεπιςκοπισ (Archiepiscopus Traianopolitano) 111. Ψο 1371 ο τόποσ παραχωρείται λόγω επιδόςεωσ ςτον μθτροπολίτθ Χερρϊν, ενϊ αργότερα θ ζδρα κα 108 Θ πρϊτθ αναωορά τθσ Ψραϊανοφπολθσ ςε ιςτορικι πθγι αποδίδεται ςτον Υροκόπιο, ο οποίοσ τθν περιλαμβάνει ςτο ζργο του «Υερί Ξτιςμάτων». Ψο 535 ο Λεροκλισ ςτο ζργο του «Χυνζκδθμοσ» αναωζρει όλεσ τισ πόλεισ και τισ επαρχίεσ που υπάγονται τότε ςτθν εξουςία του βυηαντινοφ αυτοκράτορα, ανάμεςα ςτισ οποίεσ είναι και θ Ψραϊανοφπολθ. Ψον 6ο αι το ενδιαωζρον εςτιάηεται ςτισ ΒΑ περιοχζσ τθσ Κράκθσ κι ζτςι θ Ψραϊανοφπολθ παφει να μνθμονεφεται από τουσ ιςτορικοφσ. Θ πόλθ αρχίηει ν απαςχολεί και πάλι τουσ ιςτορικοφσ και περιθγθτζσ τον 11ο αι. Ψο 1096 τθν αναωζρει ο Fulcher de Cartres ο οποίοσ πζραςε από κει με τθν 4θ ςτρατιά τθσ Α Χταυροωορίασ. (Ξυρκοφδθσ Κ., «Λςτορία τθσ Ψραϊανοφπολθσ», Ανάτυπο, Κρακικι Επετθρίδα, Ψομ.9, Ξομοτθνι , ςελ ). 109 Ξαλαωατηισ Λ., Πακροποφλου Δ. και Ξαραδζδοσ Γ., «Θ Χάνα ςτθν αρχαία Ψραϊανοφπολθ. Υρόταςθ αποκατάςταςθσ», Ψο Αρχαιολογικό Ζργο ςτθ Πακεδονία και ςτθ Κράκθ 22(2008), ςελ Ξυρκοφδθσ Κ., Ξυρκοφδθσ Κ., «Λςτορία τθσ Ψραϊανοφπολθσ», Ανάτυπο τθσ Κρακικισ Επετθρίδασ, Ψομ.9, Ξομοτθνι , ςελ Κρακικόσ Θλεκτρονικόσ Κθςαυρόσ Εικόνα 45 Θ Εγνατία Σδόσ ςτθν περιοχι τθσ Κράκθσ (Υθγι: Ξουρκοφδθσ Κ., ) Εικόνα 46 Ψμιμα τθσ ρωμαϊκισ Εγνατίασ Σδοφ κοντά ςτθν Ψραϊανοφπολθ (Υθγι: The Via Egnatia Foundation) 22

34 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ψραϊανοφπολθ μεταωερκεί ςτθν Παρϊνεια, με τθν οποία κα χωριςτεί τελικά το Ψο 1885 θ περιοχι κα υπαχκεί ςτθν Πθτρόπολθ Αίνου και Ψραϊανουπόλεωσ, και από το 1922 ςτθν Πθτρόπολθ Αλεξανδουπόλεωσ, Ψραϊανουπόλεωσ και Χαμοκράκθσ 112. Ψον 14 ο αι, περίοδο των επεκτατικϊν πολζμων των Σκωμανϊν, θ Ψραϊανοφπολθ κ αποτελζςει ζνα από τα προπφργιά τουσ ςτθν κατακτθτικι τουσ πορεία προσ τθ Πακεδονία και τθ Βαλκανικι 113. Υαρότι οι ςυνεχείσ πολεμικζσ διενζξεισ είχαν οδθγιςει τθν περιοχι ςε εριμωςθ, οι Σκωμανοί ςφντομα κα αντιλθωκοφν τθν ςθμαςία τθσ κζςθσ αυτισ ωσ ςθμαντικοφ παρόδιου ςτακμοφ τθσ Εγνατίασ Σδοφ, και κα προχωριςουν ςε ζργα αναςφςταςθσ και αναβίωςθσ του οικιςμοφ και των ιδθ υπαρχόντων ρωμαϊκϊν εγκαταςτάςεων 114. Ξατά τθν περίοδο τθσ οκωμανοκρατίασ, ο οικιςμόσ μετονομάςτθκε ςε Οουτηάκιοϊ. Ψον 19 ο αι ο οικιςμόσ διοικθτικά ανικε ςτον καηά Φερϊν ςτο καθμακαμλίκιο του Δεδεαγάτσ. Πετά τθν απελευκζρωςθ θ ονομαςία του οικιςμοφ κ αλλάξει και πάλι ςε Οουτρά (υποδθλϊνοντασ τουσ ωυςικοφσ πόρουσ τθσ περιοχισ). Ψα ερείπια τθσ ρωμαϊκισ και οκωμανικισ περιόδου (ξενϊνασ/κτίςμα κερμϊν λουτρϊν «Χάνα», παρακείμενα κολωτά κτίρια) ςϊηονται εντόσ τθσ ςφγχρονθσ λουτρόπολθσ που λειτουργεί ςε κοντινι απόςταςθ από το χωριό Οουτρόσ Ψραϊανουπόλεωσ. Χτθν περιοχι ζχουν γίνει ελάχιςτεσ αναςκαωζσ, με πιο ςθμαντικι αυτι του 1995, θ οποία αποκάλυψε τάωουσ ςτθν εξωτερικι ανατολικι πλευρά τουρωμαϊκοφ τείχουσ, κτίςματα, θλιακό ρολόι και νομίςματα. Χωρικι Σργάνωςθ Πε τθν κατάλθψι τθσ περιοχισ από τουσ Σκωμανοφσ το 1372, αρχίηουν και οι προςπάκειεσ αναςφςταςθσ του ρωμαϊκοφ παρόδιου ςτακμοφ ςτον ανατολικό τομζα τθσ Εγνατίασ οδοφ, θ οποία ςυνζχιςε να κεωρείται θ ςθμαντικότερθ χερςαία οδικι αρτθρία τθσ αυτοκρατορίασ. Σ Γαηι Εβρενόσ κα μεριμνιςει για τθν ανζγερςθ τθσ «Χάνασ», ενόσ καμαροςκζπαςτου ορκογϊνιου ςε κάτοψθ κτθρίου, που χρθςίμευε ωσ χϊροσ ανάπαυςθσ και διανυκτζρευςθσ των διερχομζνων επί τθσ Εγνατίασ οδοφ, αλλά και των λουόμενων που ζκαναν χριςθ των ιαματικϊν λουτρϊν τθσ περιοχισ. Υίςω από τθν Χάνα τον 16 ο αι κτίςτθκε λουτρικό ςυγκρότθμα 115 υπό τθ μορωι διμερϊν κολωτϊν κτιςμάτων, που περιελάμβαναν χϊρο 112 Ξυρκοφδθσ Κ., ό.π. 113 Ξυρκοφδθσ Κ. ό.π. 114 Δαδάκθ Χτ., «Χάνα», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ Ανδροφδθσ Υ., Χάνια και Ξαραβάν-Χεράγια ςτον Ελλαδικό χϊρο και ςτα Βαλκάνια, Σ.Υ.Ε.Υ. ΑΕ., Κεςςαλονίκθ 2004, ςελ προετοιμαςίασ και τον χϊρο τθσ δεξαμενισ. Ψον ίδιο αιϊνα κα πρζπει να ιδρφκθκε από τον Ekmekçizade Ahmed Paşa 116 το ςυγκρότθμα του τεκζ του «Λςικλάρ» ι «Ρεωζσ Ππαμπά» 117 ςτθν κορυωι του γειτονικοφ λόωου του Αγίου Γεωργίου, ςτον χϊρο όπου πικανότατα προχπιρχε θ ρωμαϊκι ακρόπολθ. Ψο ςυγκρότθμα περιελάμβανε ξενϊνεσ, βαςιλικό μαγειρείο, που παρείχε δωρεάν ςίτιςθ ςτουσ επιςκζπτεσ του μοναςτθριοφ 118, ςτάβλουσ, τζμενοσ και μαυςωλείο, ςτο οποίο κάωτθκε ο ιδρυτισ του κουλιγιζ, κακϊσ επίςθσ και ανεμόμυλο, ο οποίοσ εξυπθρετοφςε όλθ τθν περιοχι 119. Πεγάλοσ δωρθτισ τθσ μονισ υπιρξε ο ςουλτάνοσ Πεχμζτ Δ, ο οποίοσ ςυνζβαλε ςθμαντικά, από οικονομικισ απόψεωσ, και ςτθν ςυντιρθςθ των γειτονικϊν λουτρϊν. Θ ρωμαϊκι Ψραϊανοφπολθ περιβαλόταν από οχυρωματικό τείχοσ, για το οποίο ο Υροκόπιοσ μασ πλθροωορεί ότι επιςκευάςτθκε ςτα χρόνια του Λουςτινιανοφ (6οσ μ.χ. αι.). Χτθν νότια πλευρά του (το τμιμα αυτό του τείχουσ βριςκόταν μεταξφ τθσ Via Egnatia και τθσ εκνικισ οδοφ Αλεξανδροφπολθσ-Σρεςτιάδοσ), υπιρχε ςειρά τετράγωνων πφργων, από τρεισ εκατζρωκεν τθσ κεντρικισ πφλθσ. Θ δυτικι πλευρά του τείχουσ εκτεινόταν κατά μικοσ του χειμάρου που περνάει πίςω από τθν Χάνα και τισ λουτρικζσ εγκαταςτάςεισ. Ψο τείχοσ ςιμερα ςϊηεται μόνο αποςπαςματικά και ςε πολφ κακι κατάςταςθ. Υολφ κοντά ςτθν «Χάνα» εντοπίςτθκαν τα ερείπια εκκλθςίασ, πικανόν μθτροπολιτικοφ ναοφ, όπου βρζκθκαν και κομμάτια από δφο ανάγλυωεσ μαρμάρινεσ λατρευτικζσ εικόνεσ 120. Σι νζεσ λουτρικζσ εγκαταςτάςεισ και οι ξενοδοχειακζσ μονάδεσ κτίςτθκαν ςτο δεφτερο μιςό του 20 ου αι. Ψο 1964 θ περιοχι τθσ Ψραϊανοφπολθσ κθρφςςεται αρχαιολογικόσ χϊροσ, και το 1968 εκπονείται από το ΩΥΥΣ προκαταρκτικι μελζτθ για τθν εκτζλεςθ εργαςιϊν ςτθν «Χάνα», ενϊ τα παρακείμενα οκωμανικά λουτρά παρζμειναν να καταρρζουν και να ερειπϊνουν. 116 Σ Αχμζτ Υαςά Εκμεκτηόγλου (Ekmekçizade Ahmed Paşa ) υπιρξε αρχιντεωτερδάρθσ (υπεφκυνοσ επί των οικονομικϊν) το διάςτθμα του ςουλτάνου Αχμζτ Α' ( ) και Σςμάν Β' ( ). 117 Τπωσ μασ πλθροωορεί ο Εβλιγιά Ψςελεμπί τον 17ο αι, επρόκειτο για τον δραςτιριο πυρινα ενόσ μοναςτθριοφ του δερβίςικου τάγματοσ των Ππεκταςιδων. Από τισ εγκαταςτάςεισ του τάγματοσ ςιμερα διαςϊηονται μόνο χαλάςματα του τεκζ και μια πθγι, τθσ οποίασ τα νερά οι μουςουλμάνοι εξακολουκοφν να κεωροφν ιερά. Χτθν ίδια κζςθ ζχει ανεγερκεί το εκκλθςάκι του Αγίου Γεωργίου (παλαιότερα Αγίου Ξωνςταντίνου). 118 Αυτό ςθμαίνει ότι για να καλφπτει τα ζξοδα ωιλοξενίασ αλλά και τισ ανάγκεσ ενδιαίτθςθσ των μοναχϊν, το μοναςτιρι κα πρζπει να ιταν ενταγμζνο ςτον κεςμό των βακουωιϊν. Άλλωςτε, ο Εκμετηιηαντζ είχε ιδρφςει πολλά βακουωικά ιδρφματα ςτθν Κράκθ. 119 Ξυρκοφδθσ Κ., Ξυρκοφδθσ Κ., «Λςτορία τθσ Ψραϊανοφπολθσ», Ανάτυπο, Κρακικι Επετθρίδα, Ψομ.9, Ξομοτθνι , ςελ Ξυρκοφδθσ Κ., ό.π. Εικόνα 47 Χχεδιάγραμμα του αρχαιολογικοφ χϊρου Ψραϊανουπόλεωσ (Υθγι: Ξουρκοφδθσ Κ., ) Εικόνα 48 Ξαταςκευαςτικζσ ωάςεισ «Χάνασ» και λουτρϊν (Υθγι:Ξαλαφατηισ Λ., 2008) 23

35 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ψραϊανοφπολθ Εικόνα 49 Άποψθ του αρχαιολογικοφ χϊρου τθσ Ψραϊανοφπολθσ και των μνθμείων (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 24

36 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ψραϊανοφπολθ Σκωμανικά μνθμεία α) «Χάνα» Α+ Ξτιρια με εμπορικζσ δραςτθριότθτεσ i) Εμπορικζσ ςτοζσ/χάνια Ψο κτιριο τθσ «Χάνασ» δεςπόηει ςτο μζςον του αρχαιολογικοφ χϊρου τθσ Ψραϊανουπόλεωσ. Τπωσ ζχει ιδθ αναωερκεί κτίςτθκε μεταξφ των ετϊν από τον Γαηι Εβρενόσ, ςε κζςθ προχπάρχοντοσ ρωμαϊκοφ ωυλακίου τθσ Εγνατίασ οδοφ 121. Χυγκαταλζγεται ςτα πρωιμότερα χάνια των Βαλκανίων και τυπολογικά ωαίνεται να ςχετίηεται με τισ μεγάλεσ καμαροςκεπείσ αίκουςεσ των ςελτηουκικϊν χανιϊν τθσ Πικράσ Αςίασ του 13 ου αι. Ψο κτιριο παρουςιάηει μεγάλθ ομοιότθτα με το ακριβϊσ χρονολογθμζνο χάνι του Gazi Mihal Bey (1415/18) ςτο Gölpazar τθσ περιοχισ Bilecik (Mıhaloğlu Taş Hanı) τθσ Ψουρκίασ, του οποίου προθγείται χρονολογικά, κακϊσ επίςθσ και με το Döğer Hanı κοντά ςτο Ihsaniye του Afyon Karahisar. Κεωρικθκε μάλιςτα ότι το χάνι ςτο Gölpazar αντζγραψε ακριβϊσ το χάνι του Εβρενόσ. Ωσ προσ τθν ςχζςθ μεταξφ πλάτουσ και μικουσ του κτθρίου διακρίνεται μεγάλθ ςχζςθ με το χάνι του Ortapayam ςτθ διαδρομι Antalya-Beyşehir. 122 Υρόκειται για ζνα επίμθκεσ κτιριο εξωτερικϊν διαςτάςεων 13x39μ., αποτελοφμενο από δφο παρατακτικά διατεταγμζνουσ χϊρουσ, προκάλαμο και κυρίωσ αίκουςα, που χωρίηονται μεταξφ τουσ μ ζναν εγκάρςιο τοίχο. Θ είςοδοσ ςτον πρϊτο χϊρο, που ςιμερα είναι κατεςτραμμζνοσ, γινόταν μζςω ευρφχωρθσ κφρασ, με πλάτοσ ικανό ϊςτε να επιτρζπει τθν διζλευςθ αμαξιϊν, από τθν οποία ςϊηεται in situ το μαρμάρινο κατϊωλι. Θ κάλυψθ του χϊρου γινόταν πικανότατα (βάςθ ςφγκριςθσ με τα υπάρχοντα παραδείγματα ςτθν Ανατολία) με θμικυλινδρικι καμάρα. Χτισ περιμετρικζσ τοιχοποιίεσ διατθροφνται ίχνθ τηακιϊν (δφο ςτον ανατολικό τοίχο, δφο ςτον δυτικό και δφο ςτον βόρειο ενδιάμεςο τοίχο), που ενιςχφουν τθν άποψθ ότι ο χϊροσ αυτόσ χρθςίμευε για τθν διαμονι των ταξιδιωτϊν 123. Ψο δάπεδο του προκαλάμου ιταν ςτρωμζνο με πλάκεσ τρεισ από τισ οποίεσ ςϊηονται. Ευρφ τοξωτό άνοιγμα εγγεγραμμζνο ςε μεγάλο λικόκτιςτο πλαίςιο, εν μζρει κατεςτραμμζνο, οδθγεί από τον προκάλαμο ςτθν κυρίωσ αίκουςα. Θ κάλυψθ του χϊρου γίνεται με επιμικθ καμάρα ο κόλοσ του προκαλάμου ιταν ελαωρϊσ υποβακμιςμζνοσ ςε ςχζςθ με αυτόν τθσ κυρίωσ αίκουςασ θ οποία ενιςχφεται από δφο ςωενδόνια που εδράηονται ςε δφο ηεφγθ παραςτάδων, διαμοιράηοντασ το εςωτερικό ςε τρία ίςα τμιματα. Θ καμάρα ζωσ ζνα μικρό φψοσ από το ςθμείο ζδραςισ τθσ είναι κτιςμζνθ με λικοδομι ενϊ από κει και πάνω αποτελείται από κακαρι οπτοπλινκοδομι με χριςθ ξυλότυπου. Θ αίκουςα ωωτίηεται από τρία μεγάλα τοξωτά παράκυρα, ζνα για κάκε διάχωρο του νότιου τοίχου, και τρία ςτενά ωωτιςτικά ανοίγματα ςτθν δυτικι όψθ, ςτο επίπεδο που αντιςτοιχεί ςτο τφμπανο του θμικυλινδρικοφ κόλου 124. Ξτιςτζσ πεηοφλεσ κατά μικοσ του βορείου τοίχου πικανότατα λειτουργοφςαν ωσ παχνί για το τάιςμα των ηϊων 125. Ψο κτιριο είναι κτιςμζνο με δίςτρωτθ τοιχοποιία αμελοφσ πλινκοπερίκλειςτου ςυςτιματοσ, ςτθν οποία κατά διαςτιματα παρεμβάλλονται ςπόλια, κυρίωσ ςτισ ακμζσ των τοίχων. Από τα ςτοιχεία που ςϊηονται προκφπτει ότι επάνω από τθν καμάρα υπιρχε λικορριπι κολυμβθτι ςε αςβεςτοκονίαμα, με τθν οποία δίνονταν οι κλίςεισ τθσ ςτζγθσ. Επάνω ςτθ λικορριπι ιταν τοποκετθμζνα τα κεραμίδια 126. Ψζλθ 19 ου με αρχζσ 20 ου αι καταρρζει θ καμάρα του πρϊτου χϊρου, ςυμπαραςφροντασ τθν ανατολικι όψθ και αρχίηει θ λικολόγθςθ των τοιχοποιιϊν του κτθρίου. Πια ωωτογραωία από το προςωπικό αρχείο του ωωτογράωου Γ. Υαναγιϊτου δείχνει τθν κατάςταςθ ςτθν οποία βριςκόταν θ Χάνα το 1934/36. Είναι πολφ πικανόν θ πλιρθσ καταςτροωι τθσ πρόςοψθσ και του προκαλάμου τθσ Χάνασ να ζγινε το 1939, κατά τθ διάρκεια καταςκευισ τθσ εκνικισ οδοφ Αλεξανδροφπολθσ-Φερϊν, θ οποία περνοφςε πολφ κοντά ςτο μνθμείο. Υαράλλθλα, ςυνεχίςτθκε θ λικολόγθςι του, με τθν αωαίρεςθ των γωνιαςμζνων λίκων τθσ εξωτερικισ πλινκοπερίκλειςτθσ παρειάσ των τοίχων. Εικόνα 50 Η «Χάνα» και το νότιο λουτρικό ςυγκρότθμα. Χτο βάκοσ ωαίνονται οι νζεσ εγκαταςτάςεισ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 51 Υρόςοψθ «Χάνασ» (Υθγι: Ξοινό Κρακϊν) Εικόνα 52 Εςωτερικό «Χάνασ» (Υθγι: Ξοινό Κρακϊν) Εικόνα 53 Θ πρόςοψθ τθσ «Χάνασ» ςε ωωτογραωία του πριν τθν κατεδάωιςι τθσ το 1939 (Υθγι: Ξαλαφατηισ Λ., 2008) 121 Ψθν εποχι τθσ επίςκεψθσ του Hacı Kalfa (Katıp Çelebi) τον 17ο αι, ωσ κτιτορασ τθσ «Χάνασ» αναωερόταν ο Γαηι Εβρενόσ. Υροσ αυτι τθν χρονολόγθςθ (14ο αι) ςυνθγοροφν και τα καταςκευαςτικά ςτοιχεία του κτθρίου. Χφμωωνα με τον Ξυρκοφδθ Κ., θ ανακθματικι επιγραωι τθσ Χάνασ ςωηόταν μζχρι τον Β Υαγκόςμιο Υόλεμο. 122 Ανδροφδθσ Υ., Χάνια και Ξαραβάν-Χεράγια ςτον Ελλαδικό χϊρο και ςτα Βαλκάνια, Σ.Υ.Ε.Υ. ΑΕ., Κεςςαλονίκθ Ψηάκια ςτουσ χϊρουσ ενδιαίτθςθσ ςυναντϊνται και ςτα νεότερα αςτικά χάνια του 18-19ου αι, και απεικονίηονται και ςε οκωμανικζσ μικρογραωίεσ. 124 Δαδάκθ Χτ., «Χάνα», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ Ξαλαωατηισ Λ., Πακροποφλου Δ. Ξαι Ξαραδζδοσ Γ., «Θ Χάνα ςτθν αρχαία Ψραϊανοφπολθ. Υρόταςθ αποκατάςταςθσ», Ψο Αρχαιολογικό Ζργο ςτθ Πακεδονία και ςτθ Κράκθ 22(2008), ςελ Ξαλαωατηισ Λ., Πακροποφλου Δ. Ξαι Ξαραδζδοσ Γ.,ό.π. Εικόνα 54 Χάνι του Gazi Mihal Bey (1415/18) ςτο Gölpazar τθσ περιοχισ Bilecik (Mıhaloğlu Taş Hanı) τθσ Ψουρκίασ (Υθγι: διαδίκτυο) 25

37 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ψραϊανοφπολθ Σι πρϊτεσ επεμβάςεισ ξεκίνθςαν το Θ Ωπθρεςία Αναςτθλϊςεωσ πραγματοποίθςε εργαςίεσ ςτερεϊςεωσ ςτθ δυτικι πλευρά του κτθρίου, ςτθν οροωι και ςτθ ςτζγθ. Αποκαταςτάκθκαν δφο παράκυρα και καταςκευάςτθκε τοίχοσ αντιςτιριξθσ ςτθν ανατολικι πλευρά. Ψθν επόμενθ χρονιά αποκαλφωκθκε θ ανατολικι πλευρά του προκαλάμου και θ κεντρικι είςοδοσ του κτθρίου. Ψο 1969 αποκαταςτάκθκαν παράκυρα τθσ νότιασ όψθσ και θ ςτζγθ επιςτρϊκθκε με τςιμεντοκονία. Υαράλλθλα ζγινε μερικι ςυμπλιρωςθ του κυρϊματοσ ςτον εγκάρςιο τοίχο μεταξφ του προκαλάμου και τθσ κυρίωσ αίκουςασ, για ευπρεπιςμό του μνθμείου 127. Ψο 1998 με χρθματοδότθςθ από το πρόγραμμα Leader II πραγματοποιικθκε ανάκτθςθ τθσ εξωτερικισ παρειάσ τθσ δυτικισ όψθσ με πλινκοπερίκλειςτο ςφςτθμα. Ψο 2000 αποκαταςτάκθκε θ εξωτερικι παρειά του Ρ τοίχου ωσ το φψοσ του γείςου τθσ ςτζγθσ, κακαρίςτθκε εκ νζου ο περιβάλλων χϊροσ και τοποκετικθκε νζα περίωραξθ. Β+ Βακουωικά κτιρια ii) Χαμάμ α) Οουτρικό ςυγκρότθμα Ψο λουτρικό ςυγκρότθμα 128 βρίςκεται ςτθν ίδια ευκεία με τθν ΒΔ γωνία τθσ Χάνασ και ςε πολφ κοντινι απόςταςθ από αυτιν. Αποτελείται από δφο διπλοφσ χϊρουσ, τοποκετθμζνουσ με αντιδιαμετρικι ςυμμετρία, που ανάγονται ςτα χρόνια τθσ τουρκοκρατίασ. Ψο παλαιότερο από τα δφο κτίςματα, που βρίςκεται ςτ αριςτερά ςε ςχζςθ με το πϊσ αντικρφηει κανείσ τισ ειςόδουσ τουσ, χτίςτθκε το από τον Koca Davut Paşa 129, πικανόν επάνω 127 Ψςιμπίδθσ-Υεντάηοσ Ε., «Αρχαιολογικαί Ζρευναι εν Κράκθ (1969)», ΑΕ (1973), ςελ Ξυρκοφδθσ Κ., «Λςτορία τθσ Ψραϊανοφπολθσ», Ανάτυπο τθσ Κρακικισ Επετθρίδασ, Ψομ.9, Ξομοτθνι , ςελ και Ξαλαωατηισ Λ., Πακροποφλου Δ. Ξαι Ξαραδζδοσ Γ., «Θ Χάνα ςτθν αρχαία Ψραϊανοφπολθ. Υρόταςθ αποκατάςταςθσ», Ψο Αρχαιολογικό Ζργο ςτθ Πακεδονία και ςτθ Κράκθ 22(2008), ςελ Σ Davud Paşa (ζτοσ κανάτου 20 Σκτωβρίου 1498), γνωςτόσ και ωσ «Koca», ιταν Αλβανόσ ςτρατθγόσ και μεγάλοσ βεηίρθσ του Ππεγιαηίτ Β από το 1482 ζωσ το 1497, και ςυνδζκθκε με γάμο με πριγκίπιςςα τθσ οκωμανικισ δυναςτείασ. Ψο 1473 ωσ μπεθλζρμπεθσ του Εγιαλετίου τθσ Ανατολίασ, υπιρξε διοικθτισ του οκωμανικοφ ςτρατοφ ςτθν αποωαςιςτικι και νικθτιρια μάχθ του Otlukbeli εναντίον του Ak Koyunlu. Ψο 1478 ανζλαβε να οδθγιςει τα ςτρατεφματα του Πεχμζτ Β εναντίον του Shkodër ςτθν Αλβανία. Σ Davud Paşa κατάωερε να αλϊςει τθν πόλθ και να δϊςει τζλοσ ςτον Αλβανοτουρκικό πόλεμο. Ψο 1479 ζγινε ςαντηάκμπεθσ ςτο ςαντηάκι τθσ Βοςνίασ και ωσ αρχθγόσ των ακιντηίδων (ιππικό) πρωτοςτάτθςε ςε πολλζσ επιδρομζσ εναντίον του Βαςιλείου τθσ Συγγαρίασ. Ωσ μεγάλοσ βεηίρθσ οδιγθςε το 1487 τον οκωμανικό ςτρατό ςτθν εκςτρατεία εναντίον των Παμελοφκων. Υζκανε ςτο Διδυμότειχο ςτισ 20 Σκτωβρίου 1498, αωινοντασ πίςω του ζνα μεγάλο κράτοσ και πολλά δθμόςια ζργα. Ψα δθμόςια ζργαο του Davud Paşa εντοπίηονται κυρίωσ ςτθν περιοχι Forum Arcadii τθσ ςφγχρονθσ Ξωνςταντινοφπολθσ. Χτθν περιοχι αυτι ςε προγενζςτερουσ ρωμαϊκοφσ τοίχουσ. Αποτελείται από δφο ιςομεγζκεισ χϊρουσ, ζκκεντρα τοποκετθμζνουσ ωσ προσ τον οριηόντιο άξονα. Σ πρϊτοσ χϊροσ προωανϊσ ιταν χϊροσ αναμονισ και αποδυτιρια, και ο δεφτεροσ θ δεξαμενι με το ιαματικό νερό. Χτο τζλοσ του 18 ου αι με αρχζσ του 19 ου αι, κτίηεται το δεφτερο λουτρικό κτίςμα ςτα δεξιά του προγενζςτερου. Θ διάταξθ του κτίςματοσ ακολουκεί τθν ίδια λογικι, ο χϊροσ όμωσ τθσ δεξαμενισ καταςκευάηεται μεγαλφτεροσ ςε ςχζςθ μ αυτόν του 15 ου αι. Θ είςοδοσ ςτο ςυγκρότθμα γίνεται πλευρικά ζτςι ϊςτε θ κφρα ειςόδου να βρίςκεται ςτθν ίδια ευκεία με το εςωτερικό κφρωμα που οδθγοφςε από τον προκάλαμο ςτον χϊρο τθσ δεξαμενισ. Ψζλθ του 19 ου αι με αρχζσ του 20 ου αι ανεγείρεται ζνα βοθκθτικό κτίςμα ανάμεςα ςτα δφο λουτρικά κτιρια, δθμιουργϊντασ ζνα ενιαίο ςυγκρότθμα κι επιτρζποντασ τθν εςωτερικι επικοινωνία ανάμεςα ςτουσ χϊρουσ. Θ πλευρικι είςοδοσ του νεότερου κτίςματοσ κα τοιχιςτεί και κα ανοίξει μία νζα ςτθν όψθ του. Υαράλλθλα, λόγω υποβάκμιςθσ των κτθρίων ςε ςχζςθ με το επίπεδο του περιβάλλοντοσ χϊρου, δθμιουργοφνται δφο κλίμακεσ κακόδου μία για κάκε είςοδο. Χε ωωτογραωία του διακρίνουμε ότι ιδθ είχε αρχίςει θ ανοικοδόμθςθ ςφγχρονων βοθκθτικϊν κτθρίων ςτον άμεςο χϊρο των μνθμείων, που οδιγθςε ςταδιακά ςε υποβάκμιςθ του περιβάλλοντόσ τουσ και αλλοίωςθ τθσ μορωισ και τθσ οπτικισ κεϊρθςισ τουσ. Χτο δεφτερο μιςό του 20 ου αι κατεδαωίςτθκε το κτιριο ανάμεςα ςτα δφο λουτρικά κτίςματα, προκαλϊντασ ςθμαντικζσ ωκορζσ ςε μορωολογικά τουσ ςτοιχεία και ςοβαρζσ βλάβεσ, από κζμα ςτατικότθτασ ςτον ιδθ καταπονθμζνο από τον χρόνο ωζροντα οργανιςμό τουσ. Σι καταρρεφςεισ των τοιχοποιιϊν που βλζπει κανείσ ςιμερα και τα ςθμαντικά προβλιματα ρωγμϊν κα πρζπει να ςυνζβθςαν ωσ επί το πλείςτον μετά τθν κακ αίρεςθ του νεότερου προςκτίςματοσ. Πζςα ςτον 20 ο αι κτίςτθκαν οι νζεσ λουτρικζσ εγκαταςτάςεισ από οπλιςμζνο ςκυρόδεμα και ζγιναν οι περιωράξεισ και διαμορωϊςεισ του χϊρου που ζκρυψαν και οδιγθςαν ςτθν αωάνεια τα ςθμαντικά αυτά οκωμανικά μνθμεία. ανζγειρε ζνα τζμενοσ με 108 μαγαηιά γφρω του, ζναν μεντρεςζ, ζνα ςχολείο, ζναν ξενϊνα, ζνα ιμαρζτ και μια δθμόςια κρινθ που χρονολογείται ςτο Σλόκλθρθ θ ςυνοικία, που ονομάςτθκε προσ τιμιν του Davud Paşa, αποτελεί μζροσ τθσ δθμοτικισ ενότθτασ Fatih. Χτθν ςυνοικία Yenikapı ζκτιςε ζνα ανάκτορο, μία αποβάκρα, 11 καταςτιματα και δθμόςια λουτρά. Ψα υπόλοιπα δθμόςια ζργα του περιλαμβάνουν ζνα μπεηεςτζνι ςτθν Βίτωλα και μαγαηιά ςτα Χκόπια και τθν Υροφςα. Ψα λουτρά του Davud Paşa ςτα Χκόπια αποτελοφν τα μεγαλφτερα των Βαλκανίων. Χιμερα, λειτουργοφν ωσ γκαλερί ζργων τζχνθσ. Εικόνα 55 Ψα λουτρικά ςυγκροτιματα το 1995 (Υθγι: 3/11/2014) Εικόνα 56 Ψα λουτρικά ςυγκροτιματα (λιψθ από ΡΑ) (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 57 Γενικι άποψθ του ςυγκροτιματοσ των λουτρϊν ςε ωωτογραωία του (Υθγι: Ξαλαφατηισ Λ., 2008) 26

38 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξομοτθνι ΚΟΜΟΣΗΝΗ Θ οκωμανικι πόλθ τθσ Ξομοτθνισ 130 δθμιουργικθκε γφρω από τον αρχικό βυηαντινό πυρινα, το μικρό κάςτρο που ωζρεται να ίδρυςε ο Κεοδόςιοσ Αϋ(4 οσ αι), επί τθσ Εγνατίασ οδοφ, για να προςτατεφςει τθν περιοχι και τουσ γφρω οικιςμοφσ από τουσ επιδρομείσ. Χτισ αρχζσ του 14 ου αι. θ Ξομοτθνι παρουςιάηεται ωσ ςτρατθγικό ςθμείο του κζματοσ του Βολεροφ, με δυνατότθτα ελζγχου τθσ οριηόντιασ οδικισ αρτθρίασ (Εγνατίασ) και του κάκετου οδικοφ άξονα από το Αιγαίο προσ τθν ενδοχϊρα τθσ Φοδόπθσ. Πε το βυηαντινό όνομά τθσ «Ξουμουτηθνά» θ περιοχι αναωζρεται για πρϊτθ ωορά από τον αυτοκράτορα Λωάννθ ΧΨ Ξαντακουηθνό το 1331 και 1343 ωσ «πόλιςμα» ι «πολίχνιον». Σι διαμάχεσ που ξεςποφν μεταξφ των Ξαντακουηθνϊν και των Υαλαιολόγων τον 14 ο αι, ςτισ οποίεσ κα εμπλακοφν ενεργά μετά από πρόςκλθςθ των ίδιων διεκδικθτϊν του κρόνου και οι Χζρβοι, Βοφλγαροι και Σκωμανοί, κα οδθγιςουν ςε εριμωςθ ςθμαντικϊν υςτερορωμαϊκϊν και βυηαντινϊν οικιςμϊν τθσ Κράκθσ, όπωσ τθσ γειτονικισ ςτα Ξουμουτηθνά Ποςυνόπολθσ 131, και αναγκαςτικι μετακίνθςθ των πλθκυςμϊν τουσ. Ζτςι, ο άλλοτε μικρόσ ςτρατιωτικόσ παρόδιοσ ςτακμόσ κ αρχίςει ν αποκτά θμιαςτικό χαρακτιρα. Παηί με τθν περιωζρειά τθσ, θ Ξομοτθνι εντάχκθκε ςτο οκωμανικό κράτοσ το 1361, μετά τθν κατάκτθςι τθσ από τον Γαηι Εβρενόσ Ππζθ κατά τθν περίοδο βαςιλείασ του Πουράτ Α ( ), όταν εδραιϊκθκε πια θ παρουςία των οκωμανϊν ςτθ Κράκθ. Θ παράδοςθ τθσ πόλθσ πρζπει να ζγινε μετά από ςυμωωνία κακϊσ το κάςτρο τθσ δεν γκρεμίςτθκε κι επιτράπθκε ςτον χριςτιανικό τθσ πλθκυςμό να παραμείνει εντόσ των τειχϊν διατθρϊντασ και του τόπουσ λατρείασ του. Θ τφχθ τθσ κακορίςτθκε από το γεγονόσ ότι αποτζλεςε ορμθτιριο των γαηιδων του Εβρενόσ, τιμαριοφχων που νζμονταν τθν εφωορθ πεδιάδα, παράλλθλα με τον ςυςτθματικό εποικιςμό τθσ από τουσ Γιουροφκουσ, Ψουρκομάνουσ, Ακιγγάνουσ και άλλουσ. Θ επίκαιρθ κζςθ τθσ δίπλα ςτθν Εγνατία Σδό και ςτο πζραςμα που οδθγοφςε ςτθν πεδιάδα τθσ Φιλιπποφπολθσ κα ευνοιςει τθν ανάπτυξι τθσ Γενικά ιςτορικά ςτοιχεία: Çam N., Yunanistandaki Türk Eserleri, Ankara 2000, ςελ. 92, Δουκατά Χ., «Θ Ξομοτθνι ςτουσ οκωμανικοφσ χρόνουσ», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ. 320 και Οιάπθσ Α., Θ Ξομοτθνι κι θ περιφζρειά τθσ, Εκδ. Πορωωτικόσ Τμιλοσ Ξομοτθνισ Εξζχουςα πόλθ του κζματοσ Βολεροφ και ζδρα επιςκοπισ. 132 Οϊλοσ Γ., Εγνατία Σδόσ, Σλκόσ 2008, ςελ και Πε τθν κατάκτθςθ, αλλάηει το όνομά τθσ πόλθσ από Ξουμουτηθνά 133 ςε Γκιουμουλτηίνα ι Γκιουμουρτηίνα και οι νζεσ αρχζσ τθσ πόλθσ επιδίδονται ςτθν ανζγερςθ των πρϊτων τεμενϊν και κοινωωελϊν ιδρυμάτων (Λμαρζτ, Εςκί Ψηαμί) που κα προςδϊςουν ς αυτιν τον νζο οκωμανικό τθσ χαρακτιρα. Θ Σκωμανικι κατάκτθςθ οδιγθςε πολλζσ οικογζνειεσ Ξομοτθναίων ςτο να διαωφγουν ςτθν Ιπειρο όπου και ίδρυςαν το χωριό Ξουμουτηάδεσ (ςθμερινόσ Αμμότοποσ Άρτασ). Σι χάρτεσ που τυπϊνονται ςτθν μεςαιωνικι Ευρϊπθ αναωζρονται ςυχνά ςτθν Ξομοτθνι ενϊ περιθγθτζσ και ζμποροι που κατευκφνονται ςτθν Ανατολι διζςωςαν ςτισ προςωπικζσ τουσ ςθμειϊςεισ πλθροωορίεσ για τουσ κατοίκουσ, τθν εκνολογικι τθσ ςφνκεςθ και τα κτίςματα. Θ μακρόχρονθ περίοδοσ τθσ Ψουρκοκρατίασ θ οποία κράτθςε 549 ζτθ, ζλθξε κατά τον Ά Βαλκανικό Υόλεμο, τον Σκτϊβριο του 1912, οπότε θ πόλθ πζραςε ςτθν βουλγαρικι κατοχι. Σι Βοφλγαροι ςχεδόν αμζςωσ εξαπζλυςαν διωγμοφσ κατά Ελλινων, Υομάκων και Ψοφρκων, προκαλϊντασ εκνολογικι αλλοίωςθ ςτθν πόλθ 134. Ξατά τθ διάρκεια του Αϋ Βαλκανικοφ Υολζμου αν και απελευκερϊκθκε από τον ελλθνικό ςτρατό, θ πόλθ παραχωρικθκε εκ νζου ςτθ Βουλγαρία με τθ ςυνκικθ Βουκουρεςτίου (1913). Χτισ 31 Αυγοφςτου του 1913 το κίνθμα των Υομάκων με τθ ςυνδρομι των ντόπιων Ψοφρκων και τθν υποςτιριξθ των Ελλινων, εγκακίδρυςε τθ βραχφβια Αυτόνομθ Ξυβζρνθςθ Δυτικισ Κράκθσ με ζδρα τθν πόλθ. Ψο ανεξάρτθτο αυτό κρατίδιο καταλφκθκε μετά από δφο μινεσ ςτισ 25 Σκτωβρίου του 1913 και θ Ξομοτθνι πζραςε πάλι υπό βουλγαρικι κατοχι. Πετά τθ λιξθ του Αϋ Υαγκοςμίου Υολζμου, τον Αφγουςτο του 1919 θ πόλθ καταλιωκθκε από Γαλλικά ςτρατεφματα και ετζκθ υπό το κακεςτϊσ τθσ Διαςυμμαχικισ Κράκθσ, με ζδρα του ανεξάρτθτου κρατιδίου τθν ίδια τθν πόλθ και διοικθτι τον Γάλλο ςτρατθγό Charles Antoine Charpy ( ). Ψθν 14θ Παΐου 1920 ενϊκθκε με τθν Ελλάδα. Ξοινωνικι και διοικθτικι οργάνωςθ Πετά τθν οκωμανικι κατάκτθςθ, θ Ξομοτθνι κ αποτελζςει ζδρα του καηά Γκιουμουλτηίνασ ο οποίοσ μεταξφ τθσ εωαρμογισ του Nόμου περί Bιλαετίων (1864) και του Χυνεδρίου του Bερολίνου (1878) υπαγόταν ςτο Χαντηάκι Kαλλιπόλεωσ. Eδρα του καηά ιταν θ ομϊνυμθ πόλθ και τελοφςε υπό τθ διοίκθςθ καϊμακάμθ, ενϊ ςτθν πόλθ ζδρευαν και πολλοί άλλοι κρατικοί και ςτρατιωτικοί 133 Ξτιμα του Ξουμουντηι 134 Wikipedia, λιμμα: «Ξομοτθνι». Εικόνα 58 Ψο ςαντηάκι τθσ Γκιουμουλτηίνασ (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 59 Υλθκυςμιακά ςτοιχεία για τθ Δυτικι Κράκθ του 16 ου αι. (Υθγι: χάρτθσ του Ö. L. Barkan) 27

39 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξομοτθνι Εικόνα 60 ΜΝΗΜΕΙΑ ΠΟΛΗ ΚΟΜΟΣΗΝΗ (Πθγι: προςωπικό αρχείο) 28

40 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξομοτθνι αξιωματοφχοι 135. Σ καηάσ περιελάμβανε 240 περίπου χωριά, εκ των οποίων περίπου είκοςι τζςςερα χωριά και τρία τςιωλίκια είχαν ορκόδοξο ι μικτό (ορκόδοξο και μουςουλμανικό) πλθκυςμό που υπαγόταν εκκλθςιαςτικά ςτθ Mθτρόπολθ Mαρωνείασ 136. Ψζλθ του 19 ου αι κα κεςμοκετθκεί το ςαντηάκι 137 τθσ Γκιουμουλτηίνασ που κατά τθν περίοδο κα υπαχκεί ςτο βιλαζτι τθσ Αδριανουπόλεωσ 138. Ζδρα του ςαντηακίου ορίςτθκε θ Γκιουμουλτηίνα. Ψο 1913 ςυςτάκθκαν θ Αγροτικι 139 και θ Αςτικι 140 Επαρχία τθσ Γκιουμουλτηίνασ που υωίςταντο ζωσ το Ψθν περίοδο τθσ Διαςυμμαχικισ Διοίκθςθσ ( ), το τμιμα του παλαιοφ ςαντηακίου τθσ Γκιουμουλτηίνασ, που αωαιρζκθκε από τθ Bουλγαρία με βάςθ τθ Χυνκικθ του Nεϊγφ, αποτζλεςε τα Διαμερίςματα άνκθσ και Γκιουμουλτηίνασ. H ίδια περιοχι κατά τθν περίοδο εντάχκθκε ςτισ Yποδιοικιςεισ άνκθσ και Kομοτθνισ του Nομοφ Pοδόπθσ 142. Τπωσ και οι υπόλοιπεσ περιοχζσ που βρίςκονταν κατά μικοσ του Sol Kol και κατακτικθκαν από τον Γαηι Εβρενόσ Ππζθ, θ περιοχι τθσ Γκιουμουλτηίνασ κα ενςωματωκεί ςτο μεγάλο βακοφωι του 143. Σ Εβρενόσ ορίηει ωσ ζδρα του τθν Ξομοτθνι, ζωσ το 1383 οπότε και θ ζδρα μεταωζρκθκε ςτισ Χζρρεσ. Ψα οικιματα και τα μαγαηιά που κατείχε ςτθν Ξομοτθνι τα μετζτρεψε ςε βακουωικι περιουςία για τθν ςυντιρθςθ του Λμαρζτ που είχε ιδρφςει ςτθν πόλθ 144. Από τθν 135 Χπακάρθσ, «Θ Δυτικι Κράκθ κατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπιν, περιθγθτιν του XVII αιϊνοσ», Κρακικά 5(1934), ςελ Ξονόρτασ Υ., Ξαηάσ Γκιουμουλτηίνασ ( ), Κρακικόσ Θλεκτρονικόσ Κθςαυρόσ ( 137 Ψο ςαντηάκι δθμιουργικθκε από τμιμα του πρϊθν λιβά Kαλλιπόλεωσ και των ςαντηακίων Kαλλιπόλεωσ και Φιλιππουπόλεωσ του Bιλαετίου Aδριανουπόλεωσ και από τον Kαηά άνκθσ του Χαντηακίου Δράμασ (Bιλαζτι Κεςςαλονίκθσ) τθσ περιόδου Tο ςαντηάκι ςυνόρευε βόρεια με τθν Aνατολικι Pωμυλία και το ςαντηάκι Αδριανουπόλεωσ, ανατολικά με τα ςαντηάκια Aδριανουπόλεωσ και Δεδζαγατσ, δυτικά με το βιλαζτι Κεςςαλονίκθσ και νότια βρεχόταν από το Aιγαίο Υζλαγοσ. Χτισ αρχζσ του 20οφ αιϊνα, ςτθν περιοχι του ςαντηακίου Γκιουμουλτηίνασ εκτεινόταν θ δικαιοδοςία των Mθτροπόλεων άνκθσ, Οιτίτςθσ και Mαρωνείασ. 138 Wikipedia Ξομοτθνι 139 Αντιςτοιχοφςε ςτον καηά Γκιουμουλτηίνασ, τθσ περιόδου , και είχε ζδρα τθσ τθν Ξομοτθνι. Ψο νότιο τμιμα τθσ αγροτικισ Eπαρχίασ Γκιουμουλτηίνασ εντάχκθκε ςτθ Διαςυμμαχικι Κράκθ το προιλκε από τμιμα του οκωμανικοφ Kαηά Γκιουμουλτηίνασ τθσ περιόδου Ξονόρτασ Υ., Αγροτικι Επαρχία Γκιουμουλτηίνασ ( ), Κρακικόσ Θλεκτρονικόσ Κθςαυρόσ ( 142 Ξονόρτασ Υ., Yποδιοίκθςισ Γκιουμουλτηίνασ ( ), Gümülcine sancağı ( ), Κρακικόσ Θλεκτρονικόσ Κθςαυρόσ ( 143 Τπωσ αναωζρει ο Εβλιγιά Ψςελεμπί «το βακοφωιον είναι πολφ πλοφςιον, κολοςςιαίον» (ςτο: Χπακάρθσ, «Θ Δυτικι Κράκθ κατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπιν, περιθγθτιν του XVII αιϊνοσ», Κρακικά 5(1934), ςελ. 198). 144 Kiel M., "The oldest monuments of Ottoman-Turkish architecture in the Balkans, the Imaret and Mosque of ghazi Evrenos in Gümülcine/Komotini, and the Khan of ευρφτερθ περιοχι τθσ Ξομοτθνισ κα αωιερωκοφν ςτο βακοφωι δεκαζξι χωριά και τςιωλίκια ενϊ μία ολόκλθρθ ςυνοικία τθσ, μζροσ κι αυτι του βακουωιοφ, κα ονομαςτεί Γενιτηζ. Ψα ζςοδα χρθςιμοποιοφνταν για τθν κάλυψθ των λειτουργικϊν εξόδων των κοινωωελϊν ιδρυμάτων και τεμενϊν τθσ οικογζνειασ των Εβρενόςογλου ςτθν περιοχι τθσ Ξομοτθνισ (αναωζρουμε ότι ςτθν πόλθ ο Γαηι Εβρενόσ είχε ανεγείρει ζνα ιμαρζτ, ζνα ηαβιγιζ και λουτρό) 145. Υρόςοδοι από τθν περιοχι τθσ Γκιουμουλτηίνασ 146, ςυγκεντρϊνονταν και για τθν ςυντιρθςθ των βακουωικϊν ιδρυμάτων, ιμαρζτ και τηαμί, του ςουλτάνου Πουράτ Α ςτθν Αδριανοφπολθ. Χτο κουλιγιζ του Βαγιαηίτ Β ςτθν Αδριανοφπολθ κατζλθγαν τα ζςοδα από τθν ωορολογία εννζα χωριϊν του καηά τθσ Γκιουμουλτηίνασ. Χτθν οκωμανικι Ξομοτθνι εξαρχισ κυριαρχοφςε το οκωμανικό ςτοιχείο. Αυτό οωειλόταν τόςο ςτον εξανδραποδιςμό των χριςτιανϊν κατά τθν περίοδο τθσ κατάκτθςθσ, όςο και ςτον ςυνεχι εποικιςμό τθσ περιοχισ μία τακτικι που κατά κφριο λόγο χρθςιμοποιοφςαν οι Σκωμανοί ςτισ νεοκατακτθκείςεσ περιοχζσ προσ ενίςχυςθ του μουςουλμανικοφ ςτοιχείου και εδραίωςθ τθσ κυριαρχίασ τουσ από μουςουλμανικά ωφλα τθσ Ανατολίασ αλλά κι από αναγκαςτικοφσ εξιςλαμιςμοφσ. Ψο αναωζρεται ότι ςτθν πόλθ υπιρχαν 511 εςτίεσ από τισ οποίεσ θ πλειοψθωία, 422 εςτίεσ, ιταν μουςουλμανικζσ. Θ ίδια εικόνα παρουςιάηεται και τον αμζςωσ επόμενο αιϊνα. Ψον 16ο αιϊνα κα εγκαταςτακεί ςτθν πόλθ μζροσ τθσ Εβραϊκισ κοινότθτασ των εκδιωχκζντων Χεωαρδιτϊν Εβραίων τθσ Λςπανίασ, αλλάηοντασ τα εκνολογικά και δθμογραωικά τθσ δεδομενα - δεφτερο κφμα Εβραίων κα ζρκει ςτθν περιοχι από τθν Αδριανοφπολθ και τθν Κεςςαλονίκθ κατά τον 18 ο αι. Χταδιακά, νζεσ ωυλζσ κα προςτεκοφν ςτισ ιδθ υπάρχουςεσ, Αρμζνιοι, Ακίγγανοι δίνοντάσ τθσ πολυεκνικό χαρακτιρα. Ψο 1590 ο Σκωμανόσ γεωγράωοσ Πεχμζντ-ι Αςχίκ ανζωερε ότι θ πόλθ υπιρχαν δεκαζξι ςυνοικίεσ που αντιςτοιχοφςαν ςτα δεκαζξι τηαμιά τθσ. Σι χριςτιανοί και οι Εβραίοι κατοικοφςαν εντόσ των τειχϊν του Φρουρίου. Ψα κφματα των προςωφγων από τθν Evrenos Bey in Ilica/Loutra in Greek Thrace, ", in: Sanat Tarihi Yillığı - Kunsthistorische Forschungen XII, (Istanbul 1983), p Demetriades V., Vakifs along the Via Egnatia, in Zachariadou E. (ed.), The Via Egnatia under Ottoman Rule ( ), Symposium: Halcyon Days in Crete II, Institute for Mediterranean Studies, Crete University Press, Rethymnon 1996, p Χφμωωνα με το άρκρο του Δθμθτριάδθ για τα βακοφωια κατά μικοσ τθσ Εγνατίασ οδοφ, οι πρόςοδοι προζρχονταν από τθν ωορολόγθςθ εικοςιοκτϊ αγροτικϊν οικιςμϊν ςτθν περιωζρεια τθσ Ξομοτθνισ. Εικόνα 61 Γιουροφκοι Ψοφρκοι (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 62 Θ εβραϊκι ςυναγωγι (Υθγι: Υαπαςτρατισ Κ., 2010) 29

41 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξομοτθνι Ανατολικι Κράκθ και τθ Πικρά Αςία ςτα τζλθ του 19 ου και τισ αρχζσ του 20 ου αι, κ αλλάξουν για ακόμθ μία ωορά τον δθμογραωικό χάρτθ τθσ πόλθσ. Ψο ζντονο μουςουλμανικό ςτοιχείο τθσ κα διατθρθκεί και μετά τθν ανταλλαγι των πλθκυςμϊν το 1923, λόγω εξαίρεςισ του από τθν ςυνκικθ τθσ Οωηάνθσ. Θ Ξομοτθνι ζχει ςιμερα τθν μεγαλφτερθ πυκνότθτα τοφρκικου πλθκυςμοφ ςε ςχζςθ με οποιαδιποτε άλλθ πόλθ τθσ Ελλάδασ 147. Σικονομία Θ οικονομία τθσ επαρχίασ τθσ Γκιουμουλτηίνασ βαςιηόταν κυρίωσ ςτον αγροτικό τομζα. Θ εφωορθ πεδιάδα τθσ αποτελοφςε πρόςωορο ζδαωοσ για καλλιζργειεσ ςιτθρϊν και οπωροκθπευτικϊν, ενϊ μετά τθν εγκατάςταςθ των Γιουροφκων Ψοφρκων μεγάλθ βαρφτθτα κα δοκεί και ςτισ ρυηοκαλλιζργειεσ. Χθμαντικά ζςοδα προζρχονταν κι από τθν εκμετάλλευςθ των αλυκϊν ςτο Κρακικό πζλαγοσ. Θ εναςχόλθςθ και εξειδίκευςθ των Χεωαρδιτϊν Εβραίων τθσ πόλθσ ςτον κλάδο των υωαςμάτων, κακϊσ και θ προθγμζνθ τουσ τεχνογνωςία ςε ευρωπαϊκζσ βιομθχανικζσ μεκόδουσ επεξεργαςίασ, άγνωςτεσ ζωσ τότε ςτον οκωμανικό κόςμο, ζδωςε νζα ϊκθςθ ςτθν ανάπτυξθ του βιοτεχνικοφ κλάδου τθσ υωαντουργίασ. Υαράλλθλα το εμπορικό τουσ δαιμόνιο κ ανοίξει νζουσ δρόμουσ ςυνεργαςίασ με τα μεγάλα κζντρα τθσ Αυτοκρατορίασ και τθσ Ξεντρικισ Ευρϊπθσ και κα ςυμβάλλει ςτθν αλματϊδθ οικονομικι ανάπτυξθ τθσ περιοχισ 148. μεγάλων κζντρων τθσ κοιλάδασ του ποταμοφ Παρίτςα, τθν Φιλιπποφπολθ και το Tatar Pazarcik 149. Θ εμπορικι κίνθςθ κα δϊςει ηωι ςτθν πόλθ και κα τθν αναδείξει ς ζνα περιωερειακισ ςθμαςίασ εμπορικό κζντρο πάνω ςτθν Εγνατία οδό. Θ ακμι κα διαρκζςει ζωσ τα τζλθ του 18 ου αι., οπότε θ οικονομικι άνοδοσ τθσ γειτονικισ άνκθσ και θ επικράτθςι τθσ ωσ του ςθμαντικότερου κζντρου εμπορίασ καπνοφ κα επθρεάςει τθν οικονομία και τθ ηωι τθσ Ξομοτθνισ και κα ςθμάνει τθν μαηικι ςχεδόν μετακίνθςθ των μεγάλων καπνεμπόρων προσ το νζο οικονομικό κζντρο τθσ Κράκθσ. Υαράλλθλα, θ επιςωαλισ διακίνθςθ του εμπορίου, λόγω των λθςτρικϊν επιδρομϊν που παρουςιάηουν ζξαρςθ τθν περίοδο αυτι ςτθν φπαικρο, κα ςυμβάλλει ςτθν χαλάρωςθ των εμπορικϊν επαωϊν τθσ Ξομοτθνισ με τ άλλα αςτικά κζντρα, με άμεςεσ ςυνζπειεσ για τθν οικονομία τθσ. Ρζα περίοδοσ άνκθςθσ κ αρχίςει για τθν πόλθ ςτα μζςα του 19ου αι., οπότε κι ο ρόλοσ τθσ ωσ ζδρα Ωποδιοικιςεωσ κα επθρεάςει κετικά τθν ςθμαςία τθσ ωσ εμπορικό, οικονομικό και διοικθτικό κζντρο. Ψζλθ του 19ου αι κα ςυνδεκεί ςιδθροδρομικά με τθν Κεςςαλονίκθ και τθν Ξωνςταντινοφπολθ και κα μπει ςε νζα τροχιά ανάπτυξθσ. Σ ςιδθρόδρομοσ κα βγάλει τθν Ξομοτθνι από τθν απομόνωςθ και κ ανοίξει το δρόμο για νζεσ αγορζσ και οικονομικζσ/εμπορικζσ ςυνεργαςίεσ 150. Χωρικι οργάνωςθ Εικόνα 63 Απλωμζνα καπνά ςε τουρκικι ςυνοικία τθσ Ξομοτθνισ (Υθγι: διαδίκτυο) Πε τθν απελευκζρωςθ τθσ εμπορίασ των καπνϊν από τον 17 ο αι κι εξισ, οι καπνοκαλλιζργειεσ κα μονοπωλιςουν το ενδιαωζρον των ντόπιων αγροτικϊν πλθκυςμϊν, και κα προςελκφςουν πλθκυςμοφσ από τθν Ιπειρο και Δυτικι Πακεδονία που κα ζρκουν να ςυνειςωζρουν ωσ εργατικά χζρια ςτον νεοαναπτυςςόμενο κλάδο. Χτα κατοπινά χρόνια καλλιεργικθκαν ςτον κάμπο τθσ Ξομοτθνισ μεγάλεσ εκτάςεισ εκλεκτϊν καπνϊν ανατολισ, κυρίωσ μπαςμά. Θ οικονομικι ευθμερία τθσ Γκιουμουλτηίνασ κα βαςιςτεί κατά πολφ ςτισ εμπορικζσ ςχζςεισ που κ αναπτφξει με τθν γειτονικι Yenice Karasu (Γενιςζα), όπου παράγονταν τα καλφτερα καπνά τθσ Ευρωπαϊκισ Ψουρκίασ, όςο και ςτθν διεξαγωγι του διαμετοκομιςτικοφ εμπορίου μεταξφ των ακτϊν του Αιγαίου και των 147 Çam N., Yunanistandaki Türk Eserleri, Ankara 2000, ςελ Υαπαςτρατισ Κ., Από τθν Γκιουμουλτηίνα ςτθν Ψρεμπλίνκα, άνκθ 2010, ςελ Ψον αρχικό αςτικό πυρινα τθσ οκωμανικισ Γκιουμουλτηίνε αποτζλεςε το βυηαντινό τθσ κάςτρο. Γφρω από αυτό οργανϊκθκε ζνα μικρόσ οικιςμόσ με διττό χαρακτιρα, γεωργικό από τθ μια κι αυτόν του παρόδιου ςτακμοφ από τθν άλλθ, με κζντρα εξυπθρζτθςθσ και ξενοδοχείασ γι αυτοφσ που περιδιάβαιναν τθν Εγνατία Σδό 151. Πζςα ςτο κάςτρο κα παραμείνουν οι χριςτιανοί και οι Εβραίοι 152, διατθρϊντασ τουσ χϊρουσ λατρείασ τουσ ενϊ ζξω από αυτό, με άμεςθ πρόςβαςθ ςτα αγροκτιματα, κα εγκαταςτακοφν οι Σκωμανοί. Τπωσ μαρτυρεί ο γάλλοσ περιθγθτισ Pierre Belon du Mans, ο οποίοσ επιςκζωκθκε τθν Ξομοτθνι το 1555, οι χριςτιανοί 149 Kiel M., Observations on the history of Northern Greece during the Turkish rule. The Turkish monuments of Komotini and Serres, BS 12(1971), p Υαπαςτρατισ Κ., ό.π., ςελ Ηικοσ Ρ., «Βυηαντινό οδοιπορικό ςτθ Κράκθ», Αρχαιολογία & Ψζχνεσ, Ψεφχοσ 14 (11/1984), ςελ Θ εβραϊκι ςυνοικία, θ οποία βριςκόταν κοντά ςτθν κεντρικι πφλθ του κάςτρου, υπιρχε ζωσ και τον Β Υαγκόςμιο Υόλεμο, το (ςτο: Πακροποφλου Δ., Διάλεξθ με κζμα «Κράκθσ τοπογραωικά. Ηϊντασ ανάμεςα ςε βυηαντινζσ πόλεισ και μνθμεία». Πορωωτικόσ Τμιλοσ Ξομοτθνισ, 15 Δεκεμβρίου 2008). Εικόνα 64 Ψο βυηαντινό ωροφριο τθσ Ξομοτθνισ ςε βουλγαρικό ταχυδρομικό δελτάριο του 1910 (Υθγι: Υαπαςτρατισ Κ., 2010) Εικόνα 65 Χθμερινι άποψθ των βυηαντινϊν τειχϊν 30

42 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξομοτθνι Εικόνα 66 Χάρτθσ τθσ χωρικισ δομισ τθσ Ξομοτθνι;. Χυνταχκείσ από τον Ξουτςοφκο Β. (2009) 31

43 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξομοτθνι ηοφςαν εντόσ των τειχϊν οργανωμζνοι ςε ενορία 153. Ψο γεγονόσ ότι οι χριςτιανοί παρζμειναν ςτθν τειχιςμζνθ παλαιά πόλθ υποδεικνφει ότι θ πόλθ μάλλον παραδόκθκε ςτον Εβρενόσ Ππζθ και δεν αλϊκθκε (το ίδιο παρατθρείται και ςτισ Χζρρεσ) 154. Υολφ αργότερα, οι χριςτιανικοί πλθκυςμοί επεκτάκθκαν και εκτόσ του κάςτρου, ςτισ ςυνοικίεσ Βαροφςι, Άγιο Γεϊργιο και ςτθν Αρμζνικθ («Αρμενιό»). Αμζςωσ μετά τθν κατάκτθςθ οι Σκωμανοί διοικοφντεσ κα προχωριςουν ςτον εξιςλαμιςμό τθσ πόλθσ, με τθν ανζγερςθ των πρϊτων τεμενϊν (Εςκί Ψηαμί) και κοινωωελϊν ιδρυμάτων (Λμαρζτ) και κα ωροντίςουν για τθν γριγορθ αςτικοποίθςι τθσ 155. Πζςα ςτο ωροφριο κα ςυγκεντρωκοφν οι διοικθτικζσ αρχζσ και κα ανεγερκοφν ςταδιακά κτιρια ξενοδοχείασ. Ψζλθ του 14 ου ο Εβρενόσ κα ιδρφςει ζξω από το κάςτρο το Εςκί Ψηαμί και το Λμαρζτ, ζναν τεκκζ, που δεν γνωρίηουμε ποφ ακριβϊσ βριςκόταν, και ζνα χαμάμ 156 το οποίο κατεδαωίςτθκε επί δικτατορίασ, ςτθν ςυμβολι των ςθμερινϊν οδϊν Φιλίππου, Αϊδινίου και παρόδου Αϊδινίου 157. Γφρω από αυτοφσ τουσ πυρινεσ και κατά μικοσ του ποταμοφ Ππουκλουτηά (ςθμερινι οδόσ Εγνατία/Φιλιππουπόλεωσ) κα απλωκοφν οι νζεσ ςυνοικίεσ τθσ πόλθσ και ζξω από τθν νότια πφλθ του κάςτρου 158 κ αναπτυχκεί το εμπορικό τθσ κζντρο. Εκτενισ είναι θ περιγραωι που μασ παραδίδει ςτο Seyahatname ο Εβλιγιά Ψςελεμπί που επιςκζωκθκε τθν Γκιουμουλτηίνα τον 17 ο αι. Θ εντφπωςι του για τθν πόλθ ιταν ενόσ ανκθροφ αςτικοφ κζντρου με λουτρά, τεμζνθ, κρινεσ, εκπαιδευτιρια, προςκυνιματα, εμπορικζσ 153 Kiel M., "The oldest monuments of Ottoman-Turkish architecture in the Balkans, the Imaret and Mosque of ghazi Evrenos in Gümülcine/Komotini, and the Khan of Evrenos Bey in Ilica/Loutra in Greek Thrace, ", in: Sanat Tarihi Yillığı - Kunsthistorische Forschungen XII, (Istanbul 1983), p Kiel M., ό.π. 155 Θ αςτικοποίθςθ ενόσ οικιςμοφ αποτελοφςε εγγφθςθ για τθν κοινωνικι, εμπορικι και οικονομικι του εξζλιξθ. Σι περιςςότερεσ ευκαιρίεσ πλουτιςμοφ, θ αωκονία δθμοςίων παροχϊν, ςχετικϊν ελευκεριϊν και ωορολογικϊν ελαωρφνςεων, αποτελοφςαν προχποκζςεισ για κοινωνικι άνοδο και καλφτερεσ ςυνκικεσ διαβίωςθσ, που εμμζςωσ ςιμαινε αφξθςθ του πλθκυςμοφ τθσ πόλθσ, μζςω των ςυνεχϊν μετοικίςεων, και προςζλκυςθ ξζνων εμπορικϊν κεωαλαίων και οίκων και περαιτζρω οικονομικι εξζλιξθ και εμπορικι δραςτθριότθτα. 156 Χτο Icmal του 1519 το χαμάμ ςυγκαταλζγεται ςτο βακοφωι του Γαηι Εβρενόσ. Ζωσ το 1923, μια επιγραωι ςε παλαιοοκωμανικι γλϊςςα ςωηόταν πάνω από τθν είςοδο του ςυγκεκριμζνου λουτροφ. Χτο ίδιο βακοφωι ανικε ζνα καραβάν ςεράι ςτθν πόλθ και οι πρόςοδοι από το χωριό Helvayı ςτον καηά τθσ Gümülcine και από τςιωλίκια και άλλεσ γαιοκτθςίεσ. Ψα ζςοδα του βακουωιοφ ανζρχονταν ςτισ άςπρα. (ςτο: Kiel M. ό.π.). 157 Πακροποφλου Δ., Διάλεξθ με κζμα «Κράκθσ τοπογραωικά. Ηϊντασ ανάμεςα ςε βυηαντινζσ πόλεισ και μνθμεία». Πορωωτικόσ Τμιλοσ Ξομοτθνισ, 15 Δεκεμβρίου Χπακάρθσ, «Θ Δυτικι Κράκθ κατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπιν, περιθγθτιν του XVII αιϊνοσ», Κρακικά 5(1934), ςελ.195. ςτοζσ, όμορωα ςπίτια, παηάρια και κοςμοςυρροι 159. Θ πόλθ ιταν οργανωμζνθ ςε μαχαλάδεσ, ςφμωωνα με εκνικά και κρθςκευτικά κριτιρια. Εκτόσ από τα τεμζνθ ςτθν πόλθ λειτουργοφςαν δεκαεπτά μεςτηίτ, ανάμεςά τουσ και το μεςτηίτ του Γαηι Εβρενόσ, τα οποία ςυντθροφνταν από τισ ενορίεσ τουσ, που κατζβαλαν διατροωι και ηεκιάτ 160. Ψθν οκωμανικι Ξομοτθνι διζτρεχε ο παραπόταμοσ Χικιαρλί-Ψςάι 161 που τον γεωφρωναν πζντε ξφλινεσ γζωυρεσ. Πε τα νερά του Χικιαρλί-Ψςάι και του δεφτερου παραπόταμου, Ξαλωά- Ψςάι, αρδεφονταν οι λαχανόκθποι τθσ πόλθσ. Τπωσ προαναωζρκθκε, πυρινα του νζου εκτόσ των τειχϊν εμπορικοφ-οικονομικοφ κζντρου αποτζλεςε το βακουωικό ςυγκρότθμα του Εςκί τηαμί (Eski Camii), «ςτερεόσ, κομψόσ και καλϊσ διακεκοςμθμζνοσ αρχαίοσ ευκτιριοσ οίκοσ». Χτο ίδιο ςυγκρότθμα ανικε και το Λμαρζτ 162, ςτο οποίο, ςφμωωνα με τα λεγόμενα του Εβλιγιά Ψςελεμπί, «κάκε πρωί και απόγευμα παρζχονται ςε ευγενείσ και απλοφσ πολίτεσ δίςκοι με εδζςματα, ζνασ δίςκοσ ανά 3-5 άτομα. Υαράλλθλα προςφζρεται τροφι για κακζνα από τα υποηφγια των φιλοξενουμζνων, που εξοικονομείται από τα βακουφικά ειςοδιματα» 163. Εκτόσ από το ςυγκεκριμζνο αναωζρεται θ λειτουργία ενόσ ακόμθ ιμαρζτ, αγνϊςτου κτιτορα. Ανατολικά του ςυγκροτιματοσ του Εβρενόσ χτίςτθκε ςτισ αρχζσ του 16 ου αι από τον Αχμζτ Υαςά (Ahmed Paşa) το βακουωικό ίδρυμα του Γενί Ψηαμιοφ (Yeni Camii), «τζμενοσ ωραίο, εξαιρετικά φωτεινό, καυμαςίωσ ευάερον και τερπνόν μετά μεγάλθσ τζχνθσ καταςκευαςμζνον και διακεκοςμθμζνον» 164. Χφμωωνα με τον Ψςελεμπί, ςτο κουλιγιζ του Γενί Ψηαμιοφ υπιρχε μεντρεςζσ και νθπιαγωγείο. Υικανότατα μζροσ του ιδρφματοσ κ αποτελοφςε και το χαμάμ που αποδίδεται ςτον Εκμεκτςιηαντζ Αχμζτ Υαςά (Ekmekçizade Ahmed Paşa) 165, το οποίο ςϊηεται ερειπωμζνο λίγα μζτρα ανατολικά από το Γενί Ψηαμί 166 και καταλαμβάνει ολόκλθρο το οικοδομικό τετράγωνο απζναντι από το 159 Χπακάρθσ, ό.π., ςελ Πία από τισ ελεθμοςφνεσ τθσ μουςουλμανικισ κρθςκείασ θ οποία αντιςτοιχφςε ςτο 1/40 του ειςοδιματοσ κάκε μουςουλμάνου. 161 Μςωσ πρόκειται για το ρζμα του Ππουκλουτηά, εκατζρωκεν του οποίου οργανϊκθκε το εμπορικό κζντρο τθσ πόλθσ, και το οποίο, μετά τισ καταςτροωικζσ πλθμμφρεσ του 1960 καταχϊκθκε και αποτζλεςε τθν κεντρικι οδικι αρτθρία τθσ πόλθσ. 162 Για τισ προςόδουσ που ςυντθροφςαν το ευαγζσ ίδρυμα γίνεται λόγοσ παραπάνω, ςτο υποκεωάλαιο για τθν κοινωνικι και διοικθτικι οργάνωςθ τθσ πόλθσ. 163 Χπακάρθσ, ό.π., ςελ Χπακάρθσ Λ., ό.π., ςελ Αρχιντεωτερδάρθσ (υπεφκυνοσ επί των οικονομικϊν) το διάςτθμα του ςουλτάνου Αχμζτ Α' ( ) και Σςμάν Β' ( ). 166 Βαςιλζωσ Υαφλου με πλατεία Θωαίςτου Εικόνα 67 Θ ςυνοικία Βαροφςι ςε ταχυδρομικό δελτάριο του 1912 (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 68 Θ ςυνοικία «Αρμενιό» (Υθγι: Υαπαςτρατισ Κ., 2010) 32

44 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξομοτθνι Παρϊνειο Πζγαρο. Ψμιμα εξωτερικοφ του τοίχου διατθρείται ορατό ςτο εςωτερικό καταςτιματοσ λιανικοφ εμπορίου 167. Ανάμεςα ς αυτά τα δφο μεγάλα κουλιγιζ, του Εςκί και του Γενί Ψηαμιοφ, αναπτφχκθκε θ αγορά τθσ πόλθσ. ζδινε τθν εντφπωςθ ενόσ κλειςτοφ ενιαίου ςφνολου. Πποροφμε, λοιπόν, να καταλιξουμε ςτο ςυμπζραςμα ότι θ Γκιουμουλτηίνα δεν διζκετε κτιριο μπεηεςτενίου, όπωσ οι Χζρρεσ, τα Γιαννιτςά, θ Βζροια και θ Κεςςαλονίκθ. Θ οκωμανικι αγορά τθσ Ξομοτθνισ, το τςαρςί, εντοπίηεται ςτθν περιοχι του Υφργου του Ωρολογίου και ςτουσ γφρω δρόμουσ και ιταν οργανωμζνθ ςε ςυντεχνίεσ, δομι που μπορεί να παρατθριςει κανείσ ακόμθ και ςιμερα ςτο ιςτορικό εμπορικό κζντρο. Χαρακτθριςτικό παράδειγμα περιοχισ με ςυντεχνιακι οργάνωςθ είναι τα «τενεκετηίδικα» βορείωσ του Γενί Ψηαμιοφ (οδ. Ξων/νου Ξανάρθ) ι τα ςοκάκια με τα ραωτάδικα παραπλεφρωσ του Εςκί Ψηαμιοφ. Σ Εβλιγιά Ψςελεμπί αναωζρει ότι, όταν επιςκζωκθκε τθν Ξομοτθνι, ςτθν αγορά τθσ λειτουργοφςαν δεκαεπτά εμπορικζσ ςτοζσ, δζκα από τισ οποίεσ χρθςιμοποιοφνταν ωσ κατοικίεσ των αγάμων, και 400 πλοφςια καταςτιματα με όλα τα είδθ των τεχνιτϊν 168. Πία εμπορικι ςτοά, τα «Χκεπαςτά», ςωηόταν ζωσ τισ αρχζσ του 20 ου αι. ςτο ςθμείο που θ ςθμερινι οδόσ Σρωζωσ (παλιό ρζμα του Ππουκλουτηά) ςυναντά τθν οδό Λωαννίνων 169. Υαράλλθλα με τθ μόνιμθ αγορά, μία ωορά τθν εβδομάδα, κάκε Ψρίτθ, γινόταν το εβδομαδιαίο παηάρι, ςτο οποίο ςυνζρρεαν τόςο οι κάτοικοι τθσ περιωζρειασ τθσ Γκιουμουλτηίνασ, όςο και ζμποροι από άλλεσ περιοχζσ τθσ Πακεδονίασ και τθσ Κράκθσ 170. Χτθν μεταωορά του κειμζνου του Εβλιγιά Ψςελεμπί από τον Χπακάρθ 171 αναωζρεται ότι «το μπεηεςτζνιον δεν ζχει μεν λίκινα οικοδομιματα». Υροωανϊσ υπάρχει μία παρανόθςθ ι ςφγχυςθ ςτθν μεταξφ του λικόκτιςτου ωρουριακοφ χαρακτιρα κτθρίου που ονομάηεται μπεηεςτζνι και του τςαρςιοφ, τθσ ανοιχτισ ι ιμιςτεγαςμζνθσ αγοράσ, που ίςωσ να οωείλεται ςτο γεγονόσ ότι το μπεηεςτζνι αποτελοφςε τθν καρδιά τθσ αγοράσ γφρω από τθν οποία αναπτυςςόταν το τςαρςί που πολλζσ ωορζσ, όπωσ ςτθν περίπτωςθ τθσ Ξωνςταντινοφπολθσ, με τθν ςτζγαςθ παρακείμενων δρόμων, 167 Χφμωωνα με τθν Πακροποφλου Δ., κατά το ζτοσ ςυγγραωισ του άρκρου τθσ, το κατάςτθμα ςτο οποίο μποροφςε κάποιοσ να δει το ςωηόμενο τμιμα του λουτροφ ανικε ςτον ζμπορο χαλιϊν κ. Λωακειμίδθ. Χτο: Πακροποφλου Δ., ο.π. 168 Χπακάρθσ, «Θ Δυτικι Κράκθ κατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπιν, περιθγθτιν του XVII αιϊνοσ», Κρακικά 5(1934), ςελ Ζωσ το 1960 περίπου από το ςθμείο εκείνο περνοφςε ο ποταμόσ Ππουκλουτηάσ ο οποίοσ, λόγω των ςυνεχϊν και καταςτροωικϊν για τθν περιοχι υπερχειλίςεϊν του, ςτισ αρχζσ τθσ δεκαετίασ εγκιβωτίςτθκε ςχθματίηοντασ τθν κεντρικι οδικι αρτθρία τθσ οδοφ Σρωζωσ. Σ ποταμόσ Ππουκλουτηάσ, παραπόταμοσ του ποταμοφ Βοςβόηθ που πθγάηει από το Υαπίκιο και χφνεται ςτθν Λςμαρίτιδα λίμνθ, χϊριηε τθν πόλθ ςε δφο μζρθ, διαςχίηοντάσ τθν από βορειοανατολικά προσ τα νοτιοδυτικά. 170 Χπακάρθσ Λ., «Θ Δυτικι Κράκθ κατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπιν, περιθγθτιν του XVII αιϊνοσ», Κρακικά 5(1934), ςελ Χπακάρθσ Λ., ό.π. Σ ρόλοσ τθσ πόλθσ ωσ ςθμαντικοφ παρόδιου ςτακμοφ τθσ Εγνατίασ οδοφ, αλλά και των άλλων διαςταυροφμενων μ αυτιν οδικϊν δικτφων, επιβεβαιϊνεται από τθν ςυνεχι τθσ αναωορά ςε κείμενα περιθγθτϊν από τον 16 ο ζωσ τον 19 ο αι. Ψο 1591 κα περάςει από τθν Ξομοτθνι ο Gabriele Cavazza, γραμματζασ του ευγενι Οορζντςο Ππερνάρδο, ςυνοδεφοντασ τον τελευταίο ςτο ταξίδι του προσ τθν Ξωνςταντινοφπολθ. Σ Cavazza κα γράψει ςτο θμερολόγιό του ότι θ Γκιουμουλτηίνα ιταν λίγο κατοικθμζνθ, περιηωςμζνθ από ζνα κάςτρο με τείχθ και πφργουσ, είχε δφο καραβάνςεράγια, και οι κάτοικοί τθσ ιταν Ψοφρκοι, Εβραίοι και χριςτιανοί 172. Ψθν ίδια χρονιά ο ενετόσ πρεςβευτισ Girolammo Lippomano αναωζρει ότι βρικε ςτθν Γκιουμουλτηίνα «...δφο καρβαςαράδεσ, αλλ επειδι ο ζνασ ιτο κατειλθμμζνοσ από μίαν τουρκικιν προςωπικότθτα, θ αυτοφ εξοχότθσ απεφάςιςε να καταλφςωμεν ζξω τθσ πόλεωσ εισ απόςταςιν θμίςεωσ μιλίου εισ εν μζροσ παρά τον δθμόςιον δρόμον υπό τθν ςκιάν μερικϊν δζνδρων, όπου ζρεεν ζνασ χείμαρροσ. Ευρικαμε ψωμί ηεςτό, κραςί και κρζασ...». Σ Εβλιγιά Ψςελεμπί μασ πλθροωορεί ότι ςτο β μιςό του 17 ου αι βρικε ςτθν Γκιουμουλτηίνα δεκαπεπτά χάνια και ότι «...τα δζκα απ αυτά χρθςιμεφουν για μεπκιάρ-ονταςί » 174. Ενα χάνι ςτθν Γκιουμουλτηίνα καταγράωει το 1801 και ο E.D. Clarke, ο οποίοσ αναωζρει και το είδοσ των δοςολθψιϊν που μπορεί να λάμβαναν χϊρα μζςα ς ζνα χάνι. Αναωζρει λοιπόν ότι ςτο χάνι αυτό κα τον ςυναντοφςε ζνασ Ζλλθνασ αργυροχρυςοχόοσ, με ςκοπό να του πουλιςει αρχαία νομίςματα. Θ γνϊςθ και οι πλθροωορίεσ που ζχουμε για τα χάνια τθσ Ξομοτθνισ ςταματά εδϊ. Σι περιθγθτζσ δεν αναωζρουν κάτι περιςςότερο για τθν μορωι ι για τθν κζςθ των χανιϊν ςτθν πόλθ, και δυςτυχϊσ δεν ςϊκθκε κανζνα ίχνοσ τουσ ςτθν νεότερθ εποχι που να μασ επιτρζπει να τα εντάξουμε, ζςτω και νοερά, ςτον ςφγχρονο αςτικό ιςτό. Θ Ξομοτθνι κα γνωρίςει νζα επζκταςθ μετά το τζλοσ του ρωςοτουρκικοφ πολζμου το , που κα προκαλζςει μαηικι εγκατάςταςθ χιλιάδων μουςουλμάνων προςωφγων από τθ νότια 172 Υαπαςτρατισ Κ., Από τθν Γκιουμουλτηίνα ςτθν Ψρεμπλίνκα, άνκθ 2010, ςελ Ξατοικίεσ αγάμων. 174 Ανδροφδθσ Υ., Χάνια και Ξαραβάν-Χεράγια ςτον Ελλαδικό χϊρο και ςτα Βαλκάνια, Σ.Υ.Ε.Υ. ΑΕ., Κεςςαλονίκθ 2004, ςελ Εικόνα 69 H ςθμερινι οδόσ Δθμοκρίτου περίπου το 1919 (Υθγι: αρχείο Υαπαςτρατι Κ.) Εικόνα 70 Ωπερχείλιςθ Ππουκλουτηά (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 71 Χκεπαςτι Γζωυρα («Ψα Χκεπαςτά») πάνω από τον Ππουκλουτηά (Υθγι: διαδίκτυο) 33

45 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξομοτθνι Βουλγαρία. Σι νζεσ μουςουλμανικζσ ςυνοικίεσ κα αναπτυχκοφν ςτισ βόρειεσ παρυωζσ τθσ πόλθσ. Θ μετακίνθςθ αυτϊν των πλθκυςμϊν κα ςυνεχιςτεί και ςτισ αρχζσ του 20ου, ςτουσ Βαλκανικοφσ Υολζμουσ, ενϊ παράλλθλα κα εκδιωχκεί άγρια το ελλθνικό ςτοιχείο τθσ περιοχισ, το οποίο κα μετακινθκεί κυρίωσ προσ τθ Κεςςαλονίκθ. Ρζο κφμα προςωφγων, με παράλλθλθ επζκταςθ του αςτικοφ ιςτοφ, κα δεχκεί θ περιοχι μετά τθν Πικραςιατικι Ξαταςτροωι του 1922, οι οποίοι κα εγκαταςτακοφν ςε νζεσ ςυνοικίεσ ςτα νοτιοδυτικά, παράλλθλα με τθν κοίτθ του ποταμοφ Βοςβόηθ και τθν οδό προσ τθν άνκθ. Αντίςτοιχθ επζκταςθ υπιρξε και με νοτιοανατολικι κατεφκυνςθ, παράλλθλα με το δρόμο προσ τθν Αλεξανδροφπολθ 175. Θ εγκατάςταςθ κα ολοκλθρωκεί το 1925 (ανταλλαγι πλθκυςμϊν με Βουλγαρία) οπότε και κα απαλλοτριωκοφν μεγάλεσ εκτάςεισ ςτισ παρυωζσ τθσ πόλθσ 176. Θ πόλθ αποκτά το πρϊτο ρυμοτομικό τθσ ςχζδιο το Πικροεπεκτάςεισ κα γίνουν κατά τα ζτθ 1965 και 1976 ενϊ κατά τθ δεκαετία του 1970 αρχίηει μία ςυςτθματικι αυκαίρετθ δόμθςθ ςτα ανατολικά τθσ πόλθσ από εςωτερικοφσ μετανάςτεσ ορεςίβιουσ μουςουλμάνουσ 177. Χιμερα θ Ξομοτθνι διαπνζεται από ζναν αζρα εκςυγχρονιςμοφ και αςτικισ ανάπτυξθσ που κφριο χαρακτθριςτικό του είναι θ κακ φψοσ επζκταςθ του δομθμζνου τθσ χϊρου, αποτζλεςμα τθσ αςτυωιλίασ που προκάλεςε θ ξαωνικι εριμωςθ του αγροτικοφ χϊρου τθσ Φοδόπθσ. Αποτζλεςμα του εκςυχγρονιςμοφ και τθσ άκρατθσ αςτικοποίθςθσ, θ ςταδιακι απϊλεια του ιδιαίτερου πολυπολιτιςμικοφ χαρακτιρα τθσ πόλθσ και τθσ ιςτορικισ τθσ ταυτότθτασ μζςω τθσ καταςτροωισ των μνθμείων τθσ και του κτθριακοφ τθσ αποκζματοσ. Σκωμανικά μνθμεία τθσ πόλθσ Πζςα από τισ περιγραωζσ των περιθγθτϊν αλλά και από ωωτογραωικό υλικό που ςϊηεται από τα τζλθ του 19 ου και τισ αρχζσ του 20 ου αι θ Ξομοτθνι δίνει τθν εντφπωςθ μίασ πολυπολιτιςμικισ, πολυεκνικισ και εφρωςτθσ οικονομικά πόλθσ, με ζντονα ανατολίτικα χαρακτθριςτικά και λαμπρά αρχιτεκτονιματα. Από το οκωμανικό τθσ παρελκόν αυτό που κυρίωσ διαςϊκθκε είναι κτιρια που 175 Kiel M., "The oldest monuments of Ottoman-Turkish architecture in the Balkans, the Imaret and Mosque of ghazi Evrenos in Gümülcine/Komotini, and the Khan of Evrenos Bey in Ilica/Loutra in Greek Thrace, ", in: Sanat Tarihi Yillığı - Kunsthistorische Forschungen XII, (Istanbul 1983), p Ξατςιμίγασ Ξ., «Υολεοδομικι και ιςτορικι εξζλιξθ τθσ Ξομοτθνισ», Υρακτικά Επιςτθμονικοφ Χυνεδρίου: Θ Ξομοτθνι και ο ευρφτεροσ χϊροσ, Ξομοτθνι 2006, ςελ Ξατςιμίγασ Ξ., ό.π., ςελ.212. αποτελοφςαν το κζντρο κρθςκευτικϊν βακουωικϊν ιδρυμάτων, ενϊ τα παρακείμενα ς αυτά κτιρια, εμπορικοφ ι κοςμικοφ χαρακτιρα, χάκθκαν ςτον βωμό τθσ ανοικοδόμθςθσ. Α+ Ξτιρια με εμπορικζσ δραςτθριότθτεσ i) Εμπορικζσ ςτοζσ/χάνια Από τισ εμπορικζσ ςτοζσ και τα χάνια που λειτουργοφςαν ςτθν πόλθ δυςτυχϊσ δεν ζχει διαςωκεί τίποτα. Σι αναωορζσ επίςθσ ς αυτά είναι πολφ γενικζσ και αποςπαςματικζσ, που μασ ςτεροφν οποιουδιποτε ςτοιχείου για τθν μορωι ι τθν κζςθ τουσ. Θ μόνθ πλθροωορία που διακζτουμε και που μπορεί να μεταωζρει το αζρα τθσ οκωμανικισ αγοράσ τθσ πόλθσ αωορά ςε ωωτογραωικό υλικό των λεγόμενων «Χκεπαςτϊν», τθσ ςτεγαςμζνθσ αγοράσ που υπιρχε πάνω από τον Ππουκλουτηά, ζωσ τισ αρχζσ του 20 ου αι. ii) Σμιμα τθσ παραδοςιακισ αγοράσ τθσ Κομοτθνισ Υρόκειται για μζροσ τθσ παραδοςιακισ αγοράσ τθσ πόλθσ (μεταξφ των οδϊν Σρωζωσ, Χυντάγματοσ, Ξρθτϊν, Ερμοφ, Ξανάρθ, Ξιλκίσ, Γραβιάσ, ενοωϊντοσ, Βενιηζλου και πλατείασ Θωαίςτου) που κθρφχτθκε από το ΩΥΥΣ ωσ ιςτορικόσ τόποσ 178. Χφμωωνα με το κείμενο τθσ κιρυξθσ, «ςτο τμιμα αυτό τθσ πόλθσ διατθρείται ζνασ μεγάλοσ αρικμόσ παραδοςιακϊν κτιςμάτων και μνθμείων (πτωχοκομείο Λμαρζτ, το Γενί Ψηαμί, ο Υφργοσ του Ωρολογίου και θ παραδοςιακι πλατεία Θφαίςτου, όπου είναι ςυγκεντρωμζνα τα εργαςτιρια του λευκοςιδιρου), τα οποία προςδίδουν ζναν ιδιαίτερο χαρακτιρα ςτθν αγορά που το περιβάλλει. Θ παραπάνω περιοχι αποτελεί αναπόςπαςτο κομμάτι του αςτικοφ ιςτοφ τθσ παλαιάσ αγοράσ τθσ Ξομοτθνισ και κατά ςυνζπεια είναι ςθμαντικι για τθν ιςτορικι μνιμθ των κατοίκων, τθν εξζλιξθ των παραδοςιακϊν επαγγελμάτων και τεχνϊν και τθν ιςτορία τθσ αρχιτεκτονικισ και πολεοδομικισ εξζλιξθσ τθσ πόλθσ». α) «Ψενεκετηίδικα» Αν και αποτελοφν τμιμα τθσ κθρυγμζνθσ ωσ ιςτορικοφ τόπου παραδοςιακισ αγοράσ τθσ Ξομοτθνισ, μποροφν να χαρακτθριςτοφν απόμόνα τουσ μνθμείο πολιτιςμοφ και ιςτορικισ μνιμθσ κακϊσ διατθροφν ωσ προσ τθν μορωι και τθν οργάνωςθ ςτοιχεία του πρόςωατου ιςτορικοφ παρλενκόντοσ τθσ πόλθσ. Σ δρόμοσ με τα 178 ΩΑ ΩΥΥΣ/ΔΛΟΑΥ/Γ/2880/51729/ ΦΕΞ 2059/Β/ Εικόνα 72 Οαϊκι αγορά ςτθν πλατεία τθσ Ξομοτθνισ. Βουλγαρικό Ψαχυδρομικό Δελτάριο 1910 (Υθγι: Υαπαςτρατισ Κ., 2010) Εικόνα 73 Ψο δθμαρχείο τθσ Ξομοτθνισ ςτθν πλατεία Βουλγαροκτόνου, ςθμερινι πλατεία Ειρινθσ, τθν δεκαετία του 1920 (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 74 Ψα «Ψενεκετηίδικα» ςτθν παραδοςιακι αγορά τθσ Ξομοτθνισ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 34

46 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξομοτθνι λευκοςιδθρουργεία εκτείνεται κατά μικοσ τθσ βόρειασ πλευρά του Γενί Ψηαμιοφ, και πρζπει να ταυτίηεται χωρικά με τα εργαςτιρια τθσ ςυντεχνίασ των λευκοςιδθρουργϊν τθσ όψιμθσ οκωμανοκρατίασ. Αποτελεί ςειρά, απόλυτα ςτοιχιςμζνων, μικρϊν, μονϊροωων και μονόχωρων καταςτθμάτων, απλισ καταςκευισ, που θ πρόςοψι τουσ, ανοιχτι ςε όλο τθσ το πλάτοσ προσ το κοινό, ζκλεινε με κεπζγκια. Β+ Βακουωικά κτιρια i) Σεμζνθ α) Εςκί Ψηαμί 179 Ψο Εςκί Ψηαμί τθσ Ξομοτθνισ βρίςκεται ςτο κζντρο τθσ πόλθσ, ςτθν παλιά αγορά, ςτθν διαςταφρωςθ των οδϊν Ξων/νου Υαλαιολόγου και Φιλικισ Εταιρείασ. Αποτελείται από δφο ευδιάκριτα μζρθ. Σ αρχικόσ πυρινασ του κτθρίου που αποδίδεται ςτθν εποχι του Γαηι Εβρενόσ είναι ζνα ςυμπαγζσ τετράγωνο διαςτάςεων 13,08μ, με ιδιαίτερα παχιζσ τοιχοποιίεσ, το οποίο ςτεγάηεται με χαμθλό κόλο που βαίνει ςτισ περιμετρικζσ τοιχοποιίεσ μζςω τεςςάρων πριςματικϊν τριγϊνων 180. Από τα αρχικά παράκυρα δεν ςϊηεται κανζνα 181 και θ τοιχοποιία ζχει καλυωκεί μ ζνα παχφ ςτρϊμα κονιάματοσ. Χφμωωνα με το Sâlmane του Edirne Vilâyeti (περιωζρεια Αδριανουπόλεωσ) του 1892/93 ςτο κτιριο εκτελζςτθκαν επιςκευαςτικζσ εργαςίεσ κατά το ζτοσ 1853/54. Χφμωωνα με τθν λαϊκι παράδοςθ, το Εςκί Ψηαμί ιταν αρχικά χριςτιανικόσ ναόσ που μετά τθν κατάκτθςθ μετατράπθκε ςε ιςλαμικό τζμενοσ. Ωςτόςο, όπωσ αναωζρει ο M. Kiel, θ καταςκευι του ίδιου του κτθρίου απορρίπτει μία τζτοια κεωρία. Σι επιςκευζσ του 1853/54 δεν ιταν οι πρϊτεσ επεμβάςεισ που ζγιναν ςτο μνθμείο. Σ Εβλιγιά Ψςελεμπί που επιςκζωκθκε τθν Ξομοτθνι ςτισ αρχζσ του 1668 είδε μία επιγραωι πάνω από τθν κφρια είςοδο του τεμζνουσ ςτθν οποία αναωερόταν ότι το κτιριο είχε επιςκευαςτεί μετά από τισ ηθμίεσ που προκάλεςε μία δυνατι νεροποντι. Είναι πολφ πικανό το τζμενοσ που είχε ιδρφςει ο Εβρενόσ 179 Kiel M., "The oldest monuments of Ottoman-Turkish architecture in the Balkans, the Imaret and Mosque of ghazi Evrenos in Gümülcine/Komotini, and the Khan of Evrenos Bey in Ilica/Loutra in Greek Thrace, ", in: Sanat Tarihi Yillığı - Kunsthistorische Forschungen XII, (Istanbul 1983), p Τπωσ παρατθρεί ο Kiel Π. (ό.π.), το ςφςτθμα μετάβαςθσ από τον κόλο ςτισ περιμετρικζσ τοιχοποιίεσ του κυρίωσ χϊρου προςευχισ κυμίηει το Hızır Bey Cami ςτο Kırklareli (1383/83). 181 Ψα παράκυρα διευρφνκθκαν κατά τισ μετατροπζσ και επιςκευαςτικζσ εργαςίεσ ςτισ οποίεσ υποβλικθκε το κτιριο τον 19ο αι. να ιταν ζνα μικρό μεςτηίτ, το οποίο κάπου ςτα μζςα του 16 ου άρχιςε να επεκτείνεται ϊςτε να μετατραπεί ςε κεντρικό τηαμί 182. Ψον 17 ο αι το Εςκί Ψηαμί ιταν το πιο πολυςφχναςτο τηαμί τθσ πόλθσ, κζντρο του βακουωιοφ των Εβρενόςογλου και τθσ κρθςκευτικισ ηωισ των μουςουλμάνων τθσ πόλθσ. Χτον άμεςο περίγυρό του βρίςκονταν τα υπόλοιπα κτιρια του ςυγκροτιματοσ, το ιμαρζτ, το χαμάμ, καταςτιματα και το καραβάν ςεράι, το οποίο αναωζρεται ςε defter του 1519, κα πρζπει να είχε χακεί πολφ πριν τον 17 ο αι 183. Ξατά τθ διάρκεια των επιςκευϊν του 1853 το τζμενοσ πιρε τθ ςθμερινι του μορωι. Θ ανάγκθ για μεγαλφτερο χϊρο προςευχισ ςε μια πόλθ που ςυνεχϊσ εξαπλωνόταν οδιγθςε ςε διεφρυνςθ του τεμζνουσ ςχεδόν ςτισ διπλάςιεσ διαςτάςεισ. Πζροσ των εργαςιϊν περιελάμβανε τθν κακαίρεςθ του παλιοφ προςτϊου και μζρουσ του τοίχου τθσ προςόψεωσ. Ππροςτά από το παλιό κτιριο προςτζκθκε μία ευρφχωρθ ξυλόπθκτθ αίκουςα, θ οποία διαιρείται εςωτερικά ςε τρία κλίτθ με δφο ςειρζσ λεπτοκαμωμζνων υποςτυλωμάτων ςτον άξονα τθσ kibla. Θ ςτζγαςθ γίνεται με επίπεδθ οροωι, αλλά ακριβϊσ μπροςτά από τθν είςοδο υψϊνεται ζνασ ξφλινοσ κόλοσ ωσ ανάμνθςθ του κόλου που παλιότερα κάλυπτε το κεντρικό τμιμα του προςτϊου πάνω από τθν κφρια είςοδο. Ψθ δεκαετία του 1910 οι Βοφλγαροι μετζτρεψαν το τζμενοσ ςε εκκλθςία και κατζςτρεψαν μζροσ του μιναρζ μζχρι το εξϊςτθ. Ξατά τθ διάρκεια τθσ «Λςλαμικισ Δθμοκρατίασ τθσ Ξομοτθνισ» (1913/4) καταςκευάςτθκε ο μιναρζσ που βλζπουμε ςιμερα, με τθ χορθγία ενόσ τοπικοφ άρχοντα, του Πιναρετηί Λςμαιλ Εωζντθ ( Minareci Ismail Efendi). Θ φπαρξθ δφο εξωςτϊν ςτον μιναρζ, που κατά τθ διάρκεια τθσ οκωμανοκρατίασ ςθματοδοτοφςε τον ςουλτανικό χαρακτιρα ενόσ τεμζνουσ, τόνιηε τον ανεξάρτθτο χαρακτιρα του κρατιδίου. Ψο τζμενοσ επιςτράωθκε ςτθν μουςουλμανικι μειονότθτα κατά το Ψο 2011 ολοκλθρϊκθκε θ εξωτερικι ανακαίνιςθ του Ψεμζνουσ 184. Χιμερα, το Εςκί Ψηαμί βρίςκεται ςε άριςτθ κατάςταςθ, και αποτελεί ζνα από τα εν λειτουργία τηαμιά τθσ πόλθσ που εξυπθρετοφν τισ ανάγκεσ τθσ μουςουλμανικισ τθσ κοινότθτασ. 182 Αυτό που ςτθν ξζνθ ορολογία αποδίδεται με τον όρο «Friday Mosque». Θ προςευχι τθσ Υαραςκευισ, που αποτελεί τθν κακαυτό ιερι μζρα του Λςλάμ, τελοφνταν μόνο ςτα μεγάλα, κεντρικά τηαμιά τθσ πόλθσ. 183 Kiel M., "The oldest monuments of Ottoman-Turkish architecture in the Balkans, the Imaret and Mosque of ghazi Evrenos in Gümülcine/Komotini, and the Khan of Evrenos Bey in Ilica/Loutra in Greek Thrace, ", in: Sanat Tarihi Yillığı - Kunsthistorische Forschungen XII, (Istanbul 1983), p Βικιπαιδεία-Ξομοτθνι. ( %BD%CE%AE 24/10/2014) Εικόνα 75 Ψμιμα τθσ παραδοςιακισ αγοράσ ςτθν περιοχι του Γενί Ψηαμιοφ (Υθγι: Google Street Viewer) Εικόνα 76 Ψο Εςκί Ψηαμί τθ δεκαετία του 1960 (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 77 Εικόνα 78 Εςκί Ψηαμί. Εςωτερικό (Υθγι: προςωπικό αρχείο) (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 35

47 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξομοτθνι β) Γενί Ψηαμί Ψο Γενί Ψηαμί (Yeni Camii), ζνα από τα εν ενεργεία τεμζνθ τθσ πόλθσ, βρίςκεται ςτο κζντρο τθσ Ξομοτθνισ ςτον ίδιο χϊρο με τθ Πουωτεία τθσ Φοδόπθσ. Χρονολογείται μεταξφ του και πριν το β μιςό του 17 ου αι. Ωσ terminus post quem και terminus ante quem 186 για τθν χρονολόγθςθ του μνθμείου χρθιμοποιοφνται και τα κεραμικά διακοςμθτικά πλακίδια τφπου Iiznik ςτο εςωτερικό του, που τοποκετοφνται ςτο β μιςό του 16 ου αι 187. Από τον Εβλιγιά Ψςελεμπί αντλοφμε τθν πλθροωορία ότι το τζμενοσ αποτελοφςε το κζντρο ενόσ εκτεταμζνου κουλιγιζ, το οποίο περιελάμβανε πρωτοβάκμιο ςχολείο και ιεροδιδαςκαλείο με μολυβδοςκζπαςτθ κολοδομία, κρινθ και ζνα διπλό χαμάμ 188. Χτο βακοφωι ανικε και ςειρά καταςτθμάτων μζςα ςτθν πόλθ. Για τον κτιτορα του τεμζνουσ αναωζρει μόνο ότι λεγόταν Αχμζτ και ότι ςχετικι επιγραωι με ζτοσ χρονολογίασ 1630/1 υπιρχε ςε παρακείμενθ ςτο τηαμί κρινθ που ςιμερα δεν ςϊηεται 189. Χτο Sâlmane του Edirne Vilâyeti (περιωζρεια Αδριανουπόλεωσ) του 1892/3 ωσ κτιτορασ του τηαμιοφ ωζρεται ο Εκμεκτςιηαντζ Αχμζτ Υαςάσ 190 (αρχζσ 17 ου αι). Σ αρχικόσ πυρινασ του κτθρίου, αποτελεί ζναν τετράγωνο κολοςκζπαςτο χϊρο διαςτάςεων 11,40x11, 40μ. ο οποίο ςτθν νότια και δυτικι πλευρά του περιβάλλεται από διϊροωθ επζκταςθ ςχιματοσ Γ (βιβλιοκικθ και διοίκθςθ μουωτείασ Ξομοτθνισ) του 19 ου αι με κακαρά νεοκλαςικά μορωολογικά ςτοιχεία. Ξατά μικοσ τθσ κφριασ όψθσ του τεμζνουσ κα πρζπει να υπιρχε προςτϊο. Ωςτόςο, επειδι θ πλευρά αυτι εντάχκθκε ςτο νεότερο διϊροωο πρόςκτιςμα, ζχει χακεί οποιοδιποτε ςτοιχείο κα βοθκοφςε ςτθν αποκατάςταςθ τθσ αρχικισ μορωισ του προςτϊου. Χτον ςτενό χϊρο ανάμεςα ςτο τζμενοσ και τθν κτθριακι επζκταςθ προβάλλει ο μιναρζσ. Ψο ςυγκρότθμα οριοκετείται με περίβολο, που επιτρζπει, ωςτόςο, τθν κζα προσ τον εςωτερικό αφλειο χϊρο. Θ πφλθ ειςόδου περιβάλλεται από οξυκόρυωο μαρμάρινο μνθμειακό πλαίςιο. Εκτόσ από τθν Πουωτεία Φοδόπθσ και τθν βιβλιοκικθ ςτον περίβολο του τεμζνουσ υπάρχουν χϊροι προετοιμαςίασ και αναμονισ των πιςτϊν, το μαυςωλείο τθσ Φατμά Χανοφμ, ςυηφγου του μεγάλου βεηίρθ Χαςάν Υαςά και νεκροταωείο προυχόντων, χορθγϊν, καδιδων κ.αλ. 191 Ξατά τα ζτθ ςτο κτιριο ζγιναν εργαςίεσ ανακαίνιςθσ. Χφμωωνα με τουσ μελετθτζσ, θ αρχιτεκτονικι του τεμζνουσ και τα επιμζρουσ ςτοιχεία του εςωτερικοφ του διακόςμου κινοφνται ςτο πλαίςο τθσ ςχολισ του Χινάν 192. Ψο τζμενοσ είναι κτιςμζνο κατά το ιςόδομο ςφςτθμα με καλά ςυναρμοςμζνουσ λίκουσ και χαρακτθρίηεται από λιτότθτα και ζλλειψθ κεραμοπλαςτικοφ ι ανάγλυωου διακόςμου. Αντίκετα, το εςωτερικό ξεχωρίηει για τον πλοφςιο ηωγραωικό του διάκοςμο που διατθρείται ςτο μεγαλφτερο μζροσ του ανζπαωοσ. Εςωτερικά, ςτισ τζςςερισ γωνίεσ ςτιριξθσ του κόλου ςχθματίηονται αχιβαδωτά λοωία. Χτθν δυτικι πλευρά υπάρχει γυναικωνίτθσ με χαμθλά διάτρθτα διαωράγματα και ξφλινο ταβάνι και λειτουργοφςε ωσ μαχωίλ 193 πάνω από τθν κεντρικι είςοδο. Σι επιωάνειεσ των τοίχων καταλιγουν ςε οξυκόρυωα τόξα ςτα οποία ανοίγονται τρεισ ωεγγίτεσ ςε τριγωνικι διάταξθ. Ψα παράκυρα του κάτω επιπζδου και οι ωεγγίτεσ του άνω διαςϊηουν το αρχικό τουσ ςχιμα, όχι όμωσ και τα αρχικά βιτρό 194. Ξοντά ςτο τζμενοσ βρίςκεται ο πφργοσ του ρολογιοφ που χάριςε ςτθν πόλθ ο ςουλτάνοσ Αμπντοφλ Χαμίτ Β το 1884/5, και που αποτελεί τοπόςθμο για τθν πόλθ τθσ Ξομοτθνισ. Εικόνα 80 Υανοραμικι άποψθ του Γενί Ψηαμιοφ (Υθγι: Διαδίκτυο) Εικόνα 81 Πιχράμπ (Υθγι: Διαδίκτυο) Εικόνα 82 Πινμπάρ (Υθγι: Διαδίκτυο) 185 «Gümülcine». The Encyclopedia of Islam. 12 Supplementary. Leiden: E. J. Brill ςς Τριο μετά το οποίο / Τριο πριν το οποίο. 187 Kiel M., Observations on the history of Northern Greece during the Turkish rule. The Turkish monuments of Komotini and Serres, BS 12(1971), p Σ Εβλιγιά Ψςελεμπί αναωερόμενοσ ςτα δφο λουτρά τθσ πόλθσ μνθμονεφει ωσ ιδρυτι του ενόσ τον ιδιοκτιτθ του «Γενί Ψηαμιοφ Αχμζτ Εωζντθ». Υρόκειται για το χαμάμ του Αχμζντ Υαςά που τμιμα του ςϊηεται εγκιβωτιςμζνο ςε καταςτιματα του εμπορικοφ κζντρου τθσ Ξομοτθνισ. 189 Ξατά τον Kiel Π. θ κρινθ ζωερε επιγραωι με το όνομα Χατηι Πεχμζτ και τθ χρονολογία 1812 (1226 ε.ε.).(ςτο: Kiel Π., Observations on the history of Northern Greece during the Turkish rule. The Turkish monuments of Komotini and Serres, BS 12(1971), p. 423). 190 Γραμματζασ ι Ωπουργόσ Σικονομικϊν επί Χουλτάνων Αχμζτ Α ( ) και Σςμάν Β ( ), ιδρυτισ πλικουσ τεμενϊν και κοινωωελϊν ιδρυμάτων ςτθν Ξεντρικι και Δυτικι Κράκθ. Δουκατά Χ., «Γενί Ψηαμί», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ Εικόνα 79 Υφργοσ ωρολογίου (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 191 Δουκατά Χ., ό.π. ςελ Δουκατά Χ., ό.π.ςελ Εξζδρα ςτο εςωτερικό τεμζνοσ που χρθςίμευε ωσ χϊροσ προςευχισ του μουεηίνθ ι άλλων ςθμαινόντων προςϊπων. 194 Δουκατά Χ., ό.π. Εικόνα 83 Υερίβολοσ και νεότερθ πτζρυγα του Γενί Ψηαμιοφ (Υθγι: google street viewer) 36

48 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξομοτθνι γ) Λμαρζτ του Γαηι Εβρενόσ Χτον 14ο ανάγεται και το Iμαρζτ - ιμαρζτ τηαμί του Γαηι Εβρενόσ. Ψο ιμαρζτ και το γειτονικό του Εςκί Ψηαμί ανικαν πικανότατα ςτο ίδιο βακουωικό ςυγκρότθμα (κουλιγιζ) του μεγάλου οκωμανοφ ςτρατθλάτθ 195. Ξαι τα δφο κτιρια είναι κτιςμζνα ex novo ζξω από τον οχυρωματικό περίβολο του βυηαντινοφ κάςτρου των Ξουμουτηθνϊν 196 και κατά μικοσ τθσ ανατολικισ πλευράσ του. Βρίςκονται, δθλαδι, πικανότατα κατά μικοσ κάποιασ οδοφ που οδθγοφςε ςτθν βυηαντινι πόλθ τθσ Ξομοτθνισ 197. Ψο μνθμείο ςυγκαταλζγεται ςτα παλαιότερα οκωμανικά μνθμεία τθσ Κράκθσ και ςχετίηεται με τθν επζκταςθ και επικράτθςθ των Σκωμανϊν ςτθν περιοχι ( ) 198. Θ ταφτιςι του με το ιμαρζτ που ανζγειρε ςτθν Ξομοτθνι ο Γαηι Εβρενόσ επιβεβαιϊνεται από όλουσ ςχεδόν τουσ χρονικογράωουσ και τουσ γεωγράωουσ (Mehmed Aşık, Evliya Katib Çelebi, Badi Efendi) 199. πολλοφσ ερευνθτζσ χρθςίμευε ωσ «ιερό» ι χϊροσ προςευχισ 200. Από τθν εςωτερικι διακόςμθςθ του χϊρου δεν ζχει διαςωκεί ςχεδόν τίποτα, παρά τα πριςματικά τρίγωνα ςτα οποία βαίνει ο τροφλοσ. Θ φπαρξθ του ανοίγματοσ ςτθν βόρεια όψθ του κτθρίου ζχει προβλθματίςει και ταυτόχρονα διχάςει του μελετθτζσ του. Ξατά μερικοφσ το άνοιγμα αυτό δικαιολογείται με τθν φπαρξθ προςτϊου 201, άγνωςτθσ ςιμερα μορωισ, το οποίο ςε κάποια ιςτορικι ωάςθ του κτθρίου καταςτράωθκε. Ξατά άλλουσ, όπωσ οι Ππακιρτηισ Χ. φδασ Υ. 202 θ φπαρξθ προςτϊου κεωρείται απίκανθ. Ωςτόςο, ςτο άρκρο του ο M. Kiel αναωζρει 203 ότι το 1972 που γινόταν ζρευνα ςτο κτιριο, παλιοί τεχνίτεσ του μετζωεραν πωσ κυμοφνται μία τρουλαία καταςκευι, χωρίσ όμωσ να μποροφν να δϊςουν περιςςότερεσ λεπτομζρειεσ για τθ μορωι τθσ. Υεραιτζρω ζρευνεσ και διερευνθτικζσ τομζσ ςτον περιβάλλοντα χϊρο του μνθμείου ίςωσ αποδϊςουν περιςςότερεσ πλθροωορίεσ ςχετικά με τθν αρχικι του μορωι. Εικόνα 84 Ψο Λμαρζτ το 1985 με τισ εγκαταςτάςεισ του ςτακμοφ θλεκτρικισ ενζργειασ και παγοποιείου (Υθγι: διαδίκτυο) Ψο μνθμείο, ωσ προσ τθν διάρκρωςθ των χϊρων του, ακολουκεί τα πρότυπα των οκωμανικϊν τεμενϊν ςχιματοσ ανεςτραμμζνου Ψ (τφπου ηαβιγιζ). Αποτελείται από ζνα κεντρικό κολοςκζπαςτο χϊρο και δφο πλευρικοφσ χϊρουσ οι οποίοι επικοινωνοφν με τον κεντρικό χϊρο προςευχισ μζςω μνθμειακϊν κυρωμάτων. Σ κεντρικόσ χϊροσ είναι ανοιχτόσ ςτθ βόρεια πλευρά με δυο πλατιζσ παραςτάδεσ που ςτθρίηουν ψθλό θμικυκλικό τόξο που ορίηει το άνοιγμα. Χτο μζςον του νοτίου τοίχου του προεξζχει καμαροςκζπαςτοσ χϊροσ που επιςτζωεται με οξυκόρυωο τόξο διπλισ καμπυλότθτασ, που κατά 195 Σ Εβρενόσ κλθροδότθςε ςτο ιμαρζτ μεγάλθ βακουωικι περιουςία για ν αντεπεξζλκει ςτα ζξοδά του. Ψμιμα τθσ αποτελεί θ πεδινι ζκταςθ ωσ τθν αιγαιακι παραλία ςτα νότια τθσ Ξομοτθνισ, κοντά ςτο χωριό Μμεροσ, το οποίο κατά τουσ οκωμανικοφσ χρόνουσ ονομαηόταν Λμαρζτ, ονομαςία που χρθςιμοποιοφν ακόμθ οι ντόπιοι. Σ ωιλανκρωπικόσ χαρακτιρασ του ιδρφματοσ μαρτυρείται μζχρι και τισ αρχζσ του 20ου αι. κακϊσ διανζμονταν εκεί ςυςςίτια. Εγχάρακτθ επιγραωι με ςλαβικοφ χαρακτιρεσ που βρζκθκε ςτο υπζρκυρο ειςόδου ςτον ανατολικό χϊρο επιβεβαιϊνει τθν δθμιουργία παρεκκλθςίου του Αγίου Βορζωσ το 1877 από τουσ Φϊςουσ ι κατ άλλουσ τθν παρουςία των Βουλγάρων ςτθν πόλθ ςτισ αρχζσ του 20ου αι. 196 Πικρό ωυλάκιο ςτθν περιωζρεια τθσ Ποςυνόπολθσ, διοικθτικό και ςτρατιωτικό κζντρο τθσ περιοχισ και ςτακμό των αυτοκρατορικϊν ςτρατευμάτων πάνω ςτθ βαςικι οδικι αρτθρία από Ξωνςταντινοφπολθ προσ Δφςθ. 197 Ππακιρτηισ Χ. και φδασ Υ., «Λμαρζτ, Ξομοτθνι», Ξοςμικι Πεςαιωνικι Αρχιτεκτονικι ςτα Βαλκάνια και θ διατιρθςι τθσ, Χυλλογικό ζργο, Χατηθτρφωωνοσ Ε. και Durčid S. (επιμ.), University Studio Press 1999, ςελ Δαδάκθ Χ., Λμαρζτ ( 24/10/2014) 199 Kiel M., "The oldest monuments of Ottoman-Turkish architecture in the Balkans, the Imaret and Mosque of ghazi Evrenos in Gümülcine/Komotini, and the Khan of Evrenos Bey in Ilica/Loutra in Greek Thrace, ", in: Sanat Tarihi Yillığı - Kunsthistorische Forschungen XII, (Istanbul 1983), p Σι δφο πλευρικοί χϊροι του μνθμείου είναι κολοςκζπαςτοι, μ ελαωρϊσ επιμικθ κάτοψθ, και εςωτερικά είναι εξοπλιςμζνοι με τηάκια 204, που οι καπνοδόχοι τουσ εξζχουν των τροφλων τθσ ςτζγθσ. Χτον κατά μικοσ άξονά τουσ προεξζχουν των τοιχοποιιϊν αβακείσ κόγχεσ, ίδιου πλάτουσ με τισ πλευρικζσ τουσ τοιχοποιίεσ, που εξωτερικά καταλιγουν ςε αετωματικι απόλθξθ, θ κορυωι τθσ οποίασ βρίςκεται ςτο επίπεδο τθσ βάςθσ του πολυγωνικοφ τυμπάνου του κόλου τουσ. Ξάτω από τισ αετωματικζσ απολιξεισ ςχθματίηεται οξυκόρυωο ανακουωιςτικό τόξο που ςτο εξωρράχιό του ωζρει οδοντωτι διακοςμθτικι ταινία. Εςωτερικά, τα λοωία ςτιριξθσ του κόλου ωζρουν το ςφνθκεσ ιςλαμικό διακοςμθτικό μοτίβο των τριγωνικϊν και πριςματικϊν πτυχϊςεων. Σ εγκάρςιοσ τοίχοσ που διαχωρίηει τον κεντρικό χϊρο από το δυτικό πλευρικό δωμάτιο διατθρείται ακζραιοσ. Ψο ιμαρζτ του Γαηι Εβρενόσ είναι κτιςμζνο με αμελζσ, αλλά ςυμπαγζσ, πλινκοπερίκλειςτο ςφςτθμα τοιχοποιίασ, ιςχυροφσ γωνιόλικουσ και παρεμβαλλόμενεσ ηϊνεσ αμιγοφσ οπτοπλινκοδομισ Δουκατά Χ., «Λμαρζτ», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ Ωποςτθρικτισ τθσ άποψθσ αυτισ είναι ο ολλανδόσ οκωμανολόγοσ M. Kiel. 202 Ππακιρτηισ Χ. και φδασ Υ., ό.π., ςελ Kiel M., ό.π., ςελ Δαδάκθ Χ., «Λμαρζτ» ( 24/10/2014) 205 Ψο μεγάλο μζγεκοσ των οπτόπλινκων, εκ. μικοσ και 4,5-5 εκ. πάχοσ, ςυναινοφν ςε μία πρϊιμθ χρονολόγθςθ του κτθρίου. Εικόνα 85 Λμαρζτ, ΒΑ γωνία (Υθγι: ΩΥΥΣ)12 Εικόνα 86 Λμαρζτ από τθν πλευρά τθσ οδοφ ενοωϊντοσ (Υθγι: διαδίκτυο)13 37

49 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξομοτθνι Σι τρεισ κόλοι του καλφπτονται εξωτερικά με κεραμίδια βυηαντινοφ τφπου, όμοια μ αυτά του Εςκί Ψηαμιοφ, που πατάνε ςτισ περιμετρικζσ τοιχοποιίεσ με τθν παρεμβολι διπλοφ οδοντωτοφ γείςου. Σ χϊροσ ωωτίηεται εςωτερικά με μικρά οξυκόρυωα ανοίγματα ςτισ πλευρικζσ τοιχοποιίεσ των βοθκθτικϊν διαμεριςμάτων και δφο ςειρζσ παρακφρων ςτον τοίχο κίμπλε, απζναντι από τθν κεντρικι είςοδο του χϊρου προςευχισ. Ψα εςωτερικά επιχρίςματα του κτθρίου ωζρουν πλικοσ χαραγμάτων, 206 τα γνωςτά ακιδογραωιματα που ςυναντϊνται και ςε πολλοφσ βυηαντινοφσ ναοφσ, με ςφμβολα, πρόςωπα, κτιρια, ιςτιοωόρα, που λειτουργοφςαν ωσ τάματα και παρακλιςεισ υπζρ προςταςίασ. Ψο κτιριο του ιμαρζτ υπζςτθ αρκετζσ μετατροπζσ κατά τθ διάρκεια τθσ ιςτορικισ του πορείασ. Ξατά τθ διάρκεια τθσ βουλγαρικισ κατοχισ ςτα τζλθ του 19ου αι. το ανατολικό διαμζριςμα μετατράπθκε ςε παρεκκλιςιο τιμϊμενο ςτο όνομα του Αγίου Βόριδοσ, όπωσ προκφπτει από εγχάρακτθ επιγραωι με ςλαβικοφσ χαρακτιρεσ, θ οποία αποκαλφωκθκε ςτο τόξο του υπερκφρου τθσ ειςόδου του. Ψο 1923, μετά τθν ζνωςθ τθσ Κράκθσ με το Ρζο Ελλθνικό Ξράτοσ, απαλλοτριϊκθκε από το δθμοτικό ςυμβοφλιο τθσ πόλθσ και μετατράπθκε ςε ςτακμό θλεκτρικισ ενζργειασ ζωσ και το Ψο ανατολικό τμιμα του κτθρίου προςαρτικθκε το 1924 ςε ςυγκρότθμα παγοποιείου. Ξατά τθν μετατροπι του ςε θλεκτρικό ςτακμό κακαιρζκθκε μία από τισ εςωτερικζσ τοιχοποιίεσ και το κτιριο καλφωκθκε με μθχανολογικζσ εγκαταςτάςεισ από ςκυρόδεμα και μεταλλικζσ πλάκεσ. Ψο ΡΑ τμιμα του κτθρίου κατζςτθ μι ορατό. Ψθν δεκαετία του 1950, κι ενϊ λειτουργοφςε ακόμθ ςαν θλεκτρικόσ ςτακμόσ, το κτιριο κθρφχκθκε ιςτορικό διατθρθτζο μνθμείο 208 «διότι ανικει εισ τθν Bυηαντινιν περίοδον και παρουςιάηει καλλιτεχνικόν ενδιαφζρον». Ψθ δεκαετία του 1970 αποωαςίςτθκε να κατεδαωιςτεί το κτιριο και να χτιςτεί ζνασ ςφγχρονοσ θλεκτρικόσ ςτακμόσ εκτόσ των ορίων τθσ πόλεωσ. Θ κατεδάωιςθ ευτυχϊσ δεν πραγματοποιικθκε μετά από παρζμβαςθ του Ελλθνικισ Αρχαιολογικισ Ωπθρεςίασ. Ψο 1972/3 το παλιό μθχανοςτάςιο απομακρφνκθκε και το κτιριο κακαρίςτθκε. ςυγχρθματοδότθςθ τθσ Πθτρόπολθσ Ξομοτθνισ και Παρϊνειασ 209. Σι εργαςίεσ περιελάμβαναν απομάκρυνςθ των προςκιςμάτων που αποδίδονταν ςτισ νεότερεσ και αςφμβατεσ με το μνθμείο χριςεισ του, αποκατάςταςθ των τοιχοποιιϊν ςτισ οποίεσ είχαν ανοιχτεί περάςματα, κεραπεία κακϊςεων και μερικι ανάκτθςθ των εξωτερικϊν τοιχοποιιϊν, αποκατάςταςθ των λίκινων πλαιςίων των κυρωμάτων, ανακεράμωςθ ςε ςθμεία που υπιρχε μεγάλθ ωκορά και ςυντιρθςθ των παλιϊν κονιαμάτων με τα ακιδογραωιματα 210. Από το 1999 ςτο ιμαρζτ ςτεγάηεται το Εκκλθςιαςτικό Πουςείο τθσ Πθτροπόλεωσ Παρωνείασ και Ξομοτθνισ. ii) Χαμάμ α) Χαμάμ του Αχμζτ Υαςά Τπωσ προαναωζρκθκε, από τα δφο χαμάμ που αναωζρονται ςτο Seyahatname του Ψοφρκου περιγθτι Εβλιγιά Ψςελεμπί ςϊηονται τμιματα μόνο του ενόσ, που ταυτίηεται με το βακουωικισ λειτουργίασ χαμάμ του Ekmekçizade Ahmed Paşa βρίςκονται ανατολικά του Ψηαμιοφ ςτθν πλατεία Ιωαιςτου και καταλαμβάνει ολόκλθρο οικοδομικό τετράγωνο. Θ περιοχι όπου βρίςκεται το χαμάμ είναι ιδιοκτθςία τθσ Πουωτείασ Ξομοτθνισ 211. Γ+ Ξτιρια ςχετιηόμενα με οικονομικζσ δραςτθριότθτεσ i) Καπναποκικεσ Αν και ο ρόλοσ τθσ πόλθσ ωσ κζντρου παραγωγισ και επεξεργαςίασ καπϊν ζχει επιςκιαςτεί από τισ γειτονικζσ περιοχζσ τθσ άνκθσ και τθσ Γενιςζασ, ωςτόςο ςτο ιςτορικό κζντρο τθσ πόλθσ διαςϊηονται πολλά καπνομάγαηα, είτε ςε ερειπιϊδθ κατάςταςθ είτε αποδοςμζνα ςε άλλε χριςεισ. Σριςμζνα από τα βιομθχανικά αυτά ςυγκροτιματα, όπωσ θ καπναποκικθ ιδ. Λ. Ξαλδιριμτηι 212 ςτθν κεντρικι πλατεία τθσ Ξομοτθνισ και θ Ξαπναποκικθ επί τθσ οδοφ Υαρναςςοφ αρ. 8, ιδιοκτθςίασ ΨΕΕ Κράκθσ 213 ζχουν κθρυχκεί ωσ ιςτορικά διατθρθτζα κτιρια. Εικόνα 87 Σ κεντρικόσ ανοιχτόσ χϊροσ του Λμαρζτ (Υθγι: Yünanistan ve Batı Trakya'daki Osmanlı Eserleri) Εικόνα 88 Ψο μεςτηίτ ςτον χϊρο του Λμαρζτ (Υθγι: Yünanistan ve Batı Trakya'daki Osmanlı Eserleri) Εικόνα 89 Λμαρζτ - πφλθ ανατολικοφ διαμερίςματοσ επιγραωι ςτα κυριλλικά (Υθγι: Yünanistan ve Batı Trakya'daki Osmanlı Eserleri) Χτο κτιριο ζχουν εκτελεςτεί αναςτθλωτικζσ εργαςίεσ ςτα πλαίςια του «Ξοινοτικοφ Υλαιςίου Χτιριξθσ » με 206 Δουκατά Χ., «Λμαρζτ», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ Δαδάκθ Χ., «Λμαρζτ» ( 24/10/2014) 208 ΩΑ 9895/336/ ΦΕΞ 63/Β/ Θ πινακίδα του ζργου υπάρχει ακόμθ αναρτθμζνθ ςτθν καγκελόπορτα του περιβόλου του Λμαρζτ. 210 Υεριςςότερεσ λεπτομζρειεσ για τισ εκτελεςκείςεσ εργαςίεσ υπάρχουν ςτο: Ππακιρτηισ Χ., φδασ Υ., Δθμόςια κτιρια.λμαρζτ Ξομοτθνισ, Ξοςμικι Πεςαιωνικι Αρχιτεκτονικι, ςελ Πακροποφλου Δ., «Ψο ζργο τθσ 15θσ Εωορείασ Βυηαντινϊν Αρχαιοτιτων τα ζτθ 2006 και 2007», Ψο Αρχαιολογικό Ζργο ςτθν Πακεδονία και Κράκθ, ΩΥΥΣ - ΑΥΚ: Εκδόςεισ Ηιτθ 2010, ςελ ΩΑ ΩΥΥΣ/ΔΛΟΑΥ/Γ/2613/48058/ , ΦΕΞ 882/Β/ και ΩΑ ΩΥΥΣ/ΔΛΟΑΥ/Γ/203/17137/ , ΦΕΞ 420/Β/ ΩΑ ΩΥΥΣ/ΔΛΟΑΥ/Γ/4501/5594/ ΦΕΞ 112/Β/ Εικόνα 90 Ξαπναποκικθ Ξαλδιριμτηι (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 91 Ξαπναποκικθ ςτο εμπορικό κζντρο (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 38

50 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξομοτθνι Εικόνα 92 Θ παραδοςιακι Αγορά τθσ Ξομοτθνισ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 39

51 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξομοτθνι Γζωυρα Υολυάνκου Εικόνα 93 Γεωγραωικι κζςθ τθσ γζωυρασ του Υολυάνκου (Λάςμου) και θ ςχζςθ τθσ με το οδικό δίκτυο και τθν Ξομοτθνι (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 94 Υανοραμικι άποψθ τθσ γζωυρασ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 40

52 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξομοτθνι Γζωυρα Υολυάνκου Δ+ Αρχιτεκτονικι εξυπθρζτθςθσ των δρόμων i) Γζφυρεσ α) Γζωυρα Υολυάνκου 214 Χτθν ευρφτερθ περιωζρεια τθσ Ξομοτθνισ ανικει ακόμθ ζνα ςθμαντικό μνθμείο τθσ όψιμθσ οκωμανοκρατίασ που ςχετίηεται άμεςα με τθ διακίνθςθ του εμπορίου και το χερςαίο οδικό δίκτυο τθσ περιοχισ. Υρόκειται για τθν τοξωτι γζωυρα του Υολφανκου (ι Λάςμου), ςτα όρια των νομϊν Φοδόπθσ και άνκθσ, που γεωφρωνε τισ δφο πλευρζσ τθσ κοιλάδασ του ποταμοφ Ξομψάτου κι επζτρεπε τθν επικοινωνία ανάμεςα ςτα δφο μεγάλα αςτικά κζντρα τθσ περιοχισ, τθν άνκθ και τθν Ξομοτθνι 215. Θ γζωυρα, γνωςτι ςτθν οκωμανικι εποχι ωσ Kemer Köprü 216, κεωρείται ωσ θ μεγαλφτερθ τθσ Κράκθσ και βρίςκεται ανάμεςα ςτα χωριά Μαςμοσ και Υολφανκοσ 217, εξοφ και το όνομά τθσ. Γραπτζσ πθγζσ που να μαρτυροφν τθν παρουςία τθσ, και να επιτρζπουν μία αςωαλι χρονολόγθςθ δεν υπάρχουν, με βάςθ, όμωσ, τθ μορωι και τισ καταςκευαςτικζσ τθσ λεπτομζρειεσ μπορεί ν αποδοκεί ςτον 17ο- 18ο αι 218. Υιςτεφεται, χωρίσ ωςτόςο να ζχει αποδειχκεί ακόμθ, ότι θ γζωυρα του Λάςμου κτίςτθκε πάνω ςε κεμζλια παλαιότερθσ που χρονολογείται από τα χρόνια τθσ Φωμαϊκισ Εγνατίασ οδοφ (2οσ π.χ. αιϊνασ), θ οποία περνοφςε από τθν Αναςταςιοφπολθ και ακολουκοφςε τθ διαδρομι του ςθμερινοφ αυτοκινθτόδρομου: Μαςμοσ-Υολφανκοσ-Αρίςβθ-Πάκρθ-Αλεξανδροφπολθ. 214 Ξόκκασ Ρ., Γζωυρα Λάςμου, Υθγι: ΛΥΕΨ-ΞΕΨΕΥ, Υεριωζρεια Ανατολικισ Πακεδονίασ-Κράκθσ. 215 Χτον ποταμό Ξομψάτο, ςυναντάμε και άλλεσ γζωυρεσ, που εντυπωςιάηουν με τθν αρχιτεκτονικι τουσ τελειότθτα. Ξοντά ςτισ Κζρμεσ βρίςκεται θ μεγάλθ γζωυρα τθσ Πζδουςασ και μία ακόμθ ςυνεχίηοντασ το χωματόδρομο προσ Ξοττάνθ. Χ το μονοπάτι προσ Ξοφνδουρο και Ψςαλαπετεινό μετά από πεηοπορία δφο ωρϊν ςυναντά κανείσ μία επιβλθτικι γζωυρα με μία κεντρικι αψίδα και μικρότερα τόξα ςτισ άκρεσ. Χτθν περιοχι Χατρϊν υπάρχουν τζςςερισ ακόμα γζωυρεσ: μία νεϊτερθ καταςκευι του 20 ου αι. λίγο ζξω από το χωριό, μία παλιά γζωυρα μζςα ςτισ Χάτρεσ, μία αρκετά ψθλι ςτο χωματόδρομο που οδθγεί προσ τον οικιςμό Ακραίοσ και μία μικρι ςτο δρόμο προσ το χωριό Ψζμενοσ. (ςτο: Ξόκκασ Ρ., «Γζωυρα Λάςμου», ΛΥΕΨ- ΞΕΨΕΥ Υεριωζρεια Ανατολικισ Πακεδονίασ-Κράκθσ 24/10/2014 ). 216 Πακροποφλου Δ., Διάλεξθ με κζμα «Κράκθσ τοπογραωικά. Ηϊντασ ανάμεςα ςε βυηαντινζσ πόλεισ και μνθμεία». Πορωωτικόσ Τμιλοσ Ξομοτθνισ, 15 Δεκεμβρίου Ξοντά ςτο Υολφανκο, δίπλα ςτο δρόμο Kομοτθνισ- άνκθσ μζςω Iάςμου, ςϊηεται μικρόσ ναόσ του 6 ου -10 ου αιϊνα, ενϊ ο βυηαντινόσ Υολφανκοσ, πόλθ-κάςτρο των χρόνων των Υαλαιολόγων (13οσ-14οσ αιϊνασ) βρίςκεται ςτο φψωμα πάνω από τθν ανατολικι όχκθ του ποταμοφ Ξομψάτου. 218 Δαδάκθ Χ., «Γζωυρα Υολυάνκου», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ Υρόκειται για τρίτοξο λικόκτιςτο γεωφρι με κατεφκυνςθ από Δ->Α. Αποτελείται απο δφο μεςόβακρα κι από δφο ακρόβακρα που ανακρατοφν τα τρία τόξα, από τα οποία το μεςαίο, ελαωρϊσ υπερυψωμζνο, είναι και το μεγαλφτερο. Ζχει άνοιγμα 21,80μ και φψοσ 12μ. Ψο δυτικό του τόξο ζχει καταπζςει (λζγεται ότι ανατινάχκθκε ςτα χρόνια του εμωυλίου πολζμου) 219. Ψο ςυνολικό μικοσ του καταςτρϊματοσ όπωσ ςϊηεται ςιμερα είναι 62 μζτρα ενϊ μαηί με το τόξο που λείπει κα ξεπερνοφςε τα 70 μ. Ψο μεγάλο τόξο ζχει μικοσ 21,50 μ. και φψοσ μ. Ψα δφο ογκϊδθ μεςόβακρα διατρυπϊνται από ανακουωιςτικά ανοίγματα με επίπεδθ βάςθ και τοξωτι οροωι. Χτθ βάςθ των μεςόβακρων, από τθν πλευρά κατάβαςθσ του ποταμοφ, προςαρτικθκαν χαμθλοί αναλθμματικοί τοίχοι τριγωνικισ κάτοψθσ, για τθν μείωςθ των αςκοφμενων ςτθν βάςθ του οικοδομιματοσ πιζςεων λόγω τθσ ορμισ του νεροφ. Ακόμθ ζνα τζχναςμα που χρθςμιοποιικθκε για τθν μείωςθ των αντιςτάςεων ιταν θ τοποκζτθςθ των δφο μεςόβακρων ςτισ άκρεσ τθσ κοίτθσ του ποταμοφ, εκεί που θ ποςότθτα και θ ορμι του νεροφ μειϊνεται αιςκθτά. Ψα ακρόβακρα εδράηονται ςτα τοιχϊματα τθσ χαράδρασ. Υάνω ςτα τόξα διακρίνονται οπζσ που είχαν χρθςιμοποιθκεί για τθν καταςκευι του ξυλότυπου. Ψο γεωφρι είναι κτιςμζνο με μικροφσ θμιλαξευτοφσ ι άπεργουσ λίκουσ. Για το κατάςτρωμα τθσ γζωυρασ ζχουν χρθςιμοποιθκεί αργοί λίκοι. Ψο οδόςτρωμα του καταςτρϊματοσ ωζρει οδόντεσ κατά τακτά διαςτιματα, για καλφτερθ πρόςωυςθ και μείωςθ τθσ ολιςκθρότθτασ και κυμίηει τα καλντερίμια των μονοπατιϊν, με πλατειζσ επίπεδεσ πζτρεσ. Υρόςωατεσ καταςτροωζσ ςτο γεωφρι από χρυςοκιρεσ επιδιορκϊκθκαν τα τελευταία χρόνια (Σκτϊβριοσ 2000) από τθν Εωορεία Βυηαντινϊν Αρχαιοτιτων. Θ πρόςβαςθ ςτο γεωφρι γίνεται μζςω θμιορεινοφ περιπατθτικοφ μονοπατιοφ με υποτυπϊδθ ςιμανςθ, μζςα ς ζνα καταπράςςινο κι επιβλθτικό περιβάλλον. 219 Δαδάκθ Χτ., ό.π. Εικόνα 95 Άποψθ τθσ γζωυρασ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 96 Ζδραςθ τθσ γζωυρασ ςτθν πλαγιά και τριγωνικι αναλθμματικοί τοίχοι ςε μεςόβακρο (Υθγι: Yünanistan ve Batı Trakya'daki Osmanlı Eserleri) Εικόνα 97 Ψο κατάςτρωμα τθσ γζωυρασ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 41

53 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Γενιςζα ΓΕΝΙΕΑ Σι ιςτορικοί ςυμωωνοφν ότι θ Γενιςζα 220 ιδρφκθκε από τον Γαηι Εβρενόσ Ππζθ μετά τθν οριςτικι κατάλθψθ τθσ ευρφτερθσ περιοχισ τθσ άνκθσ από τουσ Σκωμανοφσ (1373/4), ίςωσ και μετά τθν κατάλθψθ των Χερρϊν (το 1383), και ςφντομα αποτζλεςε το κζντρο του ομϊνυμου καηά. Θ επιλογι τθσ κζςθσ για τθν ίδρυςθ του νεοςφςτατου οικιςμοφ δεν ωαίνεται να είναι τυχαία, κακϊσ βρίςκεται ςτο κζντρο μίασ εφωορθσ πεδιάδασ, κοντά ςτθν Εγνατία Σδό αλλά και ςτθ διαςταφρωςθ τοπικϊν οδικϊν αξόνων που οδθγοφςαν από το Υερικεϊριο ςτο Υολφςτυλο και ςτθν άνκθ. Θ κζςθ τθσ ςε κομβικό ςθμείο τθσ περιοχισ αποτελοφςε το ιδανικότερο ςθμείο για τθν ςυγκζντρωςθ των οικονομικϊν και διοικθτικϊν δραςτθριοτιτων και εξουςιϊν με ςτόχο τθν καλφτερθ εκμετάλλευςθ και τον αυςτθρότερο ζλεγχο τθσ πλουτοπαραγωγοφ περιοχισ και των διακινοφμενων προϊόντων μζςω των χερςαίων οδικϊν δικτφων. Ψο όνομα Γενιτηζ (Yenice) ςυναντάται και ςε άλλουσ νεοϊδρυκζντεσ οικιςμοφσ ι ςυνοικιςμοφσ, τθσ Πακεδονίασ και τθσ Κράκθσ ςθμειϊνουμε τθν Yenice-i Vardar (Γιαννιτςά Υζλλασ) και τθν ςυνοικία Yenice τθσ Ξομοτθνισ. Δεν αποτελεί ςφμπτωςθ ότι θ ονομαςία αυτι εντοπίηεται ςε περιοχζσ που κατακτικθκαν τθν ίδια περίπου χρονικι περίοδο, και ςφμωωνα με τουσ ιςτορικοφσ, από τον ίδιο ςτρατθλάτθ, τον Γαηι Εβρενόσ, ο οποίοσ αμζςωσ μετά τισ ενζταξε ςτο εκτενζσ βακοφωι του κατά μικοσ τθσ Εγνατίασ Σδοφ. Σι χριςτιανοί περιθτζσ αλλά και οι Σκωμανοί ιςτορικοί ςυχνά αναωζρονται ςτθν Γενιςζα ωσ Γενί Υαηάρ (Yeni Pazar: «Ρεά Αγορά»), που υποδθλϊνει τθν ςυγκζντρωςθ τθσ οικονομικισ και εμπορικισ δραςτθριότθτασ τθσ περιοχισ ςτουσ κόλπουσ τθσ. Σ Bertrandon de la Broquière ςτα 1433 αναωζρει τθν ίδρυςθ τθσ Γενιςζασ από τουσ Σκωμανοφσ, αποδίδοντάσ τθσ τθν ονομαςία Jangibatzar, παραλλαγι τθσ ονομαςίασ Yenipazar (Ρζα Αγορά) 221. Πετά τθν ίδρυςθ του οικιςμοφ τθσ Γενιςζασ, ο χριςτιανικόσ πλθκυςμόσ τθσ περιοχισ μετακινικθκε ςτθν άνκθ και τθν περιωζρειά τθσ, ενϊ ςτθν περιοχι τθσ Γενιςζασ ςυγκεντρϊκθκε θ πλειονότθτα των εποίκων Γιουροφκων 222, δθμιουργϊντασ ζνα κρθςκευτικό και εκνικό δίπολο μεταξφ τθσ άνκθσ και τθσ μουςουλμανικισ Γενιςζασ που κα διατθρθκεί ζωσ και τον 19 ο αι. Σ 220 Ψα γενικά ιςτορικά ςτοιχεία βαςίηονται ςτο ςφγγραμμα των Παυρίδθσ Δ.- Ψςιγαράσ Γ., Γενιςζα, Ρζα πόλθ του Ρζςτου. Ψόποσ ςυνάντθςθσ πολιτιςμϊν, Διμοσ Βιςτωνίδασ/Γενιςζα Δουκατά Χ., «Θ άνκθ και θ Γενιςζα ςτουσ Σκωμανικοφσ χρόνουσ», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ Δουκατά Χ., ό.π. πλθκυςμιακόσ αρικμόσ των χριςτιανϊν κα ςθμειϊςει ανάκαμψθ από τα τζλθ του 17 ου αι., όταν πλθκυςμοί από τθν Ιπειρο και τθ Πακεδονία κα ζρκουν να εργαςτοφν ςτον ακμάηοντα τότε τομζα τθσ καπνοκαλλιζργειασ - Ψουσ καλλιεργθτζσ κ ακολουκιςουν ςυνεργεία τεχνιτϊν πζτρασ και οικοδόμων, που με τθν ςειρά τουσ κα ςυμβάλλουν ςτθν αναμόρωωςθ του οικιςμοφ και ςτθν ανζγερςθ εξαίρετων λικόκτιςτων κτθρίων, που ςϊηονται ωσ ςιμερα. Σι καταςτροωικοί ςειςμοί του 1829 κ αναχαιτίςουν τθν οικονομικι πρόοδο και δθμογραωικι ανάπτυξθ τθσ Γενιςζασ, προκαλϊντασ ταυτόχρονα πολλζσ ηθμιζσ ςτον πολεοδομικό ιςτό τθσ. Ψο τελειωτικό χτφπθμα κα δοκεί με τθν μεγάλθ πυρκαγιά του Θ ανάπτυξθ τθσ άνκθσ ςτισ αρχζσ του 20 ου αι. ωσ του κφριου βιομθχανικοφ και οικονομικοφ κζντρου τθσ περιοχισ τοποκζτθςε τθ Γενιςζα οριςτικά ςτο περικϊριο. Θ ζνωςθ τθσ άνκθσ με ςιδθρόδρομο με τα υπόλοιπα αςτικά κζντρα και θ ανάδυςθ τθσ Ξαβάλασ ωσ μεγάλου κζντρου εμπορίασ και επεξεργαςίασ καπνϊν κα επιςωραγιςει τθν «δφςθ» τθσ Γενιςζασ. Ξοινωνικι και διοικθτικι οργάνωςθ Τπωσ αναωζρκθκε, θ Γενιςζα από τθν αρχι ςχεδόν τθσ ιδρφςεϊσ τθσ ζδρα διοικιςεωσ του ομϊνυμο καηά, ο οποίοσ κατά τον 15 ο -16 ο αι κάλυπτε μια περιοχι που εκτεινόταν ςτουσ ςθμερινοφσ νομοφσ άνκθσ και Ξαβάλασ και ςτο νότιο τμιμα του νομοφ Χμόλιαν ςτθ Βουλγαρία 223. Σ καηάσ ανικε διοικθτικά ςτο Χαντηάκι του Υαςά (Paşa Livası) με ζδρα τθν Αδριανοφπολθ, και κατείχε υψθλι κζςθ ςτθν ιεραρχία των βαλκανικϊν καηάδων. Χ αυτόν υπάγονταν δφο ναχιγιζδεσ 224, τθσ Γενιςζασ και τθσ άνκθσ 225. Αν και ζδρα, πλθκυςμιακά θ Γενιςζα ςυνεχίηει να υςτερεί ςε ςχζςθ με τθν γειτονικι άνκθ. Ξατά τον 17 ο αι ο καηάσ τθσ διαιρζκθκε ςε δφο καηάδεσ, ο ζνασ από τουσ οποίουσ περιελάμβανε τθν περιοχι που αποτελεί ςιμερα τον νομό άνκθσ. Σ οικιςμόσ αποτελοφςε μζροσ του Sol Kol 226, κι ζναν από τουσ ςθμαντικότερουσ ταχυδρομικοφσ ςτακμοφσ του, γεγονόσ που 223 Παυρίδθσ Δ. Ψςιγαράσ Γ., Γενιςζα, Ρζα πόλθ του Ρζςτου - τόποσ ςυνάντθςθσ πολιτιςμϊν, Διμοσ Βιςτωνίδοσ/Γενιςζα 2010, ςελ Διοικθτικι υποδιαίρεςθ του καηά. 225 Δουκατά Χ., «Θ άνκθ και θ Γενιςζα ςτουσ Σκωμανικοφσ χρόνουσ», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ ϋψον 17 ο -18 ο αι, θ Γενιςζα αποτελοφςε τον 4 ο κατά ςειρά ςτακμό του Sol Kol μετά τθν Ξομοτθνι. Αωινοντασ δυτικά τθν τελευταία, το Sol Kol ζςτριβε ΡΔ για να μπει ςτθν παράκτια κοιλάδα του Ρζςτου προσ τθ Γενιςζα. Από κει, ακολουκϊντασ μία δφςβατθ διαδρομι προσ τα δυτικά, διζςχιηε τον Ρζςτο, γφρω ςτα 20χλμ πάνω από το Εικόνα 98 Αεροωωτογραωία τθσ Γενιςζασ (Υθγι:Παυρίδθσ Δ. PANORAMIO) ςτόμιό του για να ωτάςει ςτον επόμενο ςτακμό του Şarışaban (Χρυςοφπολθ). (Heywood C., The Via Egnatia in the ottoman period: The Menzilhanes of the Şol Kol in the late 17 th /early 18 th century, in Zachariadou E. (ed.), The Via Egnatia under Ottoman Rule ( ), Symposium: Halcyon Days in Crete II, Institute for Mediterranean Studies, Crete University Press, Rethymnon 1996, p ). 42

54 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Γενιςζα ευνόθςε τθν δθμιουργία βακουωιϊν, από τα ζςοδα των οποίων χρθματοδοτοφνταν τα κρθςκευτικά και κοινωωελι ιδρφματα τθσ περιοχισ. Ψον 16 ο αι αναωζρεται ότι ςτθ Γενιςζα υπιρχαν τρία, ι κατ άλλουσ τζςςερα, βακοφωια, ζνα χάςι και τιμάρια Σκωμανϊν αξιωματοφχων. Πεταξφ των βακουωιϊν αυτϊν ιταν και του Koca Mustafa Paşa ςτο οποίο ανικε το ιμαρζτ κι ζνα δθμόςιο λουτρό εντόσ του οικιςμοφ και τρεισ αγροτικοί οικιςμοί ςτθ περιωζρειά του. Ψον 17 ο αι. τα ειςοδιματα από το χαμάμ προορίηονταν για τουσ ςπουδαςτζσ του μεντρεςζ του Koca Mustafa Paşa 227. Άλλοι είκοςι περίπου οικιςμοί του καηά Γενιςζασ αποτελοφςαν αωιζρωμα ςτο külliye του ςουλτάνου Ππεγιαηίτ Β ( ) ςτθν Αδριανοφπολθ 228. Θ καταςτροωι του αςτικοφ ιςτοφ τθσ κωμόπολθσ ςτισ αρχζσ του 19 ου αι. ςε ςυνδυαςμό με τθν άνοδο τθσ γειτονικισ άνκθσ και τθσ πολιτικισ και οικονομικισ διαμάχθσ του Χαλίλ Ππζθ, ιςχυροφ γαιοκτιμονα τθσ άνκθσ που ιλεγχε τθν διακίνθςθ των καραβανιϊν που μετζωεραν τα καπνά, και του Χατηι Εμίν Ππζθ, ιςχυροφ άρχοντα τθσ Γενιςζασ, ςυνετζλεςαν το 1872 ςτθν μεταωορά τθσ ζδρασ του καηά, αλλά και των μεγαλφτερων εμπορικϊν οίκων, ςτθν πόλθ τθσ άνκθσ. Ψο 1878 ο καηάσ Γενιςζασ κα υπαχκεί ςτο ςαντηάκι τθσ Γκιουμουλτηίνασ, ςτο βιλαζτι τθσ Αδριανοφπολθσ, όπου κα παραμείνει ζωσ και τθν απελευκζρωςθ τθσ περιοχισ και τθν ζνωςι τθσ με το Ρζο Ελλθνικό Ξράτοσ, το Ζκτοτε, θ Γενιςζα ανικει ςτον Ρομό άνκθσ. Σικονομία Θ Γενιςζα εκτόσ από ςθμαντικόσ παρόδιοσ ςτακμόσ τθσ Εγνατίασ οδοφ και ζδρα των διοικθτικϊν αρχϊν τθσ περιοχισ, αναδείχκθκε ςε κζντρο τθσ αγροτικισ ηωισ ςτθν πεδιάδα τθσ άνκθσ ςυγκεντρϊνοντασ γφρω τθσ τθν πλειονότθτα των εποίκων Γιουροφκων. Σι νζοι κάτοικοι επιδίδονταν ςτθν καλλιζργεια των δθμθτριακϊν αλλά και ςτθν εντατικι ορυηοκαλλιζργεια. Αναωζρεται, επίςθσ, ότι αςχολοφνταν με τθ κτθνοτροωία, κακϊσ και με τθν παραγωγι αλατιοφ, που τροωοδοτοφςε το κρατικό μονοπϊλιο 230. Θ εναςχόλθςθ με τθν κτθνοτροωία ζδωςε ϊκθςθ και ςτον ςχετικό 227 Χπακάρθσ Λ., «Θ Δυτικι Κράκθ κατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπιν, περιθγθτιν του XVII αιϊνοσ», Κρακικά 5(1939), ςελ Demetriades V., Vakifs along the Via Egnatia, in Zachariadou E. (ed.), The Via Egnatia under Ottoman Rule ( ), Symposium: Halcyon Days in Crete II, Institute for Mediterranean Studies, Crete University Press, Rethymnon 1996, p Ξονόρτασ Υ., «Γενιςζα, Γενιςαία, Γιανιςζα (νεοελλθνικι εποχι)», Κρακικόσ Θλεκτρονικόσ Κθςαυρόσ ( 25/10/2014) 230 Παυρίδθσ Δ. Ψςιγαράσ Γ., Γενιςζα, Ρζα πόλθ του Ρζςτου - τόποσ ςυνάντθςθσ πολιτιςμϊν, Διμοσ Βιςτωνίδοσ/Γενιςζα 2010, ςελ.23. μ αυτιν τομζα τθσ βυρςοδεψίασ. Σ Εβλιγιά αναωζρει επίςθσ ότι ςτισ όχκεσ του Εςκιτηζ λειτουργοφςαν είκοςι μεγάλα βυρςοδεψικζσ μονάδεσ 231. Θ Γενιςζα αποτελεί ζνα από τα ελάχιςτα παραδείγματα νεοϊδρυκζντων οικιςμϊν που εξοπλίςτθκαν εξαρχισ με μόνιμθ αγορά. Ιδθ το 1470 ο ενετόσ Giovanni-Maria Angiolello 232 κάνει λόγο για μια πόλθ με μεγάλθ εμπορικι κίνθςθ, που δικαίωνε απόλυτα το όνομά τθσ, ωσ Περκανόβο (Ρζα Αγορά) 233.Αποτζλεςμα όλθσ αυτισ τθσ επιχειρθματικισ δραςτθριότθτασ ιταν ο δρόμοσ του εμπορίου να μετακινθκεί νοτιότερα από τθν άνκθ, ςτθν περιοχι τθσ Γενιςζασ. Από τα τζλθ του 17 ου αι με τθν ειςαγωγι τθσ καλλιζργειασ του καπνοφ δθμιουργοφνται οι προχποκζςεισ για περαιτζρω ανάπτυξθ, που ςε ςυνδυαςμό με τα παρεχόμενα προνόμια και ελευκερίεσ προετοιμάηουν ζνα πρόςωορο ζδαωοσ για επιχειρθματικι και οικονομικι δραςτθριότθτα ςτον τομζα των καπνϊν, που ελκφει ςτθν περιοχι νζουσ κατοίκουσ και εμπορικοφσ οίκουσ. Ψον 18 ο -19 ο αι, τα εξαίρετα καπνά τθσ κα κάνουν διάςθμθ τθν κωμόπλθ ςτθν οκωμανικι επικράτεια 234. Χτισ αρχζσ του 19 ου οι ζλλθνεσ ζμποροι κ αναλάβουν τθν διακίνθςθ του καπνοφ ςτθν περιοχι τθσ άνκθσ και 231 Χπακάρθσ Λ., «Θ Δυτικι Κράκθ κατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπιν, περιθγθτιν του XVII αιϊνοσ», Κρακικά 5(1939), ςελ 214 κ.εξ. 232 Angiolello (ι Degli Angiolello), Giovanni Maria (1451-ca. 1525): Βενετόσ περιθγθτισ, ζμποροσ και ςυγγραωζασ ενόσ ςθμαντικοφ ιςτορικοφ ζργου για τθν Υερςία των Αςπροπροβατάδων (Aq Qoyunlu) και Χαωαβιδϊν. Ευγενικισ καταγωγισ, ςτα νεανικά του χρόνια πιρε μζροσ ςτθν υπεράςπιςθ του Negroponte, που πολιορκοφνταν από τον οκωμανό αυτοκράτορα Πωάμεκ Β. Ψο καλοκαίρι του 875/1470 αιχμαλωτίςτθκε από τουσ Ψοφρκουσ και μεταωζρκθκε ςτθν Ξωνςταντινοφπολθ. Ψο 877/1472 παραδόκθκε ςτον Mustafa Çelebi, δευτερότοκο γιο του ςουλτάνου και διοικθτι των οκωμανικϊν ςτρατευμάτων ςτον πόλεμο εναντίον του Αςπροπροβατά Uzun Ḥasan, που είχε ςυνάψει ςυμμαχία με τθν Δθμοκρατία τθσ Βενετίασ. Πετά τον κάνατο του Mustafa Çelebi (1474), ο Angiolello ζγινε δεωτερδάρθσ (κθςαυροωφλακασ) του Πωάμεκ Β και μζλοσ του διβανίου ςτθν Ξωνςταντινοφπολθ. Αργότερα υπθρζτθςε και τον ςουλτάνου Ππεγιαηίτ Β. Ψο κφριο ζργο του ιταν το Historia turchesca (τουρκικι ιςτορία), μία ςθμαντικι πθγι για τθν οκωμανικι ιςτορία. ( 30/9/2014) 233 Δουκατά Χ., «Θ άνκθ και θ Γενιςζα ςτουσ Σκωμανικοφσ χρόνουσ», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ Χταυρίδθσ Αριςτ., Εγχειρίδιον πολιτικισ, ωυςικισ και εμπορικισ γεωγραωίασ του οκωμανικοφ κράτουσ, Εν Ξυδωνίαισ 1876 (Ανατφπωςθ από Υαν/μιο Αιγαίου, Ψμιμα Ξοινωνικισ Ανκρωπολογίασ, Πυτιλινθ 1996), ςελ.62. Εικόνα 99 Δομι οικιςμοφ με ςθμειωνμζνα τα ςθμεία ενδιαωζροντοσ και πορείεσ κίνθςθσ (είςοδοσ προσ Ξαςαμπά τηαμί προσ Πουςταωά Ψηαμί) (Υθγι: χάρτθσ από Παυρίδθσ Δ. & Ψςιγαράσ Γ., 2010) Εικόνα 100 Ψοιχοδομι από θπειρϊτεσ μάςτορεσ ςε καπναποκικθ τθσ Γενιςζασ (Υθγι:Παυρίδθσ Δ. PANORAMIO) 43

55 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Γενιςζα τθσ Γενιςζασ 235. Είναι θ εποχι που κτίηονται τα αρχοντικά και τα πολυτελι καπνομάγαηα ςτο ιςτορικό κζντρο τθσ κωμόπολθσ. Σι ωυςικζσ καταςτροωζσ προσ το τζλοσ του ίδιου αιϊνα και θ μετατόπιςθ του εμπορικοφ ενδιαωζροντοσ ςτθν γειτονικι άνκθ, κα ςθμάνει τθν ςταδιακι παρακμι τθσ άλλοτε ανκοφςασ οικονομίασ τθσ Γενιςζασ που κα οδθγιςει ςτθν εριμωςθ και ερείπωςθ τθσ αγοράσ τθσ και των καπνομάγαηϊν τθσ. Χιμερα, τισ καπνοκαλλιζργειεσ αντικατζςτθςαν οι καλλιζργειεσ βαμβακιοφ, αραβόςιτου, δθμθτριακϊν και ςτισ λεγόμενεσ δυναμικζσ καλλιζργειεσ. Ωπάρχουν επίςθσ κάποιεσ βιοτεχνίεσ ξυλείασ και επίπλων. Χωρικι οργάνωςθ τθσ πόλθσ Θ πρϊτθ πιο αναλυτικι πλθροωορία που ζχουμε για τθν μορωι τθσ οκωμανικισ Γενιςζασ προζρχεται από τισ αναωορζσ του Εβλιγιά Ψςελεμπί, τον 17 ο αι. Για τουσ προθγοφμενουσ αιϊνεσ θ γνϊςθ μασ προζρχεται ζμμεςα από ωορολογικά κατάςτιχα, που αωοροφν περιςςότερο ςτο μζγεκοσ και ςτον πλθκυςμό τθσ κωμόπολθσ. Ζτςι, ςε κατάςτιχο του 1530 αναωζρονται οι ςυνοικίεσ που απάρτιηαν τθν Γενιςζα, Ραςοφχ, Λμαρζτ ι Ξετχιουντά, Χατηι Γιακοφμπ, Ψςικριτηι, Ψηαμί, Πακρατηι, Χατηι Αχμζτ, Γιαϊτηι, Συντηοφ Αχμζτ, Γιαπουτηι, Ξαντί, και δίνεται κατά προςζγγιςθ κι θ πλθκυςμιακι τθσ ςφςταςθ, περί τουσ κατοίκουσ, όλοι μουςουλμάνοι 236. Ψο 1591 κα περάςει από τθν περιοχι ο διπλωμάτθσ Bernardo Lorenzo με τον ςυνοδό του Gabriele Cavazza, και κα ςταματιςουν ςτον παρόδιο ςτακμό τθσ Γενιςζασ (Carassu Gianize) για ανεωοδιαςμό και προμικειεσ (ψωμί, κρζασ, κραςί). Χτθν ςφντομθ αυτι επίςκεψι τουσ ο Cavazza κα καταγράψει τθν φπαρξθ ενόσ κάςτρου και ιμαρζτ, κι ότι θ πεδιάδα κατοικείται από Ψοφρκουσ 237. Χε ωορολογικό κατάςτιχο του 1642 ο αρικμόσ των ςυνοικιϊν του οικιςμοφ ωαίνεται ότι παρζμεινε ο ίδιοσ. Θ αναωορά, ωςτόςο, ςυνοικίασ με το όνομα «Ατίκ Ψηαμί» (παλιό τηαμί) υποδθλϊνει τθν ανζγερςθ νζου τηαμιοφ ςτθν κωμόπολθ 238. Θ εντφπωςθ που αποκόμιςε ο Εβλιγιά από τθν Γενιςζα του 17 ου αι ιταν μίασ πόλθσ ακμαίασ, με μονϊροωεσ και διϊροωεσ, πλοφςιεσ και 235 Παυρίδθσ Δ. Ψςιγαράσ Γ., Γενιςζα, Ρζα πόλθ του Ρζςτου - τόποσ ςυνάντθςθσ πολιτιςμϊν, Διμοσ Βιςτωνίδοσ/Γενιςζα 2010, ςελ Παυρίδθσ Δ. Ψςιγαράσ Γ., Γενιςζα, Ρζα πόλθ του Ρζςτου - τόποσ ςυνάντθςθσ πολιτιςμϊν, Διμοσ Βιςτωνίδοσ/Γενιςζα 2010, ςελ Cavazza, Gabriele (Bernardo, Lorenzo), «Viaggio di un Ambasciatore Veneziano a Constantinople nel 1591 (scritto da Gabriele Cavazza)», Monumenti Storici publicati della R. Deputazione di Storia Patria. Seria Quatra: Miscellanea, vol. IV, Venezia, 1886 (Γεννάδειοσ Bιβλιοκικθ, Aκινα), ςελ , ςτο: Κρακικόσ Θλεκτρονικόσ Κθςαυρόσ ( 25/10/2014). 238 Παυρίδθσ Δ. Ψςιγαράσ Γ., ό.π., ςελ.26. κομψζσ οικίεσ, με αμπζλια και κιπουσ 239. Σ Εβλιγιά κάνει λόγο για τθν φπαρξθ τεμενϊν και τεκκζδων, κι ενόσ μεγαλοπρεποφσ μολυβδοςκζπαςτου τηαμιοφ, που από πολλοφσ ταυτίηεται με το τζμενοσ του Εκμεκτςιηαντζ Αχμζτ Υαςά, το οποίο ανοικοδομικθκε το 1611/2. Πασ πλθροωορεί επίςθσ ότι ςτθν Γενιςζα υπιρχε ζνασ μεντρεςζσ και τρία μεκτζπ. Ωσ ςθμαντικόσ παρόδιοσ ςτακμόσ, ςτθν πόλθ λειτουργοφςαν πολλοί χϊροι ξενοδοχείασ, που ςφμωωνα με το Seyahatname προςδιορίηονται ςε ζντεκα μικρά και μεγάλα χάνια και ζνα μολυβδοςκζπαςτο καραβάν ςεράι 240. Σ Εβλιγιά αποδίδει το καραβάνςεράι ςτον μεγάλο Βεηίρθ Εκμεκτςιηαντζ, ο οποίοσ και το επιχορθγοφςε, και το χρονολογεί ςτο 1611/12 ίδιο ζτοσ ανζγερςθσ με το τζμενοσ του ίδιου. Από το κτιριο ςϊηεται μόνο θ επιγραωι του με αραβικοφσ χαρακτιρεσ (1611/12) που ωυλάςςεται ςτο τηαμί Muştafa Paşa τθσ Γενιςζασ 241. Χτο αφλειο χϊρο του τεμζνουσ μπορεί να βρει κανείσ και τθν κτθτορικι επιγραωι τθσ κρινθσ που ζκτιςε ο Ekmekçizade, πικανότατα το Ψο κουλιγιζ 243 του Εκμεκτςιηαντζ Αχμζτ Υαςά αποτζλεςε το κζντρο γφρω από το οποίο αναπτφχκθκε θ αγορά τθσ Γενιςζασ, όπου κατά τον 17 ο αι λειτουργοφςαν περί τα πενιντα καταςτιματα. Τπωσ προαναωζρκθκε, το εμπορικό κζντρο του οικιςμοφ εξοπλίςκθκε εξ αρχισ με μόνιμεσ καταςκευζσ, κι όχι με υπαίκρια, μεταωερόμενα καταςτιματα, όπωσ ςυναντάται κατά τθ μεταβατικι περίοδο ςε άλλεσ πόλεισ του οκωμανικοφ κράτουσ. Ωσ χϊροι αγοραπωλθςιϊν και ςυναλλαγϊν χρθςιμοποιοφνταν και τα χάνια τθσ περιοχισ. Ψο κ ανεγερκεί, κοντά ςτθν ςθμερινι κεντρικι πλατεία, το τηαμί του Πουςαχίμπ Πουςταωά Υαςά (Musâhib Mustafa Paşa). Ξι αυτό το τζμενοσ αποτελοφςε μζροσ ενόσ μεγάλου ςυγκροτιματοσ που περιελάμβανε μεντρεςζ, τεκκζ, ιμαρζτ και νεκροταωείο. Χιμερα, κατά μικοσ του βορείου ορίου του οικοπζδου του τηαμιοφ ςϊηεται θ πρόςοψθ ςειράσ καταςτθμάτων, ι εργαςτθρίων, που πικανότατα οικονομικά τα διαχειριηόταν το κουλιγιζ 244 τεμζνουσ. 239 Χπακάρθσ Λ., «Θ Δυτικι Κράκθ κατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπιν, περιθγθτιν του XVII αιϊνοσ», Κρακικά 5(1939), ςελ Παυρίδθσ Δ. Ψςιγαράσ Γ., Γενιςζα, Ρζα πόλθ του Ρζςτου - τόποσ ςυνάντθςθσ πολιτιςμϊν, Διμοσ Βιςτωνίδοσ/Γενιςζα 2010, ςελ Ανδροφδθσ Υ., Χάνια και Ξαραβάν-Χεράγια ςτον Ελλαδικό χϊρο και ςτα Βαλκάνια, Σ.Υ.Ε.Υ. ΑΕ., Κεςςαλονίκθ 2004, ςελ Çam N., Yunanistandaki Türk Eserleri, Ankara 2000, ςελ Για το τζμενοσ του Ekmekçizade Ahmed Paşa ο Εβλιγιά Ψςελεμπί μασ πλθροωορεί ότι πλαιςιωνόταν από ιεροςπουδαςτιριο, ςχολείο, καραβάν ςεράι, ιμαρζτ. Θ περιγραωι του κουιγιζ του Ekmekçizade για τουσ Παυρίδθ Δ. Ξαι Ψςιγαρά Γ. κυμίηει κατά πολφ το αντίςτοιχο κουλιγιζ του Koca Mustafa Paşa ςτθν Γενιςζα. 244 Βαςικι αντίλθψθ τθσ τουρκικισ πολεοδομίασ. Χυνίςταται ςυνικωσ ςε ενιαία καταςκευι θ οποία οργανϊνει κοινωνικζσ, διοικθτικζσ και κρθςκευτικζσ λειτουργίεσ. Ζνα τυπικό κουλιγιζ περιλαμβάνει παηάρι, τζμενοσ, μεντρεςζ, ιμαρζτ, χαμάμ, Εικόνα 101 Ψοπογραωικό με τισ κζςεισ των μνθμείων (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 102 Υροςωυγικό ςπίτι ςτον ιςτορικό πυρινα του οικιςμοφ (Υθγι:Παυρίδθσ Δ. PANORAMIO) Εικόνα 103 Αρχοντικό ςτον ιςτορικό πυρινα (Υθγι: προςωπικό αρχείο) νοςοκομείο, ςεμπίλ(πολφβρυςα), χάνια, νεκροταωείο και διοικθτικά κτιρια, χωρίσ να περιορίηεται ς αυτά. Ψα κουλιγιζ ςυναντϊνται κυρίωσ ςτισ μεγάλεσ πόλεισ τθσ Ξεντρικισ Αςίασ αλλά και ςε οκωμανικζσ πόλεισ του ευρωπαϊκοφ χϊρου. 44

56 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Γενιςζα Ξοντά ςτθν κεντρικι πλατεία τθσ Γενιςζασ, πίςω από το τηαμί του Πουςταωά Υαςά ςυναντά κανείσ ζνα δεφτερο τζμενοσ, το Ξαςαμπά ι Ψςαρςί Ψηαμί (Kasaba/Çarşı Camii), το οποίο ανοικοδομικθκε μετά τθν πυρκαγιά του 1873 ςτα ερείπια παλαιότερου 245. Δεν είναι γνωςτό αν το τηαμί που προχπιρχε ςτθν κζςθ αυτι ιταν του Ekmekçizade Ahmed Paşa, ωςτόςο, θ ονομαςία «Ψηαμί τθσ Αγοράσ» του νζου τεμζνουσ, χαρακτθριςμόσ που αποδιδόταν και ςτο τζμενοσ του Εκμεκτςιηαντζ, ενιςχφει τθν ςυγκεκριμζνθ υπόκεςθ. Σι θπειρϊτεσ οικοδόμοι που κα μετοικίςουν ςτθν Γενιςζα μαηί με τουσ αγροτικοφσ πλθκυςμοφσ κ ανεγείρουν τον 19 ο αι ςθμαντικό αρικμό καταςτθμάτων και αποκθκευτικϊν χϊρων εντόσ του αςτικοφ ιςτοφ τθσ κωμόπολθσ. Ψα κτιρια αυτά, που ςυνικωσ ςυνδφαηαν πολλαπλζσ χριςεισ (αποκικθ, γραωεία, οικίεσ), είναι κτιςμζνα κατά ςειρά, ςχθματίηοντασ οικοδομικζσ νθςίδεσ από κτίςματα με παρόμοια μορωολογικά χαρακτθριςτικά και φψθ, και ωζρουν εξωτερικά μικροφσ εξϊςτεσ και ςκάλεσ που οδθγοφν κατευκείαν ςτο οδόςτρωμα, δίνοντασ ζναν ευρωπαϊκό αζρα ςτθν μικρι κωμόπολθ, κυμίηοντασ βιομθχανικζσ πόλεισ τθσ Αγγλίασ ι τθσ Αμερικισ του αντίςτοιχου αιϊνα. Ψα μορωολογικά τουσ χαρακτθριςτικά αντικατοπτρίηουν τον πλοφτο που επικρατοφςε ςτθν περιοχι από το εμπόριο καπνϊν. Ψα καπνομάγαηα τθσ Γενιςζασ είναι κτιςμζνα τον 19 ο αι, ςε δφο ωάςεισ, το θ πρϊτθ και το θ δεφτερθ, εποχι κατά τθν οποία ο οικιςμόσ παφει ν αποτελεί τθν ζδρα του καηά, θ οποία ζχει μεταωερκεί ςτθν άνκθ. Ξοινά μορωολογικά και λειτουργικά ςτοιχεία ςυνδζουν τισ πρϊτεσ καπναποκικεσ τθσ άνκθσ μ αυτζσ τθσ Γενιςζασ. Ωςτόςο, το μζγεκοσ των κτιςμάτων τθσ δεφτερθσ ιταν πολφ μικρότερο από τισ καπναποκικεσ που ανεγείρονται ςτθν άνκθ το Χιμερα, οι καπναποκικεσ τθσ Γενιςζασ παραμζνουν ερειπωμζνα κενά κελφωθ. Σκωμανικά μνθμεία Γενιςζασ Από τα οκωμανικά μνθμεία που αναωζρονται ςτισ αωθγιςεισ των περιθγθτϊν, τα περιςςότερα από τα οποία ςχετίηονταν άμεςα με τα δφο μεγάλα βακουωικά ιδρφματα των Ekmekçizade Ahmed Paşa και Koca Mustafa Paşa, ςιμερα ςϊηεται μόνο το τζμενοσ του Mustafa Paşa, και το νεότερο τζμενοσ Kasaba Cami και τα ςφνολα των καπναποκθκϊν. 245 Γεϊργιοσ Ψςιγάρασ, «Ξαςαμπά Ψηαμί ι Ψςαρςί Ψηαμί Γενιςζασ», Λ.Υ.Ε.Ψ./Ξ.Ε.Ψ.Ε.Υ. Υεριωζρεια Ανατολικισ Πακεδονίασ & Κράκθσ ( &level=5&belongs=68&area_id=41&lang=gr ). 246 Παυρίδθσ Δ. Ψςιγαράσ Γ., Γενιςζα, Ρζα πόλθ του Ρζςτου - τόποσ ςυνάντθςθσ πολιτιςμϊν, Διμοσ Βιςτωνίδοσ/Γενιςζα (ωωτό 502_049) α) Χάνι Α+ Ξτιρια με εμπορικζσ δραςτθριότθτεσ i) Εμπορικζσ ςτοζσ/χάνια Από τα χάνια που ςυνάντθςε ςτθν Γενιςζα ο Εβλγιά Ψςελεμπί και οι άλλοι περιθγθτζσ κατά τον 17 ο -18 ο αι. δεν ςϊηεται κανζνα. Ωςτόςο, ςτθν περιοχι του τεμζνουσ Koca Mustafa Paşa, απζναντι από τθν κφρια είςοδό του, υπάρχει ζνα χάνι που χρονολογείται ςτα τζλθ του 19 ου αι. και που θ τοποκεςία του ίςωσ μαρτυρεί κάποια ςχζςθ οικονομικισ εξάρτθςθσ από το γειτονικό κουλιγιζ. Υρόκειται για κτιριο παραδοςιακοφ τφπου, λικόκτιςτο, με ξυλόπθκτο ςαχνιςί ςτον όροωο, επίμθκεσ και ακανόνιςτου ωσ προσ τθν κάτοψθ ςχιματοσ, και με εςωτερικι αυλι. Θ πρόςβαςθ ςτθν αυλι γίνεται από μεγάλθ ξφλινθ κφρα επί του οδοςτρϊματοσ. Τπωσ προκφπτει από τα ανοίγματα τθσ προςόψεωσ, τα δωμάτια του ορόωου ωαίνεται ότι βρίςκονται εν ςειρά 247, ςχθματίηοντασ μία ςυνεχι, ςτεγαςμζνθ πτζρυγα. Θ όλθ καταςκευι καλφπτεται με δίρριχτθ κεραμοςκεπι. Χιμερα ζχει μοιραςκεί ςε κατοικίεσ και θ πρόςβαςθ ςτο εςωτερικό του δεν είναι δυνατι. Β+ Βακουωικά κτιρια i) Σεμζνθ Ψα διαςωκζντα μουςουλμανικά τεμζνθ τθσ Γενιςζασ βρίςκονται ςτθν περιοχι τθσ Ξεντρικισ Υλατείασ που πικανότατα ταυτίηεται με το κζντρο του οκωμανικοφ οικιςμοφ. α)ξαςαμπά ι Ψαρςί Ψηαμί Βρίςκεται κοντά ςτθν κεντρικι πλατεία, πίςω από το τηαμί Πουςταωά Υαςά. Ψο μνθμείο ζχει χτιςτεί ςτθν κζςθ προχπάρχοντοσ τεμζνουσ, που πικανολογείται ότι ανικε ςτον Εκμεκτςιηαντζ Αχμζτ Υαςά (Ekmekçizade Ahmed Paşa). Υρόκειται για μεγάλο, ορκογωνικισ κάτοψθσ λικόκτιςτο κτιριο το οποίο μορωολογικά παρουςιάηει κοινά ςτοιχεία με τθν λαϊκι αρχιτεκτονικι και τθν τζχνθ, που κυμίηουν αρχιτεκτονικι καπναποκθκϊν. Θ πρόςβαςθ ςτο εςωτερικό του μνθμείου γινόταν από δφο κφρεσ ςε επίπεδο αρκετά ψθλότερο από αυτό του ςθμερινοφ οδοςτρϊματοσ. Ψο εςωτερικό 247 Θ διάταξθ αυτι ςυνθκίηεται ςτα αςτικά χάνια. Χτο ιςόγειο, γφρω από τθν αυτλι ςυγκεντρϊνονταν οι βοθκθτικοί χϊροι και ςτον όροωο, ςε παρατακτικι διάταξθ και με ανοιχτό προσ τθν αυλι χαγιάτι, βρίςκονταν τα δωμάτια ωιλοξενίασ. Εικόνα 104 Ψο χάνι (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 105 Ψο χάνι (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 106 Ξαςαμπά Ψηαμί ςιμερα (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 45

57 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Γενιςζα του μνθμείου ωωτίηεται από ορκογωνικά παράκυρα, με λίκινα πλαίςια, τοποκετθμζνα ςε δφο επίπεδα. Ψο μιχράμπ του είναι καταςκευαςμζνο από ντόπια πζτρα με ανάγλυωθ διακόςμθςθ, ενϊ από το ίδιο υλικό είναι θ μνθμειακοφ χαρακτιρα είςοδοσ που οδθγεί από τον προκάλαμο ςτον κυρίωσ χϊρο προςευχισ, ςτο υπζρκυρο τθσ οποίασ υπιρχε επιγραωι που ςιμερα ωυλάςςεται ςτο τζμενοσ Πουςταωά Υαςά. Χφμωωνα με τα αναγραωόμενα ςτθν επιγραωι, το Kasaba Cami ανοικοδομικθκε μετά από τθν πυρκαγιά του Σ μιναρζσ του τεμζνουσ, που είναι καταςκευαςμζνοσ από ντόπιουσ ιςόδομουσ και πελεκθτοφσ λίκουσ, ςϊηεται ακζραιοσ και ωζρει ζναν εξϊςτθ. Από τον τρόπο με τον οποίο ςυνδζεται με το ςϊμα του κτθρίου, ωαίνεται ν ανικει ςε νεότερθ ωάςθ. β) Ξοτηά Πουςταωά Υαςά Ψηαμί 249 Ψο τζμενοσ βρίςκεται ςτα ΒΔ τθσ κεντρικισ πλατείασ τθσ Γενιςζασ και ςφμωωνα με τθν κτθτορικι επιγραωι πάνω από τθν κφρια είςοδό του, ολοκλθρϊκθκε και όχι ανοικοδομικθκε το από τον Πουςαχίμπ Πουςταωά Υαςά (Musâhib Mustafa Paşa) 250. Υλθροωορίεσ για τθν ιςτορία του μνθμείου δε ςϊηονται. Είναι ζνα κομψό, μικρϊν ςχετικά διαςτάςεων μνθμείο, με εξωτερικι ςτοά ςτισ δφο πλευρζσ του, που ςτθριηόταν ςε μαρμάρινουσ κίονεσ (ςϊηονται in situ οι βάςεισ των κιόνων). Ψο τηαμί αποτελοφςε μζροσ του μεγάλου κουλιγιζ 251 που ίδρυςε ο Υαςάσ ςτθν Γενιςζα, το οποίο περιελάμβανε μεντρεςζ, τεκκζ και ιμαρζτ. Χτο τζμενοσ ωαίνεται ότι λειτουργοφςε και νεκροταωείο, αν κρίνει κανείσ από τισ διάςπαρτεσ ενεπίγραωεσ ταωόπλακεσ που βρίςκονται ςτο χϊρο γφρω από το μνθμείο και χρονολογοφνται κυρίωσ ςτον 19ο αιϊνα. Χφμωωνα με του μελετθτζσ, 248 Γεϊργιοσ Ψςιγάρασ, «Ξαςαμπά Ψηαμί ι Ψςαρςί Ψηαμί Γενιςζασ», Λ.Υ.Ε.Ψ./Ξ.Ε.Ψ.Ε.Υ. Υεριωζρεια Ανατολικισ Πακεδονίασ & Κράκθσ ( &level=5&belongs=68&area_id=41&lang=gr ). 249 Χτεωανίδου Α., «Ψηαμί Πουςταωά Υαςά», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ και Γεϊργιοσ Ψςιγάρασ, «Ξαςαμπά Ψηαμί ι Ψςαρςί Ψηαμί Γενιςζασ», Λ.Υ.Ε.Ψ./Ξ.Ε.Ψ.Ε.Υ. Υεριωζρεια Ανατολικισ Πακεδονίασ & Κράκθσ και ( &level=5&belongs=68&area_id=41&lang=gr ). 250 Ανϊτατοσ αξιωματοφχοσ που απζκτθςε πολλά αξιϊματα, ζγινε καπουντάν παςάσ επί Χουλτάνου Πεχμζτ Δ ( ), απζκτθςε το αξίωμα του βεηίρθ μουςαχίμπ, ζγινε γαμπρόσ του ςουλτάνου και ςτθ ςυνζχεια βαλισ του Χαλεπίου. Υζκανε ςτο Βόςπορο το Βαςικι αντίλθψθ τθσ τουρκικισ πολεοδομίασ. Χυνίςταται ςυνικωσ ςε ενιαία καταςκευι θ οποία οργανϊνει κοινωνικζσ, διοικθτικζσ και κρθςκευτικζσ λειτουργίεσ. Ζνα τυπικό κουλιγιζ περιλαμβάνει παηάρι, τζμενοσ, μεντρεςζ, ιμαρζτ, χαμάμ, νοςοκομείο, ςεμπίλ(πολφβρυςα), χάνια, νεκροταωείο και διοικθτικά κτιρια, χωρίσ να περιορίηεται ς αυτά. Ψα κουλιγιζ ςυναντϊνται κυρίωσ ςτισ μεγάλεσ πόλεισ τθσ Ξεντρικισ Αςίασ αλλά και ςε οκωμανικζσ πόλεισ του ευρωπαϊκοφ χϊρου. μορωολογικά το τζμενοσ αντλεί πρότυπα από τεμζνθ του 15 ου αι, όπωσ το τηαμί τθσ Υροφςασ 252. Πετά τθν κακαίρεςθ των εξωτερικϊν επιχριςμάτων αποκαλφωκθκε ότι το οικοδόμθμα είναι καταςκευαςμζνο με ιδιαίτερα επιμελθμζνθ ιςόδομθ λικοδομι, ςυνικθ ςε τεμζνθ παλαιότερθσ εποχισ. Χτα κφρια διακοςμθτικά ςτοιχεία διακρίνονται δφο ωάςεισ καταςκευισ: ςτθν πρϊτθ ο διάκοςμοσ είναι λαξευμζνοσ ςτο υλικό δομισ - εξωτερικά μιράμπ και τόξα διπλισ καμπυλότθτασ πάνω από τα παράκυρα τθσ πρόςοψθσ και ςτθ δεφτερθ είναι πρόςκετοσ ςε επιλεγμζνα ςθμεία και ςε υλικό διάωορο από αυτό τθσ τοιχοποίασ. Ψα πρόςκετα ςτοιχεία προςτζκθκαν από τον βεηίρθ Πουςταωά Υαςά κατά τθν ολοκλιρωςθ του τεμζνουσ, το οποίο προχπιρχε 253. Χε νεότερθ ωάςθ ανικει και το μνθμειακό πρόπυλο από μάρμαρο λευκό και γκρίηο, με λικανάγλυωθ κυματοειδι επίςτεψθ και μπαροκίηοντα διακοςμθτικά μοτίβα. Χτοιχεία που ξεχωρίηουν ςτθν πρόςοψθ του κτθρίου είναι οι δφο κόγχεσ μιχράμπ εκατζρωκεν τθσ κεντρικισ ειςόδου με τα λαξευμζνα ςτο υλικό δομισ muqarnas (ςταλακτίτεσ), οι οποίεσ πλαιςιϊνονται από ζξεργο, θμικυκλικισ διατομισ ορκογϊνιο πλαίςιο. Χτο εςωτερικό του τεμζνουσ, ςτο μζςον του τοίχου κίμπλε βρίςκεται το μαρμάρινο μιχράμπ. Χτθν πλευρά τθσ ειςόδου ςχθματίηεται πρόναοσ κι από πάνω υπάρχει υπερϊο το οποίο ςτθρίηεται ςε ζξι κίονεσ και δφο θμικίονεσ. Ππροςτά από τθν είςοδο του χϊρου προςευχισ υπάρχει προςτϊο που παλιά ςτθριηόταν ςε μαρμάρινουσ κίονεσ 254. Θ μορωι του αρχικοφ προςτϊου δεν είναι γνωςτι, ωςτόςο, βαςιηόμενοι ςε παράλλθλα από τθν Ανατολία και ςε ίχνθ τόξων που εντοπίςτθκαν ςτθ λικοδομι τθσ πρόςοψθσ, οι μελετθτζσ του μνθμείου εικάηουν ότι πικανότατα επρόκειτο για κολοςκζπαςτο προςτϊο - με τον μεγαλφτερο κόλο πάνω από τθν κεντρικι είςοδο και μικρότερουσ εκατζρωκζν του 255. Ψο μοτίβο αυτό ςτζγαςθσ, δεν απουςιάηει κι από τον ελλθνικό χϊρο. Αρκεί ν αναωζρουμε ωσ παράδειγμα τα τεμζνθ των Χερρϊν «Αγιά Χοωιά» και Ηιντηιρλί τηαμί - ι πιο νότια, το Φετιχιζ Ψηαμί ςτθν Ακινα κ.α. Χτθ ςωαίρα τθσ εικαςίασ εντάςςεται κι θ αρχικι ςτζγαςθ του κεντρικοφ χϊρου προςευχισ, κακϊσ αυτι ζχει καταςτραωεί τον 18 ο -19 ο αι. Πάλλον, όμωσ, επρόκειτο για τροφλο. Χιμερα, το κτιριο ςτεγάηεται με τετράρριχτθ κεραμοςκεπι. 252 Παυρίδθσ Δ. Ψςιγαράσ Γ., Γενιςζα, Ρζα πόλθ του Ρζςτου - τόποσ ςυνάντθςθσ πολιτιςμϊν, Διμοσ Βιςτωνίδοσ/Γενιςζα 2010, ςελ Ψο τζμενοσ είναι παλαιότερο από τθν θμερομθνία που αναγράωεται ςτθν επιγραωι. 254 Μχνθ των αρχικϊν τόξων διακρίνονται ςτθ δεξιά πλευρά του προςτϊου. 255 Χτεωανίδου Α., «Ψηαμί Πουςταωά Υαςά», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ Εικόνα 107 Ξαςαμπά τηαμί: μιναρζσ, ξφλινθ οροωι χτον χϊρο προςευχισ, μιχράμπ (Υθγι: Yünanistan ve Batı Trakya'daki Osmanlı Eserleri) Εικόνα 108 Πουςταωά Υαςά Ψηαμί μεταξφ των ετϊν (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 109 Εςωτερικό του Πουςταωά Υαςά τηαμιοφ (ξφλινθ οροωι όπου υποδθλϊνεται θ φπαρξθ του κόλου) και μιχράμπ. Χτα δεξιά, θ επιγραωι από το καραβάν ςεράι του Εκμεκτςιηαντζ Αχμζτ Υαςά (Υθγι: Yünanistan ve Batı Trakya'daki Osmanlı Eserleri) 46

58 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Γενιςζα Εικόνα 110 Πουςταωά Υαςά Ψηαμί. Υανοραμικι άποψθ του αφλειου χϊρου (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 111 Πουςταωά Υαςά Ψηαμί (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 112 Άποψθ του τηαμιοφ του Πουςταωά Υαςά από τον κφριο δρόμο (Υθγι; Google street viewer) 47

59 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Γενιςζα Εξωτερικά, ςτισ δφο γωνίεσ τθσ πρόςοψθσ, ςϊηονται ακόμθ οι θμιοκταγωνικζσ βάςεισ των δφο μιναρζδων. Χτθν δεξιά, ωσ προσ τθν πρόςοψθ, βάςθ ζχει τοποκετθκεί μεταλλικι κωνικι καταςκευι, παρόμοια μ αυτζσ που χρθςιμοποιοφνταν για τθν κάλυψθ των πφργων των μιναρζδων κατά τον 18 ο αι κι εξισ. Υροωανϊσ θ λφςθ αυτι εξυπθρετεί τθσ ανάγκεσ του τηαμιοφ που ςυνεχίηει και ςιμερα να είναι ςε λειτουργία από τα μζλθ τθσ μουςουλμανικισ κοινότθτασ τθσ Γενιςζασ. Ψο Πουςταωά Ψηαμί είναι το μόνο τζμενοσ ςτθν Ελλάδα που είχε πάνω από ζναν μιναρζ, όπωσ τα μεγάλα τεμζνθ τθσ Ανατολίασ. Ψο τζμενοσ βρίςκεται μζςα ςε αφλειο χϊρο που περιβάλλεται από λικόκτιςτο τοίχο ςτισ τρεισ πλευρζσ του. Μχνθ περιβόλου, και του ςθμείου ειςόδου ςτο εςωτερικό τθσ αυλισ, διακρίνονται και ςτον χϊρο από τθν πλευρά τθσ πρόςοψθσ, ςτο φψοσ του δθμοτικοφ ςχολείου. Εντόσ του αρχικοφ περιβόλου, υπιρχαν προςκτίςματα του κουλιγιζ. Σι προςόψεισ με τα κυρϊματα που διατθροφνται ςτθν βόρεια πλευρά του περιβόλου, πρζπει ν ανικουν ςτον αρχικό περίβολο και ν αποτελοφν μζροσ μικρϊν εργαςτθρίων ι καταςτθμάτων, βακουωικοφ χαρακτιρα, που είχαν άμεςθ οικονομικι ςχζςθ με το τηαμί ι εξυπθρετοφςαν ανάγκεσ του τεμζνουσ. Πεγάλο τμιμα του κτθρίου 256 καταςτράωθκε ςτισ πυρκαγιζσ του 1870 και του 1943, και ςφμωωνα με επιγραωι που ωυλάςςεται ςτο εςωτερικό το τζμενοσ επιςκευάςτθκε το Σ χϊροσ προςευχισ καλφωκθκε με ξφλινθ ςτζγθ ςε χαμθλότερθ ςτάκμθ από τθν αρχικι, ςτο εςωτερικό τοποκετικθκε ξφλινθ ψευδοροωι, ςτθν πρόςοψθ καταςκευάςτθκε ξφλινο ραμποτζ προςτϊο, και ςτο εςωτερικό, ξφλινο μινμπάρ και κιουρςοφ για τισ λατρευτικζσ ανάγκεσ. Ρζεσ καταςκευζσ, κακαριςμοί και διακοςμιςεισ πραγματοποιικθκαν πάλι το Χτο τζμενοσ ωυλάςςεται θ επιγραωι από το καραβάν ςεράι που ανζγειρε ο Ekmekçizade Defterdar Ahmed Paşa το Επίςθσ ωυλάςςεται θ επιγραωι που υπιρχε ςτο υπζρκυρο του Ξαςαμπά Ψηαμιοφ. Ψο τζμενοσ ςυνεχίηει να λειτουργεί ωσ χϊροσ προςευχισ των μουςουλμάνων τθσ περιοχισ. Γ+ Ξτιρια ςχετιηόμενα με εμπορικζσ/βιοτεχνικζσ δραςτθριότθτεσ i) καπναποκικεσ 257 Ψα καπνομάγαηα και οι καπναποκικεσ αποτελοφν τουσ ειδικοφσ χϊρουσ αποκικευςθσ και επεξεργαςίασ των καπνϊν μετά τθν χωρικι ωάςθ 258 επεξεργαςίασ τουσ. Κεωροφνται βιομθχανικά κτιρια αωοφ ςτεγάηουν μορωζσ βιομθχανικισ δραςτθριότθτασ. Θ διαωορά μεταξφ καπνομάγαηου και καπναποκικθσ ζγκειται ςτο ότι ςτο πρϊτο πραγματοποιοφνταν και επεξεργαςία των καπνϊν ενϊ το δεφτερο περιοριηόταν μόνο ςτθν αποκικευςθ. Ωςτόςο, τα καπνομάγαηα πολλζσ ωορζσ χρθςιμοποιοφνταν και ωσ απλζσ καπναποκικεσ. Αγοραπωλθςίεσ ωαίνεται ότι γίνονταν και ςτουσ δφο χϊρουσ. Ψα κτιρια αυτά βρίςκονταν κατά κανόνα κοντά ςε κεντρικοφσ οδικοφσ άξονεσ ι κοντά ςε λιμάνια. Χτόχοσ, θ ευχζρεια ςτθν ωορτοεκωόρτωςθ και θ άμεςθ πρόςβαςθ ςε δίκτυα, χερςαία ι καλάςςια, για τθν διακίνθςθ του εμπορεφματοσ. Οόγω των μεγάλων διαςτάςεων και των δραςτθριοτιτων για τισ οποίεσ προορίηονταν, τα καπνομάγαηα ανεγείρονταν ςτισ παρυωζσ τθσ οικιςτικισ ηϊνθσ. Θ τυπολογία τουσ, διαχρονικά παρουςιάηει μεταβολζσ που προκφπτουν από τθν οικοδομικι τεχνολογία και από τισ χριςεισ που τα κτιρια αυτά καλοφνται να εξυπθρετιςουν. Σι καπναποκικεσ τθσ Γενιςζασ τυπολογικά και μορωολογικά ανικουν ςτθν πρϊτθ ωάςθ, που τοποκετείται ςτον 19 ο αι και χαρακτθρίηεται από κτιρια μικρά, μονϊροωα και μονόχωρα, με μεγάλα παράκυρα και πόρτεσ, και περιοριςμζνο διακζςιμο εςωτερικά χϊρο, που μαρτυροφν τθν πρϊιμθ ωάςθ επεξεργαςίασ και εμπορίασ των καπνϊν. Ωσ προσ τθ διαμόρωωςθ των λίκινων πλαιςίων των ανοιγμάτων τουσ και τισ μεταλλικζσ παλάμεσ που ςτιριηαν τα ςκιάδα ςτισ περιμετρικζσ τοιχοποιίεσ, παρουςιάηουν ομοιότθτεσ με τισ πρϊιμεσ καπναποκικεσ τθσ άνκθσ, που ωαίνεται ότι αντλοφν πρότυπα από τα βιομθχανικά κτιρια τθσ Ευρϊπθσ, Χτθ Γενιςζα οι καπναποκικεσ είναι εξ ολοκλιρου καταςκευαςμζνεσ ςε ιςόδομθ δόμθςθ από καλά λαξευμζνουσ λίκουσ. Χε περιπτϊςεισ ατελοφσ ςυναρμογισ των λικόπλινκων, οι τεχνίτεσ κατζωευγαν ςτθν λφςθ των εξωτερικϊν επιχριςμάτων. Ψα πλαίςια των τοξωτϊν κυρωμάτων αποτελοφνται από μεγάλα μονολικικά κομμάτια από Εικόνα 113 (Υθγι: Παυρίδθσ Δ. & Ψςιγαράσ Γ., 2010) 256 Σ κεντρικόσ τροφλοσ, το πεντάτρουλο προςτϊο, θ δεφτερθ ςειρά παρακφρων και θ απόλθξθ του κτίςματοσ, οι δφο μιναρζδεσ, εκτόσ από τθν θμιοκταγωνικι βάςθ τουσ, και ο εςωτερικό εξοπλιςμόσ. 257 Παυρίδθσ Δ. Ψςιγαράσ Γ., Γενιςζα, Ρζα πόλθ του Ρζςτου - τόποσ ςυνάντθςθσ πολιτιςμϊν, Διμοσ Βιςτωνίδοσ/Γενιςζα Χτθν χωρικι ωάςθ ςυμπεριλαμβάνεται θ ςπορά, ςυγκομιδι και πρϊτθ επεξεργαςία των καπνϊν ςτο χωράωι. 48

60 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Γενιςζα τοπικι ροδίηουςα πζτρα του λατομείο τθσ Πάνδρασ. Χτθν κορυωι του τόξου, ςτο κφριο άνοιγμα ειςόδου τουσ, τοποκετείται λαξευμζνο λίκινο κλειδί που πολλζσ ωορζσ ωζρει τθν χρονολογία ανζγερςθσ του κτθρίου ι κάποιο άλλο διακριτικό ςιμα ι διακόςμθςθ. Σ ωωταγωγοί ςτα υπζρκυρα των κυρϊν ωζρουν περίτεχνα κιγκλιδϊματα. Ψα γείςα των κτθρίων είναι κατά κανόνα λίκινα και λοξότμθτα ζτςι ϊςτε θ τετράρριχτθ ςτζγθ να προεξζχει των περιμετρικϊν τοιχοποιιϊν. Χιμερα ςϊηονται ςτθν Γενιςζα περί τα είκοςι κτιρια που μποροφν να χαρακτθριςκοφν ωσ καπναποκικεσ. Εντάςςονται ςτον πολεοδομικό ιςτό του οικιςμοφ και βρίςκονται όλα ςτον πυρινα του, νότια των δφο τεμενϊν. Ξάποια από αυτά ζχουν αποκαταςτακεί και ζχουν δοκεί για χριςθ, όπωσ τα διϊροωα κτιρια τθσ οικογζνειασ Ξόντθ του 1870 που ςιμερα ανικουν ςτο Υνευματικό Ξζντρο του Διμου Βιςτωνίδοσ, τα περιςςότερα όμωσ βρίςκονται ςε κατάςταςθ ερειπίου, διατθρϊντασ ςχεδόν ανζπαωθ, μόνο τθν πρόςοψι τουσ ι ζχουν αλλοιωκεί ςθμαντικά με προςκικεσ, εξωτερικά επιχρίςματα, αλλαγζσ των ανοιγμάτων τουσ, που δφςκολα ξεχωρίηει κανείσ τθν αρχικι τουσ χριςθ. Εικόνα 114 Χάρτθσ του ιςτορικοφ κζντρου (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 115 Ξαπναποκικθ. Διακρίνονται οι μεταλλικζσ παλάμεσ ςτιριξθσ του περιμετρικοφ ςτεγάςτρου (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 117 Ξαπναποκικεσ. Ερειπιϊνεσ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 116 Ξτθτορικι επιγραωι από τθν καπναποκικθ Ξόντθ (Υθγι: (Υθγι:Παυρίδθσ Δ. PANORAMIO) Εικόνα 118 Οικανάγλυωο από καπναποκικθ (Υθγι:Παυρίδθσ Δ. PANORAMIO) Εικόνα 119 Οεπτομζρεια πλαςτικοφ διακόςμου ςε οίκθμα τθσ Γενιςζασ (Υθγι:Παυρίδθσ Δ. PANORAMIO) 49

61 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξαβάλα ΚΑΒΑΛΑ Ξατά τθ διάρκεια τθσ ιςτορικισ 259 τθσ πορείασ θ περιοχι τθσ Ξαβάλασ κ αποτελζςει αντικείμενο πολιτικϊν και εδαωικϊν διεκδικιςεων λόγω τθσ καίριασ γεωπολιτικισ τθσ κζςθσ. Ψο λιμάνι τθσ αποτελοφςε τθν δεφτερθ ωυςικι διζξοδο τθσ Βαλκανικισ ςτθ Πεςόγειο απ όπου οι καλάςςιοι δρόμοι ςυνζδεεαν τθν Ξαβάλα με τα γειτονικά λιμάνια του Αιγαίου και τα μακρινά τθσ Πεςογείου. Χτθν περιοχι τθσ, ςε ςτενό και δφςβατο πζραςμα, διαςταυρωνόταν το κάκετο χερςαίο οδικό δίκτυο με τθν Εγνατία Σδό, ενϊνοντασ, ι χωρίηοντασ ανάλογα με τισ διακζςεισ αυτοφ που το ιλεγχε, τθν Ανατολι με τθ Δφςθ και τον Βορρά με τθ Πεςόγειο. Υαράλλθλα, οι κοιλάδεσ των ποταμϊν Χτρυμόνα, Ρζςτου και Αγγίτθ αποτελοφςαν ωυςικζσ διόδουσ για μια ενοποιθμζνθ ενδοχϊρα, θ οποία ζωκανε ωσ τθ Βουλγαρία χωρίσ τθν όχλθςθ των πολιτικϊν ςυνόρων, που ανάλογα με τισ πολιτικζσ περιςτάςεισ παρακϊλυαν τθν ομαλι διακίνθςθ του εμπορίου και αποτελοφςαν περιοχζσ μεγάλθσ επικινδυνότθτασ. Θ ςθμερινι πόλθ τθσ Ξαβάλασ αναπτφχκθκε ςτθν κζςθ τθσ βυηαντινισ πόλθσ τθσ Χριςτοφπολθσ που κατακτικθκε από τουσ Σκωμανοφσ το Πετά τθν άλωςι τθσ, μζροσ τθσ πόλθσ γκρεμίηεται, ωςτόςο δεν εγκαταλείπεται πλιρωσ 260. Υαράλλθλα, κακϊσ θ διατιρθςθ μιασ τόςο ςθμαντικισ κζςθσ ιταν καίριασ ςθμαςίασ για τουσ Σκωμανοφσ, τόςο για οικονομικοφσ όςο και για ςτρατιωτικοφσ λόγουσ θ άμεςθ γειτνίαςθ τθσ Χριςτοφπολθσ με τθν Εγνατία Σδό τθν κακιςτοφςε κατάλλθλο ορμθτιριο ςτθν επεκτατικι τουσ πορεία για τθν κατάκτθςθ τθσ υπόλοιπθσ Πακεδονίασ εγκακιςτοφν ςτο κάςτρο τθσ Χριςτοφπολθσ ςτρατιωτικι ωρουρά, απαραίτθτθ για τθν αντιμετϊπιςθ των Βενετϊν, που επίςθσ διεκδικοφςαν τθν πόλθ και το λιμάνι τθσ. Δεν είναι γνωςτό πότε ζγινε θ αλλαγι του ονόματοσ τθσ πόλθσ από Χριςτοφπολθ ςε Ξαβάλα, οφτε είναι ξεκάκαρθ θ προζλευςθ του ονόματόσ τθσ 261. Επίςθμα το όνομα Ξαβάλα εμωανίηεται ςτα τζλθ του 16 ου αι ςτον χάρτθ Graeciae Universal του M.Quad. Ωςτόςο, μια πιο πρϊιμθ αναωορά του ονόματοσ γίνεται ςε αυτοκρατορικό κατάςτιχο του Ψα ιςτορικά ςτοιχεία του κειμζνου βαςίηονται ςτο: Χτεωανίδου Α., Θ πόλθ-λιμάνι τθσ Ξαβάλασ κατά τθν περίοδο τθσ τουρκοκρατίασ: πολεοδομικι διερεφνθςθ ( ), Διδακτορικι Διατριβι, ΑΥΚ-Υολυτεχνικι Χχολι/Ψμιμα Αρχιτεκτόνων, Κεςςαλονίκθ Λοφνιοσ Ψο 1478/8 ςε αναλυτικό κατάςτιχο τιμαρίων των Ξεντρικϊν Αρχείων τθσ Ξωνςταντινοφπολθσ αναωζρεται ότι θ Ξαβάλα κατοικείται. 261 Ξατά μερικοφσ αποδίδεται ςτουσ Γιουροφκουσ εποίκουσ που μεταωζρκθκαν ςτθν περιοχι, με ςτόχο τθν ενίςχυςθ του μουςουλμανικοφ ςτοιχείου, κατά τον 15ο αι. Χφμωωνα με τθν ςυγκεκριμζνθ εκδοχι, οι πλθκυςμοί αυτοί προζρχονταν από τθν περιοχι του Λκονίου, από το ιςλαμικό ωροφριο Kevele με παραωκορά του οποίου προιλκε το όνομα του νζου τόπου κατοίκθςισ τουσ ςτον ελλαδικό χϊρο. ε.ε. (1450), όπου αναωζρεται ότι «ζγινε αλλαγι ςτο βακοφωι του ιμάμθ τθσ Ξαβάλασ». Θ Ξαβάλα ςτα νεότερα χρόνια γνϊριςε τρεισ περιόδουσ ακμισ. Θ πρϊτθ περίοδοσ ξεκινά το 16ο αιϊνα με τον Χουλεϊμάν Α, όταν ςτθν πόλθ εκτελοφνται ζργα υποδομισ και ανεγείρονται μεγάλα κοινωωελι ιδρφματα. Ψθν εποχι αυτι το λιμάνι τθσ αποτελεί τθν κφρια πθγι τροωοδοςίασ τθσ Ευρϊπθ με ςιτθρά. Θ δεφτερθ περίοδοσ ακμισ κα είναι ολιγόχρονθ. Αρχίηει το ζτοσ 1701 με τθν ίδρυςθ του γαλλικοφ προξενείου ςτθν Ξαβάλα από τον πρεςβευτι de Ferriol και λιγει το 1714 με τθν εκςτρατεία των Ψοφρκων εναντίον τθσ Υελοποννιςου. Στο απόγειό τθσ θ πόλθ κα ωκάςει τθν εποχι του Πωχάμεντ Άλι Υαςά. Από τον 19 ο αι και εξισ, αναδεικνφεται ςθμαντικό εμπορικό λιμζνα τθσ οκωμανικισ αυτοκρατορίασ, με διεκνι εμβζλεια κακϊσ ςτθν πόλθ κα εδρεφςουν προξενεία και αντιπροςωπίεσ από διάωορεσ χϊρεσ τθσ Ευρϊπθσ, λόγω των οικονομικϊν και εμπορικϊν ςυμωερόντων που αωοροφςαν κυρίωσ ςτα επεξεργαςμζνα καπνά. Θ ιςτορία τθσ πόλθσ ςτθν νεότερθ εποχι κα ςυνδεκεί άρρθκτα με το καπνεργατικό κίνθμα 262 και τθν εφρωςτθ και ανκοφςα καπνοβιομθχανία, μνθμεία τθσ οποίασ διατθροφνται ακόμθ διάςπαρτα μζςα ςτον αςτικό ιςτό. Θ Ξαβάλα καταλιωκθκε από τουσ Βουλγάρουσ τον Σκτϊβριο του Χτισ 26 Λουνίου 1913 ελευκερϊκθκε από τον ελλθνικό ςτόλο που ιταν αγκυροβολθμζνοσ ςτθ Κάςο. Ξοινωνικι και διοικθτικι οργάνωςθ Ψον 16 ο αι θ Ξαβάλα υπαγόταν ςτο Υαςά Χαντηάκ 263, μία από τισ είκοςι επτά ενότθτεσ που ςυγκροτοφν το μπεθλερμπεθλίκι τθσ Φοφμελθσ - θ διοίκθςθ του ςαντηακιοφ είχε ανατεκεί ςτθν οικογζνεια των Εβρενόσ και εκτελοφνταν διά αντιπροςϊπου. Ψο 1573 θ Ξαβάλα κα ςχθματίςει αυτόνομο καηά, ενϊ ζνα χρόνο αργότερα πζντε χωριά τθσ κα περιλθωκοφν ωσ αωιερϊματα ςτο βακοφωι του Βαγιαηίτ Β ςτθν Αδριανοφπολθ. Αρχζσ του 17 ου αι., με τθν διαίρεςθ του Υαςά 262 «Χτθν Ξαβάλα είχε εκδθλωκεί μια απεργία καπνεργατϊν οι οποίοι ηθτοφςαν περιςςότερα χριματα ωσ αμοιβι τθσ εργαςίασ τουσ. Ψο αίτθμα τουσ απορρίφκθκε και οι εργάτεσ εξεγζρκθκαν ςπάηοντασ τα παράκυρα των εργοςταςίων.σι αρχζσ κατζςτειλαν τθν απεργία ενϊ οι πρωταίτιοι φυλακίςτθκαν». (Frazer, ς. 173) 263 Αλλιϊσ Capitanato Vardarij ι Οιβάσ Πιρί Πιράν. Ψο Υαςά Χαντηάκ χωρίηεται ςε δφο πτζρυγεσ, τθν αριςτερι (Sol Kol) και τθ δεξιά. Χτο λεγόμενο Sol Kol ανικουν θ Ξομοτθνι, Γενθςζα, Δράμα, Ηίχνθ, Χζρρεσ, Ρευροκόπι και Χιδθρόκαςτρο. Αρχζσ του 17 ου αι το Υαςά Χαντηάκ κα διαιρεκεί ςε επιμζρουσ ςαντηάκια. Εικόνα 120 Σκωμανικόσ χάρτθσ του Δθλϊνεται θ κζςθ τθσ Ξαβάλασ (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 121 Χχζδιο τθσ Χριςτοφπολθσ (με το μακρό τείχοσ του 14ου αι.) (Υθγι: «Ρεάπολθ-Χριςτοφπολισ- Ξαβάλα») Εικόνα 122 Βυηαντινοί τάωοι ςτο Ψηαμί τθσ Πουςικισ (Υθγι: «Ρεάπολθ-Χριςτοφπολισ- Ξαβάλα») Εικόνα 123 «Υφργοσ Ωπζρκαλοσ» (Υθγι: «Ρεάπολθ- Χριςτοφπολισ-Ξαβάλα») 50

62 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξαβάλα Χαντηάκ, κα ςχθματιςτεί και το ςαντηάκι τθσ Ξαβάλασ 264. Σι Σκωμανοί επζλεξαν τθν Ξαβάλα ωσ ζδρα του ςαντηακίου αντιλαμβανόμενοι τθν ςτρατιωτικι και εμπορικι ςθμαςία τθσ το λιμάνι τθσ χρθςίμευε ωσ ενδιάμεςοσ ςτακμόσ για τα πλοία που ταξίδευαν ανάμεςα ςτα δφο μεγάλα αςτικά κζντρα τθσ αυτοκρατορίασ, ςε μια περίοδο μάλιςτα που το χερςαίο οδικό δίκτυο ιταν ςε κακι κατάςταςθ διατιρθςθσ και γεμάτο κινδφνουσ 265. Θ ανάδειξθ τθσ εμπορικισ τθσ ςθμαςία είχε ωσ ςυνζπεια τθν εγκατάςταςθ ιδθ από το 1700 τθσ πρϊτθσ προξενικισ ευρωπαϊκισ εκπροςϊπθςθσ 266. Από τα τζλθ του 17 ου ζωσ τισ αρχζσ του 19 ου αι (1834) το ςαντηάκι τθσ Ξαβάλασ κα ενωκεί με αυτό τθσ Κεςςαλονίκθσ ςχθματίηοντασ το παςαλίκι τθσ Κεςςαλονίκθσ. Ψο νζο κοινωνικοπολιτικό πλαίςιο που εγκαινιάηεται τθν εποχι των Ψανηιμάτ, οπότε το ενδιαωζρον τθσ κεντρικισ οκωμανικισ διοίκθςθσ εςτιάηει ςτον ζλεγχο των διοικθτικϊν επαρχιϊν και τθσ περιωζρειεσ, ζχει ωσ αποτζλεςμα τθν μεταωορά τθσ ζδρασ του ςαντηακιοφ ςτθν Δράμα 267 και τθν υπαγωγι τθσ Ξαβάλασ ς αυτιν, ζωσ και τισ αρχζσ του 20 ου αι. Χτισ αρχζσ του 20οφ αιϊνα ο χεβίδθσ τθσ Αιγφπτου Αμπάσ Χιλμί αγόραςε το ωροφριο από τουσ Ψοφρκουσ το οποίο ςτα τζλθ τθσ δεκαετίασ του 1960 περιιλκε ςτθν κυριότθτα του Διμου Ξαβάλασ. Σικονομία Θ Ξαβάλα πλθροφςε εξαρχισ τισ προχποκζςεισ για εμπορικι και οικονομικι ανάπτυξθ, και για τθν ανάδειξι τθσ ςε ςθμαντικό διαμετακομιςτικό κζντρο τθσ οκωμανικισ αυτοκρατορίασ, κακϊσ βριςκόταν ςτθν ςφηευξθ των κφριων χερςαίων οδικϊν αξόνων, όπωσ το Sol Kol, ιλεγχε ςθμαντικά περάςματα (δερβζνια) και προςζωερε διζξοδο για τθν διακίνθςθ του εμπορίου μζςω τθσ κάλαςςασ ςε περιόδουσ πολιτικισ αςτάκειασ. Ζωσ τον 15 ο αι. το κφριο οικονομικό ενδιαωζρον τθσ περιοχισ εςτιάηεται ςτθν αγροτικι παραγωγι και ςτα μεταλλεία αργφρου, που αποτελοφν και τθν κφρια ειςοδθματικι πθγι τθσ περιωζρειάσ τθσ. Σ πρωταρχικόσ ρόλοσ του λιμανιοφ τθσ είναι ο διοικθτικόσ και ωορολογικόσ ζλεγχοσ τθσ μεταλλευτικισ 264 Σ Εβλιγιά Ψςελεμπί αναωζρει ότι κατά τον 17ο αι θ Ξαβάλα ανικει ςτο εγιαλζτι των Ριςων και αποτελεί ζδρα του ομϊνυμου ςαντηακιοφ. 265 Ππακιρτηισ Α., «Θ Ξαβάλα ςτουσ Σκωμανικοφσ χρόνουσ», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ Σ κεςμόσ των παςαλικιϊν εμωανίηεται μετά τον 17ο αι. 267 Θ Δράμα αποτελεί τθν περίοδο επίκαιρθ ςτρατιωτικι κζςθ, κακϊσ από εκεί το Ρτιβάνι μπορεί να ελζγξει καλφτερα τθσ εςτίεσ των αναταραψϊν, και ωσ ςυνοριακι περιοχι ενδείκνυεται για τθν λειτουργία τελωνειακοφ ςτακμοφ που κα ρυκμίηει και κα ελζγχει τθν αυξανόμενθ εμπορικι κίνθςθ προσ τθν Βόρεια Βαλκανικι και τθν Ξεντρικι Ευρϊπθ. περιοχισ ενϊ, ςυμπλθρωματικά, λειτουργεί και ωσ τόποσ ςυγκζντρωςθσ, πϊλθςθσ και διακίνθςθσ των αγροτικϊν και μεταλλευτικϊν προϊόντων τθσ περιωζρειασ. Από τον 16 ο αι αρχίηει θ προϊκθςθ των εμπορικϊν δραςτθριοτιτων, δθμιουργοφνται τα πρϊτα ςυντεχνιακά κζντρα, ενϊ παράλλθλα δίνεται ϊκθςθ και ςτθν ανάπτυξθ τθσ βιοτεχνίασ, θ οποία λαμβάνει χϊρα κυρίωσ ςτα περίχωρα του πόλθσ. Χθμαντικι για τθν ανάπτυξθ των αγροτικϊν καλλιεργειϊν και τθσ βιοτεχνίασ ιταν θ προςζλευςθ των νζων εποίκων Γιουροφκων Ψοφρκων και των Εβραίων τθσ Συγγαρίασ κατά τον 15 ο αι, που ςυνζβαλαν τόςο με τθν τεχνογνωςία τουσ όςο και ωσ πλεόναςμα εργατικοφ δυναμικοφ. Υαρά τισ ευνοϊκζσ προχποκζςεισ, ο βιοτεχνικόσ τομζασ τθσ πόλθσ δεν κα μπορζςει να ξεπεράςει τθν μορωι των μικρϊν οικογενειακϊν επιχειριςεων και τθσ οικοτεχνίασ, με εξαίρεςθ τον τομζα του καπνοφ, όπου κατά τον 19 ο και 20 ο αι παρατθρείται θ εμωάνιςθ μεγάλων μονάδων ςυςκευαςίασ και βιομθχανικισ επεξεργαςίασ καπνϊν. Αρχζσ του 18 ου αι, οι ευρωπαϊκζσ χϊρεσ υποκινοφμενεσ από εμπορικά και οικονομικά ςυμωζροντα ςτθν νότια Βαλκανικι, και τθν Πεςόγειο ευρφτερα, ςτρζωουν το ενδιαωζρον τουσ προσ το λιμάνι τθσ Ξαβάλασ και ιδρφουν προξενικζσ αρχζσ ςτθν πόλθ 268. Ψισ προξενικζσ αντιπροςωπείεσ κα ακολουκιςουν μεγάλοι εμπορικοί οίκοι του εξωτερικοφ, κυρίωσ ςτον τομζα των καπνϊν, που με τθ ςειρά τουσ ιδρφουν κτιρια διοίκθςθσ και αποκικευςθσ ςτο παραλιακό μζτωπο τθσ Ξαβάλασ, ςτθν περιοχι του Αγ. Λωάννθ. Θ παρουςία των ξζων αντιπροςωπειϊν και εμπόρων εντείνει τθν εμπορικι κίνθςθ τθσ πόλθσ. Ωσ άμεςθ ανταπόκριςθ ςτα νζα δεδομζνα που δθμιουργοφνται από τισ ανάγκεσ τθσ ξζνθσ αγοράσ, ςθμειϊνεται αφξθςθ ςτθν παραγωγι, ςτα διακινοφμενα και εξαγϊγιμα προϊόντα και εδραιϊνονται νζεσ οικονομικζσ και εμπορικζσ ιςορροπίεσ. Θ Ξαβάλα αποκτά ςταδιακά τον χαρακτιρα τθσ «πόλθσ-αποκικθσ» για τα προϊόντα του μεγαλφτερου τμιματοσ 268 «Θ Ξαβάλα βρίςκεται μζςα ςτον Υιερικό κόλπο και είναι μια μικρι πόλθ, όπου δεςπόηει ζνα αρχαίο κάςτρο. Εξαρτάται από το παςαλίκι Κεςςαλονίκθσ και διοικείται από τον mussellim, υπαςπιςτι του παςά. Θ πόλθ αυτι, που βρίςκεται εκεί όπου τελειϊνουν οι πεδιάδεσ των Χερρϊν, ανάμεςα ςτον Ζβρο και τον Χτρυμόνα, προςφζρει ςθμαντικά πλεονεκτιματα για τθ διεξαγωγι εμπορίου με τθν ενδοχϊρα. Πετά τισ πρϊτεσ διομολογιςεισ με τθν Υφλθ δόκθκαν δικαιϊματα ςτθ Γαλλία να εγκαταςτιςει πρόξενο ςτο λιμάνι και το κάςτρο τθσ Ξαβάλασ. Ωςτόςο, θ πρϊτθ ςοβαρι προςπάκεια να αναπτυχκεί οικονομικι δραςτθριότθτα από γαλλικι εταιρεία ςτο λιμάνι τθσ Ξαβάλασ ζγινε το Ξαράβια από τθ Παςςαλία ζρχονταν με γαλλικό εμπόρευμα (υπιρχε ανταπόκριςθ για Αδριανοφπολθ, Ξωνςταντινοφπολθ και Χμφρνθ) και ζφευγαν από τθν Ξαβάλα φορτωμζνα βαμβάκι από το Σρφανό, τθν Υραβίςτα και τθ Δράμα, θ οποία εξιγαγε και ρφηι. Από τθ Κάςο ζπαιρναν κερί και λάδι». (Cousinery, τομ. ΛΛ, ς ) Εικόνα 124 Σκωμανικι Ξαβάλα. Άποψθ από τα ανατολικά. Χκίτςο του M.A. Walker 1860 (Υθγι: «Ρεάπολθ-Χριςτοφπολισ-Ξαβάλα») Εικόνα 125 Πεταωορά καπνϊν ςτθν Ξαβάλα αρϋχεσ 20 ου αι. (Υθγι: «Ρεάπολθ-Χριςτοφπολισ-Ξαβάλα») Εικόνα 126 Φόρτωςθ καπνοφ. Αρχζσ 20 ου αι (Υθγι: 51

63 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξαβάλα τθσ Ανατολικισ Πακεδονίασ και τθσ ΒΔ ενδοχϊρασ. Για τθν καλφτερθ διακίνθςθ του εμπορίου, που λόγω τθσ άςχθμθσ κατάςταςθσ του οδικοφ δικτφου αντιμετϊπιηε ςθμαντικά προβλιματα 269, τζλθ του 19 ου αι γίνονται προςπάκειεσ για τθν ςιδθροδρομικι ςφνδεςθ τθσ Ξαβάλασ με τθν γραμμι Ξωνςταντινοφπολθσ-Κεςςαλονίκθσ. Ωςτόςο, θ γραμμι κα παρακάμψει τθν Ξαβάλα, με τθν αιτιολογία ότι ο ςιδθρόδρομοσ κα λειτουργοφςε ανταγωνιςτικά για το λιμάνι τθσ. Ψο κυριότερο εξαγόμενο προϊόν ζωσ τον 18 ο αι είναι το μαλλί, ενϊ ςθμαντικι είναι θ παραγωγι κι άλλων αγροτικϊν προϊόντων, όπωσ το ςιτάρι, το βαμβάκι και τα προϊόντα τθσ Κάςου. Πεγάλο μζροσ των παραγόμενων αγροτικϊν και βιομθχανικϊν προϊόντων διατίκεται ςτισ τοπικζσ αγορζσ και τισ εμποροπανθγφρεισ. Σ καπνόσ μζχρι τισ αρχζσ του 20 ου αι. δεν κα αποτελζςει ανταγωνιςτικό εξαγϊγιμο προϊόν. Ψθν κατάςταςθ κα ανατρζψουν ςταδιακά οι αρχικά παράνομεσ εξαγωγζσ καπνϊν από τθν Γαλλία και τθν Λταλία, ενϊ από το 1925 κι εξισ, το εμπόριο του βιομθχανικά επεξεργαςμζνου καπνοφ κα γνωρίςει για μερικζσ δεκαετίεσ ιδιαίτερθ άνκθςθ και κα αλλάξει τθν ηωι και τθν ωυςιογνωμία τθσ πόλθσ 270. Θ παρουςία των ευρωπαίων ςτθν Ξαβάλα, ιδιαίτερα ςε μια εποχι που ςτθν Ευρϊπθ ανκεί το κίνθμα του κλαςικιςμοφ και των ιδιωτικϊν ςυλλογϊν, ςυμβάλλει ςτθν ανάπτυξθ κι ενόσ νζου είδουσ παραεμπορίου, αυτοφ των κειμθλίων και των αρχαιοτιτων. Θ διαωυγι προσ το εξωτερικό αρχαίων αντικειμζνων επιβεβαιϊνεται 269 Σ άγγλοσ υποπρόξενοσ J.F.Maling ( & 1863) γράωει ότι οι μεταωορζσ από το εςωτερικό ςτο αποκομμζνο από βουνοκορωι λιμάνι τθσ Ξαβάλασ γίνονται με μουλάρια ι άλογα και περιςταςιακά με καμιλεσ, ενϊ οι μεταωορζσ από το εςωτερικό ςτο γειτονικό λιμάνι του Υόρτο Οάγο, γίνονται με τροχοωόρα. Ψο 1864 ο M.Collas αναωζρει ότι οι δρόμοι που ςυνδζουν τθν Ξαβάλα με τθν περιωζρεια δεν είναι αμαξιτοί και θ επικοινωνία γίνεται με μεταωορικά ηϊα από τα ωυςικά μονοπάτια, ενϊ μια εικοςαετία αργότερα ο ταγματάρχθσ Ρ.Κ. Χχινάσ αναωζρει ότι θ Ξαβάλα ςυνδζεται με αμαξιτοφσ δρόμουσ με τθν Ελευκεροφπολθ, τθ Δράμα και τισ Χζρρεσ. 270 «Ψα μοναδικά τςιγάρα που μπορεί κανείσ να καπνίςει ςτθν τουρκικι επικράτεια είναι θ φίρμα «Régie» που αποτελεί κρατικό μονοπϊλιο. Ωςτόςο, ςτθν Ξαβάλα δεν καπνίηει κανείσ αυτά τα τςιγάρα, διότι εκεί καπνίηουν τςιγάρα που είναι προϊόντα λακρεμπορίου και είναι καλισ ποιότθτασ. Σ καλφτεροσ καπνόσ του κόςμου είναι αυτόσ που φυτρϊνει ςτισ πεδιάδεσ τθσ Ξαβάλασ. Θ Αίγυπτοσ που εξάγει τςιγάρα ςτισ αγορζσ όλου του κόςμου δεν καλλιεργεί τον καπνό ςτα δικά τθσ εδάφθ αλλά ειςάγει από τθν Ξαβάλα. Ψο 1905 θ Ξαβάλα εξιγε τόνουσ καπνό που θ τιμι του ανερχόταν ςε ζνα εκατομμφριο ςτερλίνεσ. Ψο κράτοσ ωσ φόρο λαμβάνει το ζνα δζκατο του ποςοφ. Σ κακισ ποιότθτοσ καπνόσ και τα απομεινάρια από τθν επεξεργαςία του καπνοφ τθσ Ξαβάλασ χρθςιμοποιοφνται για τθν καταςκευι τςιγάρων τθσ φίρμασ «Régie». Χτθν περιοχι παρατθρείται λακραία διακίνθςθ καπνοφ ςε πολφ μεγάλο βακμό και οι αρχζσ προςπακοφν να τθν περιορίςουν». (Frazer,ς ) μζςω προςωπικϊν επιςτολϊν προξζνων προσ τουσ ομολόγουσ τουσ ςτο εξωτερικό 271. Χωρικι οργάνωςθ Ζωσ και τον 16 ο αι θ Ξαβάλα και θ περιωζρειά τθσ παραμζνουν ςχετικά αραιοκατοικθμζνεσ. Θ εμπόλεμθ κατάςταςθ που επικρατεί ςτθν περιοχι, με τισ ςυνεχόμενεσ κατακτθτικζσ εκςτρατείεσ των Σκωμανϊν, θ αφξθςθ τθσ ωορολογίασ, θ δεφςμευςθ υλικϊν αγακϊν για τθν ςυντιρθςθ των οκωμανικϊν ςτρατευμάτων, θ υποχρεωτικι ςτρατιωτικι κθτεία των υπόδουλων πλθκυςμϊν και θ πειρατεία από τθν πλευρά τθσ κάλαςςασ, δθμιουργοφν ζνα κλίμα αςτάκειασ και αναςωάλειασ και δρουν αναςταλτικά ωσ προσ τθν πλθκυςμιακι αφξθςθ και τθν οικονομικι ανάπτυξθ τθσ περιοχισ. Θ κατάςταςθ ωαίνεται να εκτονϊνεται και να ςτακεροποιείται με τθν άνοδο ςτον κρόνο του Χουλεϊμάν Α του Ρομοκζτθ, οπότε κι αρχίηουν να δθμιουργοφνται ευνοϊκζσ ςυνκικεσ για τθν ανάπτυξθ του εμπορίου και τθσ οικονομίασ, με άμεςο αντίκτυπο ςτθν αφξθςθ του πλθκυςμοφ. Ψο ευνοϊκό κλίμα ενιςχφεται κι από τθν παρεμβατικι πολιτικι του κράτουσ, που μζςω των μεγάλων δθμοςίων ζργων, των ωιλανκρωπικϊν κακιδρυμάτων και τθν αναδιοργάνωςθ των μεταλλείων δθμιουργεί κλίμα αςωάλειασ και οικονομικισ τόνωςθσ. Θ νζα κατάςταςθ κα προςελκφςει περιςςότερο κόςμο ςτθν περιοχι, ειδικότερα άτομα που εμπλζκονται ενεργά με το εμπόριο και άλλεσ προςοδοωόρεσ δραςτθριότθτεσ. Υαράλλθλα, ςθμειϊνεται ςτακερι αφξθςθ του πλθκυςμοφ και κυρίωσ ενίςχυςθ του μουςουλμανικοφ ςτοιχείου, μζςω των ςυςτθματικϊν εποικιςμϊν και των εξιςλαμιςμϊν που πραγματοποιεί το οκωμανικό κράτοσ 272. Ρζα αφξθςθ του πλθκυςμοφ κα παρατθρθκεί κατά τον 18 ο αι., όταν, με αωορμι τθν κατάρρευςθ του τιμαριωτικοφ ςυςτιματοσ, ςθμειϊνονται μετακινιςεισ κατοίκων από τθν περιωζρεια προσ τθν πόλθ τθσ Ξαβάλασ. Πετά τθν κατάκτθςι τθσ, θ ηωι τθσ πόλθσ ςυνεχίηεται εντόσ των τειχϊν, ςτθν περιοχι τθσ χερςονιςου τθσ Υαναγίασ. Χτθν ακρόπολθ εγκακίςτανται θ οκωμανικι ωρουρά και οι διοικθτικζσ αρχζσ τθσ πόλθσ, όπου κα παραμείνουν ζωσ τα μζςα του 19 ου αι, οπότε με τθν μετατροπι τθσ ακρόπολθσ ςε τόπο εξορίασ και ωυλάκιςθσ θ διοίκθςθ κα μεταωερκεί ςτο Ξονάκι (νζο διοικθτιριο). Υεριμετρικά 271 Χτεωανίδου Α., Θ πόλθ-λιμάνι τθσ Ξαβάλασ κατά τθν περίοδο τθσ τουρκοκρατίασ: πολεοδομικι διερεφνθςθ ( ), Διδακτορικι Διατριβι, ΑΥΚ-Υολυτεχνικι Χχολι/Ψμιμα Αρχιτεκτόνων, Κεςςαλονίκθ Λοφνιοσ 1991, ςελ Χτθν περιοχι τθσ Ξαβάλασ κα μεταωερκοφν, όπωσ ζγινε και ςτισ Χζρρεσ και τισ άλλεσ πόλεισ τθσ Πακεδονίασ, Γιουροφκοι Ψοφρκοι 272 τθσ Ανατολίασ και Εβραίοι τθσ Ξεντρικισ Ευρϊπθσ. Εικόνα 127 Σι ςυνοικίεσ τθσ χερςονιςου τθσ Υαναγίασ κατά τθν οκωμανοκρατία (Υθγι: «Ρεάπολθ-Χριςτοφπολισ-Ξαβάλα») Εικόνα 128 Χχζδιο τθσ περίκλειςτθσ πόλθσ (Υθγι: «Ρεάπολθ- Χριςτοφπολισ-Ξαβάλα») Εικόνα 129 Θ «Πεςαία Υφλθ» ςτθν οδό Υουλίδου (Υθγι: «Ρεάπολθ-Χριςτοφπολισ- Ξαβάλα») 52

64 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξαβάλα όλθ τθν διάρκεια τθσ οκωμανικισ αυτοκρατορίασ. Σι μαχαλάδεσ οργανϊνονται γφρω από τουσ κρθςκευτικοφσ χϊρουσ, από τουσ οποίουσ και εντόσ του περιτειχίςματοσ διαμορωϊνονται οι ςυνοικίεσ με τθν γνωςτι εςωςτρεωι εκνικοκρθςκευτικι δομι που ςυναντάται κακ λαμβάνουν και το όνομά τουσ. Σι πζντε ςυνοικίεσ τθσ πόλθσ, εντόσ και εκτόσ των τειχϊν ιταν οι: Χουςεΐν Ππζθ (Hüseyin Bey), Χαλίλ Υαςά (Halil Paşa), Ξαδι Εωζντθ (Kadı Ahmed Efendi), Λμπραιμ Υαςά (Ibrahım Paşa) και Υαναγία 273. Σι μουςουλμανικοί μαχαλάδεσ ςυγκεντρϊνονται κοντά ςτθν ακρόπολθ και τισ κφριεσ πφλεσ ειςόδου τθσ, ενϊ οι χριςτιανικζσ αναπτφςςονται ςε περιοχζσ λιγότερο κεντρικζσ. Σι Εβραίοι που κα μεταωερκοφν ςτθν πόλθ τον 16 ο αι, κα εγκαταςτακοφν ςτθν ηϊνθ ΡΑ του μεγάλου τηαμιοφ τθσ αγοράσ. Θ αφξθςθ του πλθκυςμοφ από τον 18 ο αι κι ζπειτα κα οδθγιςει ςτθν δθμιουργία νζων ςυνοικιϊν εκτόσ των τειχϊν, γφρω από το νζο διοικθτικό και εμπορικό κζντρο τθσ πόλθσ. Τςον αωορά τθν αρχιτεκτονικι ωυςιογνωμία τθσ πόλθσ, θ παρεμβατικι πολιτικι του κράτουσ κα εωαρμοςτεί και ςτθν Ξαβάλα, οργανϊνοντασ εξαρχισ τον χϊρο τθσ και προςδίδοντάσ του εκείνα τα χαρακτθριςτικά που κ ανταποκρίνονται ςτισ νζεσ αντιλιψεισ, και ςτθν πορεία του χρόνου κα ενιςχφςουν τον νζο ιςλαμικό τθσ χαρακτιρα. Θ κυρίαρχθ τάξθ, με προτροπι ι απαίτθςθ τθσ κεντρικισ διοίκθςθσ, κα επιδοκεί ςε μια ςειρά ζργων δθμοςίου χαρακτιρα ενίςχυςθ τθσ ςτρατιωτικισ και αμυντικισ ικανότθτασ τθσ πόλθσ, ζργα υδροδότθςθσ αλλά και κοινωνικοφ/εκπαιδευτικοφ χαρακτιρα, που κα βελτιϊςουν το βιωτικό επίπεδο και κ αυξιςουν το γόθτρό τθσ. Για τθν ςυντιρθςθ των κακιδρυμάτων κα ιδρυκεί ςειρά οικονομικά προςοδοωόρων βακουωικϊν αωιερωμάτων (λουτρά, χϊροι ξενοδοχείασ, αγορζσ). Θ πόλθ κ αποκτιςει ςταδιακά νζα δυναμικι και κα δθμιουργθκοφν οι προχποκζςεισ για τθν εμπορικι και οικονομικι τθσ εξζλιξθ. Ψο 1530 ιδρφεται ςτθν Ξαβάλα το μεγάλο κουλιγιζ 274 (külliye) του Λμπραιμ Υαςά, το οποίο περιελάμβανε κτιρια κρθςκευτικοφ, οικονομικοφ και κοινωνικοφ χαρακτιρα. Ψο ςυγκρότθμα βριςκόταν ςτον εξωτερικό περίβολο των τειχϊν, ςτα ΡΔ του υδραγωγείου, κοντά ςτουσ κφριουσ άξονεσ κυκλοωορίασ. Ξζντρο του ιταν το μεγάλο τζμενοσ, που αποτελοφςε και τον κφριο τόπο προςευχισ των μουςουλμάνων τθσ πόλθσ. Για τθν ςυντιρθςι του, ο Λμπραιμ Υαςάσ ανεγείρει ςτα πλαίςια του κουλιγιζ ζνα καραβάν ςεράι, χαμάμ και κρινεσ. Σ Εβλιγιά Ψςελεμπί αναωζρει, ότι το κουλιγιζ περιελάμβανε ιμαρζτ, μετρεςζ και εκπαιδευτικό ίδρυμα, τεκζ δερβίςιδων, χάνι, μικρά μεςτηίτ, ηαβιγιζ, τςαρςί, χαμάμ και ςεμπιλχανζ (πολφβρυςο), χωρίσ να είναι όμωσ ξεκάκαρο αν επρόκειτο για αυτόνομα κτιρια ι για λειτουργίεσ που ςυςτεγάηονταν ςτα ιδθ αναωερκζντα κτίςματα. Ψο καραβάν ςεράι του βακουωιοφ βριςκόταν ζξω από τα τείχθ, ςτα ΒΔ του ςυγκροτιματοσ του μεγάλου τηαμιοφ 275. Ψο καραβάν ςεράι, όπωσ κα αναμενόταν, βριςκόταν ςε άμεςθ ςχζςθ με τον οδικό άξονα που οδθγοφςε εκτόσ τθσ πόλεωσ και ςυνζδεε τθν Ξαβάλα με το κεντρικό χερςαίο οδικό δίκτυο τθσ Πακεδονίασ. Ψο κτιριο προςζωερε αςωαλζσ κατάλυμα ςτα καραβάνια που κατευκφνονταν προσ το λιμάνι τθσ πόλθσ για τθ διακίνθςθ του εμπορεφματόσ τουσ μζςω τθσ καλάςςιασ οδοφ, ι που απλά διζρχονταν από τθν περιοχι διαμζςου τθσ Εγνατίασ οδοφ. Ψο τρίπτυχο υδραγωγείο, κουλιγιζ του Λμπραιμ Υαςά και καραβάν ςεράι κ αποτελζςουν τα κφρια ςτοιχεία του πολεοδομικοφ ςχθματιςμοφ κατά τθν πρϊτθ ωάςθ ανάπτυξθσ τθσ πόλθσ. Θ ίδρυςθ τουσ προςζλκυςε τθν εμπορικι κίνθςθ ςτθν άμεςθ περίμετρό τουσ και ςυνζβαλε ςτθν δθμιουργία του νζου εμπορικοφ πυρινα τθσ οκωμανικισ Ξαβάλασ. Ψα ςτοιχεία που υπάρχουν ςτθ αγορά ζωσ και τα τζλθ του 16 ου αι δεν επαρκοφν για τθ πλιρθ τεκμθρίωςθ και αναςφςταςθ τθσ μορωι τθσ. Υιςτεφεται ότι επρόκειτο για ζνα τοπικοφ χαρακτιρα παηάρι, με θμιμόνιμεσ, πρόχειρεσ καταςκευζσ, που ωιλοξενοφνταν ςτθν περιοχι ανάμεςα ςτισ κφριεσ πφλεσ ειςόδου τθσ ακρόπολθσ και το τηαμί του Λμπραιμ Υαςά, ςτον άξονα τθσ ςθμερινισ οδοφ Ξουντουριϊτθ. Χτθν ίδια περιοχι, αλλά ςε άμεςθ ςχζςθ με το λιμάνι, κα χτιςτοφν και οι πρϊτοι χϊροι αποκικευςθσ για τα διακινοφμενα εμπορεφματα. Θ αγοραςτικι και βιοτεχνικι κίνθςθ τθσ νζασ εμπορικισ ςυνοικίασ κα προςελκφςει με τθ ςειρά τθσ επιχειριςεισ που λειτουργοφν ςυμπλθρωματικά και υποςτθρικτικά προσ τισ εμπορικζσ, όπωσ τα χάνια 276. Από τα τζλθ του 17 ου αι παρατθρείται πφκνωςθ όςον Εικόνα 130 Θ χερςόνθςοσ τθσ Υαναγίασ (Υθγι: «Ρεάπολθ-Χριςτοφπολισ-Ξαβάλα») Εικόνα 131 Ψο εβδομαδιαίο παηάρι μπροςτά από το Σκωμανικό διοικθτιριο (Ξουντουριϊτου) που όπωσ ωαίνεται δεξιά ζωκανε μζχρι μπροςτά από το υδραγωγείο. Αρχζσ του 20 ου αι. (Υθγι: rodopinews.gr και «Ρεάπολθ-Χριςτοφπολισ-Ξαβάλα» αντίςτοιχα) Εικόνα 132 Ψο τρίπτυχο Ψηαμί Λμπραιμ Υαςά-Ωδραγωγείο-Λμαρζτ (Υθγι: rodopinews.«οίηα Ξοκκίδου: Εικόνεσ και μνιμεσ από τθν Ξαβάλα του χκεσ») 273 Ππακιρτηισ Α., «Θ Ξαβάλα ςτουσ Σκωμανικοφσ χρόνουσ», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ Ψα külliye είναι ςυγκροτιματα δθμοςίων κοινωωελϊν κτιςμάτων, διαωόρων χριςεων, ςυγκεντρωμζνα γφρω από ζνα τηαμί, τα οποία κτίςτθκαν κυρίωσ τθν οκωμανικι περίοδο. Αρχικά θ ιδζα του külliye εκωραηόταν ςτο τηαμί, όπου ςτο ίδιο κτίςμα ςυντελοφνταν ποικίλεσ λειτουργίεσ, ιταν δλδ ταυτόχρονα τόποσ προςευχισ, διδαςκαλίασ, ξενϊνασ κτλ. Αργότερα κακεμιά από τισ λειτουργίεσ αυτζσ ςτεγάςτθκε ςε διαωορετικό κτιριο. 275 Χε ςχζςθ με τον ςφγχρονο αςτικό ιςτό, ο χϊροσ που βριςκόταν το καραβάν ςεράι εντοπίηεται ςτθν βόρεια πλευρά τθσ πλατείασ Σμονοίασ, ςτθ διαςταφρωςθ τον οδϊν Δραγοφμθ και Δοϊράνθσ. 276 «Ωπιρχαν δυο κατθγορίεσ «Ξαραβάν Χαράι» ςτθν Ξαβάλα. Χτθν πρϊτθ, άνκρωποι και άλογα κατζλυαν ςτον ίδιο χϊρο και χωρίηονταν μόνο από μια εξζδρα όπου αποκθκεφονταν οι αποςκευζσ και βρίςκονταν τα τηάκια. Χτθ δεφτερθ κατθγορία, μπροςτά από το χάνι υπιρχε μια αυλι με καταςτιματα και ςτάβλουσ πάνω από τα οποία βρίςκονταν τα δωμάτια. Θ επίπλωςθ των δωματίων αποτελοφνταν από ζνα ι περιςςότερα ψάκινα ςτρϊματα ανάλογα με το πόςοι ταξιδιϊτεσ χρθςιμοποιοφςαν το δωμάτιο. Ψο ίδιο ςυνζβαινε παντοφ ςτθν Ψουρκία. Ξοντά ςτθν πόρτα του χανίου υπιρχε ςυνικωσ ζνα μπακάλικο ι ζνα καφενείο ενϊ ςυχνά ςτθν αυλι υπιρχε ζνα ςιντριβάνι». (Cousinery, τομ. ΛΛ, ς. 70) 53

65 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξαβάλα αωορά ςτισ λειτουργίεσ και τουσ χϊρουσ εξυπθρζτθςθσ τθσ αγοράσ. Ψον 18 ο αι. ο Cousinéry αναωζρει ότι θ εμπορικι κίνθςθ ςυγκεντρϊνεται ςτθν περιοχι του καραβάν ςεραγιοφ. Ψο βαρόςι θ εκτόσ των τειχϊν ςυνοικία - μετατρζπεται ςε πολυςφχναςτο πζραςμα καραβανιϊν, και δίπλα ςτα χάνια 277 κα λειτουργιςουν παντοπωλεία και καωενεία. Ψον επόμενο αιϊνα, ςτο ΡΔ άκρο τθσ οδοφ Ξουντουριϊτθ ιδρφεται θ μικρι ψαραγορά τθσ Ξαβάλασ, ενϊ μπροςτά από το Διοικθτιριο λαμβάνει χϊρα το βδομιαδιάτικο παηάρι 278. Πζςα ςτα όρια του κάςτρου κα δθμιουργθκοφν μικροί μουςουλμανικοί εκπαιδευτικοί-κρθςκευτικοί πυρινεσ, που τον 19 ο αι κα ςυςπειρϊςουν γφρω τουσ τουσ κατοίκουσ τθσ χερςονιςου και κα δανείςουν το όνομά τουσ ςτουσ τρεισ μουςουλμανικοφσ μαχαλάδεσ, Χαλίλ Ππζθ, Χουςεΐν μπζθ και Ξαδι Αχμζτ Εωζντθ. Ψθν ίδια εποχι, το ενδιαωζρον του Πωχάμεντ Άλι (19 οσ αι) - ιδρυτι τθσ τελευταίασ αιγυπτιακισ δυναςτείασ - για τθ γενζκλια πόλθ του, χάριςε ςτθν Ξαβάλα το Λμαρζτ 279. Ψο μεγάλο εκπαιδευτικό, κρθςκευτικό και ωιλανκρωπικό ίδρυμα, ςε ςυνδυαςμό με τα μικρότερα κουλιγιζ που λειτουργοφςαν ςτθν ακρόπολθ 280, κα αναδείξει τθν περιοχι τθσ χερςονιςου ςε πνευματικό κζντρο του μουςουλμανικοφ κόςμου τθσ περιοχισ. Πε τθν αναδιοργάνωςθ των μεταλλείων αργφρου τον 16ο αι, εντείνεται θ κίνθςθ ςτο λιμάνι τθσ πόλθσ. Ζωσ τότε, οι λίγεσ αποκικεσ που υπιρχαν, ςε ςυνδυαςμό με τα χάνια, επαρκοφςαν για να καλφψουν τισ ανάγκεσ αποκικευςθσ των εμπορευμάτων. Ωςτόςο, μετά τθν ίδρυςθ των ξζνων προξενείων, τα οποία ςυμμετζχουν ενεργά ςτθν εμπορικι δραςτθριότθτα, και τθν αφξθςθ τθσ εμπορικισ κίνθςθσ τθσ ςκάλασ, θ ανάγκθ για νζουσ μεγαλφτερουσ χϊρουσ γίνεται επιτακτικι. Υαράλλθλα, θ ανάπτυξθ τθσ εμπορίασ και επεξεργαςίασ καπνοφ από τον 19ο αι κι εξισ, κυρίωσ από ξζνουσ εμπορικοφσ οίκουσ, δθμιοφργθςε ακόμθ μεγαλφτερεσ ανάγκεσ ςτζγαςθσ και αποκικευςθσ 281. Σι μεγάλεσ καπναποκικεσ, που λειτουργοφςαν παράλλθλα κι ωσ χϊροι αποκικευςθσ, επεξεργαςίασ και γραωεία διοίκθςθσ των εταιριϊν, ανεγείρονται ςτα κεντρικότερα ςθμεία του αςτικοφ ιςτοφ: κατά μικοσ τθσ παραλίασ ζωσ το ακρωτιρι του Φαλιρου ςτα δυτικά, και πζρα από το Ωδραγωγείο ςτα ανατολικά, ςε περιοχζσ όπου μικρζσ ξφλινεσ αποβάκρεσ επζτρεπαν τθν προςζγγιςθ μικρϊν ςκαωϊν για τθ μεταωορά επιβατϊν και εμπορευμάτων 282. Χτθν ίδια περιοχι κα ςυγκεντρωκοφν και οι λίγεσ βιομθχανίεσ τθσ περιοχισ. Ψθν εποχι τθσ ακμισ τθσ εμπορίασ του καπνοφ, μετά το 1918, ςτθν Ξαβάλα δραςτθριοποιοφνταν περίπου πενιντα καπνεμπορικζσ εταιρίεσ, και Εικόνα 133 Θ περιτειχιςμζνθ πόλθ (Υαναγία) και θ δυτικι επζκταςθ μετά το 1864 (Υθγι: Γερόλυμπου, Πεταξφ Ανατολισ και Δφςθσ, 1997) 277 Χφμωωνα με περιγραωζσ θ περιοχι των χανιϊν ςυμπίπτει εν πολλοίσ με τθν περιοχι όπου το 1930 δθμιουργικθκε θ πλατεία Φουάτ (Ελευκερίασ). Ψα μεγαλφτερα χάνια λειτουργοφςαν επί τθσ οδοφ Σμονοίασ, ςτθ κζςθ του ςθμερινοφ Εμπορικοφ και Βιοτεχνικοφ Επιμελθτθρίου, ςτθν οδό Ερμοφ και ςτθν πλατεία 28 θσ Σκτωβρίου (Δθμοτικό parking). 278 Χτεωανίδου Α., Θ πόλθ-λιμάνι τθσ Ξαβάλασ κατά τθν περίοδο τθσ τουρκοκρατίασ: πολεοδομικι διερεφνθςθ ( ), Διδακτορικι Διατριβι, ΑΥΚ-Υολυτεχνικι Χχολι/Ψμιμα Αρχιτεκτόνων, Κεςςαλονίκθ Λοφνιοσ 1991, ςελ «Χτθν Ξαβάλα υπάρχει μεγάλοσ αρικμόσ φτωχϊν ανκρϊπων που ςυγκεντρϊνονται τρεισ φορζσ τθν εβδομάδα ςτο Λμαρζτ ι πτωχοκομείο για να λάβουν ωσ βοικεια ρφηι και ςοφπα. Σι πζνθτεσ τρϊνε το φαγθτό τουσ ενϊ ζνασ μουςουλμάνοσ ιερζασ διαβάηει το Ξοράνι. Ξάκε μινα ζρχεται από τθν Αίγυπτο ρφηι που αντιςτοιχεί το βάροσ του ςε οχτϊ χιλιάδεσ λίβρεσ ςε ανάμνθςθ του γεγονότοσ ότι ο Πωχάμετ Αλι Υαςά γεννικθκε ςτθν Ξαβάλα το 1769» (Frazer, ς. 170). «Υαντοφ μζςα ςτθν πόλθ τθσ Ξαβάλασ υπιρχαν τα δείγματα τθσ φροντίδασ του Πωχάμετ Αλι για τθ γενζτειρά του. αναζχτιςε το υδραγωγείο, ϊςτε ολόκλθρθ θ πόλθ αυτι που βριςκόταν εντόσ των τειχϊν να ζχει άφκονο νερό, τθ ςτιγμι που οι εκτόσ των τειχϊν, κυρίωσ Χριςτιανοί, ζπρεπε να μπουν ςε τεράςτια ζξοδα για να ζχουν νερό. Επιπλζον, ο Πωχάμετ Αλι είχε αφιςει ζνα μεγάλο ποςό με ςτόχο να ελαφρφνει το βάροσ των φόρων που ζπλθττε τουσ κατοίκουσ που ηοφςαν εντόσ των τειχϊν. Ψο γεγονόσ αυτό δεν διευκόλυνε διόλου τθ βελτίωςθ των ςχζςεων μεταξφ μουςουλμάνων και χριςτιανϊν». (Frazer,ς. 173) 280 Ψο salmane του 1905 καταγράωονται 5 μεντρεςζδεσ, οι οποίοι δεν αναωζρονται ςτισ άλλεσ απογραωζσ. Ψο βζβαιο είναι ότι λειτουργοφν τουλάχιςτον 3 άλλοι μεντρεςζδεσ, δφο εντόσ των τειχϊν τθσ χερςονιςου, του Χαλίλ Ππζθ και του Χατηι Αχμζτ Ππζθ κι ζνασ ςτθν ανατολικι πλευρά του υδραγωγείου, ςτθν πλατεία Αγοράσ, του Χατηι Αλί Υαςά. 281 Πία περιεκτικι περιγραωι τθσ Ξαβάλασ και τθσ εμπορικισ τθσ κίνθςθσ ςτα τζλθ του 19ου αι παραδίδεται από τον βαρϊνο Franz von Löher. Σ Von Löher ανζλαβε να βρει για τον βαςιλιά τθσ Βαυαρίασ Οουδοβίκο Β ζναν τόπο αυτοεξορίασ, όπου, ο μονάρχθσ, κα μποροφςε να ηιςει ιρεμα τθν υπόλοιπθ ηωι του, μετά τθν παραίτθςι του από τον κρόνο. Χτθν αναηιτθςθ αυτι επιςκζωκθκε τα νθςιά του Αιγαίου, τθν Ξριτθ και τθν Ξφπρο. Χτθν περιγραωι του για τθν Ξαβάλα ςτον τόμο «Ψαξίδια ςτισ ελλθνικζσ ακτζσ» του 1876, αναωζρει: «Θ Ξαβάλα ζχει ηωθρι εμπορικι κίνθςθ γιατί είναι εξαγωγικόσ λιμζνασ των καλφτερων τουρκικϊν καπνϊν...εκείνο που χτυπάει πρϊτα απ όλα ςτο μάτι είναι το υδραγωγείο των Γενουατϊν τρεισ ςειρζσ τόξων θ μια πάνω από τθν άλλθ...εκεί που εκτείνονται οι ςειρζσ των εμπορικϊν καταςτθμάτων, ςκεπάηεται ο δρόμοσ από πράςινα κλθματόφυλλα που δθμιουργοφν μια ευχάριςτθ όψθ. Χτθν αυλι του τηαμιοφ βρίςκεται ακόμθ μια μιςι (αρχαία) κολϊνα κι ζνα πζτρινο πθγάδι απ τθν εποχι των Γενουατϊν...Ζξω όμωσ τα πάντα είναι βουτθγμζνα ςτθν παραδοςιακι ακακαρςία των τοφρκικων δρόμων, των ςπιτιϊν και των ψυχϊν...επιςκεφκικαμε και το γυμνάςιο...σ Πεχμζτ Αλι είχε μεγαλϊςει ςτθν Ξαβάλα...Τταν λοιπόν ζγινε αντιβαςιλζασ τθσ Αιγφπτου και του χάριςε ο ςουλτάνοσ το νθςί τθσ Κάςου, κζλθςε κι εκείνοσ να κάνει ςτθν πατρίδα του τθν Ξαβάλα, που είναι απζναντι, ζνα καλό. Κζλθςε λοιπόν να ιδρφςει ζνα μεντρεςζ...ξαι το ιμαρζτ κι ο μεντρεςζσ ζγιναν πραγματικότθσ, ταυτόχρονα διατζκθκαν όλα τα ειςοδιματα από τθ Κάςο για τθ ςυντιρθςι τουσ και 8000 πιάςτρα ακόμθ κάκε χρόνο». (Ενεπεκίδθσ Υ., Κεςςαλονίκθ και Πακεδονία, , Ακινα 1982, ςελ.77κ εξ.) 282 Χιμερα, οι καπναποκικεσ είναι διάςπαρτεσ ςε όλο το κζντρο τθσ πόλθσ, από τον Αϊ-Γιάννθ μζχρι το καρνάγιο και από τθ Βενιηζλου μζχρι τθν Υτολεμαίου. Ωςτόςο αρκεί να ανθωορίςει κάποιοσ τθ Δαγκλι ι από τθν καπναποκικθ του Διμου και το παλιό Ωδείο μζςα από τα ςτενά μζχρι τθν πλατεία πίςω από το Εργατικό Ξζντρο, για να ανιχνεφςει τθν εικόνα τθσ πόλθσ ςτα χρόνια τθσ ακμισ τθσ (Βάλυ Βαϊμάκθ Ξαβάλα: Mία πόλθ με ιςτορία αιϊνων, ΕΚΡΣΧ «E» 6/10/2010). Εικόνα 134 ΣΛ ανζγερςθ των πρϊτων αποκθκϊν ςτθν δυτικι επζκταςθ τθσ πόλθσ ςτα τζλθ του 19 ου με αρχζσ του 20 ου αι. (Υθγι: Εικόνα 135 Γενικι άποψθ με τον λιμενίςκο ςτα μζςα τθσ δεκαετίασ του Χε πρϊτο πλάνο τα ςυγκροτιματα των νζων καπναποκθκϊν (Υθγι: «Ρεάπολθ-Χριςτοφπολισ-Ξαβάλα») 54

66 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξαβάλα ςτισ εκατόν εξιντα καπναποκικεσ τθσ δοφλευε το μιςό καπνεργατικό δυναμικό τθσ χϊρασ, περίπου εργάτεσ 283. Χτθν πρϊτθ δεκαετία του 20 ου αι., θ Ξαβάλα κ αποκτιςει όψθ μεγαλοφπολθσ 284. Ψθν περίοδο αυτι ανεγζρκθκαν πολυτελείσ κατοικίεσ, ςυςτικθκαν νζα ςωματεία, άνοιξαν παντόσ είδουσ καταςτιματα, λειτοφργθςαν νζα ςχολεία. Θ πόλθ απζκτθςε νοςοκομείο, γυμναςτιριο, ωιλαρμονικι, βιβλιοκικθ, αναγνωςτιριο και τυπογραωεία. Σι προγραμματιςμζνεσ από τθν αιγυπτιακι κυβζρνθςθ εκτεταμζνεσ πολεοδομικζσ και αρχιτεκτονικζσ παρεμβάςεισ των αρχϊν του 20 ου αι με ςχζδια Γάλλων και Αιγυπτίων αρχιτεκτόνων δεν ζγιναν ποτζ ι διακόπθκαν με τθν απελευκζρωςθ τθσ πόλθσ το Από τθν απελευκζρωςθ τθσ πόλθσ το 1912 κι ζπειτα, ο αςτικόσ ιςτόσ ςυνεχίηει να μεταβάλλεται, προςπακϊντασ από τθ μια να εκςυγχρονιςτεί, αποτινάςςοντασ τα ιςλαμικά χαρακτθριςτικά του, και να ςυμβαδίςει με τα ευρωπαϊκά πρότυπα οργάνωςθσ του αςτικοφ χϊρου. Υραγματοποιοφνται διαπλατφνεισ και νζεσ χαράξεισ οδϊν, εκτεταμμζνεσ απαλλοτριϊςεισ, κατεδαωίςεισ δευτερευόντων κτθρίων, από τισ οποίεσ κα προκφψουν οι τρεισ πλατείεσ τθσ πόλθσ αλλάηουν οι ονομαςίεσ των δρόμων και των τοποκεςιϊν, πολλά δθμόςια κτιρια αλλάηουν πρόςκαιρα χριςθ, οι μιναρζδεσ γκρεμίηονται και τα τηαμιά μετατρζπονται ςε εκκλθςίεσ. Για τθ δθμιουργία των τριϊν μεγάλων πλατειϊν, του Πεχμζτ Αλί, τθσ πλατείασ Ελευκερίασ και του Δθμοτικοφ Ξιπου, αλλά και άλλων μικρότερων, κατεδαωίηονται πολλά από τα οκωμανικά μνθμεία τθσ πόλθσ, ενϊ κάποια άλλα κατακερματίηονται και τμιματά τουσ ςυμπεριλαμβάνονται μζςα ςε ςφγχρονα κτιρια. Θ απρόςκοπτθ και άναρχθ δόμθςθ των τελευταίων δεκαετιϊν του 20 ου αι κα μετατρζψει τθν Ξαβάλα ςε μία ακόμθ ςφγχρονθ τςιμεντοφπολθ, με μόνα ψιγματα μνιμθσ του οκωμανικοφ παρελκόντοσ τθσ τα αποςπαςματικά ςωηόμενα μνθμεία, κυρίωσ ςτον χϊρο τθσ παλιάσ πόλθσ και τα ςυγκροτιματα των καπναποκθκϊν ςτο παραλιακό τθσ μζτωπο. Σκωμανικά μνθμεία Β+ Βακουωικά κτιρια i) Σεμζνθ α) Ψηαμί Λμπραιμ Υαςά 285 Ψο τηαμί του Λμπραιμ Υαςά, το μεγαλφτερο τζμενοσ τθσ Ξαβάλασ, κτίςτθκε πικανότατα ςτθ κζςθ παλαιοχριςτιανικισ βαςιλικισ, και καταλαμβάνει το μόο επίπεδο μζροσ πάνω ςτουσ κφριουσ άξονεσ κυκλοωορίασ. Βρίςκετια μζςα ςτον εξωτερικό περίβολο των τειχϊν, ςε άμεςθ γειτνίαςθ με τισ κφριεσ πφλεσ ειςόδου προσ τον οικιςμό τθσ χερςονιςου και τθν Ακρόπολθ. Χιμερα, εντοπίηεται ςτο οικοδομικό τετράγωνο που περιβάλλεται από τισ οδοφσ Αγίου Ρικολάου, Χπετςϊν, Υ. Ξουντουριϊτου και Ϊδρασ. Λδρυτισ του τεμζνουσ είναι ο γαμπρόσ και μεγάλοσ βεηίρθσ του ςουλτάνου Χουλεϊμάν Α του Ρομοκζτθ, Λμπραιμ Υαςάσ ( ). Ψο τζμενοσ αποτελεί μζροσ ενόσ μεγάλου κουλιγιζ που ίδρυςε ο Λμπραιμ ςτθν πόλθ το 1530, το οποίο και περιελάμβανε κτίςματα κρθςκευτικοφ, κοινωνικοφ και οικονομικοφ χαρακτιρα. Ανάμεςα ςτα κτίςματα του βακουωιοφ ςυμπεριλαμβάνεται κι ζνα διπλό λουτρό, τμιματα του οποίου ςιμερα διαςϊηονται ενςωματωμζνα ςε καταςτιματα τθσ οδοφ Αγίου Ρικολάου. Ψο κτιριο ανικει ςτον τφπο του απλοφ τρουλαίου τεμζνουσ με προςτϊο. Αποτελείται από ζναν τετράγωνο χϊρο προςευχισ εςωτερικϊν διαςτάςεων 12,5x12,5μ. Χτθ μζςθ του τοίχου κίμπλε, απζναντι από τθν κφρια είςοδο βρίςκεται θ κόγχθ του μιχράμπ. Σ τετράγωνοσ κεντρικόσ χϊροσ καλφπτεται από τροφλο με ψευδοτφμπανο, που εξωτερικά είναι επενδεδυμζνοσ με μολφβι. Χτισ τζςςερισ γωνίεσ τθσ ςτζγθσ προεξζχουν μικροί τρουλωτοί πυργίςκοι. Ψο προςτϊο προεξείχε δεξιά κι αριςτερά από τον κυβικό όγκο και ςφμωωνα με υπολογιςμοφσ ςτεγαηόταν με πζντε τροφλουσ. Χτθ ΒΔ πλευρά μπροςτά από το προςτϊο προςτζκθκε, πικανότατα τον 19 ο αι, ανοικτι ςτοά υποβαςταηόμενθ από οκτϊ μικροφσ μαρμάρινουσ κίονεσ. Ξατά τθν μετατροπι του τεμζνουσ ςε χριςτιανικό ναό μετά τθν απελευκζρωςθ θ μετατροπι ζλαβε χϊρα τα ζτθ θ ςτοά ζκλειςε με τοίχο ενςωματϊνοντασ τουσ κίονεσ. Χτθν κζςθ του μιναρζ, από τον οποίο διατθρικθκε μόνο θ βάςθ του, ανεγζρκθκε το καμπαναριό, ενϊ εςωτερικά αωαιρζκθκε ο διάκοςμοσ του μιχράμπ και παρζμεινε μόνο θ κόγχθ. Εικόνα 136 Ψο τηαμί του Λμπραιμ Υαςά ςτα τζλθ του 19 ου αι (Υθγι: «Ρεάπολθ-Χριςτοφπολισ-Ξαβάλα») Εικόνα 138 Ψο τηαμί του Λμπραιμ παςά ςιμερα ωσ ναόσ του Αγίου Ρικολάου (Υθγι: google street viewer) Εικόνα 139 Ψο ίδιο (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 137 Δρομάκι ςτθν περιοχι «Λμπραιμ Υαςά» (ςθμερινι Αγίου Ρικολάου ). Αρχζσ 20 ου αι. (Υθγι: «Ρεάπολθ-Χριςτοφπολισ-Ξαβάλα») 283 Βαϊμάκθ Β., «Ξαβάλα: Mία πόλθ με ιςτορία αιϊνων», ΕΚΡΣΧ «E» 6/10/ Χτεωανίδου Α., «Ψηαμί Λμπραιμ Υαςά», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ

67 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξαβάλα ΨΑ ΠΡΘΠΕΛΑ ΨΘΧ ΞΑΒΑΟΑΧ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 56

68 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξαβάλα β)ψηαμί και Πεντρεςζσ Χαλίλ Ππζθ 286 Ψο τζμενοσ ςτον κατάλογο του E.H. Ayverdi καταγράωεται ωσ Χαλίλ Ππζθ μεςτηίτ τηαμί ι Ξουτοφμπ (=πόλοσ) τηαμί, ονομαςία που προωανϊσ οωείλεται ςτθν κεντρικι κζςθ που ζχει ςτθν παλιά πόλθ. Ψο τζμενοσ ζδωςε το όνομά του ςτθν εκτεταμζνθ ςυνοικία ςτθν νοτιοανατολικι πλευρά τθσ χερςονιςου. Ψο τηαμί αποτελοφςε ζνα μικρό ευαγζσ ίδρυμα που περιελάμβανε τον ομϊνυμο μεντρεςζ του Χαλίλ Ππζθ και μία ςχολι κθλζων. Δυςτυχϊσ κανζνα από τα δφο κτιρια που αναωζρονται τον 17 ο αι δεν ςϊηεται ςιμερα. Ψο ςωηόμενο τζμενοσ κτίςτθκε γφρω ςτο 1900 ςτθ κζςθ προγενζςτερου οικοδομιματοσ, το οποίο αποκαλφωκθκε, μετά από αναςκαωικζσ εργαςίεσ, ςε βάκοσ 2 μ. κάτω από τθν ςθμερινι ςτάκμθ. Πε βάςθ τα δεδομζνα τθσ αναςκαωισ, το αρχικό κτίςμα ιταν τρίκλιτοσ χριςτιανικόσ ναόσ του οποίου το κεντρικό κλίτοσ είχε μετατραπεί ςε παρεκκλιςιο κατά τθν τελευταία βυηαντινι περίοδο, με τθν προςκικθ κόγχθσ και λικοπλιρωςθ των μεταξφ των πεςςϊν ι κιόνων διαςτθμάτων. Πετά τθν κατάκτθςθ ωαίνεται ότι το παρεκκλιςιο μετατράπθκε ςε τζμενοσ. Θ υποψία αυτι ενιςχφεται από τθν κζςθ και κατεφκυνςθ του μιναρζ, ο οποίοσ είναι προγενζςτεροσ του ςωηόμενου τεμζνουσ και χρονολογείται ςτον 16 ο αι. Ψο ςθμερινό κτιριο, αποτελείται από τετράγωνο κεντρικό χϊρο προςευχισ, και προκάλαμο που κλείνει με πεςςοφσ και χαμθλωμζνα τόξα. Σ κεντρικόσ χϊροσ είναι διάτρθτοσ από τρεισ ςειρζσ παρακφρων, ενϊ τζταρτθ ςειρά οκτϊ παρακφρων ανοίγεται ςτθ βάςθ του θμιςωαιρικοφ πλινκόκτιςτου κόλου, που ςτθρίηεται ςε τόξα και θμιχϊνια. Εξωτερικά ο κόλοσ καλφπτεται με μολυβδόωυλλα. Σ μεντρεςζσ που υπάρχει ςιμερα ςε άμεςθ ςχζςθ με το τζμενοσ, αποτελείται από οκτϊ δωμάτια εν ςειρά ςε τυπικι εςωςτρεωι διάταξθ και θμιυπαίκρια πλακοςτρωμζνθ ςτοά προςπζλαςθσ, που κλείνει με τοξοςτοιχία, από τςατμά πάνω ςε λεπτά ξφλινα υποςτυλϊματα. Ψο 2002 θ αποκατάςταςθ του μνθμείου περιελιωκθ ςτο Γ Ξοινοτικό Υλαίςιο Χτιριξθσ. Χιμερα βρίςκονται ςε εξζλιξθ εργαςίεσ για τθν αποκατάςταςθ των δφο κτθρίων και τθ διαμόρωωςθ του αφλειου χϊρου τουσ, ϊςτε αυτά ν αποτελζςουν επιςκζψιμο αρχαιολογικό χϊρο και χϊρουσ πολιτιςτικϊν δράςεων. 286 Ππακιρτηισ Α., «Ψηαμί και μεντρεςζσ Χαλίλ Ππζθ», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ γ) Λμαρζτ 287 Ψο μεγάλο αυτό μουςουλμανικό κρθςκευτικό και εκπαιδευτικό ςυγκρότθμα τθσ τελευταίασ Σκωμανικισ περιόδου βρίςκεται ςτθν δυτικι πλευρά τθσ χερςονιςου τθσ Υαναγίασ, εκεί όπου ζωσ το 1864 εκτεινόταν θ περιοριςμζνθ μζςα ςτα τείχθ πόλθ. Αποτελεί το μοναδικό ςωηόμενο ςτον ελλαδικό χϊρο μεγάλων διαςτάςεων κοινωωελζσ κτθριακό ςυγκρότθμα. Ξτίςτθκε από τον Ξαβαλιϊτθ Πωχάμεντ Άλι Υαςά ( ), βαλι τθσ Αιγφπτου. Ψο 1813 ο ςουλτάνοσ Παχμοφτ Β ( ) επιτρζπει ςτον Πωχάμεντ Άλι να ιδρφςει ςτθν ιδιαίτερθ πατρίδα του, τθν Ξαβάλα, ζνα αωιζρωμα, ωσ ανταμοιβι για τθν νικθωόρα εκςτρατεία του ςτισ περιοχζσ τθσ Αραβίασ. Για τθν ςφνταξθ του βακωιγιζ ο ςουλτάνοσ παραχωρεί ςτον παςά προςόδουσ από τθ νιςο Κάςο και τα εξαρτιματά τθσ. Ψο 1817/18 ανεγείρεται θ πρϊτθ ωάςθ του κακιδρφματοσ το οποίο ολοκλθρϊνεται το 1820, ςφμωωνα με τισ τζςςερισ κτθτορικζσ του επιγραωζσ 288. Αργότερα, το 1863, ςυμπλθρϊκθκε με ξυλόπθκτα κτιρια (1863) και κατά τον μεςοπόλεμο πιρε τθν πρόςωατθ μορωι του, με τθν προςκικθ κατοικίασ ωφλακοσ, το 1928, και καταςτθμάτων ςε ρυμοτομθκζν τμιμα του, το Ψο ςυγκρότθμα αποτελεί όψιμο παράδειγμα εωαρμογισ του κεςμοφ των βακουωίων ςε μία εποχι που αρχίηουν να διαωαίνονται οι ευρωπαϊκζσ επιρροζσ. Για τθν ανζγερςι του κατεδαωίςτθκε ςειρά ιδιωτικϊν κατοικιϊν 289, γεγονόσ που κα ςυμβάλλει ςτθν αναδιάρκρωςθ του χϊρου του ιςτορικοφ κζντρου. Ψο ςυγκρότθμα καταλαμβάνει ζκταςθ περίπου τ.μ. κατά μικοσ τθσ ςθμερινισ οδοφ Κ.Υουλίδου, και αποτελείται από τζςςερισ ενότθτεσ εν ςειρά, οργανωμζνεσ γφρω από περίκλειςτεσ αυλζσ, που περιβάλλονται από ςτοζσ με τοξοςτοιχίεσ. Οόγω τθσ μεγάλθσ ζκταςισ του ιταν δυνατόν να εξυπθρετιςει εκτεταμζνεσ ανάγκεσ, όπωσ θ καταςκευι δφο μεντρεςζδων, δφο ντερςχανζ-μεςτηίτ, ενόσ μεκτζμπ, παρζχοντασ ςτοιχειϊδθ και ανϊτερθ εκπαίδευςθ, αίκουςεσ για το ςυςςίτιο, τηαμί, μαγειρεία και χϊρουσ ενδιαίτθςθσ για τουσ ςπουδαςτζσ και τουσ δαςκάλουσ. Από βορρά προσ νότο, πρϊτα ςυναντά κανείσ το ιμαρζτ (χϊροσ ςυςςιτίου) με το ςχολείο ςτθν ΒΑ του γωνία, ςτθν ςυνζχεια τον νεότερο χρονικά μεντρεςζ με τον κφριο ευκτιριο οίκο 287 Ξίηθσ Γ., «Θ αποκατάςταςθ και θ ξενοδοχειακι αξιοποίθςθ του μνθμειακοφ ςυνόλου Λμαρζτ Ξαβάλασ», Θ Χυντιρθςθ και Αποκατάςταςθ των Σκωμανικϊν Πνθμείων ςτθν Ελλάδα, Χτεωανίδου Α. (επιμ.), University Studio Press 2010, ςελ και Ππακιρτηισ Α., «Λμαρζτ Ξαβάλασ. Ψο ιςτορικό τθσ επανάχρθςισ του», ό.π., ςελ Χτεωανίδου Αιμ., «Λμαρζτ», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ 267 κ.εξ. 289 Υαπαδοποφλου Α., «Ξαβάλα, επανάχρθςθ ι το bric-à-brac των μνθμείων», Αρχαιολογία & Ψζχνεσ 83(2002), ςελ Εικόνα 140 Ψο τηαμί του Χαλίλ Ππζθ ςιμερα (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 141 Θ βάςθ του μιναρζ του τεμζνουσ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 143 Τψθ του μεντρεςζ του Χαλίλ Ππζθ το 1980 (Υθγι: «Ρεάπολθ- Χριςτοφπολισ-Ξαβάλα») Εικόνα 142 Ψο εςωτερικό του τεμζνουσ προωανϊσ πριν τισ εργαςίεσ αποκατάςταςθσ (Υθγι: «Ρεάπολθ-Χριςτοφπολισ-Ξαβάλα») Εικόνα 144 Ψα κεμζλια και οι τάωοι τθσ βυηαντινισ εποχισ που αποκαλφωκθκαν κατά τισ αναςκαωικζσ εργαςίεσ ςτον αφλειο χϊρο του τεμζνουσ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 145 Σ μεντρεςζσ μετά τθν αποκατάςταςι του (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 57

69 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξαβάλα Εικόνα 147 Χφγχρονθ αεροωωτογραωία του μνθμείου. Διακρίνεται θ μετατροπι τθσ μίασ εςωτερικισ αυλισ ςε πιςίνα (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 146 Ξάτοψθ του Λμαρζτ με επιςιμανςθ τθσ χριςθσ των χϊρων του (Υθγι: «Ρεάπολθ-Χριςτοφπολισ-Ξαβάλα») Εικόνα 148 Ψο ιμαρζτ ςτισ αρχζσ του 20 ου αι. (Υθγι: «Ρεάπολθ-Χριςτοφπολισ-Ξαβάλα») Εικόνα 149 ΣΛ καπνοδόχοι των χϊρων ενδιαίτθςθσ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 150 Ψο ιμαρζτ το (Υθγι: 58

70 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξαβάλα ςτθ ΡΑ του γωνία, μετά τον παλαιότερο μεντρεςζ με τον δευτερεφοντα ευκτιριο οίκο ςτθν ΒΑ γωνία του και τουσ υγροφσ χϊρουσ ςτθ νότια πλευρά του. Ψο κτιριο τθσ διοίκθςθσ του βακουωιοφ και θ βιβλίοκικθ καταλάμβαναν τθ βόρεια και δυτικι πλευρά του ςυγκροτιματοσ. Ψο ςυγκρότθμα είναι λικόκτιςτο και παρουςιάηει ςυμμετρία και αρμονία ςτθν διάταξθ των χϊρων του χωρίσ κάποια πλευρά να υπερτερεί τθσ άλλθσ. Σ διαχωριςμόσ του νεότερου με το παλαιότερο τμιμα τονίηεται μζςω του κτθρίου του μεκτζπ, που εξαίρεται ωσ όγκοσ ανάμεςα ςτισ δφο ενότθτεσ. Χε γενικζσ γραμμζσ, το ιμαρζτ διακρίνεται για τα απλά γεωμετρικά ςχιματα, τθ λιτότθτα ςτθ διακόςμθςθ και τθν εςωςτρζωεια τθσ καταςκευισ του, που μαρτυρεί επιρροι από μοναςτθριακά πρότυπα. Θ διεφκυνςθ του βακουωιοφ μερίμνθςε ζωσ τον 19 ο αι για τθν ςυντιρθςθ του ςυγκροτιματοσ, το οποίο λειτοφργθςε ζωσ το 1902 (το ςυςςίτιο παρεχόταν ςτουσ πολίτεσ τθσ Ξαβάλασ ζωσ το 1923) 290. Θ χριςθ του ςυγκροτιματοσ άλλαξε μετά το 1923, όταν χρθςιμοποιικθκε για τθν προςωρινι ςτζγαςθ προςωφγων, με τισ αναμενόμενεσ για τον κτθριακό όγκο αλλοιϊςεισ που επζωερε θ ζκτακτθ ανάγκθ. Οίγο πριν το 1931 θ διάνοιξθ τθσ οδοφ Κ.Υουλίδου κα οδθγιςει ςε κατεδάωιςθ δζκα δωματίων ςτθν ανατολικι πλευρά του δεφτερου ιεροςπουδαςτθρίου, όπωσ και τθσ κφριασ ειςόδου του ιμαρζτ. Χταδιακά, το μεγαλφτερο τμιμα του ςυγκροτιματοσ κα εγκαταλθωκεί. Ψο 1954 με υπουργικι απόωαςθ του Λμαρζτ χαρακτθρίςκθκε ωσ ιςτορικό διατθρθτζο μνθμείο 291. Πία εικοςαετία περίπου αργότερα με δφο νεότερεσ αποωάςεισ 292 και μία τρίτθ 293 που αντικατζςτθςε τισ δφο προθγοφμενεσ, ολόκλθρθ θ Χερςόνθςοσ τθσ Υαναγίασ χαρακτθρίηεται ωσ τόποσ ιδιαιτζρου ωυςικοφ κάλλουσ και προςτατεφεται, ςυμπεριλαμβανομζνου του Λμαρζτ. Ψαυτόχρονα, θ Εωορεία Βυηαντινϊν Αρχαιοτιτων τθσ Ξαβάλασ κινεί διαδικαςίεσ ςυνεννόθςθσ με τθν Αιγυπτιακι Ξυβζρνθςθ για τθν ςυντιρθςθ του κτθρίου. Χτθν διακυβερνθτικι ςυμωωνία Ελλάδοσ Αιγφπτου τθν δεκαετία του 1980, αποωαςίςτθκε «να παραμείνουν υπό αιγυπτιακι ιδιοκτθςία θ οικία του Πωχάμετ Άλθ και το Λμαρζτ λόγω τθσ μεγάλθσ ιςτορικισ ςπουδαιότθτάσ τουσ για τθν Αίγυπτο» και από κοινοφ ςυνεργαςία για τθν ςυντιρθςθ των δφο μνθμείων 294. Χιμερα, το 290 Χτεωανίδου Αιμ., «Λμαρζτ», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ (ΦΕΞ Β44/ ) 292 (ΦΕΞ Β280/ και ΦΕΞ Β696/ ) 293 (ΦΕΞ Β822/ ) 294 (ΦΕΞ 172Α/ ) ςυγκρότθμα λειτουργεί ωσ πολυτελζσ ξενοδοχείο, προςωζροντασ ςτουσ διαμζνοντεσ μία επίπλαςτθ εικόνα του οκωμανικοφ παρελκόντοσ ςτα πλαίςια ενόσ ειςθγμζνου και επιπόλαιου οριενταλιςμοφ 295. Γ+ Ξτιρια ςχετιηόμενα με εμπορικζσ/οικονομικζσ δραςτθριότθτεσ i) Καπναποκικεσ Θ πρϊτθ καπναποκικθ που ιδρφκθκε ςτθν Ξαβάλα ιταν τον Αδελωϊν Αλλατίνθ ςτα Ψθν επόμενθ δεκαετία κα ζρκουν ςτθν Ξαβάλα Ζλλθνεσ από διάωορεσ περιοχζσ τθσ Πακεδονίασ που αςχολοφνται με τον καπνό. Θ ξαωνικι πφκνωςθ του πλθκυςμοφ κα δθμιουργιςει πρόβλθμα ςτζγαςθσ και εξεφρεςθσ εργαςτθρίων καπνοφ. Θ ελλθνικι κοινότθτα, μζςω του Υατριαρχείου ηθτά το 1864 από τθν Ωψθλι Υφλθ τθν άδεια ανζγερςθσ κτθρίων εκτόσ των τειχϊν τθσ πόλεωσ. Δεν είναι γνωςτό πότε δόκθκε θ άδεια, ωςτόςο από το 1866 αρχίηουν να εμωανίηονται τα πρϊτα κτιρια των καπναποκθκϊν, παράλλθλα με οικίεσ, ςτθν περιοχι του Αγίου Λωάννθ. Σι πρϊτεσ καπναποκικεσ ιταν τετράγωνθσ κάτοψθσ, διϊροωεσ, με πολλά ςυμμετρικά ανοίγματα και τετράριχτεσ ςτζγεσ, ενιαίεσ ςτο εωτερικό τουσ και καταςκευαςμζνεσ από πζτρα και ξφλο. Ψθν δεκαετία του ςθμειϊνεται μεγάλθ αφξθςθ τθσ καπνοπαραγωγισ και των εξαγωγϊν από το λιμάνι τθσ Ξαβάλασ, που οδθγεί ςε περαιτζρω αφξθςθ του πλθκυςμοφ. Ψζλθ του 19 ου αι ζχουν διαμορωωκεί οι νζεσ ςυνοικίεσ ςτισ εκτόσ των τειχϊν περιοχζσ 296. Ξαπναποκικεσ υπάρχουν ςε όλεσ τισ ςυνοικίεσ, ωςτόςο οι περιςςότερεσ οργανϊνονται ςτο παραλιακό μζτωπο τθσ ςυνοικίασ του Αγίου Λωάννθ και ςτο Χοφγιολου. Σι καπναποκικεσ τθσ περιόδου αυτισ είναι πολφ μεγαλφτερεσ, καταλαμβάνουν ολόκλθρα οικοδομικά τετράγωνα, και πιο πολυτελείσ ςε ςχζςθ με αυτζσ τθσ πρϊτθσ περιόδου. Φζρουν πλαςτικό διάκοςμο ςτισ όψεισ τουσ, περιςςότερα ανοίγματα, αετωματικζσ επιςτζψεισ. Θ μορωολογία τουσ είναι λαϊκι νεοκλαςικι, ωςτόςο διακρίνονται και εκλεκτιςτικά ςτοιχεία, που μαρτυροφν ευρωπαϊκζσ επιρροζσ. Ψο εςωτερικό τουσ είναι ενιαίο. Ψα πρϊτα πατϊματα λειτουργοφν ωσ χϊροι αποκικευςθσ των καπνϊν, ωζρουν τισ κρεββάτεσ, ενϊ οι τελευταίοι 295 Χτεωανίδου Αιμ., «Ψο Λμαρζτ τθσ Ξαβάλασ», Πακεδονικά τ. ΞΕϋ, Κεςςαλονίκθ , 8ο, ςελ. θϋ Χτο τζλοσ του 19 ου αι ζχουν ιδθ διαμορωωκεί οι πζντε χριςτιανικζσ ςυνοικίεσ τθσ Ξαβάλασ, Αγίου Λωάννθ, Ξιουτςοφκ Σρμάν (Küçük Orman), Υοταμουδίων, Ξεντρικι Χυνοικία, Παχαλάσ και Ψθλεγράωου μετά του Ξαρά Σρμάν (Kara Orman).Σι Ψοφρκοι εξακολουκοφν να ηουν ςτον Παχαλά (τθν τειχιςμζνθ πόλθ τθσ χερςονιςου), αλλά οι μουςουλμάνοι που κατζωκαςαν τθν περίοδο εκείνθ από τισ γφρω περιοχζσ κατοικοφν ςτθν ςυνοικία του Χοφγιολου (Su yolu). Σι γφωτοι καταλαμβάνουν τθν περιοχι τθσ ςθμερινισ ςυνοικίασ του Αγίου Γεωργίου. όροωοι χρθςιμεφουν ωσ χϊροι επεξεργαςίασ των ωφλλων, τα λεγόμενα ςαλόνια. Εικόνα 151 Σ λιμζνασ τθσ Ξαβάλασ και ςε πρϊτο πλάνο τα κτιρια των καπναποκθκϊν (Υθγι: Εικόνα 152 Ψα ςυγκροτιματα των καπναποκθκϊν μζςα ςτον ςφγχρονο αςτικό ιςτό (Υθγι: google street viewer) 59

71 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Χζρρεσ ΕΡΡΕ Σι Χζρρεσ, πόλθ με αδιάλειπτθ παρουςία από τθν αρχαία εποχι, αποτελεί ιδθ από τθν βυηαντινι εποχι αξιόλογο οικονομικό κζντρο. Ψον 14 ο αι περιγράωεται ωσ «μζγα και καυμαςτό άςτυ» και ςυγκαταλζγεται ςτισ ςθμαντικότερεσ πόλεισ τθσ Βυηαντινισ αυτοκρατορίασ ςτθν περιοχι τθσ Πακεδονίασ. Ψο 1345 περιζρχεται ςτθν κυριαρχία του τςάρου τθσ Χερβίασ Χτζωανου Δουςάν, ενϊ μετά τον κάνατό του τελευταίου κ αποτελζςει ζδρα του πριγκθπάτου των Χερρϊν, ενόσ από το ιδιότυπα κρατικά ςερβικά μορωϊματα που αναπτφχκθκαν ςτθν περιοχι 297. Θ ςθμαςία τθσ πόλθσ ωσ ςτρατιωτικό και διοικθτικό κζντρο κ αυξθκεί κατά τθν μεταβυηαντινι εποχι. Ψζλθ 14 ου αι, τα τουρκικά ςτρατεφματα, με ζδρα τθν Ξομοτθνι και υπό τθν διοίκθςθ ςθμαντικϊν ςτρατθλατϊν όπωσ ο Γαηι Εβρενόσ, ο Ψςανταρλί Ξαρά Χαλίλ Χαϊρεντίν Υαςάσ και ο Οαλά Χαχίν, επιτίκενται διαδοχικά ςτισ ςθμαντικότερεσ, από άποψθ κζςθσ και οικονομίασ, πόλεισ τθσ Κράκθσ και Ξεντρικισ Πακεδονίασ 298. Τςον αωορά ςτθν πόλθ των Χερρϊν, ζνα πρϊιμο ωιρμάνι του Πουράτ Α (1372/3) υπζρ τθσ Πονισ Υροδρόμου, ςε ςυνδυαςμό με τισ αντιωατικζσ πλθροωορίεσ των Σκωμανϊν χρονικογράωων, οδιγθςαν ςτθν διατφπωςθ τθσ υπόκεςθσ δφο αλϊςεων τθσ πόλθσ, μία πριν το 1372/3 και μία το Θ οριςτικι παράδοςθ τθσ πόλθσ ςτουσ οκωμανοφσ το 1385 μάλλον ςυντελζςτθκε μετά από μικρι αντίςταςθ και τθν ςφναψθ ςυμωωνίασ, κακϊσ δεν μαρτυροφνται μαηικζσ εκτελζςεισ, διωγμοί, λεθλαςίεσ ι μετατροπζσ εκκλθςιϊν ςε τηαμιά 300. Θ πόλθ κα παραμείνει υπό τουρκικι κατοχι ζωσ τισ αρχζσ του 20 ου αι. Ξατά τθ διάρκεια των επιχειριςεων του Α Υαγκοςμίου Υολζμου κα περιζλκει για λίγο ςτθν κατοχι των Βουλγάρων. Ψο 1913 οι Χζρρεσ παραχωροφνται με τθν Χυνκικθ του Οονδίνου 301 ςτθν Ελλάδα και οι Βοφλγαροι κατά τθν αποχϊρθςι τουσ πυρπολοφν το μεγαλφτερο μζροσ τθσ πόλθσ. Θ καταςτροωι του 1913 ολοκλιρωςε το καταςτροωικό ζργο των επανειλθμμζνων πυρκαγιϊν που υπζςτθ θ πόλθ, με αποτζλεςμα να διατθροφνται λιγοςτά μνθμεία, βυηαντινά ι οκωμανικά. Ξοινωνικι και διοικθτικι οργάνωςθ Ξατά τθν οκωμανικι περίοδο οι Χζρρεσ ιταν θ τρίτθ μεγαλφτερθ πόλθ τθσ Πακεδονίασ μετά τθν Κεςςαλονίκθ και τθν Αδριανοφπολθ. Θ μεγάλθ ςθμαςία που είχε για τουσ οκωμανοφσ θ κατάκτθςθ των Χερρϊν ωαίνεται από το γεγονόσ ότι από πολφ νωρίσ τθν κακιςτοφν ζδρα ςαντηακίου και επιδίδονται άμεςα ςτον «εξοπλιςμό» τθσ πόλθσ με ευαγι ιδρφματα, μεταπλάκοντασ το πρόςωπό τθσ ςε ιςλαμικό. Από το 1385 θ πόλθ λειτοφργθςε ωσ βάςθ εξόρμθςθσ των επιχειριςεων του Πουράτ Α για τθν κατάκτθςθ τθσ Χερβίασ, και αργότερα, το 1430 ωσ βάςθ για τθν πολιορκία τθσ Κεςςαλονίκθσ. Πετά τθν κατάκτθςι τθσ, θ πόλθ παραχωρείται ωσ ηεαμζτι ςτον Γαηι Εβρενόσ Ππζθ. Χφμωωνα με tahrir defter του 1530, θ Χζρρεσ αποτελοφςαν ζναν από τουσ καηάδεσ του ςτον άξονα του Sol Kol 302. Από ωιρμάνι του 1569 πλθροωοροφμαςτε ότι κατά τον 16 ο αι αποτελοφςε καηά υπαγόμενο ςτθν Ρομαρχία τθσ Φοφμελθσ, με ζδρα τθν Κεςςαλονίκθ, όπου κα παραμείνει ζωσ τον 19 ο αι. Ψον 17 ο -18 ο αι. όλθ θ Ανατολικι Πακεδονία κα υπαχκεί ςτο ςαντηάκι Ξαβάλασ με διοικθτι τον παςά Κεςςαλονίκθσ. Ψθν περίοδο αυτι, θ πεδιάδα των Χερρϊν αποτελοφςε δζκα αγαλίκια με τουλάχιςτον τριακόςια χωριά. Ψον 18 ο αι ςτθν διαχείριςθ των μπζθδων των Χερρϊν κα περάςει και το βοεβοδάτο τθσ Δράμασ. Χτα πλαίςια των αλλαγϊν που ξεκίνθςαν με τα «Ψανηιμάτ» 303 ςτα τζλθ του 19 ου οι Χζρρεσ από καηάσ 304 μετατρζπονται ςε ςαντηάκι του Εικόνα 153 Χάρτθσ Χερρϊν κατά τθν αρχαιότθτα (Υθγι: διαδίκτυο) 297 Δαδάκθ Χτ., «Σι Χζρρεσ ςτου οκωμανικοφσ χρόνουσ», Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, ΩΥΥΣ 2008, ςελ Σι πλθροωορίεσ ςχετικά με τισ αλϊςεισ των πόλεων, που παρουςιάηουν μία κοινι πορεία, παραμζνουν ςυγκεχυμζνεσ, και ςτισ περιςςότερεσ περιπτϊςεισ αναωζρονται περιςςότερεσ από μία καταλιψεισ και ανακαταλιψεισ από τουσ βυηαντινοφσ για κακεμιά από αυτζσ. 299 Δαδάκθ Χτ.,ό.π. 300 Αυτό αποτελοφςε κοινι πρακτικι του οκωμανικοφ κράτουσ. Σι πόλεισ που κατακτϊνταν μετά από αντίςταςθ και πολιορκία υπόκεινταν ςε λεθλαςίεσ, δθμεφςεισ περιουςιϊν, γκρζμιςμα των τειχϊν, καταςτροωι εκκλθςιαςτικϊν και δθμοςίων κτθρίων, ενϊ ςτισ περιςςότερεσ περιπτϊςεισ ο κεντρικόσ ναόσ μετατρεπόταν ςε τηαμί.σι κάτοικοι ςωαγιάηονταν, αιχμαλωτίηονταν, πωλοφνταν ωσ ςκλάβοι και εκδιϊκονταν. Θ τφχθ των πόλεων που παραδίδονταν με ςφναψθ ςυμωωνίασ ιταν πιο ευνοϊκι και θ πορεία εξιςλαμιςμοφ τουσ πιο ομαλι. 301 Θ Χυνκικθ του Οονδίνου (30 Παΐου 1913) ιταν το αποτζλεςμα τθσ Διάςκεψθ του Οονδίνου ( ) λεγόμενθσ και Χυνδιάςκεψθ Ειρινθσ, που ζγινε ςτο Οονδίνο, για τον τερματιςμό του Αϋ Βαλκανικοφ πολζμου. Αυτι θ Χυνκικθ ςυνομολογικθκε μεταξφ των Βαλκανικϊν Χυμμάχων (Βουλγαρίασ - Ελλάδασ - Παυροβουνίου και Χερβίασ) αωενόσ, και τθσ Σκωμανικισ Αυτοκρατορίασ αωετζρου. Ζμεινε γνωςτι και ωσ Βαλκανο-Ψουρκικι Χυνκικθ. Χυγκεκριμζνα το κείμενο τθσ ςυνκικθσ, το οποίο ςυντάχκθκε οριςτικά, προζβλεπε (άρκρο 2) να παραχωριςει θ Σκωμανικι αυτοκρατορία όλα τα Ευρωπαϊκά εδάωθ που βρίςκονταν δυτικά τθσ γραμμισ Αίνοσ - Πιδεια, εκτόσ τθσ Αλβανίασ. 302 Χφμωωνα με τθ μελζτθ του Δθμθτριάδθ, ςτο βακοφωι αυτό ανικαν οκτϊ (8) χωριά και τςιωλίκια τθσ περιοχισ. (ςτο: Demetriades V., Vakifs along the Via Egnatia, in Zachariadou E. (ed.), The Via Egnatia under Ottoman Rule ( ), Symposium: Halcyon Days in Crete II, Institute for Mediterranean Studies, Crete University Press, Rethymnon 1996, p Σι μεταρρυκμίςεισ ςτόχευαν ςτθν αναδιοργάνωςθ και τον εξευρωπαϊςμό τθσ νοςοφςασ οκωμανικισ αυτοκρατορίασ. Εικόνα 154 Βυηαντινι πόλθ Χερρϊν (Υθγι: Γερολφμπου Α., Πεταξφ Ανατολισ και Δφςθσ, 1997) 304 Eyalet= περιωζρεια, vilayet= νομόσ, sancak/liva= διοίκθςθ, kaza= υποδιοίκθςθ/επαρχία, nahiye= διμοσ. 60

72 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Χζρρεσ βιλαετιοφ τθσ Κεςςαλονίκθσ, ςτο εγιαλζτι τθσ Φοφμελθσ. Σι Χζρρεσ κα γίνουν θ ζδρα του ςαντηακίου που ςυμπεριελάμβανε τουσ καηάδεσ Χερρϊν, Ηίχνθσ, Χιδθροκάςτρου, Άνω Ψηουμαγιάσ, Πελενίκου, και Ρευροκοπείου (το 1909 ςτουσ ιδθ υπάρχοντεσ καηάδεσ προςτζκθκαν κι αυτοί του Υετριτςίου και Φαηλόκ) 305. Ψο ςαντηάκι των Χερρϊν ζγινε το δεφτερο ςε πλθκυςμό μετά από αυτό τθσ Κεςςαλονίκθσ και κάλυπτε το 1/3 τθσ ζκταςθσ του βιλαετιοφ. Χτον καηά των Χερρϊν υπιρχαν 110 τςιωλίκια και 135 χωριά 306. Σ διμοσ (belediye) των Χερρϊν ιδρφκθκε πικανότατα το Ξακϊσ δεν υπιρχε δθμόςιο κτιριο για τθν ςτζγαςθ των υπθρεςιϊν του για τον ςκοπό αυτό χρθςιμοποιοφνταν τα διάωορα χάνια. Υαρά τουσ οικονομικοφσ περιοριςμόσ ςτουσ οποίουσ υπόκειτο ο διμοσ, κακϊσ οι οικονομικζσ δραςτθριότθτεσ ιταν υπό τον ζλεγχο του νομαρχιακοφ ςυμβουλίου τθσ Κεςςαλονίκθσ, θ διοικοφςα αρχι κατάωερε να προςωζρει αρκετζσ υπθρεςίεσ ςτθν πόλθ, όπωσ θ δθμιουργία του δθμοτικοφ κιπου και των πρϊτων ςκυρόςτρωτων οδϊν, όπωσ αυτοφ που ςυνζδεε το διοικθτιριο με τον ςτακμό των τρζνων. Επίςθσ, ανζγειρε νζο βυρςοδεψείο εκτόσ τθσ πόλεωσ 307. Χε όλθ τθν περίοδο τθσ οκωμανικισ τθσ ηωισ θ πόλθ υπιρξε τόποσ διαμονισ Σκωμανϊν πριγκίπων και πριγκιπιςςϊν, όπωσ θ Χελτςοφκ Χατοφν 308, αλλά και γόνων ςθμαντικϊν οικογενειϊν, όπωσ των Ψςανταρλιδων, ςτθν ευεργεςία των οποίων ςυγκαταλζγονται πολλά ευαγι ιδρφματα: το Ππεηεςτζνι, τεμζνθ, λουτρά κακϊσ και ζργα υποδομισ όπωσ κρινεσ, και υδραγωγεία. Από τα τουρκικά κατάςτιχα και λοιπά αρχεία διαπιςτϊνεται ο μεγάλοσ αρικμόσ των κακιδρυμάτων και αωιερωμάτων που λειτουργοφςαν ςτισ Χζρρεσ 309. Υαράλλθλα, θ φπαρξθ μεγάλου αρικμοφ μαυςωλείων και τουρμπζδων, δεν μπορεί να υποδθλϊνει μία ζντονθ κρθςκευτικι κίνθςθ και ίςωσ μια προςπάκεια για τθν μετρατοπι τθσ πόλθσ ςε πνευματικό κζντρο του Λςλάμ, όπωσ ςυνζβθ και με τα Γιαννιτςά, που και πάλι εμμζςωσ ςτοχεφει ςτθν πλθκυςμιακι και οικονομικι ενίςχυςθ τθσ πόλθσ. Θ πλοφςια ενδοχϊρα και θ απόςταςθ από άλλα ςθμαντικά αςτικά κζντρα οδιγθςε ςτθν οικονομικι ευρωςτία των Χερρϊν, αποτζλεςμα τθσ οποίασ είναι και θ ςθμαςία τθν οποία 305 Βιτοφλα Δ., Θ οκωμανικι αρχιτεκτονικι των Χερρϊν, Ερευνθτικι Εργαςία, ΑΥΚ- Ψμιμα Αρχιτεκτόνων, Κεςςαλονίκθ Aydın H.V., «Ψο ςαντηάκι των Χερρϊν κατά τισ οκωμανικζσ επετθρίδεσ ( )», Χερραϊκά Χφμμεικτα, Ψομ. 1 οσ, Ε.Π.Ε.Λ.Χ. 2010, ςελ Aydın H.V., ό.π., ςελ Ξόρθ του Χουλτάνου Βαγιαηίτ Β και ςφηυγο του Πεχμζτ Ππζθ των Χερρϊν, θ οποία ανζπτυξε μεγάλθ ωιλανκρωπικι δράςθ και προίκιςε τθν πόλθ με ςειρά ευαγϊν ιδρυμάτων και άλλων κοινωωελϊν εγκαταςτάςεων. 309 Αναλυτικι καταγραωι των ςωηϊμενων και μι ιδρυμάτων και μνθμείων, με αναωορά ςτα βακωιγιζ και τουσ αρικμοφσ καταχωριςεϊσ τουσ υπάρχει ςτο: Konuk N., Yunanistan da Osmanlı Mimarisi I, Ankara Center for Strategic Research προδίδουν τα μεγάλα δθμόςια κτιρια και το ενδιαωζρον τθσ τοπικισ αριςτοκρατίασ. Σικονομία Χτθν μζςθ μιασ εφωορθσ πεδιάδασ, ωθμιςμζνθσ για τισ καλλιζργειεσ ςιταριοφ, ρυηιοφ και βαμβακιοφ, κι αργότερα τον 18 ο αι για τθν μονοκαλλιζργεια του καπνοφ, οι Χζρρεσ αναδείχκθκαν γριγορα ςε ακμαίο βιοτεχνικό, εμπορικό και οικονομικό κζντρο τθσ ευρφτερθσ περιοχισ 310. Για το οκωμανικό κράτοσ ο κάμποσ των Χερρϊν κεωρείται «ωωλιά χρυςοφ» και θ περιοχι του καηά Χερρϊν ζπαιξε ςθμαντικό ρόλο ςτθν παραγωγι αγροτικϊν προϊόντων που προορίηονταν για βιομθχανικι χριςθ, όπωσ ο καπνόσ, το βαμβάκι, το ςουςάμι, το αωιόνι, οι μεταξοςκϊλθκεσ και τα αμπζλια. Ξατά τον 18 ο αι παρατθρείται κατακόρυωθ αφξθςθ τθσ ηιτθςθσ για το βαμβάκι των Χερρϊν από τισ αγορζσ τθσ Ξεντρικισ Ευρϊπθσ και Βόρειασ Βαλκανικισ, λόγω των αςφμωορων τιμϊν εμπορίασ του βαμβακιοφ τθσ Χμφρνθσ και των ελλείψεων που παρουςιάηεται ςτθν παραγωγι τθσ Χυρίασ 311. Ψον 19 ο αι οι Χζρρεσ κα αναδειχκοφν ςε κζντρο του βαμβακοεμπορίου τθσ Ευρωπαϊκισ Ψουρκίασ και κ ακολουκιςει μια περίοδοσ οικονομικισ άνκθςθσ, με τθν ανζγερςθ των πρϊτων βιομθχανικϊν μονάδων επεξεργαςίασ και παραγωγισ βαμβακερϊν νθμάτων και υωαςμάτων και τθν ανάδειξθ τθσ πρϊτθσ αριςτοκρατίασ τθσ ςερραϊκισ κοινωνίασ («τςορμπατηιδεσ»), από μεγαλζμπορουσ, μεγαλοτςιωλικάδεσ και βιοτζχνεσ. 312 Θ οικονομικι άνκθςθ και θ ανάπτυξθ που ςθμειϊνεται ςτον βιοτεχνικό κλάδο κα οδθγιςει ςυνεπακόλουκα και ςτθν ανάπτυξθ του εμπορίου. Θ πλειοψθωία του πλθκυςμοφ αςχολοφνταν με το εμπόριο και θ οικονομία τθσ πόλθσ βαςιηόταν κυρίωσ ςε αυτό. Χτα εκατόν ζνα υωαντιρια τθσ πόλθσ παράγονταν τα εξαιρετικά και ωθμιςμζνα ςε όλθ τθν αυτοκρατορία βαμβακερά νιματα και υωάςματά τουσ, οι αλατηάδεσ και οι πετςζτεσ 313. Σ κφριοσ όγκοσ τθσ παραγωγισ απορροωοφνταν ςτθν αγορά του ςαντηακιοφ των Χερρϊν, ωςτόςο, μζροσ τθσ προοριηόταν για εξαγωγζσ ςτα πιο απομακρυςμζνα κζντρα τθσ οκωμανικισ επικράτειασ, ενϊ. Ψο ακατζργαςτο βαμβάκι τθσ περιοχισ από τον 18 ο αι. εξάγεται ςτισ 310 Aydın H.V., «Ψο ςαντηάκι των Χερρϊν κατά τισ οκωμανικζσ επετθρίδεσ ( )», Χερραϊκά Χφμμεικτα, Ψομ. 1 οσ, Ε.Π.Ε.Λ.Χ. 2010, ςελ Υαπαωωτίου Α., «Θ γεωργικι και βιομθχανικι παραγωγι ςτισ Χζρρεσ από τον 19 ο αιϊνα ωσ ςιμερα», Επτά Θμζρεσ, Ξυριακι 3/10/1993, ςελ Σι «τςορμπατηιδεσ» κα αποτελζςουν ουςιαςτικά τθν άρχουςα τάξθ τθσ κοινωνίασ των Χερρϊν κακϊσ με τθν οικονομικι και κοινωνικι δφναμι τθσ κα αςκοφν ζλεγχο ςτθν κοινοτικι, εκκλθςιαςτικι και εκπαιδευτικι οργάνωςθ τθσ πόλθσ. 313 Aydın H.V., «Ψο ςαντηάκι των Χερρϊν κατά τισ οκωμανικζσ επετθρίδεσ ( )», Χερραϊκά Χφμμεικτα, Ψομ. 1 οσ, Ε.Π.Ε.Λ.Χ. 2010, ςελ Εικόνα 155 Μχνοσ του βυηαντινοφ τείχουσ (Υθγι: Κεοδωρίδου Ο. και Ξαριϊτου Γ., 2011) Εικόνα 156 Δρόμοι μεταωοράσ υωαςμάτων - 18 οσ αι. (Υθγι: Ανωγιάτθσ-Υελζ,1993) 61

73 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Χζρρεσ αγορζσ τθσ Ευρϊπθσ. Επίςθσ, ακατζργαςτα βαμβάκια από τισ χϊρεσ τθσ Βαλκανικισ και τθσ Ευρϊπθσ αποςτζλλονται για βαωι και μεταπϊλθςθ ςτισ βιοτεχνίεσ και τα εργαςτιρια των Χερρϊν. Θ ετιςια εμποροπανιγυρθ τθσ πόλθσ, γνωςτι ωσ «κερβάνι» 314 (Kervan Panayırı), ςυγκαταλεγόταν μαηί με αυτιν τθσ Ρτόλιανθσ ςτισ μεγαλφτερεσ των Βαλκανίων. Σι περιθγθτζσ του 18 ου -19 ου αι περιγράωουν τισ Χζρρεσ ωσ μια πόλθ ακμάηουςα και αναωζρουν ότι θ εμποροπανιγυρι τθσ αποτελοφςε κζντρο του εμπορίου ολόκλθρθσ τθσ πεδιάδασ, με κυρίαρχο ςτθν οικονομικι ηωι το χριςτιανικό ςτοιχείο 315. Οάμβανε χϊρα τθν πρϊτθ εβδομάδα του Φεβρουαρίου και διαρκοφςε 22 μζρεσ. Εκτόσ από αυτιν πραγματοποιοφνταν κι άλλα μικρότερα περιωερειακά πανθγφρια για τθν προϊκθςθ των τοπικϊν προϊόντων 316. Για τθν καλφτερθ εξυπθρζτθςθ των όλο και αυξανόμενων εμπορικϊν υποχρεϊςεων και δραςτθριοτιτων, Χερραίοι ζμποροι κα προχωριςουν ςτθν ίδρυςθ υποκαταςτθμάτων και πρακτορείων ςτα εμπορικά κζντρα του εξωτερικοφ, κυρίωσ ςτθν Βαλκανικι και τθν Αυςτρία. Θ ενζργεια αυτι κα πρζπει να ευνοικθκε κι από το γενικότερο κλίμα μετακίνθςθσ και μετοίκιςθσ που παρατθρείται από τον 17 ο αι κι εξισ από τθν Πακεδονία προσ τα μεγάλα αςτικά και εμπορικά κζντρα τθσ Ευρϊπθσ, λόγω των δυςμενϊν ςυνκθκϊν διαβίωςθσ και των οικονομικϊν περιοριςμϊν και επιβαρφνςεων που ίςχυαν για τουσ οκωμανοφσ υπθκόουσ του ελλαδικοφ χϊρου. Πε τθν ςυνδρομι των εμπόρων του παροικιακοφ ελλθνιςμοφ, οι Χζρρεσ κα αναδειχκοφν ςε εμπορικό κζντρο διεκνοφσ εμβζλειασ, ςτθν αγορά τθσ οποίασ κα ςυρρζουν ζμποροι διαωόρων εκνικοτιτων. Ψο εξοντωτικό ωορολογικό ςφςτθμα τθσ οκωμανικισ αυτοκρατορίασ ςτα τζλθ του 19 ου αι, ςε ςυνδυαςμό με τθν ειςαγωγι ςτισ ευρωπαϊκζσ αγορζσ ωκθνϊν προϊόντων από τθν Λνδία, που ευνοείται με τθν ανάπτυξθ του ςιδθροδρόμου από το 1872 και τθν διάνοιξθ τθσ διϊρυγασ του Χουζη, οδθγεί ςε ςταδιακι φωεςθ και ςυρρίκνωςθ 314 Θ εμποροπανιγυρθ είχε διεκνι για τα δεδομζνα τθσ εποχισ χαρακτιρα, και ς αυτιν ςυγκεντρϊνονταν καραβάνια από διάωορα μζρθ τθσ Ευρϊπθσ. Μςωσ εκεί να οωείλεται και θ ονομαςία τθσ. 315 Θ οικονομικι ευμάρεια του χριςτιανικοφ ςτοιχείου καταδεικνφεται από τθν τάξθ που κατείχε ο μθτροπολιτικόσ κρόνοσ των Χερρϊν, αλλά και από τισ δωρεζσ των αρχόντων τθσ προσ τθ γειτονικι μονι Υροδρόμου. Σ Χταυρίδθσ Αριςτ., ςτο «Εγχειρίδιον» του αναωζρει ςχετικά: «Σι Χζρρεσ βρίςκονται ςτα ανατολικά τθσ Κεςςαλονίκθσ. Υρόκειται για πόλθ εμπορικι και βιομθχανικι, ζδρα μουτεςαρίφου και μθτροπολίτθ.φθμίηεται για τθν παραγωγι βαμβακιοφ και για τα βαμβακερά τθσ υφάςματα.ψο Φεβρουάριο πραγματοποιείται ςτισ Χζρρεσ μεγάλθ εμποροπανιγυρθ». Χτο: Χταυρίδθσ Α., Εγχειρίδιον πολιτικισ, φυςικισ και εμπορικισ γεωγραφίασ του οκωμανικοφ κράτουσ, Εν Ξυδωνίαισ 1876 (Ανάτυπο, Υαν/μιο Αιγαίου, Ψμιμα Ξοινωνικισ Ανκρωπολογίασ, Πυτιλινθ 1996), ςελ Aydın H.V., ό.π., ςελ.129. τθν ςερραϊκι οικονομία και αγορά 317. Σι πελάτεσ και οι ζμποροι κατευκφνονται ςτισ μεγάλεσ αγορζσ/λιμάνια, όπου οι ευκαιρίεσ ωκθνϊν προϊόντων και κζρδουσ είναι μεγαλφτερεσ. Υαράλλθλα, θ αωφπνιςθ του γζνουσ και θ εγκατάλειψθ των τςιωλικιϊν προκαλεί περαιτζρω μείωςθ τθσ βαμβακοπαραγωγισ και τθν ςτροωι ςε άλλεσ οικονομικά πιο αποδοτικζσ καλλιζργειεσ. Ζτςι, τα «παηάρια» τθσ περιοχισ αρχίηουν να αποδυναμϊνονται και το εμπόριο και θ βιοτεχνία μαραηϊνουν. Ξαίριο πλιγμα για τθν εμπορικι κίνθςθ και τθν οικονομία αποτζλεςαν οι Βαλκανικοί Υόλεμοι και αργότερα ο Α και Β Υαγκόςμιοσ Υόλεμοσ, κακϊσ και θ πυρπόλθςθ του κζντρου των Χερρϊν το 1913, οπότε μεγάλο μζροσ τθσ αγοράσ κατακάθκε. Χωρικι οργάνωςθ Σι οικοδομικι δραςτθριότθτα των Σκωμανϊν ςτθν πόλθ των Χερρϊν αρχίηει να λαμβάνει χϊρα λίγο μετά τθν κατάκτθςθ τθσ πόλθσ. Αντιλαμβανόμενοι τθν ςθμαςία τθσ πόλθσ για τθν αυτοκρατορία 318, οι θγεμόνεσ των Χερρϊν ςχεδιάηουν τον εξιςλαμιςμό τθσ πόλθσ και ενκαρρφνουν, με τθν ίδρυςθ βακουωιϊν ζξω από τον παραδοςιακό πυρινα, τθν ανζγερςθ πολλϊν δθμοςίων κτθρίων και ευαγϊν ιδρυμάτων, με ςκοπό τθν οικονομικι ενίςχυςθ και τθν ευθμερία τθσ πόλθσ, που με τθν ςειρά τθσ κα προςζλκυε περιςςότερο κόςμο και πλοφτο ςτθν περιοχι 319. Ψο 1385, ο Ψςανταρλί Ξαρά Χαλίλ Χαϊρεντίν Υαςάσ (Çandarlı Kara Halil Hayreddin Paşa) 320 ανεγείρει το Εςκί ι Ατίκ Ψηαμί 321, το πρϊτο 317 Χτα τζλθ του 19ου αι οι Χζρρεσ αποτελοφν το κυριότερο κζντρο εμπορίασ βαμβακιοφ, ςιδιρου και του γνωςτοφ Saffian δζρματοσ. Ξάκε χρόνο τα καραβάνια μετζωεραν μπάλεσ βαμβακιοφ ςτθν Αυςτρία και τθ Γερμανία και επζςτρεωαν με νιματα και άλλα βιομθχανικά προϊόντα. Αυτό το διθπειρωτικό εμπόριο ξεπερνοφςε και τισ ειςαγωγζσ γαλλικοφ βαμβακιοφ μζςω τθσ Κεςςαλονίκθσ. Πε τθ διάνοιξθ τθσ διϊρυγασ του Χουζη θ Κεςςαλονίκθ αναδείχκθκε ςε ςθμαντικό κρίκο του παγκόςμιου εμπόριου. Ψο ωκθνό ινδικό βαμβάκι και ο αγγλικόσ ςίδθροσ κατζκλυςαν τθν αγορά και πιραν τθν πρωτοκακεδρία των Χερρϊν ςτθν εμπορία των ςυγκεκριμζνων προϊόντων. Χτο: Kiel M., Observations on the history of Northern Greece during the Turkish rule. The Turkish monuments of Komotini and Serres, BS 12(1971), p Σι Χζρρεσ βρίςκονταν επάνω ςε ςθμαντικά ςταυροδρόμια που οδθγοφςαν από τθν Ανατολικι ςτθν Δυτικι Πακεδονία. Αποτελοφςαν επίςθσ το ςθμείο ςυνάντθςθσ όλων των εγχϊριων και επαρχιακϊν δικτφων προσ τθν κεντρικι οδικι αρτθρία που οδθγοφςε από τθν Κεςςαλονίκθ προσ τθ Βουλγαρία και βορειότερα τθν Αυςτρία. 319 Aydin V.H., «Ψο ςαντηάκι των Χερρϊν κατά τισ οκωμανικζσ επετθρίδεσ ( )», Χερραϊκά Χφμμεικτα - Ψομ.1, Ε.Π.Ε.Λ.Χ. 2010, ςελ Σ Ψςανταρλι Ξαρά Χαλίλ Χαϊρεντίν Υαςάσ (Çandarlı Kara Halil Hayreddin Paşa), ςυνικωσ αναωερόμενοσ απλά ωσ Ξαρά Χαλίλ Υαςάσ, υπιρξε μεγάλοσ βεηίρθσ τθσ Σκωμανικισ Αυτοκρατορίασ από το 1364 ζωσ το κάνατό του (1387), επί ςουλτάνου Πουράτ Αϋ. Ιταν ο πρϊτοσ που ανιλκε ςτο ςυγκεκριμζνο αξίωμα χωρίσ να ανικει ςτουσ ιλμιγιζ, τα μορωωμζνα ςτελζχθ τθσ διοίκθςθσ. Είχε επίςθσ θγετικι ςυμμετοχι ςτισ εκςτρατείεσ του Πουράτ Α' ςτθ Δφςθ. Επί τθσ εποχισ του οριςτικοποιικθκε θ οκωμανικι εξουςία ςτθν Ανατολικι Κράκθ (μάλιςτα θ πρωτεφουςα τθσ αυτοκρατορίασ μεταωζρκθκε ςτθν Αδριανοφπολθ) και προςαρτικθκαν τμιματα τθσ Εικόνα 157 Σικογζνεια Ρταρνακοχωριτϊν ςε μποφρλιαςμα καπνϊν (Υθγι: Ξακθμερινι ΕΥΨΑ ΘΠΕΦΕΧ 3/10/1993) Εικόνα 158 Δρόμοι μεταωοράσ μαλλιοφ - 18 οσ αι. (Υθγι: Ανωγιάτθσ-Υελζ,1993) Πακεδονίασ και τθσ νότιασ Βουλγαρίασ. Υζκανε ςτισ Χζρρεσ, ςτισ 22 Λανουαρίου Σ Εβλιγιά Ψςελεμπί αναωζρει ότι το τηαμί που ζκτιςε ο Ξαρά Χαλίλ βρίςκεται ςτθν αγορά τθσ πόλθσ. 62

74 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Χζρρεσ κρθςκευτικό οκωμανικό ίδρυμα 322, ιερατικι ςχολι και λουτρικό ςυγκρότθμα. Σ γιοσ του Αλί ανζγειρε εντόσ του οικογενειακοφ κλθροδοτιματοσ ζνα καραβάν ςεράι, ενϊ ςτον Ψςανταρλί Λμπραιμ Υαςά (Çandarlı Ibrahim Paşa) 323 αποδίδεται το μπεηεςτζνι τθσ πόλθσ και αρκετά καταςτιματα, αωιερϊματα για τθν ςυντιρθςθ του βακουωιοφ του τεμζνουσ του και του μεντρεςζ του 324. Χε ζγγραωο του 1388 αναωζρεται θ ίδρυςθ ενόσ ηαβιγιζ 325 από τον Πολά Ππαχαεντίν Υαςά (Molla Bahaeddin Paşa) 326, ςτο οποίο αωιζρωςε δζκα καταςτιματα 327, και ενόσ ευκτιριου οίκου από τον Χοφμπαςι Σημπζκ (Subası Özbek). Πζχρι τα μζςα του 15 ου πρζπει να ανεγζρκθκε και το ιμαρζτ του Γαηι Εβρενόσ Ππζθ 328 από τον γιο του Λςά, ςτο οποίο αποδόκθκαν με αωιερωτιριο ζγγραωο τα ζςοδα τθσ οικογενείασ από τα χωριά ιδιοκτθςίασ τουσ ςτθν ευρφτερθ περιοχι των Χερρϊν (Ψοφμπα κτλ) 329 κακϊσ κι από πενιντα δφο μαγαηιά ςτισ Χζρρεσ 330. Σ Ξοτηά Πουςταωά Υαςάσ (Koca Mustafa Paşa) 331 παρουςίαςε ιδιαίτερθ οικοδομικι δραςτθριότθτα ςτθν περιοχι. Ψο τζμενοσ και τα δφο καραβάν ςεράγια (büyük και küçük) που ζχτιςε ςτισ Χζρρεσ λειτουργοφςαν με τα ζςοδα από μαγαηιά, οικίεσ, υδρόμυλουσ και τθν ωορολογία από χωριά των περιχϊρων τθσ 322 Cezar M., Typical Commercial Buildings of the Ottoman Classical Period and the Ottoman Construction System, Türkiye İş Bankası Cultural Publications 1983, p Σ Çandarlı Ibrahim Paşa τελευταίοσ μεγάλοσ Βεηίρθσ από τθν οικογζνεια των Ψςανταρλιδων, ζκτιςε ζναν μεντρεςζ, ζνα ιμαρζτ, μία ςχολι εκπαίδευςθσ δαςκάλων ςτθν Ξωνςταντινοφπολθ, ζνα τηαμί ςτθν Ρίκαια (Iznik), ζναν μεντρεςζ ςτο Kastamonu (ρωμαϊκι Casta Commeni / Ξαςταμονι), ζνα χαμάμ ςτο Kalecik (περιοχι Άγκυρασ), ζνα χαμάμ, ζνα mahzen (κρφπτθ) κι ζνα καραβάν ςεράι ςτο Rodosçuk (Tekirdağ-Φαιδεςτόσ). Για τθν ςυντιρθςθ των εν λόγω εγκακιδρυμάτων του ςυνζταξε βακωιγιζ. 324 Cezar M., Typical Commercial Buildings of the Ottoman Classical Period and the Ottoman Construction System, Türkiye İş Bankası Cultural Publications 1983, p Ποναςτθριακό ίδρυμα δερβίςθδων. 326 Bahaeddin Paşa İmareti. Ψο βακοφωι του ιμαρζτ είναι καταχωρθμζνο ςτο VGMA, Atik Defter 27 Ş 1138 (30 Απριλίου 1726), αρικμ. 725, ς.99, 102 (αρικμ προθγοφμενθσ καταχϊρθςθσ 2-877). Χτο: Konuk N., Yunanistan da Osmanlı Mimarisi I, Ankara Center for Strategic Research 2010, p Χτεωανίδου Α., «Ψο μπεηεςτζνι των Χερρϊν», Πνθμείο & Υεριβάλλον 3(1996), ςελ Ψο βακοφωι του τεμζνουσ και του ιμαρζτ είναι καταχωρθμζνο ςτο VGMA υπ.αρικμ. 725 Atik Defter 22 Π 1116 (30 Ροεμβρίου 1789)/αυξ.αρικ Ψο βακοφωι του Γαηι Εβρενόσ είναι καταχωρθμζνο ςτο VGMA υπ.αρικμ. 725 Atik Defter ςελ.86. Σ μεντρεςζσ εγκαινιάςτθκε ςτισ 13 R 1322 (27 Λουνίου 1904). Χτο: Konuk N., ό.π., p Βιτοφλα Δ., Θ οκωμανικι αρχιτεκτονικι των Χερρϊν, Ερευνθτικι Εργαςία, ΑΥΚ- Ψμιμα Αρχιτεκτόνων, Κεςςαλονίκθ Ξαμπουρίδθσ Ξ., Σκωμανικά Ψεμζνθ τθσ πόλθσ των Χερρϊν, Υαν/μιο Δυτικισ Πακεδονίασ, Ψμιμα Βαλκανικϊν Χπουδϊν, ΠΥΧ «Χπουδζσ ςτισ γλϊςςεσ και τον πολιτιςμό των χωρϊν τθσ ΡΑ Ευρϊπθσ», Χζρρεσ 2012, ςελ Πεγάλοσ Βεηίρθσ και ιδιοκτιτθσ ςθμαντικϊν εκτάςεων και βακουωιϊν ςε όλθ τθν ζκταςθ τθσ Ξεντρικισ Πακεδονίασ και τθσ Κράκθσ ςτθν περίοδο βαςιλείασ του Ππεγιαηίτ Β. Κεςςαλονίκθσ, Βζροιασ, κα 332. Υαράλλθλα ωζρεται να ίδρυςε βυρςοδεψείο, αρκετά μαγαηιά κι ζνα χάνι 333. Σ Χαντίμ Αλί Υαςάσ (Hadım Atîk Ali Paşa) επίςθσ ζχτιςε ςειρά καταςτθμάτων και ζνα καραβάν ςεράι 334, πικανϊσ ςτα δυτικά, κοντά ςτο Ππεηεςτζνι, ςτθ κζςθ που κατά τον 20 ο γινόταν θ εμποροπανιγυρθ. Πε τα ζςοδα από τα ςυγκεκριμζνα ακίνθτα ςυντθροφςε τα κακιδρφματά του ςτθν Ξωνςταντινοφπολθ 335. Χφμωωνα με τισ περιγραωζσ του Εβλιγιά Ψςελεμπί οι Χζρρεσ βρίςκονταν τοποκετθμζνεσ ανάμεςα ςε δφο ρζματα, ςτ ανατολικά το Αχμζτ Υαςά (ρζμα των Αγίων Αναργφρων) και ςτα δυτικά το Ψςομλζκ Ρτερζ. Εντόσ του βυηαντινοφ κάςτρου 336 παρζμειναν οι μι μουςουλμανικοί πλθκυςμοί, ενϊ οι οκωμανοί κατακτθκζσ και οι νζοι ζποικοι 337, οι οποίοι μεταωζρκθκαν ςτθν περιοχι για ενίςχυςθ του οκωμανικοφ ςτοιχείου, εγκαταςτάκθκαν ζξω από τα τείχθ. Από τον 15 ο ζωσ τον 19 ο αι οι Χζρρεσ κ αποτελζςουν τθν τρίτθ ςε πλθκυςμό πόλθ τθσ Πακεδονίασ, με το μουςουλμανικό ςτοιχείο να παρουςιάηει ςτακερι αφξθςθ. Θ άωιξθ των Εβραίων τον 16 ο αι. κα ενιςχφςει πλθκυςμιακά τθν πόλθ. Σι Σκωμανοί δεν ζκιξαν το κρθςκευτικό και διοικθτικό κζντρο των Χριςτιανϊν (ςθμερινόσ άξονασ οδϊν Μωνοσ Δραγοφμθ και Πθτροπόλεωσ), αλλά προτίμθςαν τθν ομαλι βουνοπλαγιά ςτο νότιο τμιμα εκτόσ των τειχϊν τθσ βυηαντινισ πόλθσ, όπου οικοδόμθςαν τα πρϊτα μεγάλα κτιρια τοπόςθμα, το Εςκί Ψηαμί, Ππεηεςτζνι, Αχμζτ 332 Demetriades V., Vakifs along the Via Egnatia, in Zachariadou E. (ed.), The Via Egnatia under Ottoman Rule ( ), Symposium: Halcyon Days in Crete II, Institute for Mediterranean Studies, Crete University Press, Rethymnon 1996, p Ανδροφδθσ Υ., Χάνια και Ξαραβάν-Χεράγια ςτον Ελλαδικό χϊρο και ςτα Βαλκάνια, Σ.Υ.Ε.Υ. ΑΕ., Κεςςαλονίκθ 2004, ςελ Ψο καραβάν ςεράι αωιερϊκθκε ωσ πρόςοδοσ για τον ηαβιγιζ του Υαςά. Χτο ςεράι ςυμπεριλαμβάνονταν 67 καταςτιματα με ειςόδθμα 6550 άςπρων. Θ πράξθ είναι καταχωρθμζνθ ςτο Tapu Defter (βιβλίο τίτλων ιδιοκτθςίασ) με αρικμ.167, ςτο ωφλλο (varak) 38. Χτο ίδιο Tapu Defter είναι καταχωρθμζνο και το ηαβιγιζ του Χαντίμ Αλί Υαςά, βεηίρθ του ςουλτάνου Ππεγιαηίτ Β. Χτο: Konuk N., Yunanistan da Osmanlı Mimarisi I, Ankara Center for Strategic Research 2010, ςελ Demetriades V., ό.π., p Ψο βυηαντινό κάςτρο και τα τείχθ του οικιςμοφ είχαν καταςτραωεί από τθν εποχι τθσ κατάκτθςθσ τθσ πόλθσ. Ρζο τείχοσ κα χτιςτεί κατά τον 18 ο αι, από τον ωόβο επίκεςθσ του Αλι Υαςά Ψεπελενλι των Λωαννίνων, που τθν περίοδο εκείνθ εξάπλωνε τθν κυριαρχία του ςτα εδάωθ τθσ Πακεδονίασ. Ψο τείχοσ αυτό, που χτίςτθκε με το ςφςτθμα τθσ αγγαρείασ από Χερραίουσ πολίτεσ κα καταςτραωεί ςφντομα, κυρίωσ λόγω τθσ χάραξθσ μιασ νζασ οδοφ παράλλθλθσ με το ρζμα των Αγίων Αναργφρων. Ιδθ ςτισ αρχζσ του 20 ου αι (1927) δεν ςϊηεται κανζνα ίχνοσ του. Χτο: Aydin V.H., «Ψο ςαντηάκι των Χερρϊν κατά τισ οκωμανικζσ επετθρίδεσ ( )», Χερραϊκά Χφμμεικτα - Ψομ.1, Ε.Π.Ε.Λ.Χ. 2010, ςελ Σι τοφρκοι ζποικοι ανικαν ςτθν ωυλι των Γιουροφκων από τθν περιοχι του Χαρουχάν και κφρια αςχολία τουσ ιταν θ γεωργικζσ καλλιζργειασ και ιδιαίτερα θ ορυηοκαλλιζργεια. Εικόνα 159 Ππεηεςτζνι και Εςκί Ψηαμί το 1920 (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 160 Θ ίδια περιοχι από τουσ «Ξθροπουλάδεσ» τθν περίοδο του μεςοπολζμου (Πθγι: Στεφανίδου, 2013) Εικόνα 161 Θ αγορά των Χερρϊν, Σρτά Ψςαρςί μετά το 1850 (Υθγι: Γερολυμπου Α., Από τθν Ανατολι ςτθν Δφςθ) 63

75 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Χζρρεσ Υαςά τηαμί 338. Ζτςι, οι νζεσ μαχαλάδεσ, αρχικά αμιγϊσ τουρκικοί και εν ςυνεχεία μικτοί, αρχίηουν ν αναπτφςςονται ζξω από τθ ΡΔ πλευρά τθσ οχφρωςθσ 339 και γφρω από το Εςκί τηαμί και το Ππεηεςτζνι. Θ περιοχι αυτι ςτουσ επερχόμενουσ αιϊνεσ κα αποτελζςει το εμπορικό, οικονομικό και διοικθτικό κζντρο τθσ οκωμανικισ πόλθσ 340. Θ οικονομικι ευμάρεια, ςε ςυνδυαςμό με τθν ςυνεχι προςζλευςθ νζων εποίκων, είχε ωσ αποτζλεςμα τθν ςυνεχι επζκταςθ των Χερρϊν, κυρίωσ κατά μικοσ των μεγάλων οδικϊν αρτθριϊν που οδθγοφςαν ςτα άλλα αςτικά κζντρα τθσ Πακεδονίασ. Χτα περίχωρα τθσ οικιςτικισ ηϊνθσ εκτείνονταν οι εξοχζσ και οι χϊροι αναψυχισ, με πλατάνια, κιόςκια, κιπουσ 341. Ψο οδικό δίκτυο των Χερρϊν απάρτιηαν τρεισ βαςικζσ αρτθρίεσ και άλλοι μικρότεροι παράδρομοι 342. Από τον Εβλιγιά αναωζρεται ότι οι κφριοι δρόμοι ιταν ωαρδείσ, λικόςτρωτοι και αμαξιτοί, και μποροφςαν να χωρζςουν τρεισ και τζςςερισ άμαξεσ μαηί. Θ πρϊτθ οδικι αρτθρία διζςχιηε το «Ξουνλοφκι», τθν αγορά τθσ παλιάσ πόλθσ, εντόσ του κάςτρου, και οδθγοφςε ζξω από το τείχοσ ςτθν εκκλθςία των Αγίων Αναργφρων και ςτθν ςυνζχεια ςτον Άγιο Γεϊργιο τον Ξρυονερίτθ. Δεφτερθ αρτθρία, παράλλθλθ με τθν προθγοφμενθ, περνοφςε νότια και ζξω από το τείχοσ και κατζλθγε ανατολικά ςτθν ςυνοικία Arabacı Mahalle. Χτθν δυτικι προζκταςθ αυτοφ του δρόμου δθμιουργικθκε ο κεντρικόσ εμπορικόσ δρόμοσ τθσ πόλθσ το Σρτά Ψςαρςί (Orta Çarsı). Σ δρόμοσ αυτόσ άρχιηε από το Ππεηεςτζνι και κατζλθγε ανατολικά ςτθν ςθμερινι οδό Φωμανοφ, αωοφ προθγουμζνωσ ζκοβε με μία ξφλινθ γζωυρα τον χείμαρρο Ξλουποτίτςα, ενϊνοντασ ζτςι δφο ςθμαντικά για τθν πόλθ πλατϊματα 343. Ψζλοσ, τρίτοσ κεντρικόσ δρόμοσ, εκτόσ των τειχϊν και εγκάρςιοσ προσ τουσ δφο προθγοφμενουσ ξεκινοφςε από το ΒΑ τμιμα τθσ πόλθσ και κατζλθγε ςτον νότο. Σ δρόμοσ αυτόσ ταυτίηεται με τθν ςθμερινι οδό Ανατολικισ Κράκθσ, που περνά μπροςτά από το Ηιντηιρλί Ψηαμί (Zincirli Camii). 338 Βάκαλοσ Α., Γκεντςίδθσ Α., Ππλιάωα Ο., Ρθςιοφδθ Α. και Χίγκα Α., Ωπαίκριοι Δθμόςιοι Χϊροι ςτον Ξεντρικό Αςτικό Λςτό των Χερρϊν, ΨΕΕ-Ψμιμα Ξεντρικισ Πακεδονίασ, 10-11/2006, ςελ Χτθν περιοχι αυτι ιδθ από τον 14 ο αι είχαν εξαπλωκεί οι εμπορικζσ και βιοτεχνικζσ εγκαταςτάςεισ τθσ βυηαντινισ πόλθσ. 340 Δαδάκθ Χ., «Σι Χζρρεσ ςτουσ οκωμανικοφσ χρόνουσ», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ Aydin V.H., «Ψο ςαντηάκι των Χερρϊν κατά τισ οκωμανικζσ επετθρίδεσ ( )», Χερραϊκά Χφμμεικτα - Ψομ.1, Ε.Π.Ε.Λ.Χ. 2010, ςελ Γαβρά Ε., Χυντιρθςθ και επανάχρθςθ του τεμζνουσ Zincirli ςτισ Χζρρεσ, Ανάτυπο από Υρακτικά: Λςτορία και Υροβλιματα Χυντιρθςθσ τθσ Πεςαιωνικισ Υόλθσ τθσ Φόδου, Ακινα 1992, ςελ Κεοδωρίδου Ο. και Ξαριϊτου Γ., «Ψρεισ πλατείεσ των Χερρϊν. Διαδικαςίεσ Διαμόρωωςθσ, Χωρικι Οειτουργία», ΧΩΦΣγραφίεσ, Ψόμοσ 2, Αρ.2 (2011), ςελ. 64. Ζωσ τισ αρχζσ του 20 ου νευραλγικό ςθμείο των εμπορικϊν και οικονομικϊν δραςτθριοτιτων αποτελεί θ περιοχι του Ππεηεςτενίου 344. Θ αγορά αναπτφςςεται γφρω από αυτό, χωριςμζνθ ςε υποπεριοχζσ ανάλογα με τα προςωερόμενα είδθ, ακολουκϊντασ τα πρότυπα τθσ ςυντεχνιακισ οργάνωςθσ. Βάςει ιεραρχίασ, πιο κοντά ςτο μπεηεςτζνι υπιρχαν οι αγορζσ και οι ςυντεχνίεσ πολφτιμων και αποικιακϊν ειδϊν, όπωσ παπλωματάδεσ, χρυςοςκουωάδεσ, μαγαηιά μεταξωτϊν ενϊ ςτθν περιωζρεια εντοπίηονται οι αγορζσ τροωίμων και τα υπόλοιπα εργαςτιρια. Ψο μπεηεςτζνι με τα ςυγκροτιματα των μαγαηιϊν γφρω του απαρτίηουν τθν διαρκι αγορά τθσ πόλθσ 345. Απζναντι από το Ππεηεςτζνι και το Εςκί Ψηαμί, περίπου ςτθν κζςθ που βρίςκεται ςιμερα το ςυντριβάνι τθσ πλατείασ, βριςκόταν ζνα πολφβρυςο (ςεμπίλ) γνωςτό ωσ «ςουλθνάρια», που εξυπθρετοφςε τόςο τθν υδροδότθςθ τθσ περιοχισ, όςο και τθν προετοιμαςία των πιςτϊν για τθν είςοδό τουσ ςτο τηαμί, ενϊ δίπλα του ςχθματίηεται μία μικρι νθςίδα, όπου διαςταυρϊνονταν όλεσ οι κεντρικζσ οδικζσ αρτθρίεσ τθσ πόλθσ. Υαράλλθλα με το Σρτά Ψςαρςί λειτουργοφςε θ εβδομαδιαία αγορά και θ ζκτακτθ των εμποροπανθγφρεων. Θ κεντρικι αγορά τθσ πόλθσ, όπου βρίςκεται και το κτιριο του μπεηεςτενιοφ ιταν το Σρτά Ψςαρςί. Από τισ πθγζσ πλθροωοροφμαςτε τα ονόματα και των άλλων μόνιμων αγορϊν που λειτουργοφςαν γφρω του, το Υαμοφκ Υαηάρ (αγορά βαμβακιοφ), το Συηοφν Ψςαρςί (μακρά αγορά/αραςτάσ), το Ψερεκζ Υαηάρ (ςιταγορά), το Γιοργαντηιςλάρ (εργαςτιρια παπλωματάδων). Επίςθσ, υπιρχε το Ατ παηάρ, θ ηωαγορά τθσ πόλθσ, και το Ψαμπάχανε (βυρςοδεψείο), που πρζπει να βριςκόταν αρχικά ςτθν περιοχι τθσ ςθμερινισ πλατείασ Εμπορίου, ενϊ αργότερα μεταωζρκθκε εκτόσ πόλεωσ. Πζςα ςτο κάςτρο ςυνζχιηε να λειτουργεί θ ελλθνικοφ χαρακτιρα αγορά γνωςτι με το όνομα «Ξουνλοφκι» (από το günlük=μεροκάματο). Ψα κτιρια τθσ αγοράσ είναι κτιςμζνα με το ςυνεχζσ ςφςτθμα δόμθςθσ που ευνοεί τθν εξοικονόμθςθ χϊρου ωςτόςο, αποτελεί ςθμαντικό πρόβλθμα ςε περίπτωςθ πυρκαγιάσ 346. Θ κατάςταςθ κ αλλάηει ςταδιακά μετά τθν πυρκαγιά του 1849, θ οποία κατζκαψε 344 «...Ψα δφο χιλιάδεσ καταςτιματα τθσ πόλθσ των Χερρϊν μπορεί να μθν είναι λικόκτιςτα και τρουλοςκζπαςτα κτίςματα, όπωσ εκείνα του Χαλεπιοφ, τθσ Ππροφςασ, τθσ Δαμαςκοφ και τθσ Αιγφποτυ, εντοφτοισ ςτο μπεηεςτζνι τθσ με τουσ εννζα μολυβδοςκζπαςτουσ τροφλουσ και τισ τζςςερισ ςιδερζνιεσ πφλεσ του, αγοράηονται και πουλιοφνται πλοφςια και πολφτιμα εμπορεφματα...» (Εβλιγιά Ψςελεμπί, VII). Konuk N., ςελ Aydin V.H., «Ψο ςαντηάκι των Χερρϊν κατά τισ οκωμανικζσ επετθρίδεσ ( )», Χερραϊκά Χφμμεικτα - Ψομ.1, Ε.Π.Ε.Λ.Χ. 2010, ςελ Χτεωανίδου Α., «Ψο μπεηεςτζνι των Χερρϊν», Πνθμείο & Υεριβάλλον 3(1996), ςελ. 65. Εικόνα 162 Ψο Σρτά Ψςαρςί με τισ αγορζσ του (Υθγι: Δθμόςια Βιβλιοκικθ Χερρϊν) Εικόνα 163 Θ αγορά των Χερρϊν (Υθγι: Δθμόςια Βιβλιοκικθ Χερρϊν) Εικόνα 164 Θ καταςτροωι του 1849 (Υθγι: Δθμόςια Βιβλιοκικθ Χερρϊν) 64

76 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Χζρρεσ μεγάλο τμιμα του εμπορικοφ κζντρου τθσ πόλθσ. Από τότε κα επιβλθκοφν νζοι όροι δόμθςθσ ενϊ παράλλθλα κα γίνει διάνοιξθ των αδιεξόδων και διαπλάτυνςθ δρόμων 347. Θ βιομθχανικι ηϊνθ τθσ πόλθσ αναπτφςςεται ςτθν περιωζρεια τθσ οικιςτικισ ηϊνθσ, κοντά ςε ρζματα, που αποτελοφν ατζρμονθ και ωκθνι πθγι ενζργειασ. Ζτςι, λειτουργοφςαν είκοςι πζντε νερόμυλοι, ενϊ παράλλθλα δραςτθριοποιοφνταν και πζντε ατμοκίνθτοι μφλοι αλευριοφ. Χτισ περιοχζσ Αχμζτ Υαςά, Ξορ Ξαπί (κοντά ςτο Πετόχι του Ψιμίου Υροδρόμου) και ςτο χάνι του Χατηι Αςτζριου, υπιρχαν τζςςερισ βιοτεχνίεσ βαμβακιοφ, που δοφλευαν, επίςθσ, με ατμομθχανι. Εκτόσ από αυτζσ τισ βιοτεχνίεσ το 1886 ςτθν πόλθ λειτουργοφςαν, όπωσ αναωζρκθκε και πιο πάνω, 101 υωαντιρια 348. Ωσ αξιόλογο εμπορικό, οικονομικό και διοικθτικό κζντρο τθσ Σκωμανικισ αυτοκρατορίασ κατά τον 18 ο, και ςθμαντικόσ ςυγκοινωνιακόσ κόμβοσ 349, θ πόλθ ζπρεπε να διακζτει τισ κατάλλθλεσ υποδομζσ, ϊςτε να μπορεί να ανταποκρικεί ςτισ ανάγκεσ ενόσ πλικουσ ταξιδιωτϊν, εμπορικϊν και διοικθτικϊν αντιπροςϊπων και αξιωματοφχων. Για τον λόγο αυτό διζκετε ςθμαντικό αρικμό χανιϊν και χϊρων εξυπθρζτθςθσ, όπωσ χϊρουσ εςτίαςθσ, χαμάμ, κρινεσ, οι περιςςότεροι από τουσ οποίουσ ιταν ςυγκεντρωμζνοι γφρω από τθν ςθμερινι πλατεία Εμπορίου 350 και ςτθν δυτικι είςοδο τθσ πόλθσ ςθμείο πρόςβαςθσ από τθν Κεςςαλονίκθ. Χτο πλάτωμα ςτα ανατολικά γινόταν το εβδομαδιαίο παηάρι. Ψα χαμάμ των Χερρϊν αρικμοφνται από τον Σλλανδό μελετθτι Kiel ςε οκτϊ. Ψα λουτρά των Χερρϊν, τουλάχιςτον αυτά που ζχουν ταυτιςτεί και ςϊηονται ακζραια ι τμθματικά, εντοπίηονται κοντά ςτισ δφο ειςόδουσ τθσ πόλθσ, τθν δυτικι και τθν ανατολικι κακϊσ και ςτο εμπορικό κζντρο 352. Ψο λουτρό τθσ Ξαμενίκιασ και το Εςκί Χαμάμ, εντοπίηονται ςτα δφο πιο πολυςφχναςτα και ευκολότερα 347 Βάκαλοσ Α., Γκεντςίδθσ Α., Ππλιάωα Ο., Ρθςιοφδθ Α. και Χίγκα Α., Ωπαίκριοι Δθμόςιοι Χϊροι ςτον Ξεντρικό Αςτικό Λςτό των Χερρϊν, ΨΕΕ-Ψμιμα Ξεντρικισ Πακεδονίασ, 10-11/2006, ςελ Aydin V.H., «Ψο ςαντηάκι των Χερρϊν κατά τισ οκωμανικζσ επετθρίδεσ ( )», Χερραϊκά Χφμμεικτα - Ψομ.1, Ε.Π.Ε.Λ.Χ. 2010, ςελ Από εδϊ περνοφςαν οι δρόμοι που οδθγοφςαν προσ τθν Βουλγαρία, Βλαχία, Πολδαβία, Συγγαρία, Αυςτρία και Ξωνςταντινοφπολθ. 350 Χτθν οκωμανικι εποχι θ περιοχι τθσ πλατείασ ονομαηόταν Ψαμπάχανα και εκτεινόταν από το πίςω μερόσ τθσ ςθμερινισ Πθτρόπολθσ και ακολουκοφςε προσ νότο τθν κοίτθ του χειμάρρου Ξλουποτίτςα. 351 Βιτοφλα Δ., Θ οκωμανικι αρχιτεκτονικι των Χερρϊν, Ερευνθτικι Εργαςία, ΑΥΚ- Ψμιμα Αρχιτεκτόνων, Κεςςαλονίκθ Υικανότατα, λουτρά, μεγαλφτερα ι μικρότερα, ιδιωτικά ι βακουωικά να λειτουργοφςαν ςε όλουσ τουσ μαχαλάδεσ, για τθν κάλυψθ των αναγκϊν του ςυνόλου του πλθκυςμοφ τθσ πόλθσ, κακϊσ και των ταξιωτϊν και επιςκεπτϊν τθσ. προςβάςιμα από τουσ ταξιδιϊτεσ και τουσ εμπόρουσ ςθμεία, το πρϊτο ςτθν ομϊνυμθ περιοχι 353 και το δεφτερο ςτο Σρτά Ψςαρςί 354. Ψμιματα από δφο ακόμθ χαμάμ, αταφτιςτα προσ το παρόν, διατθροφνται ςε άλλα ςθμεία τθσ πόλθσ. Άμεςα ςυνδεδεμζνεσ με το νερό και τθν ςυμβολικι χριςθ του για τον ιςλαμικό κόςμο ιταν οι κρινεσ. Πζςα ςτισ πόλεισ κρινεσ εντοπίηονται ςε όλουσ τουσ κρθςκευτικοφσ χϊρουσ, ςτουσ μαχαλάδεσ και ςε περιοχζσ με μεγάλθ εμπορικι κίνθςθ. Ψθν πόλθ των Χερρϊν, ςφμωωνα με τον Εβλιγιά Ψςελεμπι, ςτόλιηαν γφρω ςτισ 710 κρινεσ 355. Από τισ κρινεσ αυτζσ ελάχιςτα παραδείγματα ςϊηονται ςιμερα με πιο αξιόλογθ τθν κρινθ - μνθμείο του Λςμαιλ Ππζθ 356. Ψο ιςτορικό κζντρο τθσ πόλθσ κα καταςτραωεί για δεφτερθ ωορά το 1913, όταν οι Βοφλγαροι κατά τθν αποχϊρθςι τουσ με τθν λιξθ των Βαλκανικϊν Υολζμων πυρπολοφν τθν πόλθ. Χτον εμπρθςμό καταςτρζωονται 54 εκτάρια που περιελάμβαναν τμιματα τθσ παλιάσ βυηαντινισ πόλθσ και εκτάςεισ από τισ νεότερεσ ςυνοικίεσ και το εμπορικό κζντρο κακϊσ και τα περιςςότερα από τα χάνια που, ςτα περιθγθτικά κείμενα του 18 ου αι., αναωζρεται ότι λειτουργοφςαν ςτισ Χζρρεσ 357. Χτα επόμενα χρόνια ακολουκεί επαναςχεδιαςμόσ του 353 Ξατά τθν βυηαντινι εποχι θ περιοχι αυτι λειτουργοφςε ωσ ςθμείο ελζγχου του οδικοφ δικτφου που οδθγοφςε από τισ Χζρρεσ προσ το Χιδθρόκαςτρο. Χτθν περιοχι λειτουργοφςε οργανωμζνο δίκτυο υδροδότθςθσ από τον χείμαρρο τθσ Αγ. Βαρβάρασ, που πιςτοποιείται από τθν φπαρξθ υδραγωγοφ και κινςτζρνασ. Χτο: Ξανετάκθ Ε., Σκωμανικά Οουτρά ςτον Ελλαδικό Χϊρο, Ψ.Ε.Ε., Ακινα 2004.ςελ Θ Konuk N. παρακζτει ακόμθ δφο λουτρά, προσ το παρόν αταφτιςτα. Ψο πρϊτο εντοπίηεται ςτθν οδό Φωμανοφ, πολφ κοντά ςτον τηαμί του Αχμζτ Ππζθ. Ψο χαμάμ βρίςκεται ςε ιδιωτικι αυλι, περιςτοιχίηεται από κτιρια και χρθςιμοποιείται ωσ αποκικθ ξυλείασ από τουσ ιδιοκτιτεσ τθσ αυλισ. Ψο δεφτερο αποκαλφωκθκε κατά τθν εκτζλεςθ ζργων υποδομισ επί τθσ οδοφ Εμ. Ανδρόνικου. Ψο ςωηόμενο τμιμα του λουτροφ ςιμερα είναι περιωραγμζνο και τελεί υπό ωφλαξθ από το ΩΥΥΣ. Χτο: Konuk N., Yunanistan da Osmanlı Mimarisi I, Ankara Center for Strategic Research 2010, p «...Σι δθμόςιεσ κρινεσ τθσ είναι εφτακόςιεσ δζκα ακριβϊσ. Υζραν του ότι κάκε ςπίτι ζχει μια βρφςθ και ςτισ ςυνοικίεσ ςε κάκε γωνιά τρζχει μια βρφςθ. Χτα τςαρςιά, τα παηάρια και τισ γειτονιζσ υπάρχουν επιπλζον δθμόςιεσ κρινεσ ςε εβδομιντα διαφορετικά ςθμεία...επιπλεόν μζςα ςτθν πόλθ υπάρχουν δφο χιλιάδεσ εξιντα οικιακά πθγάδια ςαν εκείνο του Χίλβαν...» (Εβλιγιά Ψςελεμπί, VII). Χτο: Konuk N., ό.π., p Σ Λςμαιλ Ππζθ ιταν διοικθτισ τθσ πόλθσ το διάςτθμα Χτισ 28 Λουλίου 1813( 29Β 1228 ε.ε.) λόγω του κανάτου του Χίροηλου Λςμαιλ Ππζθ δίνεται εντολι να μεταβιβαςτεί θ περιουςία του ζναντι ενόσ τιμιματοσ ςτον γιο του, τον Γιουςοφω Ππζθ και να περιζλκουν ςτθν διοίκθςι του οι υπόλικπεσ επαρχίεσ ςυμεπριλαμβανομζνθσ και τθσ Κεςςαλονίκθσ. Konuk N., Yunanistan da Osmanlı Mimarisi I, Ankara Center for Strategic Research 2010, p Ψον 17ο αι ο Εβλιγιά Ψςελεμπί αναωζρει: «...Χτθν πόλθ υπάρχουν δεκαεφτά πλοφςια εμπορικά χάνια και εννζα πανδοχεία με δωμάτια για εργζνθδεσ. Τλα αυτά διακζτουν φφλακεσ, καμαριζρθδεσ και κυρωροφσ και ανάμεςα ςτουσ καμϊνεσ που φιλοξενοφνται ς αυτά υπάρχει αμοιβαία εμπιςτοςφνθ ςε τζτοιο βακμό, ϊςτε να Εικόνα 165 Ψο κζντρο των Χερρϊν ςτο ςχζδιο του 1920 (Υθγι: Κεοδωρίδου Ο. και Ξαριϊτου Γ., 2011) Εικόνα 166 Υλατεία Εμπορίου ςε χάρτθ του 1925 (Υθγι: Κεοδωρίδου Ο. και Ξαριϊτου Γ., 2011) Εικόνα 167 Υλατεία Εμπορίου Χτα δεξιά τα χάνια και αριςτερά το βυρςοδεψείο (Υθγι: Κεοδωρίδου Ο. και Ξαριϊτου Γ., 2011) γίνονται εγγυτζσ ο ζνασ για τον άλλον...» (Εβλιγιά Ψςελεμπί, VII - Konuk N.,ό.π. ςελ. 234) ενϊ από το οδοιπορικό του Χχινά πλθροωοροφμαμςτε ότι ςτθν αυγι του 20ου αι ςτθν πόλθ υπιρχαν 24 χάνια, τα περιςςότερα μεγάλα, για ηϊα και διανυκτζρευςθ. 65

77 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Χζρρεσ ΨΑ ΠΡΘΠΕΛΑ ΨΩΡ ΧΕΦΦΩΡ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 66

78 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Χζρρεσ κζντρου, που κα πραγματοποιθκεί ςε τρεισ ωάςεισ μεταξφ των ετϊν Χφμωωνα με το ςχζδιο πόλθσ του 1920, που ιταν και το οριςτικό, οι κεντρικζσ λειτουργίεσ τθσ πόλθσ χωροκετοφνται κατά μικοσ μίασ κφριασ αρτθρίασ ςτο δυτικό τμιμα τθσ όλθσ με κατεφκυνςθ Α-Δ. Θ εμπορικι ηϊνθ παραμζνει ςτθν κζςθ όπου βριςκόταν κατά τθν οκωμανιμι εποχι, γφρω από το Ππεηεςτζνι και το Εςκί Ψηαμί 358, με μία μικρι μετατόπιςθ προσ τα νότια. Σι νθςίδεσ των καταςτθμάτων οικοδομοφνται βάςει ςυγκεκριμζνου προτφπου, που ςυναντάται ςτισ περιςςότερεσ βορειοελλαδικζσ πόλεισ (πχ. περιοχζσ αγοράσ Βλάλθ, Άκωνοσ και Ππεηεςτενίου ςτθν Κεςςαλονίκθ). Σ χϊροσ τθσ αγοράσ ςυνδυάηεται με τον χϊρο πραςίνου και τισ ελεφκερεσ ηϊνεσ εντόσ του κζντρου. Ζτςι, ςε επζκταςθ του Ππεηεςτενίου δθμιουργείται, μετά τθν κατεδάωιςθ και τθν εκκακάριςθ του χϊρου από τα προχπάρχοντα μικρά βακουωικά καταςτιματα, θ κεντρικι πλατεία τθσ πόλθσ, γνωςτι ςιμερα ωσ πλατεία Ελευκερίασ 359, γφρω από τθν οποία διατάςςονται οι διοικθτικζσ υπθρεςίεσ. Θ πλατεία αυτι κα ςυνδεκεί μζςω ακτινικισ αρτθρίασ με μία δεφτερθ, εμπορικοφ χαρακτιρα πλατεία, τθν πλατεία Εμπορίου, όπου το 1965 κα ανεγερκεί, ςτθν κζςθ των παλιϊν βυρςοδεψείων, το κτιριο τθσ Δθμοτικισ Αγοράσ- Λχκυαγοράσ 360 ςε ςχζδια του αρχιτζκτονα Πουτςόπουλου Ρ. Θ πλατεία Εμπορίου ςτισ αρχζσ ςτισ αρχζσ του 20 ου αι ςυνεχίηει να ςυγκεντρϊνει περιμετρικά κτιρια εςτίαςθσ, ωιλοξενίασ και βιοτεχνικϊν δραςτθριοτιτων. Ψα λίγα χάνια που διαςϊκθκαν, ςτθν πλατεία Εμπορίου, ςυνζχιςαν να λειτουργοφν ζωσ το 1965, οπότε και κατεδαωίςτθκαν, ςτον βωμό τθσ ανοικοδόμθςθσ και του «εκςυγχρονιςμοφ» τθσ πόλθσ. Ψα πιο γνωςτά από αυτά ιταν το μικρό και το μεγάλο χάνι του Θλιάδθ, ςτθν πλατεία Εμπορίου, και το χάνι του Ψράικου κοντά ςτθν ςυνοικία των Ξαμενικίων. 358 Βάκαλοσ Α., Γκεντςίδθσ Α., Ππλιάωα Ο., Ρθςιοφδθ Α. και Χίγκα Α., Ωπαίκριοι Δθμόςιοι Χϊροι ςτον Ξεντρικό Αςτικό Λςτό των Χερρϊν, ΨΕΕ-Ψμιμα Ξεντρικισ Πακεδονίασ, 10-11/2006, ςελ Χφμωωνα με το ςχζδιο του 1920, όλα τα μικρά μαγαηιά που περιβάλλουν το Ππεηεςτζνι απομακρφνονται και το κτιριο παρζμεινε περίοπτο. Χτα ανατολικά του ςχεδιάςτθκε μια μεγάλθ ορκογωνικι πλατεία, που τα μζτωπά τθσ ορίηονταν από περιγράμματα δθμοςίων κτθρίων. Χτο: Κεοδωρίδου Ο. και Ξαριϊτου Γ., «Ψρεισ πλατείεσ των Χερρϊν. Διαδικαςίεσ Διαμόρωωςθσ, Χωρικι Οειτουργία», ΧΩΦΣγραφίεσ, Ψόμοσ 2, Αρ.2 (2011), ςελ Ψο κτιριο αυτό ςιμερα δεν υωίςταται Σκωμανικά μνθμεία Α+ Ξτιρια με εμπορικζσ δραςτθριότθτεσ i) Μπεηεςτζνι 361 Ψο μπεηεςτζνι των Χερρϊν κτίςτθκε ζξω και ςτα ΡΔ τθσ παλιάσ οχυρωμζνθσ πόλθσ και ςε άμεςθ γειτνίαςθ με το Εςκί τηαμί. Χιμερα καταλαμβάνει το δυτικό άκρο τθσ πλατείασ Ελευκερίασ. Γφρω από το μπεηεςτζνι είχαν ςυγκεντρωκεί τα άλλα μαγαηιά τθσ αγοράσ ομαδοποιθμζνα ανάλογα με το είδοσ τουσ 362. Θ ανζγερςθ του κτθρίου ανάγεται ςτο 1494 και αποδίδεται ςτον Ψςανταρλί Λμπραιμ Υαςά ( /1500) 363. Ψο κτιριο αποτελοφςε ζνα από τα αωιερϊματα του παςά για τθ ςυντιρθςθ των βακουωικϊν κτιςμάτων του ςτθν Ξωνςταντινοφπολθ 364. Ψο μπεηεςτζνι των Χερρϊν ανικει ςτον τφπο των απλϊν μπεηεςτενίων, με εξωτερικι ςτοά καταςτθμάτων 365, παρόμοιασ 361 Χτεωανίδου Αιμ., «Ππεηεςτζνι», Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, ΩΥΥΣ 2008, ςελ Χτεωανίδου Αιμ., «Δθμόςια Ξτιρια: Ππεηεςτζνι, Χζρρεσ», Ξοςμικι Πεςαιωνικι Αρχιτεκτονικι ςτα Βαλκάνια και θ διατιρθςι τθσ,..., ςελ Χτον 15 ο αι. τοποκετείται χρονικά θ καταςκευι του κτθρίου κι από τον Αν. Σρλάνδο: «Ωσ προσ τθν χρονολογίαν καταςκευισ αν κρίνωμεν από τθν επιμελι τοιχοδομίαν και διακόςμθςιν και από τθν κακ όλου εμφάνιςιν, ιτισ είναι ομοία προσ τηαμιϊν χρονολογουμζνων από του 15ου αιϊνοσ, κα πρζπει να δεχκϊμεν, ότι κατά τουσ αυτοφσ περίπου χρόνουσ (τζλθ 15ου ι αρχάσ 16ου αί.) κα ςυνετελζςκθ και θ οικοδομι τθσ εν Χζρραισ μεγάλθσ αγοράσ». Σ Υζτροσ Υζννασ ςτο ζργο του «ΛΧΨΣΦΛΑ ΨΩΡ ΧΕΦΦΩΡ» κίγει το πρόβλθμα και δίνει τθ δικι του άποψθ με τα παρακάτω: «Σ ακριβισ χρόνοσ τθσ ανεγζρςεωσ αυτοφ είναι άγνωςτοσ. Αςφαλϊσ όμωσ είναι κτίςμα των πρϊτων μετά τθν κατάκτθςιν των Χερρϊν χρόνων και υπιρξε αναμφιςβθτιτωσ θ πρϊτθ επίςθμοσ Ψουρκικι αγορά, ανεγερκείςα ςυγχρόνωσ με το Εςκί Ψηαμί (1385). Διότι και τοφτο όπωσ και εκείνο, είναι εκτιςμζνον επί χϊρου κειμζνου ζξω του νοτιοδυτικοφ τοίχουσ του παλαιοφ «Ξάςτρου των Χερρϊν», εισ τθν περιοχι δθλαδι όπου ευκφσ μετά τθν κατάκτθςιν ιρχιςαν αναπτυςςόμενοι αι τουρκικαί ςυνοικίαι και θ αμμιγισ κατ αρχάσ τουρκικι αγορά». Ψο πρϊτο γνωςτό αυτι τθ ςτιγμι - αρχαιότερο - ζγγραωο που μνθμονεφει το Ππεηεςτζνι και βρικαμε τελευταία, είναι μια δωρθτιρια πράξθ του 1499, που προζρχεται απ το Ποναςτιρι μασ του Υροδρόμου, όπου βλζπουμε τα παρακάτω: «... θγόραςαν ομοφ τθν ταβζρναν τθν κειμζνθν μζςων των δυο οδϊν των κατερχομζνων από των μακελίων, και τθσ άλλθσ τθσ κατερχόμενθσ υπό του κθροπωλείου και λθγοφςθσ κάτω εισ τον φόρον του πεηαςτανίου...». Ζτςι ζχουμε ζνα πρϊτο πιςτοποιθτικό αναμωιςβιτθτο, που ορίηει το πικανό διάςτθμα τθσ κτίςθσ του ςτθ περίοδο 1383 (=Ξατάκτθςθ των Χερρϊν απ τουσ Ψοφρκουσ) Ψο ςχετικό αωιερωτιριο ζγγραωο χρονολογείται ςτισ (ζτοσ Εγίρασ 899)364. Χτο ζγγραωο αυτό καταγράωονται τα ζςοδα του παςά από το μπεηεςτζνι των Χερρϊν, που ανζρχονταν κατ ζτοσ ςε ακτςζδεσ από τα μαγαηιά του μπεηεςτενίου και ςε ακτςζδεσ από τα μαγαηιά ςτθν περιωζρεια του μπεηεςτενίου. Για τθν ςυντιρθςθ και λειτουργία των βακουωικϊν ιδρυμάτων υπιρχαν ςυγχρόνωσ και οριςμζνα ζξοδα, τα οποία επίςθσ καταγράωονται ςτο αωιερωτιριο ζγγραωο. Ψο 1494 λοιπόν αναωζρεται ότι δαπανϊνται για τθν είςπραξθ των ωόρων του μπεηεςτενίου των Χερρϊν 2 ακτςζδεσ κάκε μζρα, ωσ μιςκόσ του ειςπράκτορα των ωόρων του μπεηεςτενίου (cabi). 365 Cezar M., ςελ Εικόνα 169 Υυρίκαυςτθ ηϊνθ 1913 (Υθγι:διαδίκτυο) Εικόνα 170 Ανοικοδόμθςθ μετά τθν πυρκαγιά του 1913 (Υθγι: Ξακθμερινι ΕΥΨΑ ΘΠΕΦΕΧ 3/10/1993) 67

79 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Χζρρεσ διάταξθσ με το μπεηεςτζνι τθσ Κεςςαλονίκθσ και τθσ Οάριςασ 366. Είναι ζνα μεγάλο και ςυμπαγζσ κτιριο διαςτάςεων 21x31μ. περίπου που καλφπτεται Ξαλφπτεται με ζξι κόλουσ 367 που διατάςςονται ςε δφο ςειρζσ και βαίνουν, μζςω επτά διπλϊν τόξω, ςτουσ περιμετρικοφσ τοίχουσ του κτθρίου και ςτουσ δφο κεντρικοφσ πεςςοφσ. Χτο κτθρίο υπιρχαν αρχικά τζςςερισ πφλεσ, μία ςε κάκε πλευρά, ςε πλιρθ αντιςτοιχία μεταξφ τουσ, οι οποίεσ ςωράγιηαν με ςιδερζνια δίωυλλθ κφρα 368. Χφμωωνα με τθ μελζτθ του Σρλάνδου Αν. 369 το εςωτερικό του κτθρίου ωωτιηόταν από μικρζσ ωωτιςτικζσ οπζσ γφρω από το κλειδί κάκε τροφλου και από παράκυρα ςτουσ περιμετρικοφσ τοίχουσ, διατεταγμζνα ςε δφο ηϊνεσ. Χτθν κάτω ηϊνθ αντιςτοιχοφςαν τριάντα δφο ςτο ςφνολο παράκυρα, που διακρίνονται ςιμερα ςτο εςωτερικό του κτθρίου ωσ οξυκόρυωεσ κόγχεσ. Δεν είναι ςίγουρο αν τθν περίοδο που ο Σρλάνδοσ μελζτθςε το κτιριο, ςτα τζλθ του 19 ου αι., τα αρχιτεκτονικά αυτά ςτοιχεία ιταν όντωσ ανοιχτά παράκυρα ι αν, όντασ κλειςμζνα από τότε, ο ίδιοσ παρερμινευςε τθν φπαρξθ και λειτουργία τουσ, ενϊ ςτθν πραγματικότθτα επρόκειτο για κυρίδεσ, που αντιςτοιχοφςαν ςτα 366 Χε κανζνα από τα τρία μπεηεςτζνια δεν ςϊηεται θ αρχικι εξωτερικι ςτοά καταςτθμάτων. Θ ςτοά του μπεηεςτενιοφ τθσ Κεςςαλονίκθσ αποτελεί ανακαταςκευι των αρχϊν του 20 ου αι. 367 «Χτισ Χζρρεσ εκτόσ από τα 2000 μαγαηιά, μζςα ςτο μπεηεςτζνι τουσ με τουσ ζξι μολυβδοςκζπαςτουσ τροφλουσ και τισ τζςςερισ ςιδερζνιεσ κφρεσ του, αγοράηονταν και πουλιοφνταν πλοφςια και πολφτιμα εμπορεφματα» (Εβλιγιά Ψςελεμπί,VII). Kοnuk N. ςελ Χτεωανίδου Αιμ., «Ππεηεςτζνι», Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, ΩΥΥΣ 2008, ςελ Τπωσ ςθμειϊνει ο Σρλάνδοσ Αν. - Διευκυντισ άλλοτε τθσ Ωπθρεςίασ Αναςτθλϊςεωσ και Χυντθριςεωσ Αρχαίων και Βυηαντινϊν Πνθμείων του Ωπουργείου Υαιδείασ - ςτθν ζκκεςι του για τα χρόνια : «Εν Χζρραισ εςτερεϊκθ και εξθςφαλίςκθ το καυμάςιον Ψουρκικόν κτιριον του Ππεηεςτενίου, όπερ κατορκϊςαμεν να περιςϊςωμεν εκ τθσ κατεδαφίςεωσ, εισ θν είχον καταδικάςει αυτό όχι μόνον αι διοικθτικαί αρχαί τθσ πόλεωσ αλλά και αυτι αφτθ θ αρχαιολογικι υπθρεςία Πακεδονίασ». Χαρακτθριςτικά είναι και τα όςα ςθμειϊνει ο Υζτροσ Υζννασ για το μνθμείο. «Ψο Ππεηεςτζνι, το αξιόλογον και καυμάςιον τοφτο κτίςμα των χρόνων τθσ Ψουρκοκρατίασ, παρά τασ προσ κατεδάφιςιν και οικοπεδοποίθςιν αυτοφ προςπακείασ, πολλϊν ενδιαφερομζνων Χερραίων, κυρίωσ εμπόρων, διζφυγε τθν καταςτροφιν, χάρθ, εισ τασ προςπάκειασ πολλϊν πνευματικϊν ανκρϊπων τθσ πόλεωσ, το Ϊπουργείον Υαιδείασ, δεχκζν τθν επιςτθμονικιν γνϊμθν του ειδιμονοσ Ακαδθμαϊκοφ Αναςταςίου Σρλάνδου εκιρυξε τοφτο διατθρθτζον μνθμείον (με το Β. Δ. τθσ 19 Λανουαρίου 1938 Φ.Ε.Ξ. τ. Β. 18/ ), διζκεςε πιςτϊςεισ δια τθν επιςκευιν του και τζλοσ απεφάςιςε τθν διάκεςιν αυτοφ και τθν χρθςιμοποίθςίν του ωσ μουςείου». Χτο διάςτθμα τθσ Βουλγαρικισ κατοχισ οι προςπάκειεσ για τθ κατεδάωιςθ του δεν ςταμάτθςαν. Πια ευτυχισ ςυγκυρία ιταν ότι πρωκυπουργόσ τότε ιταν ο κακθγθτισ τθσ Λςτορίασ ςτο Υανεπιςτιμιο τθσ Χόωιασ FILOW που όταν ιρκε εδϊ αποκάρρυνε και εκείνεσ τισ προςπάκειεσ ςτθν ανϊμαλθ εκείνθ περίοδο. Χτα 1962, μαρμαροςτρϊκθκε το δάπεδό του, με δαπάνθ τθσ Ωπθρεςίασ Αναςτθλϊςεων που ζωταςε ςτισ δραχμζσ και εκτελζςτθκε από τον ςυμπακι Χερραίο τεχνίτθ Ευςτράτιο Βαλι με υπόωαιο μάρμαρο Δράμασ. Ψον Σκτϊβρθ του 1970 και χωρίσ καμιά επιςθμότθτα άνοιξε τισ πφλεσ του ςαν «ΑΦΧΑΛΣΟΣΓΛΞΣ ΠΣΩΧΕΛΣ». Ρικολάου Ρ.Η., Υνευματικι Χτζγθ, Ψεφχοσ 1 (Λαν.-Πάρ.1977) μζςω του: διάχωρα των μικρϊν καταςτθμάτων που κα λειτουργοφςαν ςτο εςωτερικό του μπεηεςτενιοφ. Άλλωςτε, θ φπαρξθ τόςων πολλϊν ανοιγμάτων ςε επίπεδο προςβάςιμο, το οποίο εφκολα κα μποροφςε να προςβλθκεί από τον όποιο επιτιδειο ι ν αυξιςει τον κίνδυνο ςε περίπτωςθ πυρκαγιάσ, δεν ςυνάδει με τον ωρουριακό και άκρωσ εςωςτρεωι χαρακτιρα ενόσ κτθρίου όπωσ το μπεηεςτζνι, και δεν ςυναντάται οφτε ςτα άλλα δφο μπεηεςτζνια του ελλαδικοφ χϊρου. Ψο μπεηεςτζνι, ωσ το φψοσ τθσ γζνεςθσ των τόξων που ωζρουν τουσ κόλουσ, είναι κτιςμζνο με λικοδομι που ωζρει οριηόντιεσ ηϊνεσ οπτοπλίνκων, ενϊ θ ανϊτερθ ηϊνθ του, ζωσ το γείςο τθσ ςτζγθσ, χαρακτθρίηεται ωσ πλινκοπερίκλειςτθ. Ψο πάχοσ τον τοίχων παρουςιάηει μείωςθ προσ τα πάνω. Ψα τόξα και οι κόλοι είναι καταςκευαςμζνα αποκλειςτικά από πλίνκουσ. φλινοι ελκυςτιρεσ κομμζνοι ςιμερα, ςυνζδεαν άλλοτε τουσ περιμετρικοφσ τοίχουσ με τουσ πεςςοφσ. Σι ζξι τροφλοι διαμορωϊνονται εξωτερικά με χαμθλά τφμπανα οκταγωνικοφ ςχιματοσ και καλφπτονται με κεραμίδια βυηαντινοφ τφπου. Θ εςωτερικι όψθ τθσ τοιχοποιίασ είναι ιδιαίτερα επιμελθμζνθ. Χτθν γζνεςθ των διπλϊν τόξων ωζρει κοςμιτθ με πλαςτικι διακόςμθςθ ενϊ ςτα ςτα ςωαιρικά τρίγωνα διακρίνεται το αγαπθμζνο οκωμανικό κζμα των ςταλακτιτϊν (muqarnas). Ψο 1630 ςθμειϊνεται μεγάλθ πυρκαγιά ςτθν οποία καίγεται μζροσ τθσ αγοράσ γφρω από το κτιριο. Χτισ επόμενεσ μεγάλεσ πυρκαγιζσ, του 1638, , 1849 που ξζςπαςαν ςτθν ίδια περιοχι, καικαν αρκετά κτίςματα και εργαςτιρια ςτθν ευρφτερθ περιοχι του μπεηεςτενίου, ενϊ ςτθν τελευταία κα καεί όλθ θ αγορά ζωσ το ταμπάχανα (πλατεία Εμπορίου) και ωσ τθν Πθτρόπολθ, μαηί κι αυτι 371. Ψο κτίςμα εξακολουκοφςε να περιβάλλεται όπωσ ωαίνεται ςε χάρτθ του από μια ηϊνθ μικρϊν καταςτθμάτων. Ανάμεςα ςτο μπεηεςτζνι και τα μικρομάγαηα παρεμβαλόταν ζνασ ςτενόσ δρόμοσ άνιςου πλάτουσ. Πε τθν ςφνταξθ του δεφτερου ρυμοτομικοφ ςχεδίου το 1920 όλα αυτά τα μαγαηιά κα απομακρυνκοφν και το κτιριο κα παραμείνει περίοπτο και απομονωμζνο. Ψο 1913 αλλάηει θ χριςθ και το ιδιοκτθςιακό του κακεςτϊσ. Ψο 1926 μετατρζπεται ςε ανταλλάξιμο ακίνθτο. Ψο Ππεηεςτζνι κθρφςςεται διατθρθτζο μνθμείο το Ξατά τθ διάρκεια των Υαγκοςμίων Υολζμων, το κτιριο χρθςιμοποιικθκε ωσ ςτρατιωτικι αποκικθ. Ξάκε μια από τισ αλλαγζσ χριςθσ ςυνοδεφεται από μικρζσ ι 370 Χτθν πυρκαγιά κα καεί και το Εςκί Ψηαμί. 371 Χτεωανίδου Α., «Ψο μπεηεςτζνι των Χερρϊν», Πνθμείο & Υεριβάλλον 3(1996), ςελ Αποτφπωςθ τθσ πυρίκαυςτθσ ηϊνθσ μετά τον εμπρθςμό των Βουλγάρων κατά τθν αποχϊρθςι τουσ. Εικόνα 171 Ψο μπεηεςτζνι το 1920 (Υθγι: Κεοδωρίδου Ο. και Ξαριϊτου Γ., 2011) Εικόνα 173 Ψα ςουλθνάρια το 1920 (Υθγι: Κεοδωρίδου Ο. και Ξαριϊτου Γ., 2011) Εικόνα 174 Ψο Ππεηεςτζνι ςιμερα (Υθγι: ΩΥΥΣ) Εικόνα 172.Θ πλατεία Ελευκερίασ και το Ππεηεςτζνι μετά τθν ανάπλαςθ του 1966 (Υθγι διαδίκτυο) 68

80 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Χζρρεσ περιςςότερο εκτεταμζνεσ επεμβάςεισ ςτο κτιριο. Σι περιςςότερεσ εκτελζςκθκαν το 1938, οπότε τα μολφβια των τροφλων αντικαταςτάκθκαν από κεραμίδια και ςωραγίςκθκαν τα παράκυρα τθσ κάτω ηϊνθσ ςτον κφριο όγκο του κτθρίου. Ψο 1962, μετά από πιζςεισ και με τθν πρωτοβουλία του Σρλάνδου Αν., το κτιριο περιζρχεται ςτθν κυριότθτα του Δθμοςίου και θ χριςθ του παραχωρείται ςτθν Ωπθρεςία Αρχαιοτιτων και Αναςτθλϊςεωσ. Χτθν προοπτικι τθσ ςτζγαςθσ τθσ αρχαιολογικισ ςυλλογισ, το δάπεδο του κτθρίου κα πλακωςτρωκεί με υπόωαιο μάρμαρο Δράμασ. Ζωσ το 1970 οπότε και εγκαινιάηεται θ λειτουργία του Αρχαιολογικοφ Πουςείου 373 κα λάβουν χϊρα μικρζσ επεμβάςεισ ςτα πλαίςια τθσ ςυντιρθςθσ και του εξωραϊςμοφ του κτθρίου με κονδφλια που διατίκενται από το Ωπουργείο Υολιτιςμοφ. ii) Xάνια α) Χάνι Θλιάδθ Για το πϊσ μπορεί να ιταν τα χάνια τθσ πόλθσ μποροφμε να δοφμε από τα ςχζδια του μεγάλου χανιοφ του Θλιάδθ, το οποίο μελετικθκε εκτενϊσ πριν τθν κατεδάωιςι του. Ψο ςυγκεκριμζνο κτιριο ακολουκεί πιςτά τθν τυπολογία ενόσ αςτικοφ χανιοφ, με εςωτερικι ανοιχτι αυλι, ςτάβλο, καροποιίο και πεταλωτιριο, μαγαηιά ςτθν πρόςοψθ και χϊρουσ ενδιαίτθςθσ ςτον όροωο. Θ είςοδοσ των αμαξϊν γινόταν από τθν κεντρικι πφλθ, θ οποία ζβλεπε ςτον κεντρικό δρόμο, ενϊ υπιρχε και μία δεφτερθ αποκλειςτικά για τουσ πεηοφσ. Ξαι οι δφο πφλεσ ωυλάγονταν και ζκλειναν κατά τθ διάρκεια τθσ νφχτασ. Υεριμετρικά τθσ κεντρικισ αυλισ διατάςςονταν οι χϊροι ωφλαξθσ των ηϊων και τα εργαςτιρια. Χτο κζντρο τθσ λικόςτρωτθσ αυλισ υπιρχε κρινθ/πθγάδι, και παραπλεφρωσ ποτίςτρεσ για τα ηϊα. Ψα δωμάτια, λιτά ςτον εξοπλιςμό τουσ, βρίςκονταν παραταγμζνα ςτον όροωο κι ζβλεπαν ςτθν εςωτερικι αυλι μζςω ςτεγαςμζνου χαγιατιοφ. Χε μία άκρθ του τελευταίου βρίςκονταν και τα αποχωρθτιρια. Χτο ιςόγειο, ςτθν πρόςοψθ του κτθρίου προσ τον εμπορικό δρόμο, λειτουργοφςαν μικρά καταςτιματα 374. Γφρω από το χάνι υπιρχαν κατοικίεσ και άλλα χάνια. 373 Χτεωανίδου Α., ό.π., ςελ Ξατά τον 19 ο αι μικρομάγαηα λειτουργοφςαν εκατζρωκεν του δρόμου. Β+ Βακουωικά κτιρια i) Σεμζνθ α) Αχμζτ ι Πεχμζτ Ππζθ Ψηαμί («Αγιά Χοωιά») 375 Αν και δεν υπάρχουν πθγζσ που να το ςχετίηουν άμεςα με βακουωικζσ χριςεισ ςτθν πόλθ των Χερρϊν, ι αλλοφ, ωςτόςο πρζπει ν αναωερκεί ςτθν ςυγκεκριμζνθ μελζτθ, πρϊτον γιατί ςχετίηεται λόγω «ςυγγζνειασ» των κτθτόρων με το Ηιντηιρλί τηαμί, και δεφτερον γιατί θ παλαιότθτα και το μεγζκόσ του, ςτοιχεία μοναδικά για τα δεδομζνα τθσ Πακεδονίασ, καταδεικνφουν εμμζςωσ τθν ςπουδαιότθτα και τθν ςθμαςία των Χερρϊν κατά τθν οκωμανικι περίοδο. Ψο τζμενοσ Αχμζτ Ππζθ είναι κτιςμζνο ςτισ ΡΑ παρυωζσ τθσ πόλθσ, εκτόσ του βυηαντινοφ κάςτρου. Χτα βόρεια ςυνορεφει με το μεταγενζςτερό του «Παυςωλείο των Ξατακτθτϊν» και τθν κρινθ του Λςμαιλ Ππζθ. Αρχικά, όταν ακόμθ θ κοίτθ του ρζματοσ των Αγίων Αναργφρων περνοφςε ςτα δυτικά του τεμζνουσ, το κτιριο ςυνδεόταν με τον πολεοδομικό ιςτό τθσ πόλθσ μζςω μιασ κτιςτισ λίκινθσ γζωυρασ, τα ποδαρικά τθσ οποίασ εντοπίςτθκαν πρόςωατα ςε όμορα οικόπεδα. Χφμωωνα με τθν αραβικι επιγραωι πάνω από τθ κφρα ειςόδου, το τζμενοσ κτίςτθκε το 898 ε.ε. ( ) από τον Πεχμζτ Ππζθ, γιο του μεγάλου βεηίρθ και ωθμιςμζνου ςτρατθγοφ Γκεντίκ Αχμζτ Υαςά και ςφηυγο τθσ αυτοκρατορικισ πριγκίπιςςασ Χελτςοφκ Χατοφν (Selçuk Hatun) 376. Από τον Εβλιγιά ςυγκαταλζγεται ςτα ωραιότερα τεμζνθ ςτθ χϊρα των Φωμιϊν, ενϊ ο κιποσ που το περιζβαλε ιταν «μοναδικοφ κάλλουσ» 377. Αποτελοφςε τον πυρινα ενόσ κουλιγιζ, ςτο 375 Δαδάκθ Χτ., «Ψηαμί Πεχμζτ Ππζθ (ι «Αγιά Χοωιά»)», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ Ξόρθ του Beyazit II, θ οποία ζηθςε ςτισ Χζρρεσ τισ τελευταίεσ δεκαετίεσ του 15 ου αι. Θ ίδια υπιρξε κτιτορασ ενόσ ιεροδιδαςκαλείου, το οποίο προικοδότθςε με τα ζςοδά τθσ από κτιματα ςτθν περιοχι των Χερρϊν, ενόσ μοναςτθριοφ, ενόσ ξενϊνα κι ενόσ ευκτιριου οίκου. 377 «...Αλλά ο ιερόσ περίβολοσ αυτοφ του τεμζνουσ δεν υπάρχει ςε κανζνα μζροσ. Είναι ζνασ τόποσ κατάωυτοσ από βελοφδινθ χλόθ, με ψθλά δζντρα όπου κελαθδοφν όλων των ειδϊν τα πουλιά. Ξάτω από τον ίςκιο χιλιάδων δζντρων πλικοσ πιςτϊν καϋκονται και κάνουν κελολγικζσ ςυηθτιςεισ. Από τθν μυρωδιά των υψίκορμων κυπαριςςιϊν που υπάρχουν ςτθν αυλι αρωματίηεται το μυαλό του ανκρϊπου. Πε λίγα λόγια είναι ζνα ωωτεινό τηαμί που ζχει αποκτιςει ωιμθ ςτθ Φοφμενλθ και τθν Υερςία. Ξαι θ δεδροωυτεμζνθ, θ γεμάτθ με πράςινο και πουλιά περίβολοσ του Πεχμζτ Υαςά Ψηαμί είναι τόποσ αναψυχισ των ευςεβϊν και ευγενικϊν ανκρϊπων. Διότι είναι αυλι τεμζνουσ...» (Εβλιγιά Ψςελεμπί, VII). Χτο: Konuk N., Yunanistan da Osmanlı Mimarisi I, Ankara Center for Strategic Research 2010, ςελ Εικόνα 175 Κολοδομία του Ππεηεςτενίου (Υθγι: προςωπικό αρχείο). Δεξιά, ςχεδιαςτικι απόδοςθ του κτθρίου (Υθγι: αρχείο Πουτςόπουλου) Εικόνα 176 Χάνι Θλιάδθ το μικρό (Υθγι: Γαβρά Ε., 1986) Εικόνα 177 Ξάτοψθ ιςογείου. Χάνι Θλιάδθ το μεβάλο (Υθγι: Γαβρά Ε., 1986) 69

81 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Χζρρεσ οποίο λειτουργοφςαν και ιμαρζτ, 378 μεντρεςζσ 379 και ςχολείο 380. Χφμωωνα με τον Υζννα τα ζςοδά του προζρχονταν από τθν πατρικι περιουςία του Αχμζτ Ππζθ ςτθν Ξριμαία 381. Θ ςταδιακι παρακμι του τεμζνουσ και θ παφςθ λειτουργίασ του πρζπει να άρχιςε μετά τθν ανάκτθςθ των εδαωϊν τθσ Ξριμαίασ από τον Υοτζμκιν το 1783, οπότε και θ οικογζνεια των Αχμζτ Ππζθ ζχαςε τισ εκτάςεισ που κατείχε ςτθν περιοχι και μαηί με αυτζσ και τισ προςόδουσ με τισ οποίεσ ςυντθροφςε το τζμενοσ και το ωιλανκρωπικό του ζργο. Ψο τηαμί τυπολογικά ανικει ςτα τεμζνθ με κάτοψθ ανεςτραμμζνου Ψ, μορωι που ςυνθκίηεται για κρθςκευτικοφσ χϊρουσ που λειτουργοφν και ωσ ιμαρζτ 382, και γενικά πιςτεφεται ότι αντιγράωει ωσ ζνα βακμό το τζμενοσ Ρταβοφτ Υαςά τθσ Ξωνςταντινοφπολθσ. Αποτελείται από ζναν ευρφχωρο κεντρικό χϊρο προςευχισ που καλφπτεται με τροφλο, πλευρικά διαμερίςματα ςτα ¾ του μικουσ του και ζνα ευρφχωρο προςτϊο, που αναπτφςςεται ςτθν πρόςοψθ, και ςτθν αρχικι του ωάςθ κα ιταν πεντράτρουλο. Θ ανωδομι του προςτϊου ωζρεται μζςω τόξων από τζςςερισ κίονεσ και τουσ δφο πλευρικοφσ τοίχουσ. Ψο μεςαίο τμιμα μπροςτά από τθν είςοδο καλυπτόταν με υπερυψωμζνο θμιςωαιρικό κόλο - ίχνθ του ςϊηονται ςε επαωι με τθν επιωάνεια τθσ τοιχοποιίασ - ενϊ οι πλευρικοί χϊροι με χαμθλότερουσ ςκαωοειδείσ κόλουσ. Ψα τόξα του μετϊπου είναι καταςκευαςμζνα με λίκινουσ κολίτεσ ενϊ τα τόξα που ςυνδζουν τουσ κίονεσ με τον τοίχο τθσ πρόςοψθσ είναι πλίνκινα. Σι κίονεσ του προςτϊου είναι από λευκό μάρμαρο, εδράηονται ςε υπερυψωμζνο ςτυλοβάτθ και επιςτζωονται με πριςματικοφσ ςταλακτίτεσ. Ξάτω από τον υπερυψωμζνο κόλο ανοίγεται θ μνθμειακι είςοδοσ, θ οποία διαμορωϊνεται ςε εςοχι. Υλαιςιϊνεται από ορκογϊνιο πλαίςιο που κοςμθμζνο με κοιλόκυρτα κυμάτια τα οποία ςχθματίηονται με τθ λάξευςθ τθσ τοιχοποιίασ. Ψο υπζρκυρό τθσ ςχθματίηει χαμθλωμζνο κυκλικό τόξο από λευκό μάρμαρο ςε εναλλαγι με ςκουρόχρωμο πράςινο. Υάνω από αυτό είναι εντοιχιςμζνθ θ κτθτορικι επιγραωι. Ανάλογθ μνθμειακι διαμόρωωςθ με ορκογϊνιο περιμετρικό εξζχον πλαίςιο και δεφτερο 378 «Ιταν ζνα μεγάλο μολυβδοςκζπαςτο πτωχοκομείο. Ψα ζξοδα διαβίωςθσ των ςπουδαςτϊν και δαςκάλων του εξαςωαλιηόταν από το βακοφωι» (Evliya Çelebi, VII), Konuk N., «Siroz», Yunanistan da Osmanlı Mimarisi I, Ankara Center for Strategic Research 2010, ςελ Ψο ίδιο με το ιμαρζτ. 380 «...Τλοι οι τροφλοι του, ο μεντρεςζσ, το ςχολείο και τα υπόλοιπα κτίςματά του είναι όλα μολυβδοςκζπαςτα...»(εβλιγιά Ψςελεμπί, VII). Χτο: Konuk N., ό.π., ςελ Ψο βακοφωι του τεμζνουσ είναι καταχωρθμζνο ςτο VGMA Ωπ αρικμ. 725 Atik Defter 5 M 1108 (4 Αυγοφςτου 1696),ςελ Χτο: Konuk N.,ό.π., ςελ Σι πλευρικοί χϊροι αποτελοφν τισ αίκουςεσ δεξίωςθσ των πιςτϊν μετά τθν προςευχι τθσ Υαραςκευισ. θμικυκλικό πλαίςιο υπάρχει και ςτθν εςωτερικι όψθ τθσ. Εκατζρωκεν τθσ ειςόδου και ανάμεςα ςτα παράκυρα διαμορωϊνονται αβακείσ κόγχεσ που πλαιςιϊνονται από ορκογϊνια πλαίςια παρόμοιασ καταςκευισ και διακόςμου με αυτοφ τθσ πφλθσ. Ψο εςωτερικό των κογχϊν διακοςμείται με πριςματικοφσ ςταλακτίτεσ, ενϊ πάνω από αυτι διαμορωϊνονται ζξεργοι ρόδακεσ. Σ κφριοσ χϊροσ προςευχισ, ςχεδόν τετράγωνοσ ςτθν κάτοψθ, καλφπτεται από ζναν τεράςτιο τροφλο με οκταγωνικό τφμπανο που το φψοσ του προςεγγίηει τα 26μ. Θ μετάβαςθ από το τετράπλευρο τθσ κάτοψθσ ςτθν κυκλικι ςτεωάνθ του τροφλου γίνεται με τθ βοικεια τεςςάρων ςωαιρικϊν τριγϊνων, που εξωτερικά καλφπτονται με ανεξάρτθτεσ ςτζγεσ. Χτο πάχοσ του βορείου τοίχου, και δεξιά τθσ ειςόδου, διαμορωϊνεται ςκάλα από επτά ςωθνοειδείσ βακμίδεσ που οδθγοφςε ςε υπερυψωμζνθ ξφλινθ εξζδρα. Ψο δάπεδο αποτελείται από πιλινεσ εξαγωνικζσ πλάκεσ και ςϊηεται ςτο μεγαλφτερο τμιμα του. Χτθ νότια πλευρά του εξζχει ο πενταγωνικόσ ςτθν κάτοψθ χϊροσ του μιχράμπ, που καλφπτεται με πτυχωτό πλίνκινο τεταρτοςωαρικό κόλο. Χτο μζςον τθσ ςτενισ πλευράσ του διαμορωϊνεται κόγχθ που κοςμείται με πριςματικοφσ ςταλακτίτεσ. Πικρότερεσ κόγχεσ με ανάγλυωο διάκοςμο διαμορωϊνονται και ςτθν αρχι των πλευρικϊν του τοίχων. Ψα πλευρικά δωμάτια διατάςςονται από δφο ςε κάκε πλευρά. Ψο κακζνα από αυτά επικοινωνεί άμεςα με τον κεντρικό χϊρο μζςω απλϊν τοξωτϊν ανοιγμάτων, αλλά και με τον εξωτερικό χϊρο με κφρεσ. Ξαλφπονται με ςκαωοειδείσ κόλουσ που βρίςκονται ςε χαμθλότερο επίπεδο, διαμορωϊνοντασ εξωτερικά μια πυραμιδοειδι διάταξθ ςτεγϊν. Ψα παράκυρα αναπτφςςονται ςυμμετρικά ςε όλεσ τισ πλευρζσ και ςε τρεισ κακ φψοσ ηϊνεσ. Θ κάτω ηϊνθ περιλαμβάνει τα παράκυρα τθσ βόρειασ πρόςοψθσ εκατζρωκεν τθσ ειςόδου, από ζνα παράκυρο ςτουσ πλευρικοφσ τοίχουσ του κεντρικοφ χϊρου και τα παράκυρα τθσ κάτω ηϊνθσ του μιχράμπ. Είναι μεγαλφτερα ςε μζγεκοσ, ορκογϊνια, με λίκινο κφρωμα και οξυκόρυωθ εξωτερικά, θμικυκλικι εςωτερικά, επίςτεψθ. Εγγράωονται ςε μεγαλφτερο ορκογϊνιο πλαίςιο με λίκινο κυμάτιο που διαμορωϊνεται με τθ λάξευςθ τθσ τοιχοποιίασ. Χιμερα όλα είναι τοιχιςμζνα. Θ δεφτερθ και τρίτθ ηϊνθ του κεντρικοφ χϊρου ανοίγονται πάνω από τθ ςτζγθ των πλευρικϊν διαμεριςμάτων και τθσ ςτοάσ. Είναι απλά ακόςμθτα ανοίγματα ςτο πάχοσ τθσ τοιχοποιίασ που επιςτζωονται με οξυκόρυωα τόξα. Εικόνα 178 Αχμζτ Υαςά Ψηαμί μετά τθν πυρκαγιά του 1913 (Υθγι: Εικόνα 179 Άποψθ του τεμζνουσ από τα ΒΔ. Δεξιά, θ κεντρικι μνθμειακι πφλθ ςτο προςτϊο (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 180 Ψο προςτϊο του τεμζνουσ. Δεξιά, ο τοίχοσ κίμπλα με το μιχράμπ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 70

82 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Χζρρεσ Ψο τζμενοσ είναι κτιςμζνο ςε επιμελθμζνθ ιςόδομθ τοιχοποιία θ οποία εξωτερικά ωζρει επζνδυςθ από λαξευμζνουσ ψαμμίτεσ, ενϊ καλφπτονταν με επιχρίςματα που ζωεραν γραπτό διάκοςμο, τμιματα των οποίων διατθροφνται ςτα ςωαιρικά τρίγωνα του τροφλου. Ψα κολωτά μζρθ είναι κτιςμζνα με πλίνκουσ και αρχικά ιταν μολυβδοςκζπαςτα. Ψο τζμενοσ επειδι βριςκόταν κοντά ςε χείμαρρο πλθμμφριςε επανειλθμμζνα. Ψο 1815 (1230 ε.ε.) επιςκευάςτθκε από τον Γιουςοφω Ππζθ. Ξατά τθν ανακαίνιςθ αυτι ζγινε αντικατάςταςθ των μολφβδινων ωφλλων τθσ ςτζγθσ με νζα που ιρκαν ειδικά για τον ςκοπό αυτό από τθν Ξωνςταντινοφπολθ. Οόγω τθσ ςυνεχοφσ εναπόκεςθσ ωερτϊν υλικϊν από τον παραρρζοντα χείμαρρο, το τζμενοσ είχε επιχωςκεί ςε μεγάλο βακμό. Πία προςπάκεια κακαριςμοφ του περιβάλλοντοσ χϊρου ζγινε το 1892 από τον τότε γραμματζα του Επαρχιακοφ Χυμβουλίου Λμπραιμ Φεβρί, με παράλλθλθ μετατόπιςθ τθσ κοίτθσ του ρζματοσ, ϊςτε να αντιμετωπιςτεί κακολικά το πρόβλθμα 383. Πε τθν ζναρξθ των Βαλκανικϊν Αγϊνων και τθν ανταλλαγι των πλθκυςμϊν, το κτιριο παραμελικθκε και εγκαταλείωκθκε. Ζωσ το 1907 το κτιριο διατθροφνταν άκικτο με τον περίβολο και τον μιναρζ του. Τπωσ προκφπτει από παλαιζσ ωωτογραωίεσ, το ανϊτατο τμιμα του μιναρζ είχε καταπζςει τθν περίοδο του μεςοπολζμου. Ψο 1936 κθρφςςεται ιςτορικό διατθρθτζο μνθμείο 384. Πζχρι το 1995 το μνθμείο δζχκθκε ςειρά μικρϊν επεμβάςεων, όπωσ ςτεγανοποίθςθ των κόλων ( ), απομάκρυνςθ τθσ επίχωςθσ και υποςτφλωςθ του προςτϊου (1976), καταςκευι περίωραξθσ (1984). Από το 1995 ξεκίνθςε ζνα πρόγραμμα εργαςιϊν ενταγμζνων ςτο Β κοινοτικό Υλαίςιο Χτιριξθσ που αποςκοποφςαν ςτθν άρςθ τθσ ετοιμορροπίασ του προςτϊου. β) Πουςταωά Ππζθ Ψηαμί 385 Βρίςκεται ςτθν ςυνοικία Ξάτω Ξαμενίκιασ (Kamenica), ςτο δυτικό τμιμα τθσ πόλθσ. Ξατά τθν οκωμανικι εποχι υπαγόταν ςτον Χεχρζ Ξιουςτοφ Παχαλά (Şehre Küstü Mahallesi). Σ Εβλιγιά Ψςελεμπί το μνθμονεφει ωσ «παλαιόν καλλιτεχνικόν τζμενοσ, κτιριον μζγα...με ιμαρζτια, ιεροδιδακτιριον ςχολιν, κεκαλυμμζνον από άνωκεν ζωσ κάτω με μόλυβδον». Χφμωωνα με τθν κτθτορικι επιγραωι, 383 Konuk N., Yunanistan da Osmanlı Mimarisi I, Ankara Center for Strategic Research 2010, ςελ ΒΔ (ΦΕΞ 492/Α/ ) και ΩΑ ΩΥΥΕ/ΑΦΧ/Β1/Φ37/57030/1272π.ε./ (ΦΕΞ 112/Β/ ). 385 Δαδάκθ Χτ., «Ψηαμί Πουςταωά Ππζθ»,»)», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ ανεγζρκθκε το 1519 από τον Πουςταωά Ππζθ. Πε βάςθ τα δομικά ςτοιχεία, ςτο κτιριο διακρίνονται δφο οικοδομικζσ ωάςεισ. Θ κζςθ ςτθν οποία βριςκόταν θ επιγραωι κακϊσ και θ αναωορά ς αυτιν ότι το τζμενοσ διαπλατφνκυκε από κάποιον ανϊνυμο αγακοεργό πολίτθ το 1519 (925 ε.ε.) 386, τθν ςυςχετίηει με τθν δεφτερθ ωάςθ, ςφμωωνα και με ςυνικθ πρακτικι να αποδίδεται το ςφνολο ςτον τελευταίο κτιτορα. Επομζνωσ, το αρχικό κτιριο είναι προγενζςτερο του Υρόκειται για ορκογϊνιο κτιριο που αποτελείται από ζναν τετράπλευρο χϊρο, δφο ιςομικθ πλευρικά διαμερίςματα και τετράτρουλο προςτϊο ςτθν πρόςοψθ που ωζρεται από πζντε μαρμάρινουσ κίονεσ. Σι τρεισ χϊροι επικοινωνοφν απ ευκείασ με τθ ςτοά με μεγάλα τοξωτά ανοίγματα. Σ μεςαίοσ χϊροσ, ςχεδόν τετράγωνοσ, καλφπτεται με τροφλο εδραηόμενο ςε οκταγωνικό τφμπανο. Χτο πάχοσ του νοτίου τοίχου ανοίγεται θ πεντάπλευρθ κόγχθ του μιχράμπ. Ψα πλευρικά διαμερίςματα πλαιςιϊνουν τον κεντρικό χϊρο από ανατολικά και δυτικά και επικοινωνοφν με αυτόν με δφο ανοίγματα το κακζνα. Ξαλφπτονται με θμιςωαιρικοφσ κόλουσ, οι οποίοι, όπωσ και οι κόλοι τθσ ςτοάσ, πλαιςιϊνουν ςε χαμθλότερο επίπεδο τον κεντρικό τροφλο που υψϊνεται πάνω από το οκταγωνικό τφμπανο. Χτθ δυτικι πλευρά, και ςε βάςθ ςυμωυι με τον τοίχο, υψωνόταν ο μιναρζσ. Ψα παράκυρα των πλευρικϊν διαμεριςμάτων διατάςςονται ςυμμετρικά ςε δφο ςτάκμεσ. Χτθν ανατολικι και δυτικι πλευρά υπάρχουν δφο ςε κάκε ςειρά, ενϊ ςτθ ςτενι νότια από ζνα. Υαρόμοια διάταξθ ςε τρεισ κακ φψοσ ηϊνεσ ζχουν και τα παράκυρα τθσ νότιασ πλευράσ του κεντρικοφ χϊρου. Ψο κτιριο είναι λικόκτιςτο. Χρθςιμοποιοφνται λαξευτοί, θμιλαξευτοί και αργοί λίκοι και πλίνκοι που παρεμβάλλονται ανάμεςα ςτουσ αρμοφσ ςε ζνα αμελζσ ςφςτθμα πλινκοπερίκλειςτθσ τοιχοποιίασ. Χτα τφμπανα του κεντρικοφ τροφλου και ςτθ ςτοά ο τρόποσ δόμθςθσ είναι πιο επιμελθμζνοσ. Ψο κτιριο ιταν επιχριςμζνο τόςο εξωτερικά ςϊηονται τμθματικά κονιάματα με απομίμθςθ πλινκοπερίκλειςτου - όςο και εςωτερικά, όπου ζωερε και γραπτό διάκοςμο. Ψα τόξα και οι κόλοι είναι κτιςμζνα με πλινκοδομι. Σι κόλοι καλφπτονταν με μολυβδόωυλλα. Χτθν αρχικι ωάςθ του κτθρίου, κατά τθν οποία πρζπει να λειτουργοφςε ωσ μικρό ςυνοικιακό τζμενοσ ι ευκτιριοσ οίκοσ ςτισ παρυωζσ τθσ πόλθσ, ανικει ο κεντρικόσ τετράπλευροσ χϊροσ. Χε δεφτερθ ωάςθ προςτζκθκαν τα πλευρικά δωμάτια, όταν το τζμενοσ άρχιςε να λειτουργεί ωσ ιμαρζτ, θ ςτοά και ο μιναρζσ, οπότε 386 Konuk N., Yunanistan da Osmanlı Mimarisi I, Ankara Center for Strategic Research 2010, ςελ Εικόνα 181 Ψο Πουςταωά Ππζθ τηαμί (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 182 Κολοδομία τεμζνουσ. Δεξιά, Διαπλάτυνςθ παρακφρων για τθν δθμιουργία κφρασ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 183 Εξωτερικό κονίαμα που μιμείται πλινκοπερίκλειςτο ςφςτθμα τοιχοποιίασ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 71

83 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Χζρρεσ απζκτθςε τθ λειτουργία κανονικοφ τεμζνουσ. Για τθν επικοινωνία των πλευρικϊν χϊρων με τον κεντρικό, τα άλλοτε πλευρικά παράκυρα τθσ κάτω ςτάκμθσ μετατράπθκαν ςε διόδουσ επικοινωνίασ, ενϊ τα ανϊτερα εντοιχίςτθκαν. Χτθν πρόςοψθ του αρχικοφ χϊρου και πάνω από τθ δευτερεφουςα μεταγενζςτερθ είςοδο είναι τοποκετθμζνθ επιγραωι για τθν τοποκζτθςθ τθσ οποίασ καταςτράωθκε το προχπάρχον τόξο ενόσ μεγαλφτερου ανοίγματοσ. Ψο τζμενοσ, το 1962 κρίκθκε ιςτορικό διατθρθτζο μνθμείο 387 και ςιμερα ςϊηεται ςε μζτρια κατάςταςθ. Ψο τηαμί μάλλον αποτελοφςε μζροσ μεγαλφτερου κακιδρφματοσ 388, κακϊσ ο Εβλιγιά αποδίδει ςτον Πουςταωά Υαςά ζναν μεντρεςζ, ζναν τεκζ κι ζνα ςχολείο. Πετά το 1923 αγοράςτθκε ωσ ανταλλάξιμθ περιουςία από τον Θλία Οαυρεντίδθ και χρθςιμοποιικθκε πολλά χρόνια ωσ ξυλουργείο, γεγονόσ που προκάλεςε πολλζσ αλλοιϊςεισ και μετατροπζσ ςτο κτιριο, ορατζσ ωσ ςιμερα. γ) Ηιντηιρλί Ψηαμί 389 Ψο Ηιντηιρλί τηαμί βρίςκεται εντόσ περιωραγμζνου οικοπζδου ΡΔ του ςυνοικιςμοφ των ςθροτρόωων, ςτθν ςυνοικία του Υροωιτθ Θλία, που κατά τθν οκωμανικι περίοδο ιταν γνωςτι ωσ Αραμπατηι μαχαλάσ. Δεν μασ είναι γνωςτόσ ο ακριβισ χρόνοσ ανζγερςισ του, ωςτόςο τα μορωολογικά χαρακτθριςτικά του κτθρίου ςυνδζονται με τισ αρχιτεκτονικζσ δθμιουργίεσ τθσ πρωτεφουςασ που ωζρουν τθν υπογραωι του αρχιτζκτονα Χινάν, κατά το β μιςό του 16 ου αι. Ψθν ίδια χρονολόγθςθ προτείνει κι ο Σλλανδόσ ερευνθτισ Kiel M 390. Σ Lowry H. το τοποκετεί χρονικά ςτα τζλθ του 15 ου αι, και ταυτίηει τον κτιτορά του με τθν κόρθ του Χουλτάνου Βαγιαηίτ Β και ςφηυγο του Πεχμζτ Ππζθ, Χελτςοφκ Χατοφν. Χτθν περίπτωςθ που θ ταφτιςθ αυτι είναι ορκι, το μνθμείο είναι τμιμα ενόσ εκτεταμζνου κουλιγιζ που περιελάμβανε μεντρεςζ, ιμαρζτ, μεςτηίτ, ταμπχανζ και πολφβρυςο (sebilhane), για το οποίο ζχουν εντοπιςτεί ςχετικζσ καταχωρίςεισ ςτα οκωμανικά αρχεία ζωσ το ζτοσ 1838/ Ψο τζμενοσ ανικει ςτον τφπο του «τηαμιοφ με οκτϊ ςτθρίγματα» 392, ςτον οποίο ο κεντρικόσ τροφλοσ ςτθρίηεται ςε οκταγωνικό τφμπανο που το ωζρουν οκτϊ λεπτά ςτθρίγματα. Αποτελείται από τον κυρίωσ χϊρο προςευχισ, που είναι κτιςμζνοσ ςφμωωνα με το πλινκοπερίκλειςτο ςφςτθμα, και το κιονοςτιρικτο προςτϊο. Θ κανονικότθτα του ςχιματόσ του διαςπάται από τθν ορκογωνικι κόγχθ του μιχράμπ, ςτθ ΡΑ πλευρά, και το τετράγωνο τθσ βάςθσ του μιναρζ ςτα ΡΔ ακανόνιςτθ εςοχι μετά τθ μεςοπολεμικι κατεδάωιςι του. Εςωτερικά, το οικοδόμθμα επιμερίηεται ςε τρία κλίτθ, τον κεντρικό χϊρο προςευχισ (orta sahin) και τα πλάγια διαμερίςματα (yan sahinlar). Θ είςοδοσ ςτο τζμενοσ γίνεται μζςω μνθμειακισ, κεντρικά τοποκετθμζνθσ, πφλθσ από τθν πλευρά του προςτϊου. Εκατζρωκεν τθσ πφλθσ ςχθματίηονται δφο μικρζσ κόγχεσ (mihrabiye) για τισ ανάγκεσ τθσ προςευχισ. Χτο εςωτερικό του κτθρίου, ςτο επίπεδο τθσ ποδιάσ των παρακφρων τθσ άνω ηϊνθσ, ςχθματίηεται περιμετρικόσ εξϊςτθσ, θ πρόςβαςθ ςτον οποίο είναι εωικτι μζςω ελικωτϊν κλιμάκων που αναπτφςςονται ςτο πάχοσ τθσ τοιχοποιίασ εκατζρωκεν τθσ πφλθσ. Σ κεντρικόσ τετράγωνοσ χϊροσ καλφπτεται από θμιςωαρικό κόλο που με τθ μεςολάβθςθ λοωίων, βαίνει ςε τζςςερισ θμιςκαωοειδείσ κόλουσ. Σ χϊροσ του ιεροφ τονίηεται με τθν ζνκεςθ επί των ακμϊν μαρμάρινων μονόλικων κιόνων, ορατϊν κατά τα ¾. Σ κατάκοςμοσ μαρμάρινοσ άμβωνασ ςϊηεται ακζραιοσ. Θ κατανομι των ωορτίων ςτισ κιονοςτοιχίεσ των ςτοϊν και τουσ εξωτερικοφσ τοίχουσ υποβοθκείται από πλζγμα ελκυςτιρων, ςιδερζνιων ςτο ιςόγειο και ξφλινων ςτον όροωο, και ςειρά ςκαωοειδϊν κόλων. Θ εναλλαγι πλίνκων και τοπικοφ λίκου για το κτίςιμο τθσ τοιχοποιίασ ζγινε με αριςτοτεχνικό τρόπο και με διακοςμθτικι διάκεςθ, θ οποία αποδίδει ςτο μνθμείο λεπτότθτα και χάρθ που αρμόηει ςε τζμενοσ που αποτελοφςε αωιζρωμα ςουλτάνασ. Εικόνα 184 Ψο Ηιντηιρλί Ψηαμί ςτισ αρχζσ του 20 ου αι. Ψομι του ίδιου (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 185 Τψθ του τεμζνουσ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 387 ΩΑ 15813/ (ΦΕΞ 36/Β/ και ΩΑ ΩΥΥΕ/ΑΦΧ/Β1/Φ37/57030/1272 π.ε./ (φεξ 112/Β/ ). 388 Σ βακωιγιζσ του τεμζνουσ είναι καταχωρθμζνοσ ςτο VGMA ςτο Defter με θμερομθνία 24 Ş 1291 (6 Σκτωβρίου 1874),αρικμ. 179/0, ς.0100, α/α Ψο βακοφωι του τεμζνουσ είναι καταχωρθμζνο ςτο VGMA, υπ αρικμ. 403 Atik Defter, θμερομ. 23 S 1260 (14 Παρτίου 1844), α/α 935. Konuk N., ό.π.,ςελ Ππακιρτηισ Α. και Χαμπανοποφλου Ο., «Ηιντηιρλί τηαμί», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ Γαβρά Ε., Χυντιρθςθ και επανάχρθςθ του τεμζνουσ Zincirli ςτισ Χζρρεσ, Ανάτυπο από Υρακτικά: Λςτορία και Υροβλιματα Χυντιρθςθσ τθσ Πεςαιωνικισ Υόλθσ τθσ Φόδου, Ακινα 1992, ςελ Ψο πτωχοκομείο τθσ Χελτςοφκ Χουλτάνασ είναι καταχωρθμζνο ςτο Αρχείο τθσ Υρωκυπουργίασ ςτο Emiri Tasnifi, III Ahmet Kütüğü με αρικμ. R.3, 29/02 και χρονολογία 1117 ( ). Για τον μεντρεςζ, το ςχολείο και το ςεμπίλ που αωιζρωςε θ Χουλτάνα γίνεται αναωορά από τον Εβλιγιά Ψςελεμπί ςτο VII βιβλίο του. Σ μεντρεςζσ καταχωρείται επίςθσ και ςτθν ςφνοψθ ενόσ χρονικοφ, ςτο Rumeli Kadıaskerliği Ruznâmesi. Χτο: Konuk N., Yunanistan da Osmanlı Mimarisi I, Ankara Center for Strategic Research 2010, ςελ Σ ςυγκεκριμζνοσ τφποσ εμωανίςτθκε για πρϊτθ ωορά ςε οκωμανικά τηαμιά του τελευταίου τετάρτου του 16ου αι.(γαβρά Ελ., ςελ. 278) Εικόνα 186 Αριςτερά το προςτϊο και δεξιά το εςωτερικό του τεμζνουσ από τον εξϊςτθ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 72

84 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Χζρρεσ Χτο μνθμείο από τον 18 ο αι και μετά ζγιναν διάωορεσ επεμβάςεισ, που είχαν περιςςότερο τον χαρακτιρα ςυντιρθςθσ και ανακαίνιςθσ. Υιο ςυγκεκριμζνα, πραγματοποιικθκε επικάλυψθ τθσ ςτζγθσ του με μόλυβδο, και παράλλθλα ανανεϊκθκε ο γραπτόσ του διάκοςμοσ, ο οποίοσ με βάςθ τα ςπαράγματα που διατθροφνται ςτον τροφλο και τα λοωία, χρονολογείται ςτο α μιςό του 18 ου αι. Ψο 1859 υπάρχει καταχϊρθςθ για επιςκευι του τεμζνουσ και του πρωχοκομείου ςτισ Χζρρεσ από το βακοφωι τθσ εκλιποφςθσ Χελτςοφκ Χουλτάνασ. Από τθν ποςότθτα των χρυςϊν νομιςμάτων που απαιτικθκε για τθν αποπλθρωμι των ομολογουμζνωσ εξαιρετικά δαπανθρϊν εργαςιϊν, τα οποία κυκλοωοροφςαν τότε με τθν επωνυμία «ηιντηιρλί 393» ωαίνεται να βαωτίςτθκε και το ίδο το μνθμείο. Από το 1922 ζωσ το 1940 το τζμενοσ χρθςιμοποιικθκε ωσ αποκικθ ξυλείασ ενϊ κατά τθ διάρκεια του Β Υαγκοςμίου Υολζμου χρθςίμευε ωσ αποκικθ του ςτρατοφ 394. Θ κατεδάωιςθ του μιναρζ κατά τον μεςοπόλεμο, θ απομάκρυνςθ των ωφλλων μολφβδου τθσ επιςτζγαςθσ για τθν καταςκευι βλθμάτων κατά τθ διάρκεια τθσ Ξατοχισ, αλλά και θ χριςθ του εςωτερικοφ χϊρου του κτθρίου, είχαν ωσ αποτζλεςμα όχι μόνο τθν επιβάρυνςθ των ιδθ γθραςμζνων αντοχϊν του αλλά και τθν εξάλειψθ κάποιων από τα μορωολογικά του χαρακτθριςτικά. Πεταπολεμικά και μζχρι το 1981/2 λειτουργοφςε ωσ αποκικθ του Διμου Χερρϊν. Ψο 1961 το τζμενοσ κρίκθκε ιςτορικό διατθρθτζο μνθμείο 395, Ψο 1982 το κτιριο εξαγοράςτθκε από τθν Αρχαιολογικι Ωπθρεςία, από τθν οποία ελζγχεται ζκτοτε, και το 1984 κεςπίςτθκε γφρω του ηϊνθ προςταςίασ. Θ ςυνολικι αντιμετϊπιςθ των προβλθμάτων του μνθμείου κατζςτθ δυνατι με τθν ζνταξθ των εργαςιϊν ςυντιρθςι του ςτον Β Ξ.Υ.Χ 396. Σι εργαςίεσ 397 που εκτελζςτθκαν ςτο διάςτθμα είχαν ωσ 393 Zincirli= εξοπλιςμζνοσ με αλυςίδεσ, και γι αυτό το τζμενοσ είναι γνωςτό και «Ψο τηαμί των αλφςεων». Ξατά μια άλλθ εκδοχι - ελλείψει κτιτορα ι χορθγοφ το κτιριο ζλαβε το όνομά του από τισ αλυςίδεσ από τισ οποίεσ αναρτοφνταν ο κεντρικόσ πολυζλαιόσ του. 394 Γαβρά Ε., Χυντιρθςθ και επανάχρθςθ του τεμζνουσ Zincirli ςτισ Χζρρεσ, Ανάτυπο από Υρακτικά: Λςτορία και Υροβλιματα Χυντιρθςθσ τθσ Πεςαιωνικισ Υόλθσ τθσ Φόδου, Ακινα 1992, ςελ ΩΑ 15813/ (ΦΕΞ 36/Β/ και ΩΑ ΩΥΥΕ/ΑΦΧ/Β1/Φ37/57030/1272 π.ε./ (φεξ 112/Β/ Αναλυτικι περιγραωι των επεμβάςεων και τθσ κατάςταςθσ του μνθμείου πριν τθν αποκατάςταςι του υπάρχει ςτο: Ππακιρτηισ Αρ.-Χαμπανοποφλου Ο., «Ψο ιςλαμικό τζμενοσ Ηιντηιρλί πόλεωσ Χερρϊν και οι επεμβάςεισ ςυντιρθςισ του ( )», Θ Χυντιρθςθ και Αποκατάςταςθ των Σκωμανικϊν Πνθμείων ςτθν Ελλάδα, Χτεωανίδου Α. (επιμ.), University Studio Press 2010, ςελ Σι εργαςίεσ περιελάμβαναν: επιςτζγαςθ με μόλυβδο, αντικατάςταςθ τμιματοσ του γείςου και ςυντιρθςθ τθσ περιμετρικισ τοιχοποιίασ, εξυγίανςθ των μερϊν που είχαν τραυματιςκεί, κακαριςμόσ τθσ τοιχοποιίασ, ςυμπλθρϊςεισ και ςτόχο τθν προςταςία του μνθμείου από ωκοροποιοφσ παράγοντεσ και τθν αποκατάςταςθ τθσ μνθμειακότθτάσ του με παράλλθλθ απομάκρυνςθ του ςυνόλου των νεϊτερων προςκθκϊν. Χιμερα το μνθμείο ωιλοξενεί περιοδικζσ εκκζςεισ, ενϊ ςτον προαφλειο χϊρο του ωυλάςςονται γλυπτά και άλλα αρχιτεκτονικά μζλθ από μνθμεία τθσ περιωζρειασ των Χερρϊν. ii) Χαμάμ α) Οουτρό Ξαμενίκιασ Ψο λουτρό τθσ Ξαμενίκιασ 398, αποτελεί μεταςκευι προχπάρχοντοσ βυηαντινοφ λουτροφ. Αποτελείται από δφο ενότθτεσ, τον διϊροωο προκάλαμο, που προςτζκθκε ςτθν κζςθ παλαιότερου ςτα τζλθ του 19 ου αι, τουσ κερμοφσ χϊρουσ και τθν εςτία, που κτίςτθκαν πικανόν τον 17 ο αι 399. Πορωολογικά και καταςκευαςτικά θ προςκικθ ακολουκοφςε τα πρότυπα του εκλεκτικιςμοφ, και προοριηόταν για να καλφψει τισ ανάγκεσ προςωρινισ διαμονισ των λουομζνων κατά τθν διάρκεια του χειμϊνα 400. Υεριελάμβανε χϊρουσ αποδυτθρίων και καλυπτόταν με τετράρριχτθ ςτζγθ. Ξακϊσ οι δφο ενότθτεσ εντάχκθκαν ςε ιδθ υπάρχουςα ρυμοτομία χαρακτθρίηονταν από αςφμμετρθ μεταξφ τουσ διάταξθ. Θ προςκικθ του ορόωου αλλοίωςε ςθμαντικά τθν αρχικι μορωι του μνθμείου και ουςιαςτικά «εξουδετζρωςε» μορωολογικά τον χαρακτιρα του τυπικοφ οκωμανικοφ λουτροφ. Θ είςοδοσ ςτον χλιαρό χϊρο γινόταν από το ιςόγειο, μζςω του χϊρου των αποδυτθρίων. Αρχικά πρόςβαςθ υπιρχε μόνο από τθν δεξιά πόρτα, με το οδοντωτό υπζρκυρο, που οδθγοφςε ς ζναν μικρό προκάλαμο και από κει ςτον χλιαρό χϊρο. Αργότερα ανοίχτθκε και θ δεφτερθ, που οδθγοφςε απευκείασ ςτα χλιαρά διαμερίςματα. Σ χϊροσ αυτόσ ςτα δφο ςτενά του άκρα ςτεγάηεται με τεταρτοςωαίρια, ενϊ το κεντρικό του τμιμα με θμιςωαιρικό κόλο. Από τον χλιαρό χϊρο μποροφςε να περάςει κάποιοσ προσ τουσ δφο ιςομεγζκεισ αρμολογιματα,ςυμπλιρωςθ του ςυνόλου των παρακφρων με χειροτεχνθμζνα όμοια με τα αρχικά, αποκατάςταςθ των παρακφρων και των γφψινων υαλοςταςίων ςτα υπερκείμενα του μιχράμπ παράκυρα. 398 Επί των οδϊν Εμ.. Υαπά και Παυροκορδάτου. 399 Χτεωανίδου Α., «Ψα χαμάμ ςτθν πόλθ των Χερρϊν», Υρακτικά Β Διεκνοφσ Επιςτθμονικοφ Χυνεδρίου: Σι Χζρρεσ και θ περιοχι τουσ, από τθν οκωμανικι κατάκτθςθ μζχρι τθ ςφγχρονθ εποχι, τόμοσ Β, Χζρρεσ 2013, ςελ Ξανετάκθ Ε., Σκωμανικά Οουτρά ςτον Ελλαδικό Χϊρο, Ψ.Ε.Ε., Ακινα 2004, ςελ.138. Εικόνα 187 Οουτρό Ξαμενίκιασ το 2001 (Υθγ:, Χτεφανίδου, 2013) Εικόνα 188 Ξάτοψθ του λουτροφ (Υθγι: Χτεφανίδου, 2013) Εικόνα 189 Κόλοσ χλιαροφ χϊρου (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 190 Ψο λουτρό Ξαμενίκιασ ςιμερα. Ζχει ακτεδαωιςτεί θ νεότερθ διϊροωθ προςκικθ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 73

85 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Χζρρεσ ηεςτοφσ χϊρουσ, που κι αυτοί καλφπτονταν με θμιςωαρικοφσ κόλουσ ςε χαμθλό τφμπανο κι ζωεραν ωωτιςτικζσ οπζσ 401. Χτο πίςω μζροσ του κτθρίου, ςε επαωι με τουσ κερμοφσ χϊρουσ του λουτροφ, είναι ο επιμικθσ χϊροσ τθσ δεξαμενισ και τθσ εςτίασ, με πρόςβαςθ μόνο από τον ζναν από τουσ δφο ηεςτοφσ χϊρουσ. Χτον προκάλαμο του χλιαροφ διαμερίςματοσ ςε νεότερθ εποχι δθμιουργικθκαν οι χϊροι τουαλζτασ, που εν ςυνεχεία μετατράπθκαν ςε λεβθτοςτάςιο. Ψο 1991 το χαμάμ κθρφχκθκε διατθρθτζο κτιριο 402. Ψο 1999 ζγινε θ πρϊτθ προςπάκεια αποχαρακτθριςμοφ του προκαλάμου και το 2002 ακολοφκθςε θ δεφτερθ, θ οποία και εγκρίκθκε. Ψθν ίδια χρονιά κατεδαωίςτθκε θ εκλεκτιςτικι ωάςθ του κτθρίου 403. Χιμερα, το ιδιοκτθςιακό κακεςτϊσ του λουτροφ παραμζνει ιδιωτικό, ενϊ κινδυνεφει από οικονομικά ςυμωζροντα που επιηθτοφν τθν πϊλθςθ και κατεδάωιςι του για τθν δθμιουργία χϊρου ςτάκμευςθσ αυτοκινιτων 404. β) Εςκί Χαμάμ 405 Ωσ αωιζρωμα βακωιγιζ ωαίνεται ότι λειτουργοφςε το Εςκί Χαμάμ, το οποίο κτίςτθκε τον 15 ο αι από τον Ξαρά Χαλίλ Ψςανταρλί Χαϊρεντίν Υαςά 406. Χκοπόσ λειτουργίασ του χαμάμ, εκτόσ από τισ παροχζσ υπθρεςιϊν για τθν ευθμερία των πολιτϊν, ιταν θ οικονομικι ενίςχυςθ του κουλιγιζ τθσ οικογζνειασ των Ψςανταρλιδων ςτισ Χζρρεσ, ςτο οποίο ςυμπεριλαμβανόταν το Εςκί Ψηαμί, και των υπόλοιπων κακιδρυμάτων τουσ ςτθν Βαλκανικι και τθν Ανατολικι Κράκθ. Θ ςθμαντικι άνοδοσ τθσ ςτάκμθσ τθσ ςθμερινισ πόλθσ ςε ςχζςθ με τθν οκωμανικι περίοδο οδιγθςε αναπόωευκτα ςε καταβφκιςθ του μνθμείου με αποτζλεςμα τθν πρόκλθςθ εκτεταμζνων και μι αναςτρζψιμων καταςτροωϊν ςτο κτιριο και τον αωανιςμό του. Πζροσ του, ο διάτρθτοσ με ωεγγίτεσ κόλοσ του αντρικοφ τμιματοσ του λουτροφ, ςϊηεται εγκιβωτιςμζνοσ και ορατόσ ςε μαγαηιά τθσ οδοφ Χολωμοφ 25. iii) Κρινεσ α) Ξρινθ - μνθμείο του Λςμαιλ Ππζθ 407. Θ κρινθ βρίςκεται ςτθν βόρεια πλευρά του «Παυςωλείου των Γαηιδων» 408, απζναντι από το τηαμί του Αχμζτ Υαςά. 409 Ανεγζρκθκε το 1814 από τον Yusuf Paşa Serresli προσ τιμιν του πατζρα του Λςμαιλ Ππζθ, από όπου το μνθμείο αντλεί το όνομά του. Θ κρινθ, που είναι εντοιχιςμζνθ ςτον περίβολο του μαυςωλείου είναι διακοςμθμζνθ με τουρκομπαρόκ γλυπτά κοςμιματα. Πζροσ του ανκεμίου τθσ επίςτεψισ τθσ ωυλάςςεται ςιμερα ςτον προαφλειο χϊρο του Ηιντηιρλί τηαμί. Εικόνα 191 Ψμιμα του λουτροφ ςτο κατάςτθμα (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 192 Ξάτοψθ του λουτροφ. Χτα δεξιά, το ςφςτθμα των υποκαφςτων (Υθγι: Χτεφανίδου, 2013) Εικόνα 193 Σ κόλοσ του λουτροφ όπωσ ωαίνεται μζςα ςτο κατάςτθμα υποδθμάτων ςιμερα (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 401 Ξανετάκθ Ε., ό.π., ςελ ΩΑ ΩΥΥΣ/ΑΦΧ/Β1/Φ37/44715/1045πε/ (ΦΕΞ43/Β/ ) και ΩΑ ΩΥΥΣ/ΓΔΑ/ΑΦΧ/Β1/Φ37/ΞΘΥ/ 5561/ 140/ (ΦΕΞ 124/Β/ ) 403 Χτεωανίδου Α., ό.π., ςελ Θ πλθροωορία δόκθκε από τον αρχαιοωφλακα τθσ 12 θσ Ε.Β.Α ςτισ Χζρρεσ. 405 Ψο χαμάμ ζχει κρικεί ιςτορικό διατθρθτζο κτιριο με ΩΑ ΩΥΥΣ/ΑΦΧ/Β1/ Βιτοφλα Δ., Θ οκωμανικι αρχιτεκτονικι των Χερρϊν, Ερευνθτικι Εργαςία, ΑΥΚ- Ψμιμα Αρχιτεκτόνων, Κεςςαλονίκθ Σ Λςμαιλ Ππζθ ιταν διοικθτισ τθσ πόλθσ το διάςτθμα Χτισ 28 Λουλίου 1813( 29Β 1228 ε.ε.) λόγω του κανάτου του Χίροηλου Λςμαιλ Ππζθ δίνεται εντολι να μεταβιβαςτεί θ περιουςία του ζναντι ενόσ τιμιματοσ ςτον γιο του, τον Γιουςοφω Ππζθ και να περιζλκουν ςτθν διοίκθςι του οι υπόλικπεσ επαρχίεσ ςυμεπριλαμβανομζνθσ και τθσ Κεςςαλονίκθσ. Χτο: Konuk N., Yunanistan da Osmanlı Mimarisi I, Ankara Center for Strategic Research 2010, ςελ Υρόκειται ουςιαςτικά για περιωραγμζνο χϊρο με τουρμπζδεσ, τάωουσ γαηιδων (πολεμιςτϊν του Λςλάμ). Χτον ίδιο περιγωραγμζνο χϊρο βριςκόταν και το μαυςωλείο του Λςμαιλ Ππζθ κακϊσ και το οικογενειακό του κοιμθτιριο. Αυτόσ είναι και ο λόγοσ που ο γιοσ του Γιουςοφω επζλεξε να ανεγείρει τθν αωιερωτιρια κρινθ ςτθν ςυγκεκριμζνθ κζςθ. 409 Βιτοφλα Δ., Θ οκωμανικι αρχιτεκτονικι των Χερρϊν, Ερευνθτικι Εργαςία, ΑΥΚ- Ψμιμα Αρχιτεκτόνων, Κεςςαλονίκθ Εικόνα 194 Ξρινθ του Λςμαιλ Ππζθ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 195 Άποψθ του Εςκί Χαμάμ από τον ακάλυπτο (Υθγι: Χτεφανίδου, 2013) 74

86 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Χζρρεσ Γζωυρα Αγγίςτασ Δ+ Αρχιτεκτονικι εξυπθρζτθςθσ των δρόμων i) Γζφυρεσ α) Γζωυρα Αγγίςτασ Θ γζωυρα τθσ Αγγίςτασ αποτελεί μζροσ του οδικοφ δικτφου και του ςυςτιματοσ γεωυρϊν του καηά Χερρϊν, που ζνωνε τθν πόλθ με τα αςτικά κζντρα τθσ Ξεντρικισ Πακεδονίασ και τθσ Δυτικισ Κράκθσ, το οποίο ανζπτυξε ιδιαιτζρωσ ο μπζθσ των Χερρϊν τον 18 ο αι, κάτω από το ςκεπτικό του ελζγχου και τθσ διοχζτευςθσ του εμπορίου προσ τθν πρωτεφουςά του, τθν οποία μετζτρεψε ςε εμπορικό κζντρο διακίνθςθσ και ςυναλλαγισ του βαμβακιοφ και του μαλλιοφ 410. Χφμωωνα μάλιςτα με χάρτθ του Beaujour του 1829 από τθν γζωυρα τθσ Αγγίςτασ περνοφςε θ Εγνατία οδόσ κατά τον 19 ο αι. Θ λικόκτιςτθ γζωυρα βρίςκεται ςτον ποταμό Αγγίτθ, ζνα περίπου χιλιόμετρο ανατολικά του χωριοφ Χτακμόσ. Αποτελοφςε το κεντρικό γεωφρι για τθ διαδρομι Χερρϊν-Ξαβάλασ, κατά μικοσ τθσ πεδινισ αρτθρίασ. Ξοντά ςτο γεωφρι βρίςκεται θ περιοχι Υαλαιοκϊςτρα, όπου ςϊηονται ίχνθ ςθμαντικισ βυηαντινισ πόλθσ που πικανόν εξυπθρετοφςε το γεωφρι. Υρόκειται για πεντάτοξο γεωφρι με ςυνολικό μικοσ 59μ και πλάτοσ 4,50μ., αρκετό ϊςτε να είναι αμαξιτό. Ψο φψοσ του ωκάνει τα 5,90μ.αλλά λόγω τθσ ποςότθτασ των νερϊν του ποταμοφ θ κεντρικι και ψθλότερθ καμάρα του γεωυριοφ βρίςκεται ελάχιςτα μζτρα πάνω από τθν επιωάνεια ροισ των υδάτων. Κεωρείται ωσ το μεγαλφτερο γεωφρι τθσ Ανατολικισ Πακεδονίασ και το τρίτο μεγαλφτερο ς όλθ τθ Πακεδονία. Ωσ προσ τθν καταςκευι του είναι εξολοκλιρου λικόκτιςτο, εκτόσ από το πρϊτο του τόξο που λόγω κατάπτωςθσ ζχει αντικαταςτακεί με ςιδθροκαταςκευι. Ξαταςκευαςτικά αποτελείται από τρεισ παράλλθλουσ τοίχουσ μικροφ πλάτουσ με δφο κενά ανάμεςά τουσ, που ςταματοφν επάνω ςτα τόξα. Σι τοίχοι ςτθν άνω επιωάνειά τουσ καλφπτονται με μεγάλεσ πλάκεσ ςχθματίηοντασ το οδόςτρωμα. Σ Χαμςάρθσ ςτθν «Λςτορικι Γεωγραωία τθσ Ανατολικισ Πακεδονίασ» το χρονολογεί ωσ ρωμαϊκό, αλλά μάλλον πρόκειται για γεωφρι του 17 ου -19 ου αι. Εικόνα 196 Υρόςβαςθ και κζςθ τθσ γζωυρασ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Ψο 1992 υποβλικθκε ςτθν Ευρωπαϊκι Ξοινότθτα μελζτθ αξιοποίθςθσ/αποκατάςταςθσ του γεωυριοφ, με τθ ςυνδρομι τθσ ΛΘ ΕΥΞΑ Ξαβάλασ, που δυςτυχϊσ δεν χρθματοδοτικθκε και ςιμερα βρίςκεται ςτθν κοινότθτα του Χτακμοφ Αγγίςτθσ. 410 Ανωγιάτθσ-Υελζ Δ., Δρόμοι και διακίνθςθ ςτον Ελλαδικό χϊρο κατά τον 18ο αιϊνα, Εκδ. Υαπαηιςθ 1993, ςελ. 20. Εικόνα 197 Ψο κατάςτρωμα τθσ γζωυρασ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 198 Θ τοιχοδομία τθσ γζωυρασ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 75

87 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Γιαννιτςά ΓΙΑΝΝΙΣΑ Θ ευρφτερθ περιοχι των Γιαννιτςϊν 411 εμωανίηει ςυνεχι ίχνθ κατοίκθςθσ από τθν Ρεολικικι εποχι 412 μζχρι τθν υςτεροβυηαντινι περίοδο. Χτθν βυηαντινι εποχι ο οικιςμόσ που αναπτφχκθκε ςτθν περιοχι ςυναντάται με τθν ονομαςία Βαρδάρι. Ξατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπί θ περιοχι των Γιαννιτςϊν κατακτικθκε από τον Εβρενόσ το 1362/63 και το κάςτρο τθσ γκρεμίςτθκε. Ωςτόςο, θ χρονολογία αυτι πρζπει να είναι λανκαςμζνθ γιατί τθν περίοδο εκείνθ οι Σκωμανοί προςπακοφν ακόμθ να εδραιϊςουν τθν κυριαρχία τουσ ςτθν Ανατολικι Κράκθ 413. Θ κατάλθψθ των Γιαννιτςϊν πρζπει να ζγινε γφρω ςτο 1385, από τον Χατηι Αχμζτ Γαηι Εβρενόσ 414, ο οποίοσ και κα κζςει τον κεμζλιο λίκο τθσ ίδρυςθσ τθσ νζασ πόλθσ. Ψα Γιαννιτςά κ αποτελζςουν τθν ζδρα του Εβρενόσ (μετά τθν Ξομοτθνι και τισ Χζρρεσ), και ζνα από τα ςθμαντικότερα ςτρατιωτικά κζντρα τθσ οκωμανικισ αυτοκρατορίασ ςτα Βαλκάνια, ενϊ ταυτόχρονα χρθςίμευςαν και ωσ αωετθρία για τισ επιχειριςεισ των οκωμανικϊν ςτρατευμάτων ενάντια ςτθ Κεςςαλονίκθ και τισ άλλεσ πόλεισ τθσ Δυτικισ Πακεδονίασ 415. Ωσ πόλθ αναωζρονται για πρϊτθ ωορά το 1430 από τον ιςτορικό, Λωάννθ Αναγνϊςτθ από τον οποίο αντλοφμε τθν πλθροωορία ότι ο Χουλτάνοσ Πουράτ Β, μετά τθν κατάκτθςθ τθσ Κεςςαλονίκθσ, μετζωερε εκεί από τα Γιαννιτςά χίλιεσ οικογζνειεσ (χριςτιανικζσ και μουςουλμανικζσ), για αναπλιρωςθ του πλθκυςμοφ τθσ πόλθσ. Σ ςτρατιωτικόσ χαρακτιρασ των Γιαννιτςϊν κα παραμείνει κυρίαρχοσ ωσ και τα μζςα του 15ου αι. Ψον 17 ο αι τα Γιαννιτςά ςυνεχίηουν να ζχουν ςθμαίνοντα ρόλο ςτθν οκωμανικι επικράτεια. Ψο 1668, ο 411 Ξαραγιάννθ Φ., «Ψα Γιαννιτςά ςτουσ οκωμανικοφσ χρόνουσ», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ. 290 και Χαλκίδθ Α., Ψο τηαμί του Αχμζτ Ππζθ ςτα Γιαννιτςά: Πελζτθ Αποκατάςταςθσ, Διπλωματικι Εργαςία, ΑΥΚ-ΔΥΠΧ Υροςταςία, Χυντιρθςθ και Αποκατάςταςθ Πνθμείων Υολιτιςμοφ, Λοφνιοσ Ψζλθ 7 θσ - αρχζσ 6 θσ χιλιετίασ π.χ. 413 Δθμθτριάδθσ Β., Θ Ξεντρικι και Δυτικι Πακεδονία κατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπι, Πακεδονικι Βιβλιοκικθ, Κεςςαλονίκθ 1973, ςελ Σ Γαηι Αχμζτ Εβρενόσ (Gazi Evrenos Beg ι Hadji Gazi Evrenos), γνωςτόσ και με τα ονόματα Ἐβρενζη, Εβρενόσ, Ἀβρανζηθσ, Βρανζηθσ, Βρενζη, Βρενζηθσ ι Βρενζσ) ( ) ιταν Σκωμανόσ ςτρατθγόσ απόγονοσ του γνωςτοφ ελλθνικισ καταγωγισ οίκου των Evrenos Ogullari, ιςλαμικοφ κλάδου των Συρανϊν. Γεννικθκε ςτο Υαλαιόκαςτρο (ςθμερινό Ππαλίκεςιρ, Balıkesir) τθσ Ψουρκίασ, και πζκανε ςτο Γιαννιτςά (Yenice-i Vardar). Ωπθρζτθςε τον Σκωμανικό ςτρατό από το Ωσ ςτρατθγόσ υπθρζτθςε με το Χουλεϊμάν Υαςά, Πουράτ Αϋ, Βαγιαηιτ Αϋ και Χουλεϊμάν Ψςελεμπι και ςυμμετείχε ςε πολλζσ ςθμαντικζσ μάχεσ. Ξατζκτθςε τθ (βυηαντινι) Κράκθ, τθ Πακεδονία, και τθν Ξόρινκο το Σ βαςιλεφσ αυτοκράτωρ Πανουιλ Β' αναωζρει ςε γραπτό του ζργο, το 1409, ότι ο Εβρενόσ ιταν αιμοβόροσ με "απαράμιλλθ" ζχκρα για τουσ Χριςτιανοφσ. Σ Γαηί Εβρζνοσ μπζθσ υπιρξε ιδρυτισ του οκωμανικοφ οίκου Εβρενόςογλου. Ωπιρξε επίςθσ και ο κφριοσ κατακτθτισ των Βαλκανίων ωσ uc beyi (αρχιςτράτθγοσ). 415 Δθμθτριάδθσ Β., ό.π., ςελ. 23 Ψοφρκοσ περιθγθτισ Εβλιγιά Ψςελεμπί επιςκζπτεται τθν περιοχι και περιγράωει, όχι πάντα με ιςτορικι ακρίβεια, τθν πόλθ των Γιαννιτςϊν παρζχοντασ τουσ νεότερουσ με πολφτιμεσ πλθροωορίεσ τόςο ςε ό,τι αωορά τα μνθμεία τθσ πόλθσ όςο και ςτθν κοινωνικι τθσ ηωι 416. Ψα Γιαννιτςά κα παραμείνουν «θ πόλθ των γαηιδων», με το ποςοςτό του μουςουλμανικοφ πλθκυςμοφ να υπερτερεί υπζρ του χριςτιανικοφ, ζωσ και το Ξατά τθ διάρκεια των μεγάλων εκνικοαπελευκερωτικϊν αγϊνων των αρχϊν του 20 ου αι., θ πεδιάδα και θ λίμνθ των Γιαννιτςϊν γίνονται επίκεντρο πολεμικϊν επιχειριςεων. Σι Βαλκανικοί πόλεμοι κα προκαλζςουν ςοβαρζσ καταςτροωζσ ςτθν πόλθ, με μεγαλφτερθ αυτι τθσ απϊλειασ των τουρκικϊν αρχείων. Ψο 1913, με τθ Χυνκικθ του Βουκουρεςτίου, τα Γιαννιτςά προςαρτϊνται ςτο Ελλθνικό Ξράτοσ. Παηί με τα τουρκικά ςτρατεφματα κα αποχωριςουν από τθν πόλθ και πολλζσ μουςουλμανικζσ οικογζνειεσ, τα ςπίτια των οποίων κα παραχωρθκοφν ςε Ζλλθνεσ πρόςωυγεσ από τθν Ανατολικι Κράκθ. Σι εναπομείναντεσ μουςουλμάνοι τθσ περιοχισ κα ενταχκοφν ςτουσ όρουσ τθσ Χυνκικθσ τθσ Οωηάνθσ του 1923 περί ανταλλαγισ πλθκυςμϊν. Χτθν κζςθ τουσ κα ζρκουν πρόςωυγεσ τθσ Ανατολικισ Κράκθσ, του Υόντου και τθσ Πιρκάσ Αςίασ. Ωσ το 1926 θ πόλθ διατθροφςε τθν οκωμανικι τθσ ονομαςία, Γενιτςά (από το Yenice-i Vardar). Για τθν προζλευςθ του ονόματοσ υπάρχουν διάωορεσ απόψεισ. Χιμερα, θ επικρατοφςα άποψθ είναι ότι θ ονομαςία τθσ πόλθσ προζρχεται από από τθν τουρκικι λζξθ yenice (=αρκετά νζοσ). Άλλωςτε, θ τουρκικι ονομαςία τθσ πόλθσ ιταν Yenice-i Vardar (θ Γενιτηζ του Βαρδάρθ), ονομαςία που ακόμθ χρθςιμοποιείται για τθν πόλθ ςε αναωορζσ από τθν γείτονα χϊρα. Σ προςδιοριςμόσ Vardar 418 χρθςιμοποιείται ςε αντιδιαςτολι του Yenice-i Karasu 419, για να ξεχωρίηουν τα Γιαννιτςά από τθν Γενιςζα 416 Χφμωωνα με μία παράδοςθ, θ οποία παραδίδεται από τον Εβλιγιά Ψςελεμπί, ςτθν περιοχι των Γιαννιτςϊν υπιρχαν δφο κάςτρα, κτιςμζνα από δφο μυκικοφσ βαςιλείσ, τον Bikari και τον Virvene, τουσ οποίουσ και κεωρεί ιδρυτζσ τθσ πόλθσ. Ψο όνομα του δεφτερου μάλιςτα ςχετίηεται με τθν ονομαςία των Γενιτςϊν, "Ξοιλάδα του Verebiye", που αςωαλϊσ είναι ωκαρμζνθ γραωι τθσ λζξθσ Virbene". Ψα δφο αυτά κάςτρα λζγεται ότι γκρεμίςτθκαν από τουσ Ψοφρκουσ μετά τθν κατάκτθςθ τθσ περιοχισ. 417 Demetriades V., The tomb of Ghazi Evrenos Bey at Yenitsa and its inscription, Ανάτυπο Ψhe Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University od London, Vol. XXXIX, Part 2(1976), p Σ ποταμόσ Αξιόσ. 419 Karasu ονομάηεται ο ποταμόσ Ρζςτοσ. Θ ίδια ονομαςία, ωςτόςο, χρθςιμοποιείται και για τον ποταμό Αλιάκμονα. Εικόνα 199 Εικόνα

88 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Γιαννιτςά του Ρομοφ άνκθσ που επίςθσ ονομαηόταν Yenice. Ψα Γενιτςά κα μετονομαςτοφν ςε Γιαννιτςά ςτισ 2 Παρτίου 1926 (ΦΕΞ 97) 420. Ψο 1927, με ςφμωωνο που υπογράωθκε μεταξφ του ελλθνικοφ κράτουσ και τθσ αμερικανικισ εταιρείασ «Foundation Company», κα ξεκινιςουν ζργα αποξιρανςθσ τθσ λίμνθσ των Γιαννιτςϊν τα ζργα κα ολοκλθρωκοφν μετά το 1936 για τθν καταπολζμθςθ των επιδθμιϊν και των πλθμμυρϊν, αλλά και για τθν αφξθςθ των καλλιεργιςιμων γαιϊν, κακϊσ, μετά τθν ζλευςθ των προςωφγων, είχε προκφψει κζμα αποκατάςταςθσ των προςωφγων ακτθμόνων. Χιμερα τα Γιαννιτςά αποτελοφν μία τυπικι επαρχιακι πόλθ, που ςτον αςτικό τουσ ιςτό ςϊηονται αποςπαςματικά μνθμεία του οκωμανικοφ τουσ παρελκόντοσ. Ξοινωνικι και διοικθτικι οργάνωςθ Τπωσ αναωζρκθκε και πιο πάνω, πιςτεφεται πωσ θ πόλθ ιδρφκθκε εξαρχισ από τον Χατηι Αχμζτ Γαηι Εβρενόσ τον 14 ο αι. Θ επιλογι τθσ κζςθσ προωανϊσ ςχετίηεται με λόγουσ ςτρατιωτικοφσ και οικονομικοφσ, κακϊσ βριςκόταν ςε ςταυροδρόμια ςθμαντικϊν εμπορικϊν δρόμων, ενϊ θ λίμνθ και τα ποτάμια τθσ ζδιναν τθν δυνατότθτα για μεταωορζσ μζςω υδάτινων δρόμων 421. Επιπρόςκετα, οι μεγάλεσ πεδινζσ εκτάςεισ προςωζρονταν ωσ χϊροσ ςτρατοπζδευςθσ, και τα γόνιμα εδάωθ τθσ παρείχαν τα απαραίτθτα προϊόντα για τθν ςίτιςθ των μαχθτϊν 422. Σι εκτάςεισ εντόσ και εκτόσ τθσ πόλεωσ αποτελοφςαν μζροσ του μεγάλου βακουωιοφ τθσ οικογζνειασ των Εβρενόσ 423. «Ψισ εκτάςεισ 420 Ψιμοκεάδθσ Ψ., «Ψα Γενιτςά (Γιαννιτςά) το 1904 μζςα από τθν ζκκεςθ του Γεωργίου Ψςορμπατηόγλου», ΕΠΧ, Πακεδονικά 34(2005), ςελ Σ Χχινάσ ςτισ οδοιπορικζσ του ςθμειϊςεισ αναωζρει ότι μζςω του ποταμοφ Οουδία, ο οποιοσ ενϊνει τθν λίμνθ των Γενιτςϊν με τον Κερμαϊκό κόλπο, μεταωζρονταν με ωορτθγά πλοιάρια τα ςιτθρά από τον κάμπο τθσ Θμακίασ και τθσ Υζλλασ προσ τθν Κεςςαλονίκθ. Χτο: Χχινάσ Ρ., Σδοιπορικαί Χθμειϊςεισ Πακεδονίασ και Θπείρου, Ρζασ οροκετικισ γραμμισ και Κεςςαλίασ, Εν Ακιναισ 1886, ςελ Kiel M., Yenice-i Vardar: a forgotten turkish cultural center in Macedonia of the 15 th and 16 th century, in Bakker W.F., Van Gemert A.F & Aerts W.J., Studia Byzantina et Neohellenica Neerlandica, Leiden 1972, p Τπωσ αναωζρει ο Β. Δθμθτριάδθ Β., θ Εγνατία οδόσ αποτελοφςε τθν βαςικι αρτθρία ςτθν οποία κινοφνταν τα οκωμανικά ςτρατεφματα κατά τισ κατακτθτικζσ τουσ πορείεσ ςτθν Πακεδονία, Κράκθ και Ξεντρικι Ελλάδα. Χτον Γαηι Εβρενόσ παραχωρικθκε το 1385 από τον Πουράτ Α θ περιοχι των Χερρϊν. Επίςθσ ο ςουλτάνοσ του παραχϊρθςε ζνα μεγάλο και ςθμαντικό ωζουδο το οποίο επιβεβαιϊκθκε με διάταγμα από τον Ππεγιαητί Α ( ) το Χτα χρόνια του Πουράτ Α ο Εβρενόσ ιταν ιδθ ζνασ από τουσ μεγαλφτερουσ ωεουδάρχεσ τθσ οκωμανικισ αυτοκρατορίασ και το μζγεκοσ των εδαωϊν που του ανικαν είχαν πάρει διαςτάςεισ κρφλου, από το: Mélikoff I., Encyclopedia of Islam, New Edit., v.ii, Leiden E.J. Brili, 1965, ςελ «Merhum El-Hac Gazı Evrenos Bey ecdad-ı azamından cennetmekân Kuds-ı âsiyan Gazi Sultan Murad Han, Hazretleri zamanında Gümülcine kal asından 122 Sıroz ve Hurpişta ya varınca kendü kılıç feth ıdüb hıdmet-i sebkat eylemiş (ο μεγαλειότατοσ Χουλτάνοσ Γαηι Πουράτ Χαν, ο τελευταίοσ el-hac αυτζσ ο Γαηι Εβρενόσ και οι γιοι του φρόντιςαν να τισ κάνουν βακοφφια, αφιερϊματα δθλαδι ςε κάποιο αγακοεργό ςκοπό, και να κακορίςουν ςτο αφιερωτιριο ζγγραφο ότι «διαχειριςτισ» (mütevelli) των βακουφιϊν αυτϊν κα ιταν πάντοτε κάποιοσ απόγονόσ τουσ. Πε τον τρόπο αυτό εξαςφάλιηαν όχι μόνο τθν απαλλαγι τουσ από κάκε φορολογία, αλλά και τθν παραμονι των κτθμάτων ςτα χζρια τθσ οικογζνειασ» 424. Υενιντα εννζα χωριά από τουσ καηάδεσ των Γιαννιτςϊν, Κεςςαλονίκθσ, Βζροιασ και του Avret Hisar ανικαν ςτο βακοφωι, ςε μία ζκταςθ που κάλυπτε περιςςότερα από 1200 τ.χλ 425. Χθμαντικζσ πρόςοδοι προζρχονταν από τα εκτεταμζνα βοςκοτόπια του Υάικου και από τθν εκμετάλλευςθ τθσ λίμνθσ των Γιαννιτςϊν 426. Υολλά καταςτιματα και οικιματα ςτθν πόλθ ανικαν επίςθσ ςτο βακοφωι του Γαηι Εβρενόσ, όπωσ επίςθσ και ςτο βακοφωι του απογόνου του, Αχμζτ Ππζθ Εβρενόςογλου. Σι πρόςοδοι χρθςιμοποιοφνταν για τθ ςυντιρθςθ των ευαγϊν και ωιλανκρωπικϊν ιδρυμάτων - τηαμιϊν, λουτρϊν, πτωχοκομείων, ςχολείων - που ίδρυςε θ οικογζνεια ςτισ περιοχζσ κυριαρχίασ τουσ. Εκτόσ από τουσ Εβρενόσ, αξιϊςεισ ςτθν περιοχι των Γενιτςϊν είχαν και οι ιδρυτζσ άλλων βακουωιϊν όμορων καηάδων. Χτο βακοφωι, ασ ποφμε, του Χινάν Ππζθ 427 και του Bayezit Baba ςτθν περιοχι τθσ Βζροιασ 428 ανικαν και δφο χωριά του καηά Γενιτςϊν. Ψα Γιαννιτςά υπάγονταν ςτον ςαντηάκι 429 τθσ Κεςςαλονίκθσ, ςτο εγιαλζτι τθσ Φοφμελθσ 430. Ψον 16 ο αι θ πόλθ αναωζρεται ωσ Γαηι Εβρενόσ Ππζθ κατζκτθςε με το ςπακί του τθν περιοχι από το κάςτρο τθσ Ξομοτθνισ ζωσ τισ Χζρρεσ και τθν Χροφπιςτα), ςτο: Demetriades V., Vakifs along the Via Egnatia, in Zachariadou E. (ed.), The Via Egnatia under Ottoman Rule ( ), Symposium: Halcyon Days in Crete II, Institute for Mediterranean Studies, Crete University Press, Rethymnon 1996, p.87, υπος Δθμθτριάδθσ Β., «Ζνα ωιρμάνι για τθν ανζγερςθ τθσ πρϊτθσ εκκλθςίασ των γενιτςϊν», ΕΠΧ, Πακεδονικά 9(1969), ςελ Demetriades V., Vakifs along the Via Egnatia, in Zachariadou E. (ed.), The Via Egnatia under Ottoman Rule ( ), Symposium: Halcyon Days in Crete II, Institute for Mediterranean Studies, Crete University Press, Rethymnon 1996, p Σ Εβλιγιά Ψςελεμπί αναωζρει ότι ο τόποσ κερινισ βοςκισ ςτο Υάικο αποτελοφςε βακοφωι του Γαηι Εβρενόσ με χάτι-ςερίω, που κακιζρωνε «ότι μια μεγάλθ κερινι βοςκι μαηί με τθ δεκάτθ και τον φόρο προβάτων κα είναι για πάντα βακοφφι του Εβρενόσ Ππζθ για τα τηαμιά, καταςτιματα, χάνια, μικρά τεμζνθ και το λουτρό που αυτόσ ζχτιςε. Ψα ειςοδιματα και τα προϊόντα του ειςπράττονται από τον επίτροπό του και ξοδεφονται για ςιτθρζςια και μιςκοφσ των τροφίμων και των υπθρετϊν του ιμαρζτ, του τεκζ, του λουτροφ και των μετρεςζδων που βρίςκονται κάτω ςτθν πόλθ» «Ψθσ λίμνθσ αυτισ τα προϊόντα ανικουν επίςθσ ςτον Γαηι Εβρενόσ. Αποτελεί ιδιαίτερθ ενοικίαςθ φόρων», ςτο: Δθμθτριάδθσ Β., Θ Ξεντρικι και Δυτικι Πακεδονία κατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπι, Πακεδονικι Βιβλιοκικθ, Κεςςαλονίκθ 1973, ςελ Χτον Χινάν Ππζθ αποδίδεται το Ππεηεςτζνι τθσ Βζροιασ, πολλά μαγαηιά ςτθν ίδια πόλθ και μία γζωυρα, θ λεγόμενθ Ξαραχμζτ. 428 Βλ. παρακάτω, ςτθν ενότθτα για τθν πόλθ τθσ Βζροιασ. 429 Ψο ςαντηάκιο ι ςαντηάκι ιταν διοικθτικι υποδιαίρεςθ ςτθν Σκωμανικι Αυτοκρατορία. Ψα ςαντηάκια αρχικϊσ ιταν πρωτοβάκμιεσ διοικθτικζσ μονάδεσ, Εικόνα 201 Διοικθτικά όρια καηά Γιαννιτςϊν το 1911 (Υθγι: διαδίκτυο) αντίςτοιχεσ με τισ «περιωζρειεσ» ςτθ ςθμερινι Ελλάδα. Κεςμοκετικθκαν ςτα μζςα του 14ου αιϊνα ωσ περιωερειακά διαμερίςματα που εντάςςονταν ςτθν αρχι ςτο ςτρατιωτικό περιςςότερο και κατόπιν και ςτο ωεουδαρχικό διοικθτικό ςφςτθμα, διοικθτζσ των οποίων ιταν οι Ππεθλερμπζθδεσ. Πε τον ςχθματιςμό νζων πρωτοβάκμιων διοικθτικϊν μονάδων, των μπεϊλζρ-μπεϊλίκ, (τα μπεθλερμπεθλίκια, αργότερα γνωςτά ωσ εγιαλζτια), ιδθ από τα τζλθ του 14ου αιϊνα, τα ςαντηάκια ιταν τα περιςςότερα δευτεροβάκμιεσ διοικθτικζσ υποδιαιρζςεισ, που κατζλθξαν και τα τελευταία από περιωζρειεσ ςε αντίςτοιχουσ ελλθνικοφσ νομοφσ. Ψα ςαντηάκια διαιροφνταν περαιτζρω ςε καηάδεσ και ναχιγιζδεσ. 430 Δθμθτριάδθσ Β., Θ Ξεντρικι και Δυτικι Πακεδονία κατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπί, Πακεδονικι βιβλιοκικθ, Κεςςαλονίκθ 1973, ςελ

89 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Γιαννιτςά ηεαμζτι 431, ενϊ παράλλθλα αποτελοφςε και ζδρα ςαντηάκμπεθ και καδι 432. Ψθν διοίκθςθ τθσ περιοχισ είχε αναλάβει θ οικογζνεια των Εβρενόσ, και, όπωσ αργότερα μασ πλθροωορεί ο Εβλιγιά Ψςελεμπί, εδϊ ζδρευαν και πολλοί ανϊτεροι ςτρατιωτικοί αξιωματοφχοι 433. Πετά τον κάνατο του Εβρενόσ το 1417 και τον ενταωιαςμό του ςτα Γιαννιτςά, θ διοίκθςθ τθσ πόλθσ περνά ςτα χζρια των απογόνων του. Χτα μζςα του 15 ου αι διοικθτισ των Γιαννιτςϊν τελεί ο Αχμζτ Ππζθ Εβρενόςογλου 434, εγκαινιάηοντασ μία νζα περίοδο ςτθν ιςτορία τθσ περιοχισ, κατά τθν οποία κα υποχωριςει ο ςτρατιωτικόσ τθσ χαρακτιρα τθσ και κ αναπτυχκεί θ πνευματικι, εμπορικι και οικονομικι ανάπτυξι τθσ. Σ Σκωμανόσ ιςτορικόσ Ξιναλί Ηαντζ (Kinali Zade, )μαρτυρεί ότι θ πόλθ ιταν «τόποσ ςυνάντθςθσ των ποιθτϊν και πθγι των πεπαιδευμζνων» 435. Θ πνευματικι αωφπνιςι τθσ είναι άμεςα ςυνδεδεμζνθ με μία από τισ ςθμαντικότερεσ προςωπικότθτεσ τθσ εποχισ, τον Χεΐχθ Λλαχι 436, τον οποίο ο Αχμζτ Ππζθ προςκαλεί μετά τα μζςα του 15 ου αι ςτα Γιαννιτςά. Σ χϊροσ ταωισ του κ αποτελζςει μαηί με το μαυςωλείο του Γαηι Εβρενόσ, 431 Ψο ηιαμζτι ιταν ζαν από τα είδθ γαιοκτθςίασ ςτο ςφςτθμα διοίκθςθσ τθσ Σκωμανικισ Αυτοκρατορίασ. Αποτελοφςε παραχϊρθςθ γθσ ι προςόδων από τον Χουλτάνο προσ κάποιον ωσ ανταμοιβι για τισ υπθρεςίεσ του, ιδιαίτερα τισ ςτρατιωτικζσ υπθρεςίεσ. Ψο ςφςτθμα των ηιαμετίων ειςιχκθ από τον Σςμάν Α ο οποίοσ παραχϊρθςε το δικαίωμα τθσ γαιοκτθςίασ ςτα ςτρατεφματά του. Αργότερα, το ςφςτθμα διευρφνκθκε από τον Πουράτ Α για τουσ ςπαχιδεσ του. 432 Σ γραμματζασ του Βενετοφ βάυλου Lorenzo Bernardoö Gabriele Cavazza, ςτα 1591 που περνά από τα Γιαννιτςά πθγαίνοντασ προσ τθν Ξωνςταντινοφπολθ γράωει: «Εωκάςαμεν εισ το Γζνιτηε, ζδραν καδι, κατοικοφμενον και από Ζλλθνασ ωσ και τα Βοδενά», ςτο: Δθμθτριάδθσ Β., Θ Ξεντρικι και Δυτικι Πακεδονία κατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπί, Κεςςαλονίκθ 1973, ςελ Δθμθτριάδθσ Β., ό.π., ςελ Σ Αχμζτ Ππζθ ιταν εγγονόσ του Γαηι Εβρενόσ. Αποτζλεςε κατά τθν παράδοςθ τθσ οικογζνειάσ του ζναν ςθμαντικό ςτρατιωτικό θγζτθ, ο οποίοσ βριςκόταν ςτθν υπθρεςία Χουλτάνων, όπωσ ο Fatih Sultan Mehmet ( και ) και ο Beyazit II ( ). 435 Ανδροφδθσ Υ., «Αποκατάςταςθ του μαυςωλείου του Γαηί Εβρενόσ μπζθ ςτα Γιαννιτςά», Θ Χυντιρθςθ και Αποκατάςταςθ των Σκωμανικϊν Πνθμείων ςτθν Ελλάδα, Χτεωανίδου Α. (επιμ.), University Studio Press 2010, ςελ Σ Shaykh `Αbd Allāh Ilāhı ι Mullā `Αbd Allāh Ilāhı γεννικθκε ςτθν πόλθ Simaw τθσ Πικράσ Αςίασ ςτισ αρχζσ του 15 ου αι. Δίδαξε για πολλά χρόνια ςε ξακουςτά πνευματικά κζντρα τθσ Χαμαρκάνδθσ (Συημπεκιςτάν), όπουτ και διδάχκθκε από τον Khwāja ʻUbayd Allāh Aḥrār του μυςτικιςτικοφ τάγματοσ naqshbandī ).Πετά τθν ολοκλιρωςθ τθσ εκπαίδευςισ του μετοίκιςε ςτθν ب ندي ةن قش) Ξωνςταντινοφπολθ όπου διζτελεςε κακθγθτισ ςτο Molla Zeirek Medresse, διαδίδοντασ τισ ιδζεσ του μυςτικιςτικοφ τάγματοσ. Θ ωιμθ για τθν αγιότθτα και τθν βακιά του γνϊςθ εξαπλϊκθκε ταχφτατα ςτον τότε οκωμανικό κόςμο. Σ Αχμζτ Ππζθ Εβρενόςογλου, που ςτόχοσ του ιταν θ εξζλιξθ τθσ πόλθσ του ςε μεγάλο οικονομικό και πνευματικό κζντρο τθσ Πακεδονίασ, κάλεςε τον Χεΐχθ Λλαχι ςτο Yenice-i Vardar. Σ Λλαχι αποδζχκθκε τθν πρόςκλθςθ, εγκαταςτάκθκε ςτον τεκκζ (ςτθν περιοχι τθσ Αράπιτςασ ςτθ Ράουςα) που ίδρυςε γι αυτόν ο Αχμζτ Ππζθ, και αποτζλεςε τθν προςωπικότθτα γφρω από τθν οποία αναπτφχκθκε θ πνευματικι ηωι των Γιαννιτςϊν τα επόμενα χρόνια. Ψο τάγμα του Λλαχι απζκτθςε πολλοφσ οπαδοφσ ςτισ αναπτυςςόμενεσ αςτικζσ περιοχζσ τθσ Δυτικισ Σκωμανικισ Αυτοκρατορίασ. Ξοινότθτεσ του τάγματοσ ιδρφκθκαν ςτισ Χζρρεσ, Βζροια, Κεςςαλονίκθ, Ψρίκαλα, Veles, Vitola, Skopje, Sofia. ιερό τόπο προςκυνιματοσ, και κ αναδείξουν τα Γιαννιτςά ςε μία από τισ ιερζσ πόλεισ του Λςλάμ ςτα Βαλκάνια. Πετά τον 18 ο αι, και τθν κατάρρευςθ του τιμαριωτικοφ ςυςτιματοσ, οι Εβρενόςογλου κα εκπζςουν ςτον τίτλο των εφπορων γαιοκτθμόνων χωρίσ, ιδιαίτερεσ αξιϊςεισ ςτθν εξουςία. Παηί με τθ δφναμθ τθσ οικογζνειασ κ αρχίςει να υποχωρεί κι ο χαρακτιρασ τθσ αίγλθσ των προθγοφμενων αιϊνων. Χτα τζλθ του 19 ου αι που Ρ.Κ.Χχινάσ επιςκζπτεται τα Γιαννιτςά, θ πόλθ αποτελεί πρωτεφουςα ομϊνυμου διοικθτικοφ διαμερίςματοσ, που απαρτίηεται από ςαράντα οκτϊ χωριά, ςαράντα από τα οποία είναι τςιωλίκια 437. Τςον αωορά ςτον πλθκυςμό τθσ πόλθσ, ςτθν μακραίωνθ ιςτορία τθσ από τθν ίδρυςι τθσ ζωσ και τον 19 ο αι, το κυρίαρχο ςτοιχείο ιταν το μουςουλμανικό. Ιδθ από το 1430 εμωανίηεται ςθμαντικι ςυγκζντρωςθ τουρκικοφ πλθκυςμοφ, που ενιςχφκθκε με τθν προςζλευςθ των Γιουροφκων Ψοφρκων τον 15 ο αι. Ψα τουρκομανικά αυτά ωφλλα, κυρίωσ γεωργοί και βοςκοί, μεταωζρονται ςτισ εφωορεσ περιοχζσ των Χερρϊν, ΒΔ τθσ Κεςςαλονίκθσ και ςτθν περιοχι των Γιαννιτςϊν. Σι Γιουροφκοι τθσ Ξεντρικισ Πακεδονίασ ςτο τουρκικό βιβλίο τθσ απογραωισ του 16 ου ονομάηονται Γιουροφκοι του Εβρενόσ γιατί πικανϊσ είχαν ακολουκιςει τον Εβρενόσ ςτισ κατακτιςεισ του. Λερό τουσ κζντρο ιταν τα Γιαννιτςά (Yenice-i Vardar) και ίδρυςαν γφρω ςτα ζξι χωριά 438. Σι περιθγθτζσ του 16 ου αι αναωερόμενοι ςτον πλθκυςμό τθσ πόλθσ επιςθμαίνουν τθν φπαρξθ και χριςτιανικϊν και εβραϊκϊν οικογενειϊν, που ςε αναλογία δεν ξεπερνοφςαν το 1/30 ζκαςτοσ. Ψον 17 ο αι, ο Εβλιγιά Ψςελεμπί αναωζρει ότι θ χριςτιανικι ςυνοικία βριςκόταν ζξω από τθν πόλθ και δεν είχε εκκλθςία 439. Ζωσ τον 17 ο αι ο πλθκυςμόσ τθσ πόλθσ κα παρουςιάςει ςτακερι αφξθςθ. Σι επιδθμίεσ πανϊλθσ και χολζρασ που ξεςποφν τον 19 ο αι κ αποδυναμϊςουν το ανκρϊπινο δυναμικό τθσ πόλθσ και κα τθσ προςδϊςουν εικόνα εριμωςθσ. Εκτόσ από τουσ κανάτουσ πολλοί είναι εκείνοι, κυρίωσ εφπορεσ οικογζνειεσ, που κα αναχωριςουν για περιοχζσ με καλφτερεσ και υγιεινότερεσ ςυνκικεσ διαβίωςθσ. Υαρά τον αποδεκατιςμό που προκάλεςαν οι λοιμοί και οι μετοικίςεισ, το τουρκικό ςτοιχείο κα ςυνεχίςει να ζχει ζντονθ παρουςία ςτθν περιοχι ζωσ τισ αρχζσ του 19 ου αι. Χτο β μιςό του 19 ου αι, ο 437 Χχινάσ Ρ., Σδοιπορικαί Χθμειϊςεισ Πακεδονίασ και Θπείρου, Ρζασ οροκετικισ γραμμισ και Κεςςαλίασ, Εν Ακιναισ 1886, ςελ Πάτςου Β. και Φελεκίδου Σ., Ψα οκωμανικά μνθμεία ςτα Γιαννιτςά, Λςτορία τθσ Αρχιτεκτονικισ και τθσ εξζλιξθσ οικιςμϊν και πόλεων, ΑΥΚ-ΔΥΠΧ Υροςταςία, Χυντιρθςθ και Αποκατάςταςθ μνθμείων πολιτιςμοφ, Χεπτζμβριοσ 2011, ςελ Δθμθτριάδθσ Β., Θ Ξεντρικι και Δυτικι Πακεδονία κατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπί, Κεςςαλονίκθ 1973, ςελ. 41. Εικόνα 202 (Υθγι: διαδίκτυο) 78

90 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Γιαννιτςά πλθκυςμόσ τθσ πόλθσ κα ςθμειϊςει και πάλι αφξθςθ λόγω τθσ μετοίκιςθσ ςτθν περιοχι προςωφγων από τθν Ανατολικι Κράκθ και τον Υόντο. Σικονομία Θ κζςθ τθσ πόλθσ ςτο μζςο μιασ εφωορθσ πεδιάδασ δεν ιταν δυνατόν να μθν ευνοιςει τθν ανάπτυξθ και εντατικοποιςθ τθσ αγροτικισ καλλιζργειασ. Ακόμθ και ςιμερα, θ οικονομία τθσ περιοχισ βαςίηεται κατά πολφ ςτον αγροτικό τομζα. Σι κφριεσ καλλιζργειεσ αωοροφςαν ςε ςιτθρά και άλλα δθμθτριακά, τα οποία τροωοδοφςαν τθν αγορά τθσ Κεςςαλονίκθσ, και μετά τθν ζλευςθ και εγκατάςταςθ των Γιουροφκων, μεγάλθ ανάπτυξθ γνϊριςε και θ ορυηοκαλλιζργεια, όπωσ ςυνζβθ και ςτουσ όμορουσ καηάδεσ τθσ Βζροιασ και των Χερρϊν. Άλλωςτε, θ αωκονία των νερϊν από τθν γειτονικι λίμνθ και τα διερχόμενα ποτάμια, προςζωεραν τισ κατάλλθλεσ ςυνκικεσ για τζτοιου είδουσ καλλιζργειεσ. Από τον 18 ο αι και μετά τα καπνά κα αναδειχκοφν ςτο κυριότερο αγροτικό προϊόν τθσ περιοχισ και κα κατακτιςουν τισ αγορζσ τθσ οκωμανικισ αυτοκρατορίασ με το άρωμά τουσ. Σι πλοφςιεσ δαςικζσ εκτάςεισ ςτα βουνά του Βερμίου και του Υάικου προςζωεραν πλοφςια ξυλεία ςτθν αγορά των Γιαννιτςϊν, που είτε εξαγόταν είτε χρθςιμοποιοφνταν για τθν καταςκευι ξφλινων αντικειμζνων, όπωσ πίπεσ, κουτάλια και πιάτα. Τπωσ μασ πλθροωορεί ο Εβλιγιά Ψςελεμπί, τον 17 ο ο τομζασ τθσ χειροτεχνίασ γνϊριςε ιδιαίτερθ άνκθςθ ςτα Γιαννιτςά 440. Θ ανεπτυγμζνθ κτθνοτροωία να μθν ξεχνάμε τισ μεγάλεσ βακουωικζσ εκτάςεισ από βοςκοτόπια ςτο γειτονικό Υάικο, που αναωζρει ο Εβλιγιά προμικευε τθν αγορά με μεγάλεσ ποςότθτεσ κρζατοσ και ηϊων, όπωσ επίςθσ και με γαλακτοκομικά προϊόντα, τυρί και βοφτυρο. 441 Υαράλλθλθ ανάπτυξθ ςθμειϊκθκε και ςτον τομζα τθσ αλιείασ και των υδάτινων μεταωορϊν (θ ςφνδεςθ τθσ λίμνθσ με τουσ μεγάλουσ ποταμοφσ ςτθν περιοχι τθσ Υζλλασ, που εκβάλονταν ςτον Κερμαϊκό κόλπο, δθμιουργοφςε ζνα ωυςικό υδάτινο δίκτυο) μεταξφ των βορειότερων περιοχϊν τθσ Πακεδονίασ ζωσ τισ παρυωζσ τθσ πόλθσ του λιμανιοφ τθσ Κεςςαλονίκθσ. Θ ςθμαςία των μεταωορϊν αυτϊν 440 «Από τισ πιο αξιζπαινεσ αςχολίεσ των κατοίκων θ κυριότερθ είναι θ επιτιδεια καταςκευι διαωόρων ειδϊν κουταλιϊν, πιάτων και ροπάλων από ρίηα τςιμςιριοφ *πφξου+ ι ςπάρτου *kara çalı+ και από ξφλο δαμαςκθνιάσ και κρανιάσ. Βγάηουν αρκετά για να ηιςουν. Χε κάκε βιλαζτι ωζρνουν για δϊρα κουτάλια από τθν πόλθ αυτι. Ξαταςκευάηονται επίςθσ πίπεσ περίωθμεσ όςο και οι πίπεσ του ιμάμθ τθσ Υροφςασ» Εβλιγιά Ψςελεμπί, ςτο: Δθμθτριάδθσ Β., Θ Ξεντρικι και Δυτικι Πακεδονία κατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπί, Κεςςαλονίκθ 1973, ςελ Χχινάσ Ρ., Σδοιπορικαί Χθμειϊςεισ Πακεδονίασ και Θπείρου, Ρζασ οροκετικισ γραμμισ και Κεςςαλίασ, Εν Ακιναισ 1886, ςελ.195. για τθν οικονομία των τοπικϊν κοινοτιτων και εμμζςωσ για το ίδιο το οκωμανικό κράτοσ δθλϊνεται από τθν ιδιαίτερθ μζριμνα των τοπικϊν αξιωματοφχων και αρχόντων για τθν ςυντιρθςθ των πλοιαρίων, αλλά και τθν ζνταξθ πολλϊν από αυτϊν ςτον κεςμό των βακουωιϊν 442. Σι πλοφςιοι υδάτινοι πόροι και θ κατά περιόδουσ ορμθτικι ροι των παρακείμενων ποταμϊν, βοικθςαν τθν ανάπτυξθ ενόσ δικτφου υδρομφλων ςτα χωριά τθσ περιωζρειασ των Γενιτςϊν, που χρθςίμευαν για το άλεςμα των ςιτθρϊν και τθν παραγωγι αλεφρων. Χφμωωνα με μαρτυρία του Χχινά, πζντε υδρόμυλοι, με 4-5 μυλόπετρεσ ζκαςτοσ, λειτουργοφςαν ςτο χωριό Βοφδριςτα (Πυλοπόταμοσ), τζςςερισ υδρόμυλοι ςτο χωριό Δερμενλίκι (Αραβθςςόσ;) και ζνασ ςτον χωριό Ξαλινθςα (Ξαλι). Θ εδραίωςθ τθσ κυριαρχίασ των Σκωμανϊν ςτθν Βαλκανικι κατά τον 15 ο αι και θ επικράτθςθ ειρινθσ που ςυμπίπτει χρονικά με τθν νζα πολιτικι και τισ αναπτυξιακζσ αρχζσ τθσ διοίκθςθσ του Αχμζτ Ππζθ Εβρενόςογλου δίνει ϊκθςθ ςτθν εμωάνιςθ και ανάπτυξθ εμπορικϊν και βιοτεχνικϊν δραςτθριοτιτων. Ψον 17 ο αι που ο Εβλιγιά επιςκζωκθκε τθν περιοχι των Γιαννιτςϊν αναωζρει ότι θ κφρια απαςχόλθςθ των κατοίκων ιταν το εμπόριο, τα διάωορα είδθ χειροτεχνίασ κακϊσ και θ εναςχόλθςθ με τα καπνά. Χτθν πόλθ κάκε Υαραςκευι τελοφνταν εβδομαδιαία αγορά, ενϊ ςτισ 18 Σκτωβρίου κάκε ζτουσ λάμβανε χϊρα θ ετιςια εμποροπανιγυρθ θ οποία κρατοφςε μζρεσ και δεχόταν επιςκζπτεσ και εμπόρουσ από όλα τα μζρθ τθσ ευρωπαϊκισ Ψουρκίασ και τθσ ευρφτερθσ Πακεδονίασ 443. Υαράλλθλα, τα μεγάλα προςκυνιματα το μαυςωλείο του Γαηι Εβρενόσ και ο τάωοσ του Χεΐχθ Λλαχι αποτελοφςαν ςθμαντικζσ πθγζσ εςόδων για τθν οικονομία τθσ πόλθσ μζςω τθσ ανάπτυξθσ του «κρθςκευτικοφ τουριςμοφ». Θ επιδθμία χολζρασ που ζπλθξε τθν πόλθ, κυρίωσ τον τουρκικό πλθκυςμό, τθν κατζςτρεψε πλθκυςμιακά και οικονομικά, γιατί εξζλιπαν τα εργατικά χζρια για τισ ωυτείεσ καπνοφ και βαμβακιοφ. Ψθν προοδευτικι παρακμι του Γενιτηζ Βαρδάρ, ιδίωσ ςτο δεφτερο μιςό του 19 ου αι., τθ μνθμονεφουν ςτα κείμενά τουσ οι περιςςότεροι ξζνοι και ζλλθνεσ περιθγθτζσ που πζραςαν από τθν πόλθ, κακϊσ 442 Υρζπει να ςθμειωκεί ότι τα πλοιάρια αυτά βρίςκονταν ςε χριςθ μζχρι τισ αρχζσ του 20 ου αι, οπότε και θ λίμνθ αποξθράνκθκε. Υαρόμοια πλοιάρια («πλάβεσ») χρθςιμοποιοφνταν για τθν πλεφςθ του ποταμοφ Αλιάκμονα ςτον κάμπο τθσ Θμακίασ, από όπου ςϊηεται και ςχετικό ωωτογραωικό ντοκουμζντο. 443 Χχινάσ Ρ.Κ., ό.π., ςελ.196. Εικόνα 203 Υλάβα ςτθν λίμνθ Γιαννιτςϊν (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 204 Υλζκτριεσ ςτθν αγορά των Γιαννιτςϊν (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 205 Σ μεντρεςζσ του Αχμζτ Ππζθ Εβρενόςογλου (Υθγι: διαδίκτυο «Γιαννιτςά, θ πρωτεφουςα του κάμπου») 79

91 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Γιαννιτςά ιταν ζκδθλθ παντοφ και περιςςότερο ςτισ μεγάλεσ ωκορζσ που παρουςίαηαν τα άλλοτε λαμπρά τουρκικά μνθμεία και κτιρια 444. Χωρικι οργάνωςθ Θ πρϊτθ αναλυτικι περιγραωι που ζχουμε για τθν πόλθ των Γιαννιτςϊν προζρχεται από τον Εβλιγιά Ψςελεμπί, και ανάγεται ςτον 17 ο αι. Για τθν μορωι και τθν χωροταξικι τθσ οργάνωςθ κατά τουσ δφο προθγοφμενουσ αιϊνεσ λίγα πράγματα μασ είναι γνωςτά και περιορίηονται ςε αναωορζσ για μεμονωμζνα κτιρια ι δθμόςια ζργα. Ζτςι, γνωρίηουμε ότι ο Αχμζτ Ππζθ μερίμνθςε για τθν καταςκευι μεγάλου αγωγοφ υδροδότθςθσ, ο οποίοσ μετζωερε νερό ςτθν πόλθ από το γειτονικό όροσ Υάικο κακϊσ και πολλϊν ευαγϊν ιδρυμάτων και αωιερωμάτων. Χφμωωνα με ζγγραωο που ςϊηεται ςτθν Ξωςνταντινοφπολθ και αναωζρεται ςτα βακοφωια του Αχμζτ Ππζθ, ςε αυτόν αποδίδονται ζνα μικρό τζμενοσ, ζνασ μεντρεςζσ, δφο λουτρά, ζνα ιμαρζτ, ζνα μπεηεςτζνι μ εξωτερικι ςτοά καταςτθμάτων τα ζςοδά του αποτελοφςαν βακοφωι του μεντρεςζ και του τεμζνουσ 445 ζνα χάνι, πολλά καταςτιματα και κρινεσ. Σ G. Lippomano μαρτυρεί το 1591 ςτα Γιαννιτςά «...ζνα καρβαςαράν, όχι κατάλλθλον...». Ξαραβάν ςεράι μαρτυρεί τθν ίδια χρονιά και ο L. Bernardo 446. Σ Εβλιγιά Ψςελεμπί ςτο Seyahatname μνθμονεφει ιδιαιτζρωσ το μπεηεςτζνι των Γιαννιτςϊν, το οποίο περιγράωει ωσ «γεροχτιςμζνο με πζτρα και ιςχυρό», που ζωερε ζξι μολυβδοςκζπαςτουσ τροφλουσ και τζςςερισ ςιδερζνιεσ πόρτεσ. Θ μορωι του μασ ωζρνει ςτον νου τα μπεηεςτζνια που ςϊηονται ςε άλλεσ πόλεισ του Ελλαδικοφ χϊρου, όπωσ τθσ Κεςςαλονίκθσ, των Χερρϊν και τθσ Οάριςασ, κακϊσ και το μι ςωηόμενο μπεηεςτζνι τθσ Βζροιασ, που γνωρίηουμε και πάλι μζςα από τισ περιγραωζσ του ίδιου περιθγθτι. Ωςτόςο ο Εβλιγιά εξαίρει ιδιαιτζρωσ αυτό των Γιαννιτςϊν λζγοντασ, ότι «τζτοιο ωραίο εργαςτιρι δεν υπάρχει ςε καμιά ςχεδόν πόλθ» 447, υποκινοφμενοσ, ίςωσ, από κρθςκευτικό ςυναίςκθμα, κακϊσ ιδθ ςτθν εποχι του τα Γιαννιτςά αποτελοφςαν ςθμαντικό κζντρο του μουςουλμανικοφ κόςμου. Δυςτυχϊσ, το κτιριο καταςτράωθκε πολφ πριν τον 19 ο αι, 444 Ψιμοκεάδθσ Ψ., «Ψα Γενιτςά (Γιαννιτςά) το 1904 μζςα από τθν ζκκεςθ του Γεωργίου Ψςορμπατηόγλου», ΕΠΧ, Πακεδονικά 34(2005), ςελ Kiel M., Yenice-i Vardar: a forgotten turkish cultural center in Macedonia of the 15 th and 16 th century, in Bakker W.F., Van Gemert A.F & Aerts W.J., Studia Byzantina et Neohellenica Neerlandica, Leiden 1972, p Ανδροφδθσ Υ., Χάνια και Ξαραβάν-Χεράγια ςτον Ελλαδικό χϊρο και ςτα Βαλκάνια, Σ.Υ.Ε.Υ. ΑΕ., Κεςςαλονίκθ 2004, ςελ Δθμθτριάδθσ Β., Θ Ξεντρικι και Δυτικι Πακεδονία κατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπί, Κεςςαλονίκθ 1973, ςελ.220. και ςτθν κφμθςθ των κατοίκων των Γιαννιτςϊν δεν ζμεινε οφτε θ ανάμνθςθ τθσ κζςθσ του. Ψον 17 ο αι ςτισ δεκαεπτά ςυνοικίεσ 448 τθσ πόλθσ εντοπίηονται ιςάρικμα τηαμιά από μπεθλερμπζθδεσ και άλλουσ μεγάλουσ προφχοντεσ (ayan): το τηαμί του Λςκεντζρμπεθ ωσ το «πιο ςτολιςμζνο, εξαίςιο και με μεγαλφτερο αρικμό πιςτϊν» 449, το οποίο βρίςκεται μζςα ςτθν αγορά τθσ πόλθσ, το τηαμί του Ππαντραλι, το τηαμί του Λςά Ππζθ, το τηαμί του Φετηζπ Ψςελεμπί, το τηαμί του Αμχζτ Ππζθ ςτον τάωο του Χεΐχθ Λλαχι, κακϊσ και άλλα δϊδεκα μικρά ςυνοικιακά τεμζνθ. Σ Ψςελεμπί καταγράωει επιπλζον επτά τεκκζδεσ κι ζναν μεντρεςζ 450, αωιερωμζνο ςτον Χεΐχθ Λλαχι. Αναωζρει, επίςθσ, τθν λειτουργία τριϊν ιμαρζτ, του Φετηζπ, του μεντρεςζ του Χεΐχθ Λλαχι και του τάωου του Γαηι Εβρενόσ, ςτα οποία «ςυνεχϊσ προςωερόταν τροωι ςε πλοφςιουσ και ωτωχοφσ, εκλεκτοφσ και κοινοφσ ανκρϊπουσ. Από τα θγεμονικά μαγειρεία τουσ νφχτα και μζρα τρζωονταν οι κοινοί άνκρωποι, ακόμθ και ειδωλολάτρεσ και Εβραίοι». 451 Χτα Γιαννιτςά λειτουργοφςαν τρία χαμάμ με πιο εντυπωςιακό αυτό του Γαηι Εβρενόσ, και δφο μικρότερα, του Χεΐχθ Λλαχι, ςτθν δυτικι άκρθ τθσ πόλθσ και τζλοσ το λουτρό τθσ αγοράσ του Αχμζτ Ππζθ 452. Ξαι τα τρία λουτρά αποτελοφςαν αωιερϊματα των βακουωιϊν τθσ οικογζνειασ των Εβρενόςογλου με τα ζςοδα των οποίων πραγματοποιοφνταν θ λειτουργία και ςυντιρθςι τουσ. Για το λουτρό του Χεΐχθ Λλαχι μασ παραδίδεται ότι επρόκειτο για λουτρό μικρϊν διαςτάςεων, αλλά με ιδιαίτερα κεραπευτικζσ ιδιότθτεσ. Θ επίςκεψθ ςτο λουτρό, τθν εποχι που ο Λλαχι ιταν ακόμθ εν ηωι, γινόταν χωρίσ αντίτιμο 453. Χυνεχίηοντασ τθν περιγραωι των δθμοςίων κτθρίων, ο Εβλιγιά Ψςελεμπί αναωζρει ζνα λικόκτιςτο μπεηεςτζνι, ζνα καραβάν ςεράι, 448 Εκτενισ καταγραωι των ςυνοικιϊν τθσ οκωμανικισ περιόδου των Γιαννιτςϊν, με παράλλθλα ςτοιχεία για τισ ονοματοδοςίεσ των δρόμων τουσ και τον κοινωνικό χαρακτιρα τθσ κακεμιά από αυτζσ, δίνεται ςτο άρκρο: Δθμθτριάδθσ Β., «Σι ςυνοικίεσ και οι δρόμοι των Γενιτςϊν», Πακεδονικά 15(1975), ςελ Δθμθτριάδθσ Β., Θ Ξεντρικι και Δυτικι Πακεδονία κατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπί, Κεςςαλονίκθ 1973, ςελ Σ μεντρεςζσ ανεγζρκθκε από τον Αχμζτ Ππζθ κι εντοπίηεται ςτθν πλαγιά του λόωοφ όπου βρίςκεται το ςτρατόπεδο Ξαψάλθ, πολφ κοντά ςτα άλλα δφο μνθμεία που ο ίδιοσ ζχτιςε προσ τιμιν του Λλαχι. 451 Θ περιγραωι αυτι τθσ προςωοράσ των ιμαρζτ ςτο κοινωνικό ςφνολο, ανεξαρτιτωσ οικονομικισ, κρθςκευτικισ ι κοινωνικισ κατάςταςθσ δείχνει πόςο λάκοσ είναι ο ευρζωσ χρθςιμοποιοφμενοσ τίτλοσ «πτωχοκομείο» ωσ απόδοςθ τθσ τουρκικισ λζξθσ imaret. Χτο: Δθμθτριάδθσ Β., Θ Ξεντρικι και Δυτικι Πακεδονία κατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπί, Κεςςαλονίκθ 1973, ςελ Δθμθτριάδθσ Β., ό.π., ςελ Δθμθτριάδθσ Β., ό.π., ςελ.221. Εικόνα 206 (Υθγι: διαδίκτυο «Γιαννιτςά, θ πρωτεφουςα του κάμπου») Εικόνα 207 Υεριοχι πφργου ρολογιοφ. Χε πρϊτο πλάνο, ταωικό μνθμείο (Υθγι: διαδίκτυο) 80

92 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Γιαννιτςά ωιλανκρωπικό ίδρυμα κι αυτό του Γαηι Εβρενόσ, και εννζα χάνια. Ψο 1886 που ο Ρ. Χχινάσ επιςκζωκθκε τθν πόλθ, ο αρικμόσ των χανιϊν ανερχόταν ςτα 25. Θ διαμονι ςτο καραβάν ςεράι, χωρθτικότθτασ καβαλάρθδων, ιταν δωρεάν και ςε κάκε επιςκζπτθ προςωζρονταν βαςικά είδθ διατροωισ 454. Δωρεάν ιταν και θ τροωι των ηϊων των καραβανιϊν 455. Ψο καραβάν ςεράι ιταν εξοπλιςμζνο με τηάκια, ωςτόςο, δεν αναωζρεται αν ςτουσ χϊρουσ ενδιαίτθςθσ υπιρχαν διάχωρα με ατομικό το κακζνα τηάκι ι αν οι εςτίεσ βρίςκονταν εν ςειρά κατά μικοσ των μακριϊν πλευρϊν ενόσ ενιαίου χϊρου. Ψα χάνια του 19 ου αι διευκφνονταν κυρίωσ από οκωμανοφσ και ςτθν πλειοψθωία τουσ είχαν χωρθτικότθτα αλόγων και 300 ατόμων, ενϊ παράλλθλα, χρθςίμευαν και ωσ αποκθκευτικοί χϊροι για τα ςιτθρά τθσ πόλθσ 456. Θ αγορά τθσ πόλθσ εκτεινόταν κατά μικοσ του κεντρικοφ δρόμου που οδθγοφςε ςτθ Κεςςαλονίκθ και που χωρικά ταυτίηεται με τθν ςθμερινι οδό Εγνατίασ 457. Συςιαςτικά αποτελοφςε επζκταςθ τθσ ςυνοικίασ Χιηίρ Χαχ Ππζθ (Hızır Şah Bey) 458, τθν πρϊτθ που ςυναντοφςε κανείσ μπαίνοντασ ςτθν πόλθ ερχόμενοσ από τθν Κεςςαλονίκθ. Θ ςυνοικία αυτι, με 156 οικίεσ και 2 καταςτιματα, ιταν από τισ πιο κεντρικζσ, κακϊσ τθν διζςχιηαν δφο λεωωόροι 459. Από εδϊ περνοφςαν περιπλανϊμενοι ζμποροι, καραβάνια και ταξιδιϊτεσ και γι αυτό εδϊ υπιρχαν πολυάρικμα χάνια, χϊροι προςωρινισ διαμονισ ταξιδιωτϊν και ξεκοφραςθσ ηϊων. Ωπολείμματα ςε οικόπεδο επί τθσ οδοφ Εγνατίασ μποροφν ίςωσ να 454 «...ζνα καραβάν ςεράι δωρεάν για περαςτικοφσ ξζνουσ. Είναι και αυτό ζνα από τα ωιλανκρωπικά ιδρφματα του Γαηι Εβρενόσ Ππζθ, όπου νφχτα μζρα ςτακμεφουν καβαλάρθδεσ. Υλάι ςε κάκε τηάκι υπάρχει ζνα χάλκινο τραπζηι (sini) με ωαγθτό και γιατ ο κάκε άτομο ζνα ψωμί και ζνα κερί για ωωτιςμό μαηί με ζνα κθροπιγιο. Ξαι για κάκε άλογο κρζμεται ζνα ςακί ηωοτροωι. Ζτςι όλοι αυτοί που πάνε και ζρχονται τρζγονται δωρεάν ικανοποιϊντασ τθν πείνα τουσ και ο κακζνασ αναπζμπει μια προςευχι για τθν ψυχι του ευεργζτθ και τθ χαροποιεί. Είναι αλικεια ζνα μεγάλο αγακοεργό ίδρυμα...». Χτο: Ανδροφδθσ Υ., Χάνια και Ξαραβάν- Χεράγια ςτον Ελλαδικό χϊρο και ςτα Βαλκάνια, Σ.Υ.Ε.Υ. ΑΕ., Κεςςαλονίκθ 2004, ςελ Δθμθτριάδθσ Β., ό.π.,ςελ Χχινάσ Ρ., Σδοιπορικαί Χθμειϊςεισ Πακεδονίασ και Θπείρου, Ρζασ οροκετικισ γραμμισ και Κεςςαλίασ, Εν Ακιναισ 1886, ςελ Σι βαςικοί άξονεσ του ιςτορικοφ κζντρου των Γιαννιτςϊν ζχουν διατθρθκεί από τθν εποχι τθσ οκωμανοκρατίασ. 458 Θ ςυνοικία βριςκόταν προσ βορρά, δεξιά από τον κεντρικό δρόμο. Χτθν ςυνοικία Hızır Şah Bey υπιρχαν μεταξφ άλλων οι εξισ δρόμοι: Manastir Caddesi (οδ. Ποναςτθρίου), Bacdar (ειςπράκτορα τελϊν αγοράσ), Bit-Bazar (παλιατηίδικα), Hanlar Önü (μπροςτά από τα χάνια), Peramatar (περαματάρθ), Tabağhane (βυρςοδεψείων), Postahane (ταχυδρομείου), Bostan Pazarı (λαχαναγοράσ), Balık Pazarı (ιχκυαγοράσ), οδόσ Κεςςαλονίκθσ. Από τισ ονομαςίεσ των δρόμων μποροφμε να προςδιορίςουμε και το χαρακτιρα και τθν χριςθ τθσ κάκε περιοχισ, και να γίνει μία κατά προςζγγιςθ αναβίωςθ του εμπορικοφ και διοικθτικοφ τθσ χαρακτιρα. 459 Δθμθτριάδθσ Β., «Σι ςυνοικίεσ και οι δρόμοι των Γενιτςϊν», Πακεδονικά 15(1975), ςελ ταυτιςτοφν με το καραβάν ςεράι, ενϊ το επίμθκεσ κτιριο, το «ιπποωορβείο» 460, που ςϊηεται ςε όμορο οικόπεδο πιςτεφεται ότι είναι ζνασ από τουσ ταχυδρομικοφσ ςτακμοφσ, με εγκαταςτάςεισ ανάπαυςθσ ηϊων, των οκωμανικϊν Γιαννιτςϊν 461. Χτθν κακαυτό ςυνοικία τθσ αγοράσ δεν υπιρχαν κατοικίεσ. Δεν είναι γνωςτι θ ζκταςι τθσ ι ο αρικμόσ των καταςτθμάτων που λειτουργοφςαν, κακϊσ τα περιςςότερα αναωζρονται ςτισ οικογενειακζσ μερίδεσ των ιδιοκτθτϊν. Σ Εβλιγιά αναωζρει ότι τθν εποχι που αυτόσ επιςκζωκθκε τθν πόλθ εκτόσ από το μπεηεςτζνι ςτθν αγορά λειτουργοφςαν 740 καταςτιματα κι ζνα εβδομαδιαίο παηάρι 462. Ψον 19 ο αι ο Ρ. Χχινάσ αναωζρει ότι ςτο κζντρο τθσ αγοράσ είχε ανεγερκεί τελωνείο και δθμαρχείο 463. Εδϊ βριςκόταν επίςθσ θ ψαραγορά και θ λαχανογορά των Γιαννιτςϊν κακϊσ και τα κζντρα διαςκζδαςθσ. Υολλά μαγαηιά υπιρχαν και ςτθν ςυνοικία Hazine (=κθςαυρόσ). Από τα εμπορικά κτιρια που λειτουργοφςαν ςτθν αγορά των οκωμανικϊν Γιαννιτςϊν ςιμερα ςϊηονται μόνο τρία 464, χαρακτθριςτικά δείγματα τθσ εποχισ τουσ (18 οσ -19 οσ αι) που χριηουν αποκατάςταςθσ. Ψα χάνια, τουλάχιςτον τριάντα, όπωσ αναωζρκθκε, βρίςκονταν κοντά ςτο εμπορικό κζντρο τθσ πόλθσ, ςτθν περιοχι που κατά τθν οκωμανικι εποχι ονομαηόταν Χανλάρ Σνοφ 465 (Hanlar önü=μπροςτά από τα χάνια), όνομα που διατιρθςε ωσ τισ αρχζσ του 20 ου. Ρότια από τθ λεωωόρο Ποναςτθρίου, και χαμθλότερα από τον δρόμο, εκτεινόταν θ βιομθχανικι περιοχι τθσ πόλθσ, όπου βρίςκονταν τα κτιρια των βυρςοδεψείων (tabağhane) και κάποιοι νερόμυλοι. Οζγεται ότι το νερό από το πολφβρυςο 466 που υπιρχε ςτο Χανλάρ Σνοφ κατζλθγε ςτθν περιοχι των βυρςοδεψείων, όπου πικανότατα 460 Ανδροφδθσ Υ., Χάνια και Ξαραβάν-Χεράγια ςτον Ελλαδικό χϊρο και ςτα Βαλκάνια, Σ.Υ.Ε.Υ. ΑΕ., Κεςςαλονίκθ 2004, ςελ Εκτενζςτερθ περιγραωι ακολουκεί ςτθν ενότθτα με τα διαςωκζντα μνθμεία των Γιαννιτςϊν. 462 Σ αρικμόσ των καταςτθμάτων που αναωζρει ο Ψςελεμπί ίςωσ είναι υπερβολικόσ, ωςτόςο ωανερϊνει τθν πρόκεςι του να αποδϊςει τθν μεγάλθ εμπορικι κίνθςθ και τθν οικονομικι ςθμαςία τθσ πόλθσ ςτθν τότε οκωμανικι Πακεδονία. 463 Χχινάσ Ρ.Κ., ό.π., ςελ Ξαι για τα κτιρια αυτά γίνεται αναωορά ςτθν ενότθτα με τα οκωμανικά μνθμεία τθσ πόλθσ. 465 Δθμθτριάδθσ Β., Θ Ξεντρικι και Δυτικι Πακεδονία κατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπί, Κεςςαλονίκθ 1973, ςελ Είναι ςυνθκιςμζνο ωαινόμενο κοντά ςτα χάνια να υπάρχουν πολφβρυςα, τα οποία χρθςίμευαν τόςο για το πότιςμα των ηϊων των αγωγιατϊν που διζμεναν ςτουσ ξενϊνεσ όςο και ωσ χϊροι ανάπαυςθσ και δροςιςμοφ των διερχομζνων, κακϊσ τα χάνια λειτουργοφςαν ωσ πυρινεσ ζντονθσ κοινωνικισ και εμπορικισ δραςτθριότθτασ για μια πόλθ. Υαρόμοια πολφβρυςα αναωζρονται και ςε άλλεσ πόλεισ, όπωσ ςτθ Βζροια, ςτισ Χζρρεσ κ.α. Εικόνα 208 Χκθνζσ από τθν αγορά (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 209 Χκθνζσ από τθν αγορά. Χτον λόωο επάνω διακρίνεται ζνα τζμενοσ, ίςωσ του Αχμζτ Ππζθ (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 210 Σ κεντρικόσ δρόμοσ (Υθγι: διαδίκτυο) 81

93 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Γιαννιτςά διοχετευόταν ςτα εργαςτιρια για τθν επεξεργαςία των δερμάτων. 467 Χε οικόπεδο τθσ οδοφ Εγνατίασ που αναςκάωκθκε το 2008, το οποίο κείται γφρω ςτα 150μ. ΡΑ του Πεγάλου Ψεμζνουσ 468 και του λουτροφ τθσ αγοράσ, εντοπίςτθκαν αυτοςχζδιεσ εγκαταςτάςεισ βιοτεχνικοφ χαρακτιρα, πικανότατα ςχετικζσ με βυρςοδεψία, κακϊσ βρζκθκαν αςβεςτόλακκοι κατεργαςίασ δερμάτων και υπολείμματα δερμάτων. Από το εςωτερικό των λάκκων ςυλλζχτθκε μεγάλθ ποςότθτα κεραμικισ που χρονολογείται ςτα τζλθ του 15ου και ςτον 16ο αι 469. Άλλεσ ςυνοικίεσ 470 τθσ πόλθσ που μνθμονεφονται για τθν περίοδο του 17 ου αι. είναι, θ Χατηι Σγουρλοφ (Hacı Oğurlu) όπου ζδρευε ο ειςπράκτορασ του ωόρου παραγωγισ, όπωσ υποδθλϊνει θ ονομαςία ενόσ από τουσ δρόμουσ τθσ («Tahsıldar»). Υνευματικό κζντρο και μεγαλφτερθ ςε μζγεκοσ ςυνοικία τθσ πόλθσ πρζπει να ιταν θ Ηαβιγιζ (Zaviye), με πολλά κτιρια κρθςκευτικοφ και ωιλανκρωπικοφ χαρακτιρα. Χτθν ςυνοικία υπιρχε τεκζσ με τηαμί πρζπει να επρόκειτο για τθν ςθμερινι εκκλθςία τθσ Αγίασ Υαραςκευισ ιμαρζτ και μεντρεςζσ 471. Χτθν ίδια ςυνοικία εντοπίηεται και το τηαμί Ππαντράχ (Badrah) 472, ςτον ομϊνυμο δρόμο. Δυτικά από τθ Ηαβιγιζ, εκεί περίπου όπου ςιμερα βρίςκεται το Γενικό Ροςοκομείο, ιταν θ ςυνοικία Χατηι Πουςταωά (Hacı Mustafa). Χ αυτιν υπιρχε ζνα από τα λουτρά τθσ πόλθσ κακϊσ κι ζνασ ακόμθ τεκζσ δερβίςθδων. Θ ςυνοικία «Ψου Πεγάλου Ψηαμιοφ» πιρε τθν ονομαςία τθσ από το τηαμί του Λςκεντζρ Ππζθ. Χτθν ςυνοικία Ππουτςάβα, βόρεια τθσ Ψηουμρά 473, ζμεναν οι πιο ευκατάςτατοι χριςτιανοί. Χτουσ δρόμουσ τθσ υπιρχαν και πολλά χωράωια και αμπζλια. Ψον 19 ο αι ο οι ςυνοικίεσ τθσ πόλθσ δεν ξεπερνάν τισ δεκατζςςερισ. Από αυτζσ, οι δζκα ιταν μουςουλμανικζσ. Πία από τισ χριςτιανικζσ ςυνοικίεσ ιταν το Βαρόςι, όπου κατά τθν εποχι των μεταρρυκμίςεων ανεγζρκθκε ο πρϊτοσ χριςτιανικόσ ναόσ τθσ πόλθσ. Θ αγορά ςυνζχιςε να λειτουργεί όπου και τουσ προθγοφμενουσ αιϊνεσ, ςτο δυτικό τμιμα τθσ πόλθσ, κοντά ςτισ τουρκικζσ ςυνοικίεσ. Ψο 1886 ο Ρ. Χχινάσ καταγράωει επτά τεμζνθ, τον μεντρεςζ ςτθν άκρθ τθσ πόλθσ και τον Υφργο του Φολογιοφ. Ψο 1904 τα Γιαννιτςά χωρίηονταν ςτο κάτω, το τουρκικό τμιμα, που ιταν θ κυρίωσ πόλθ με εννζα ςυνοικίεσ, και το άνω, το ελλθνικό, με πζντε ςυνοικίεσ 474. Ψο 1913 ςτο περιοδικό «Υανακιναια» ο Ρ. Βουτιερίδθσ περιγράωοντασ τθν πόλθ αναωζρει: «χωρίηεται ςε δφο τμιματα εισ το κάτω, που είναι θ κυρίωσ πόλισ με τα ςπίτια των Ψοφρκων μπζθδων και εισ το άνω, κατί που μοιάηει περιςςότερο με παράρτθμα πόλεωσ το τοφρκικα λεγόμενο βαρόσ και όπου ευρίςκεται θ χριςτιανικι ςυνοικία» ςτθν οποία «οι δρόμοι μοιάηουν με χαντάκια». Πεγάλο μζροσ τθσ πόλθσ, και κυρίωσ του μουςουλμανικοφ τομζα, καταςτράωθκε κατά τθν κατάλθψι τθσ από τα ελλθνικά ςτρατεφματα το Ψα οκωμανικά μνθμεία που επζηθςαν διατθρικθκαν ςε αρκετά καλι κατάςταςθ ζωσ τον Δεφτερο Υαγκόςμιο Υόλεμο 475. Θ δίνθ του πολζμου και θ αναμενόμενθ αδιαωορία των κατοίκων για κζματα που δεν άπτονταν τθσ κακθμερινότθτάσ τουσ προξζνθςε περιςςότερεσ ωκορζσ ςτα μνθμεία. Πετά τθν λιξθ του πολζμου το κράτοσ κίνθςε διαδικαςίεσ για τθν κιρυξθ και διάςωςθ των εναπομείναντων μνθμείων ςτθν πόλθ των Γιαννιτςϊν, ενϊ με τουσ πόρουσ των Ξοινοτικϊν Υλαιςίων Χτιριξθσ τισ τελευταίεσ δεκαετίεσ, κατζςτθ δυνατι θ εκτζλεςθ ςυςτθματικϊν εργαςιϊν αποκατάςταςθσ και ςυντιρθςθσ ςε αυτά. 467 Δθμθτριάδθσ Β., Θ Ξεντρικι και Δυτικι Πακεδονία κατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπί, Κεςςαλονίκθ 1973, ςελ Ψζμενοσ του Λςκεντζρμπεθ. 469 Ψο οικόπεδο βρίςκεται απζναντι από το «ιπποωορβείο». Χτο: Χκιαδαρζςθσ Γ., «Αναςκαωικά και αναςτθλωτικά Γιαννιτςϊν», Ψο Αρχαιολογικό Ζργο ςτθ Πακεδονία και ςτθ Κράκθ 22(2008), ςελ Δθμθτριάδθσ Β., «Σι ςυνοικίεσ και οι δρόμοι των Γενιτςϊν», Πακεδονικά 15(1975), ςελ Θ λειτουργία του επιβεβαιϊνεται από μαρτυρίεσ παλαιϊν κατοίκων των Γιαννιτςϊν. 472 Χθμαντικό βακοφωι του Badrah με πολλά ςπίτια και καταςτιματα υπιρχε ςτθ Κεςςαλονίκθ, ςτο: Δθμθτριάδθσ Β., Πακεδονικά 15(1975), Ωποςθμ Θ ςυνοικία Ψηουμρά βριςκόταν ςτθν ΒΑ πλευρά τθσ πόλθσ, εκεί που ςιμερα βρίςκεται το Γυμνάςιο. 474 Ψιμοκεάδθσ Ψ., «Ψα Γενιτςά (Γιαννιτςά) το 1904 μζςα από τθν ζκκεςθ του Γεωργίου Ψςορμπατηόγλου», ΕΠΧ, Πακεδονικά 34(2005), ςελ Εικόνα 211 Ψα Γιαννιτςά με το βλζμμα του Edward Lear (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 475 Demetriades V., The tomb of Ghazi Evrenos Bey at Yenitsa and its inscription, Ανάτυπο Ψhe Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. XXXIX, Part 2(1976), pp

94 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Γιαννιτςά ΨΑ ΠΡΘΠΕΛΑ ΨΩΡ ΓΛΑΡΡΛΨΧΩΡ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 83

95 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Γιαννιτςά Σκωμανικά μνθμεία τθσ πόλθσ Α+ Ξτιρια με εμπορικζσ δραςτθριότθτεσ i) Μπεηεςτζνι Τπωσ ιδθ αναωζρκθκε, το μπεηεςτζνι των Γιαννιτςϊν καταςτράωθκε ςε αρκετά πρϊιμθ περίοδο και θ κζςθ του ςτον οκωμανικό αςτικό ιςτό παραμζνει άγνωςτθ. ii) Εμπορικζσ ςτοζσ/χάνια α) Ξαραβάν ςεράι επί τθσ οδοφ Εγνατίασ 476 Χτο ίδιο οικόπεδο με τα κατάλοιπα των βυρςοδεψείων εντοπίςτθκε και τμιμα ενόσ μεγάλου κτθρίου, το οποίο είναι πικανόν να ανικε ςε χϊρο ςταβλιςμοφ των ηϊων, είτε του περίωθμου καραβάν ςεραγιοφ, είτε κάποιου άλλου από τα χάνια τθσ πόλθσ. Ψο κτιριο ιταν χωριςμζνο ςε δφο κλίτθ με λικόκτιςτεσ πεςςοςτοιχίεσ ςτον κατά μικοσ άξονα, οι οποίεσ ςυνδζονται μεταξφ τουσ με λαςπότοιχεσ τοιχοποιίεσ. Από το ςτρϊμα κεμελίωςθσ τθσ καταςκευισ περιςυλλζχκθκε κεραμεικι του 15 ου -16 ου αι. Ψμιμα τθσ πεςςοςτοιχίασ διατθρείται ςιμερα ςτο υπόγειο καταςτιματοσ 477. iii) Καταςτιματα «παλιάσ αγοράσ» (οδόσ Εγνατία) 478 Χτθν «παλιά» αγορά ζχουν διατθρθκεί τρία μικρά κτιρια που λειτοφργθςαν ωσ καταςτιματα αλλά και αποκικεσ. Ζνα από αυτά, επί τθσ οδοφ Εγνατίασ, αποκαταςτάκθκε 479 πρόςωατα με δαπάνεσ του ιδιοκτιτθ του. Από τθν ζρευνα που πραγματοποιικθκε ςτο κτιριο διαπιςτϊκθκε ότι ςτθν αρχικι του ωάςθ θ πρόςοψθ, που ςτο ιςόγειο διαμορωωνόταν με τρία τοξωτά ανοίγματα, ιταν επιχριςμζνθ. Διζκετε υπόγειο, θ κάκοδοσ ςτο οποίο κα γινόταν με καταπακτι και ξφλινθ ςκάλα, κακϊσ και ανϊγειο με ξφλινο πάτωμα. Υαράκυρα υπιρχαν ςτθν πρόςοψθ ενϊ οι πλαϊνοί τοίχοι ιταν τυωλοί. Ψο κτιριο ςτεγαηόταν με κτιςτι θμικυλινδρικι καμάρα και δίρριχτθ κεραμοςκεπι εξωτερικά. Θ ανζγερςι του τοποκετείται ςτο χρονικό διάςτθμα μεταξφ του τζλουσ του 18 ου και των μζςων του 19 ου αι, με βάςθ τισ ομοιότθτεσ, ςε καταςκευαςτικζσ λεπτομζρειεσ, που παρουςιάηει με τον ακριβϊσ χρονολογθμζνο πφργο του Ωρολογίου, το «ιπποωορβείο» και άλλα κτιρια. Δεν μποροφμε να γνωρίηουμε τί προϊόντα διζκετε, αλλά ίςωσ πρόκειται για κάποιο από τα καταςτιματα τθσ λαχαναγοράσ ι τθσ ψαραγοράσ των Γιαννιτςϊν που αναωζρεται από τον Β. Δθμθτριάδθ ςτο άρκρο του για τισ ςυνοικίεσ των Γιαννιτςϊν. Χτα τζλθ περίπου του 19 ου αι., το κτιριο αλλάηει ριηικά. Γκρεμίηονται οι τρεισ καμάρεσ ςτθν πρόςοψι του και μπροςτά από αυτιν διαμορωϊνεται μια ςζςουλα, για τθν διοχζτευςθ των προϊόντων ςτον χϊρο του υπογείου, που ιταν επενδεδυμζνοσ με υδραυλικό κονίαμα. Ψο κτιριο μετατρζπεται πικανότατα ςε αποκικθ, ίςωσ μία από τισ πολλζσ αποκικεσ δθμθτριακϊν που λειτουργοφςαν ςτα Γιαννιτςά 480. Χτισ αρχζσ του 20 ου αι το κτιριο μετατρζπεται ςε κατοικία, όπωσ άλλωςτε μαρτυροφν και παλαιοί κάτοικοι των Γιαννιτςϊν, οι οποίοι το κυμοφνται πάντα ωσ ςπίτι. Ψο δεφτερο κατάςτθμα, που κι αυτό χρονολογείται ςτον ο αι., βρίςκεται λίγα μζτρα νοτιότερα, επί τθσ οδοφ Λςαφρων. Ζχει περίπου τισ ίδιεσ διαςτάςεισ με το προθγοφμενο και πρόςοψθ με δφο τοξωτά ανοίγματα ςτο φψοσ του ιςογείου. Υαρότι θ ςκεπι του ςιμερα ζχει καταπζςει, ωαίνεται ότι ιταν ξφλινθ και δίρριχτθ, κεραμοςκεπισ. Χφμωωνα με τθ μαρτυρία του Β. Πιλιου, το 1990 ςϊηονταν ακόμθ ςτθν πρόςοψθ γραπτά διακριτικά του εμπορικοφ οίκου που ςτζγαηε, κακϊσ και θ χρονολογία Ξαι τα δφο αυτά κτιρια αναγνωρίηονται ςε ωωτογραωία των αρχϊν του 20 ου αι. Ζνα τρίτο παρόμοιο κτιριο, δφςκολα αναγνωρίςιμο, ανακαλφωκθκε πρόςωατα, λίγα μζτρα βορειότερα από το τηαμί του Λςκεντζρμπεθ. Ψο κτιριο αυτό ωζρει πολλζσ νεότερεσ προςκικεσ, οι οποίεσ αλλοίωςαν τθν αρχικι του μορωι που ςτθν αρχικι του ωάςθ κα πρζπει να ζμοιαηε εξαιρετικά με το μαγαηί τθσ οδοφσ Εγνατίασ. Εικόνα 213 Οάκκοι βυρςοδεψείων και πεςςοί από το καραβάν ςεράι ςε οικόπεδο επί τθσ οδοφ Εγνατίασ (Υθγι: Χκιαδαρζςθσ, ΦΛΟΛΥΥΣΧ 2012) Εικόνα 214 Ξατάςτθμα επί τθσ οδοφ Εγνατίασ πριν και μετά τθν αποκατάςταςθ (Υθγι: διαδίκτυο προςωπικό αρχείο) 476 Χκιαδαρζςθσ Γ., «Ψα οκωμανικά μνθμεία των Γιαννιτςϊν», Φίλιπποσ, Ζτοσ 21 ο, Ψεφχοσ 76 (7-9/2012), ςελ Χκιαδαρζςθσ Γ., «Αναςκαωικά και αναςτθλωτικά Γιαννιτςϊν», Ψο Αρχαιολογικό Ζργο ςτθ Πακεδονία και ςτθ Κράκθ 22(2008), ςελ Χκιαδαρζςθσ Γ., ό.π., Φίλιπποσ, Ζτοσ 21 ο, Ψεφχοσ 76 (7-9/2012),ςελ Χκοπόσ τθσ επζμβαςθσ αποκατάςταςθσ ιταν να διατθρθκεί ςτο μεγαλφτερο δυνατό βακμό θ αυκεντικότθτα τθσ τυπολογίασ τθσ καταςκευισ και θ ςυντιρθςθ όλων ατων αξιόλογων οικοδομικϊν ςτοιχείων του, ζτςι ϊςτε να γίνει εμωανισ θ ιςτορικι του πορεία και να διατθρθκεί θ αιςκθτικι του ενότθτα. Για τον λόγο αυτό προτιμικθκαν οι ιπιεσ επεμβάςεισ ςτερεωτικοφ κυρίωσ χαρακτιρα, ενϊ τα υλικά που επιλζχκθκαν ιταν ςυμβατά με τα ιςτορικά και αυκεντικά. 480 Χχινάσ Ρ., Σδοιπορικαί Χθμειϊςεισ Πακεδονίασ και Θπείρου, Ρζασ οροκετικισ γραμμισ και Κεςςαλίασ, Εν Ακιναισ 1886, τ.β, ςελ.195. Εικόνα 215 Ξατάςτθμα επί τθσ οδοφ Λςαφρων (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 84

96 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Γιαννιτςά Β+ Βακουωικά κτιρια i) Σεμζνθ α) Παυςωλείο Γαηι Εβρενόσ 481 Ψο κτιριο, που βρίςκεται ςτο κζντρο περίπου τθσ πόλθσ, ανεγζρκθκε πάνω ςτον τάωο του Γαηι Εβρενόσ (ζτοσ κανάτου 1414) και αποτζλεςε τόπο προςκυνιματοσ του μουςουλμανικοφ κόςμου. Είναι τοποκετθμζνο ςτθν ςφηευξθ των κεντρικϊν αρτθριϊν τθσ πόλθσ, πολφ κοντά ςτο χαμάμ του Εβρενόσ και ςε μικρι απόςταςθ από τον Πεγάλο Ψζμενοσ του Λςκεντζρμπεθ. Χτθν ίδια περιοχι βριςκόταν και το παλάτι ςτο οποίο διζμεναν οι τελευταίοι απόγονοι τθσ οικογζνειασ ζωσ το Γφρω από τον τάωο του εξακολοφκθςαν να ενταωιάηονται μζλθ τθσ οικογζνειάσ του, όπωσ ςχετικά μασ πλθροωορεί ο περιθγθτισ Εβλιγιά Ψςελεμπί. Θ ιδιαίτερα προςεγμζνθ καταςκευι του μνθμείου, με τον πλοφςιο πλαςτικό διάκοςμο, ο οποίοσ αποτελεί ςυγκεραςμό καλλιτεχνικϊν τάςεων διαωόρων εποχϊν, καταδεικνφει τθν οικονομικι ακμι τθσ πόλθσ ςτθ διάρκεια τθσ οκωμανοκρατίασ. Ψο κτιριο ςτθν ςθμερινι του μορωι είναι αποτζλεςμα πολλαπλϊν επεμβάςεων από τθν εποχι τθσ ίδρυςισ τουσ ζωσ και τισ αρχζσ του 20 ου αι., όπωσ διαπιςτϊνεται ςτισ τοιχοποιίεσ και τεκμθριϊκθκαν από τισ μικρισ κλίμακασ αναςκαωικζσ ζρευνεσ που εκτζλεςκθκαν ςτο εςωτερικό του κτθρίου κατά τθ διάρκεια των εργαςιϊν αποκατάςταςθσ τθν τελευταία δεκαετία. Ψθν κάτοψθ του χϊρου ςυνκζτουν πζντε χϊροι (I-V). Σ αρχικόσ πυρινασ του μνθμείου αναγνωρίηεται ςτον ςθμερινό ΒΔ χϊρο, με κατεφκυνςθ Β-Ρ, και χρονολογείται ςτον 15 ου αι 483. Θ τοιχοποιία του χαρακτθρίηεται από ορκογϊνιουσ, καλά λαξευμζνουσ λικόπλινκουσ επάνω ςε κρθπίδα. Σι τζςςερισ πλευρζσ του ιταν ανοιχτζσ και διαμορωϊνονταν με τόξα, ενϊ ςτθ βάςθ του ιταν κλειςτό για να ςτεγάςει τον τάωο 484. Σ 481 Χκιαδαρζςθσ Γ. και Ξαραγιάννθ Φ., «Παυςωλείο Γαηι Εβρενόσ», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ Demetriades V., The tomb of Ghazi Evrenos Bey at Yenitsa and its inscription, Ανάτυπο Ψhe Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. XXXIX, Part 2(1976), pp Σ Γαηι Εβρενόσ που ενταωιάςτθκε ςτο μαυςωλείο πζκανε το 1417, ςφμωωνα με τθν επιγραωι που υπιρχε ςτο τάωο του. (ςτο: Ανδροφδθσ Υ., «Αποκατάςταςθ του μαυςωλείου του Γαηί Εβρενόσ μπζθ ςτα Γιαννιτςά», Θ Χυντιρθςθ και Αποκατάςταςθ των Σκωμανικϊν Πνθμείων ςτθν Ελλάδα, Χτεωανίδου Α. (επιμ.), University Studio Press 2010, ςελ.397). 484 Ανδροφδθσ Υ., «Αποκατάςταςθ του μαυςωλείου του Γαηι Εβρενόσ Ππζθ ςτα Γιαννιτςά», Υρακτικά 2ου Χυνεδρίου: Ιπιεσ επεμβάςεισ για τθν προςταςία ιςτορικϊν καταςκευϊν, Ψόμοσ 2, ΩΥΥΣ-ΨΕΕ Ψμιμα Ξεντρικισ Πακεδονίασ, Σκτωβρίου Χτθν ωάςθ αυτι το μνθμείο κα πρζπει να παρουςίαηε αρκετζσ ομοιότθτεσ με τον τουρμπζ του Σροφτσ Υαςά ςτο Διδυμότειχο, κτίςμα του Εβλιγιά Ψςελεμπί που επιςκζωκθκε το μαυςωλείο τον 17 ο αι το περιγράωει ωσ ζνα μονόχωρο κτιριο με παράκυρα ςε κάκε πλευρά, ςτεγαςμζνο με μολυβδοςκζπαςτο κόλο, κάτω από τον οποίο βριςκόταν ο μαρμάρινοσ τάωοσ του Γαηι Εβρενόσ. Θ αναςκαωι που διενεργικθκε ςτο εςωτερικό του χϊρου αποκάλυψε δφο τάωουσ, ςε διαωορετικά επίπεδα, που ανικουν αντίςτοιχα ςτον Γαηι Εβρενόσ και ςε επιωανζσ μζλοσ τθσ οικογζνειάσ του 485. Χε δεφτερθ ωάςθ, που πρζπει να ζλαβε χϊρα τον 17 ο αι ι λίγο αργότερα, το κτιριο επεκτείνεται προσ τα νότια και αποκτά τθν τριμερι διάταξθ ανεςτραμμζνου Ψ που αναγνωρίηεται ςιμερα ςτον δυτικό τομζα του κτθρίου. Χτθν ωάςθ αυτι ίςωσ είχε αρχίςει να λειτουργεί κι ωσ τζμενοσ 486. χρονολογία ανακαίνιςισ του ( ) 487. Ψο 1885/6 το κτιριο υποβάλλεται ςε ανακαταςκευι. Ωσ προσ το μζγεκοσ, δεν διζωερε από το ςθμερινό, ωςτόςο εςωτερικά είχε άλλθ διάταξθ. Ξυριαρχεί ζνασ κεντρικόσ διάδρομοσ ςτθν είςοδο του οποίου υπιρχε επιγραωι που πλθροωορεί για τθν ανακαίνιςθ του 1885/6 από τον διαχειριςτεί του ευςεβοφσ ιδρφματοσ του Γαηι Εβρενόσ, Πεχμζτ Χεωίκ Υαςά. Εκατζρωκεν του διαδρόμου υπιρχαν πατάρια πάνω ςτα οποιία διακρίνονται ςαρκοωάγοι και επιτφμβιεσ ςτιλεσ. Σ κεντρικόσ διάδρομοσ κατζλθγε ςε εςωτερικι ςκάλα που οδθγοφςε ςε μεςοπάτωμα με ξφλινο διαχωριςτικό τοίχο και τοξωτι κφρα 488. Χτθν ωάςθ αυτι ανικει πικανότατα και θ προςκικθ του παράγωνου διμεροφσ χϊρου ςτθν ανατολικι πλευρά του κτθρίου (Λ- ΛΛ). Σι ανακαταςκευζσ του 1910 ζρχονται να ενςωματϊςουν τα κατάλοιπα του αρχικοφ πυρινα. Ψο κτιριο καλφπτεται εξωτερικά και εςωτερικά με επίχριςμα και ανοικοδομοφνται οι ςτακμοί των δίλοβων παρακφρων. Ψο δάπεδο επιςτρϊνεται με πλακίδια, οι όψεισ διαμορωϊνονται με δίλοβα παράκυρα μεγάλου φψουσ και Ξτιριο παρόμοιασ καταςκευισ απεικονίηεται και ςε παλαιά ωωτογραωία των Γιαννιτςϊν των αρχϊν του 20 ου αι. ( 28/10/2014). 485 Χκιαδαρζςθσ Γ., «Αναςκαωικά και αναςτθλωτικά Γιαννιτςϊν», Ψο Αρχαιολογικό Ζργο ςτθ Πακεδονία και ςτθ Κράκθ 22(2008), ςελ Χκιαδαρζςθσ Γ., ό.π., ςελ Ανδροφδθσ Υ., ό.π., ςελ Θ ωάςθ αυτι του κτθρίου πρζπει να ιταν άγνωςτθ κατά τθν ςφνταξθ τθσ μελζτθσ για τθν αποκατάςταςθ του μνθμείου, γιατί δεν αναωζρεται από τον ςυντάκτθ Ανδροφδθ Υ. Χφμωωνα με τον Χκιαδαρζςθ Γ., θ αναγνϊριςι τθσ ζγινε μζςω ωωτογραωιϊν που παραχωρικθκαν από μζλοσ τθσ οικογζνειασ των Εβρενόςογλου, τον κ. Σηζρ Γαηθεβρενόςογλου, ο οποίοσ κατά τθν επίςκεψι του ςτα Γιαννιτςά το 2010, παραχϊρθςε ςτουσ μελετθτζσ τθσ 11 θσ ΕΒΑ το ςχετικό ωωτογραωικό υλικό. (Ανδροφδθσ Υ., «Αποκατάςταςθ του μαυςωλείου του Γαηί Εβρενόσ μπζθ ςτα Γιαννιτςά», Θ Χυντιρθςθ και Αποκατάςταςθ των Σκωμανικϊν Πνθμείων ςτθν Ελλάδα, Χτεωανίδου Α. (επιμ.), University Studio Press 2010). Εικόνα 216 Ψο μαυςωλείο ςτισ αρχζσ του 20 ου αι. Φωτογραωία του F. Boissonnas (Υθγι: Ανδροφδθσ, 2010) Εικόνα 217 Ψο μαυςωλείο με τ απροςκτίςματα του εκκοκκιςτθρίου (Υθγι: Ανδροφδθσ, 2010) Εικόνα 218 Εργαςίεσ αποκατάςταςθσ (Υθγι: Ανδροφδθσ, 2010) 85

97 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Γιαννιτςά Εικόνα 219 Ψο μαυςωλείο ςιμερα (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 223 Ψζμενοσ Λςκεντζρμπεθ ςιμερα (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα Ψο μιχράμπ του μαυςωλείου (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 224 Ωποκετικζσ αναπαραςτάςεισ τθσ αρχικισ κάτοψθσ από τον Π. Kiel (Υθγι: Χαλκίδθ, 2010) Εικόνα 220 Σ αρχικόσ πυρινασ του κτθρίου με τισ ταωζσ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 222 Υλαςτικόσ διάκοςμοσ ςτισ όψεισ του μαυςωλείου (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 86

98 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Γιαννιτςά διακοςμοφνται με περίτεχνα ςταμπωτά νεοκλαςικίηοντα μοτίβα. Χτο μζςον τθσ Δ πλευράσ ανοίγεται κυκλικόσ ωεγγίτθσ. Χτθν ΒΑ γωνία καταςκευάηεται όροωοσ/πατάρι και οι μαρμάρινεσ πλάκεσ που κάλυπταν τον τάωο του Γαηι Εβρενόσ μεταωζρονται ςε ειδικι εςοχι ςτον τοίχο του ΒΔ χϊρου 489. Χτθν Δ όψθ διαμορωϊνεται κόγχθ μιχράμπ για τισ λατρευτικζσ ανάγκεσ. Σι τοιχοποιίεσ του νζου τμιματοσ είναι καταςκευαςμζνεσ με αργοφσ λίκουσ που εναλλάςςονται με ηϊνεσ πλίνκων ενϊ ςε όλθ του τθν περίμετρο το κτιριο ενιςχφεται με μεταλλικοφσ ςυνδζςμουσ. Θ πρόςβαςθ γίνεται από τα ανατολικά μζςω ανοίγματοσ που πλαιςιϊνεται με μαρμάρινο κφρωμα. Υάνω από τθν πόρτα βρίςκεται εντοιχιςμζνθ ενεπίγραωθ μαρμάρινθ πλάκα, όπου αναωζρεται το ζτοσ 1910/ Ψθ δεκαετία του 1950 το κτιριο κα μετατραπεί ςε εκκοκκιςτιριο βάμβακοσ, ιδιοκτθςίασ Εωαρμοςτίδθ. Θ νζα χριςθ επιβάλλει τθν καταςκευι ςτο εςωτερικό υποςτυλωμάτων και δοκϊν από ςκυρόδεμα, προσ ενίςχυςθ του κτθρίου ζναντι των δονιςεων που προκαλοφνταν από τθ βιομθχανικι δραςτθριότθτα, μετατροπζσ των ανοιγμάτων του, κατεδάωιςθ των τροφλων και ανζγερςθ προςκτιςμάτων για τθ δθμιουργία χϊρων αποκικευςθσ και επεξεργαςίασ. Σι επεμβάςεισ αυτζσ προκάλεςαν ανεπανόρκωτεσ βλάβεσ κυρίωσ ςτον πλαςτικό και ηωγραωικό διάκοςμο του μνθμείου, ενϊ τα ιδιαίτερα ψθλά προςκτίςματα, τα οποία διατθροφνταν ζωσ το 1980, κατζςτθςαν το μνθμείο «αόρατο» και απροςπζλαςτο. Ψο 1984 το μαυςωλείο απαλλοτριϊκθκε από τον Διμο Γιαννιτςϊν, τα προςκτίςματα του εκκοκκιςτθρίου κακαιρζκθκαν και το κτιριο παραχωρικθκε ςτο ΩΥΥΣ για τθν ςτζγγαςθ πολιτιςτικϊν δράςεων. Θ μελζτθ αποκατάςταςθσ 491 και επανάχρθςθσ του μαυςωλείου του Γαηί Εβρενόσ μπζθ που εκπονικθκε για λογαριαςμό του Διμου Γιαννιτςϊν, με βαςικό άξονα τον ςεβαςμό ςτθν αυκεντικότθτα τθσ αρχικισ ωάςθσ του κτθρίου και τθσ μεταγενζςτερθσ επζκταςθσ και τυπολογίασ των αρχϊν του 20 ου αι είχε ωσ ςτόχο τθν αποκατάςταςθ του κτθρίου και τθν απόδοςι του ςε πολιτιςτικζσ χριςεισ. 489 Χκιαδαρζςθσ Γ., «Ψα οκωμανικά μνθμεία των Γιαννιτςϊν», Φίλιπποσ, Ζτοσ 21 ο, Ψεφχοσ 76 (7-9/2012), ςελ Ανδροφδθσ Υ., «Αποκατάςταςθ του μαυςωλείου του Γαηί Εβρενόσ μπζθ ςτα Γιαννιτςά», Θ Χυντιρθςθ και Αποκατάςταςθ των Σκωμανικϊν Πνθμείων ςτθν Ελλάδα, Χτεωανίδου Α. (επιμ.), University Studio Press Θ «Πελζτθ Χτερζωςθσ και Αποκατάςταςθσ του μαυςωλείου του Γαηι Εβρενόσ Ππζθ ςτα Γιαννιτςά και Επανάχρθςι του ωσ χϊρου πολλαπλϊν πολιτιςτικϊν δραςτθριοτιτων» εκπονικθκε από τουσ Υ. Ανδροφδθ και ςυνεργάτεσ, το Χτθν ςφνταξθ τθσ μελζτθσ ςυμμετείχε ωσ ςφμβουλοσ θ Εταιρεία ΑΛΠΣΧ (Εταιρεία για τθ Πελζτθ τθσ Πεςαιωνικισ Αρχιτεκτονικισ των Βαλκανίων και τθσ Υροςταςίασ τθσ. β) Ψζμενοσ του Λςκεντζρμπεθ 492 (Πεγάλο Ψζμενοσ /Ψζμενοσ Πεηά/Ψηαμί τθσ αγοράσ) Ψο τζμενοσ του Λςκεντζρμπεθ βρίςκεται πολφ κοντά ςτθν ςφηευξθ των οδϊν Εγνατίασ και Βενιηζλου, τον κεντρικό άξονα τθσ οκωμανικισ πόλθσ των Γιαννιτςϊν. Ψο Πεγάλο Ψηαμί, όπωσ ςυνικιηαν να το αποκαλοφν οι κάτοικοι, είναι ζνα από τα επιβλθτικότερα οκωμανικά κτιρια που διατθρικθκαν ςτα Γιαννιτςά. Ψο τζμενοσ, το οποίο ο Εβλιγιά Ψςελεμπί περιγράωει ωσ «το πιο ςτολιςμζνο, εξαίςιο και με μεγαλφτερο αρικμό πιςτϊν» 493, ωζρεται να ιδρφκθκε από τον Λςκεντζρμπεθ, από τον οποίο αντλεί και το όνομά του, απόγονο του Γαηι Εβρενόσ, που ζηθςε ςτθν πόλθ τον 15 ο αι και πζκανε το Ωςτόςο, θ μελζτθ του γενεαλογικοφ δζντρου των Εβρενόσ προςζωερε νζα ςτοιχεία ςχετικά για τον ιδρυτι του τεμζνουσ, ςφμωωνα με τα οποία γφρω ςτο 1510 ο Λςκεντζρμπεθ ανακαίνιςε το Χερίω 494 τηαμί του προγόνου του, πικανότατα το τηαμί του Γαηι Εβρενόσ 495, και δεν ίδρυςε εκ νζου τζμενοσ 496. Υρόκειται για ζνα μεγάλων τεραςτίων διαςτάςεων τρουλαίο κτιριο, κάτοψθσ ςχιματοσ Ψ, που αποτελείται από τον τετράγωνο, κυρίωσ χϊρο προςευχισ, ςτεγαςμζνο αρχικά με τροφλο, και από ζναν ακόμα ευρφ τριμερι χϊρο, το κεντρικό μζροσ του οποίου ςτεγαηόταν με τροφλο ενϊ τα πλευρικά τμιματα με τεταρτοςωαίρια. Ππροςτά από τον τριμερι χϊρο, όπου βριςκόταν και θ κφρια είςοδοσ, υπιρχε προςτϊο, που καταςκευαςτικά κυμίηει το προςτϊο του τηαμιοφ του Αχμζτ Ππζθ ςτισ Χζρρεσ. Χτα δυτικά, ςτθ ςυμβολι των δφο χϊρων, βριςκόταν ο μιναρζσ, θ μορωι του οποίου μασ είναι γνωςτι από ωωτογραωίεσ των αρχϊν του 20 ου αι. Χιμερα ςϊηεται μόνο θ βάςθ του. Σ μεγάλοσ κόλοσ τθσ τετράγωνθσ αίκουςασ κατζπεςε το Ψο 1670/1 ο Χουλεϊμάν Ππζθ Εβρενόςογλου, διαχειριςτισ των 492 Χκιαδαρζςθσ Γ., «Ψα οκωμανικά μνθμεία των Γιαννιτςϊν», Φίλιπποσ, Ζτοσ 21 ο, Ψεφχοσ 76 (7-9/2012), ςελ Δθμθτριάδθσ Β., Θ Ξεντρικι και Δυτικι Πακεδονία κατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπι, Πακεδονικι Βιβλιοκικθ, Κεςςαλονίκθ 1973, ςελ Χερίω αποκαλοφνταν τα τηαμιά που είχαν ιδιαίτερθ ςθμαςία ωσ ιεροί τόπου προςκυνιματοσ. Χτα Γιαννιτςά, ωσ Χερίω αναωζρονται και το τηαμί του Αχμζτ Ππζθ ςτο ςτρατόπεδο Ξαψάλθ, το μαυςωλείο του Γαηι Εβρενόσ, κακϊσ και το νεκροταωείο γφρω από αυτό. 495 Ωσ προσ αυτιν τθν άποψθ ςυνθγορεί και το επιβλθτικό μζγεκοσ του τεμζνουσ που κα μποροφςε να δικαιολογθκεί μόνο ωσ ανικον ςε κάποιον όπωσ ο ιδρυτισ τθσ πόλθσ ι ςτον ςουλτάνο. Χφμωωνα με τουσ Lowry-Eronsal ίςωσ πρόκειται για το τηαμί του ιμαρζτ, κακϊσ όπωσ υπαγορεφει θ παράδοςθ βριςκόταν κοντά ςτο λουτρό του, αλλά και το μαυςωλείο του, κτιρια που βρίςκονται λίγα μζτρα βορειότερα. Επιπλζον, ςε πρωκυπουργικό αρχείο τθσ Ξωνςταντινοφπολθσ, του 1908, αναωζρονται ιμάμθδεσ ςθμαντικϊν τηαμιϊν τθσ αυτοκρατορίασ, μεταξφ αυτϊν και του τηαμιοφ του Γαηι Εβρενόσ ςτα Γιαννιτςά. 496 Χκιαδαρζςθσ Γ., «Ψα οκωμανικά μνθμεία των Γιαννιτςϊν», Φίλιπποσ, Ζτοσ 21 ο, Ψεφχοσ 76 (7-9/2012), ςελ.40. Εικόνα 225 Ψο τζμενοσ του Λςκεντζρμπεθ το 1916 (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 226 Ψο τζμενοσ το 1930 (Υθγι: Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι,2008) Εικόνα 227 Ψο τζμενοσ ςτα τζλθ του 20 ου αι. (Υθγι: διαδίκτυο) 87

99 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Γιαννιτςά ιδρυμάτων του Γαηι Εβρενόσ, κα τον αντικαταςτιςει με κεραμοςκεπι 497. Ξακϊσ ςτθν πόλθ των Γιαννιτςϊν δεν υπιρχε ςουλτανικό τηαμί 498, μποροφμε να υποκζςουμε ότι το τζμενοσ του Λςκεντζρμπεθ αποτελοφςε το κρθςκευτικό κζντρο τθσ πόλθσ. Χ αυτό ςυνθγοροφν και θ κζςθ του μνθμείου, κοντά ςτο εμπορικό, διοικθτικό και οικονομικό κζντρο τθσ πόλθσ, και το μεγάλο μζγεκόσ του. Θ άποψθ των μελετθτϊν ότι μάλλον πρόκειται για το τζμενοσ που ο ίδιοσ ο Γαηι Εβρενόσ ίδρυςε ςτθν πόλθ,το οποίο λειτουργοφςε και ωσ ιμαρζτ 499, και ο χαρακτθριςμόσ του ωσ «ςερίω» μασ επιτρζπει να προχωριςουμε τον ςυλλογιςμό μασ λίγο παρακάτω και να υποκζςουμε ότι το τζμενοσ πικανότατα αποτελοφςε και το κζντρο του μεγάλου βακουωιοφ του Γαηι Εβρενόσ, όπου κατζλθγαν οι πρόςοδοι από τα διάωορα αωιερϊματα. Ψο τζμενοσ υπζςτθ ςοβαρζσ ηθμιζσ κατά τθ διάρκεια των Βαλκανικϊν και του Α Υαγκοςμίου Υολζμου. Χιμερα παρουςιάηει εκτεταμμζνεσ ωκορζσ και καταρρεφςεισ οι τροφλοι του δεν ςϊηονται που οωείλονται ςε μεγάλο βακμό και ςτισ ιςχυρζσ καταπονιςεισ που δζχκθκε εξαιτίασ των προςκθκϊν που ζγιναν ς αυτό κατά τθ μετατροπι του ςε εκκοκκιςτιριο βάμβακοσ, μετά τθν απελευκζρωςθ τθσ πόλθσ 500. Χιμερα ανικει ςτθν Εκνικι τράπεηα 501. Ψο 1974 χαρακτθρίςκθκε ωσ ιςτορικό και διατθρθτζο μνθμείο 502. Πε ςυμπλθρωματικι υπουργικι απόωαςθ το 2000 το οικοδομικό τετράγωνο ςτο οποίο εντάςςεται το μνθμείο κθρφχκθκε ωσ περιβάλλοντασ χϊροσ του 503. Ψο 2012 ξεκίνθςε θ εκπόνθςθ αρχιτεκτονικισ μελζτθσ για τθν αποκατάςταςθ του μνθμείου, θ οποία βρίςκεται ςε εξζλιξθ. γ) Ψηαμί του Αχμζτ Ππζθ Εβρενόςογλου 504 (Ψηαμί του Χεΐχθ Λλαχι) Ψο τηαμί ςυγκαταλζγεται μεταξφ των ευαγϊν ιδρυμάτων που ίδρυςε ςτα Γιαννιτςά ο απόγονοσ του Γαηι Εβρενόσ και μεταγενζςτεροσ διοικθτισ τθσ πόλθσ, Αχμζτ Ππζθ Εβρενόςογλου (β μιςό του 15 ου αι.). Για τθν ςυντιρθςι του διακζτονταν οι πρόςοδοι από τα αωιερϊματα των βακουωιϊν του Αχμζτ Ππζθ ςτα Γιαννιτςά και τθν Αλβανία ςτα ζξοδα ςυντιρθςθσ ςυμπεριλαμβάνονταν κι αυτά του γειτονικοφ μεντρεςζ, ςτθν βάςθ του λόωου του ςτρατοπζδου Ξαψάλθ 505. Ψο τηαμί ταυτίηεται με τον τόπο ταωισ του μεγάλου πνευματικοφ θγζτθ Χεΐχθ Λλλαχι, που ζηθςε ςτα Γιαννιτςά (Yenice-i Vardar), και ςυνζβαλε με τθν παρουςία του ςτθν ανάδειξθ τουσ ςε ςθμαντικό πνευματικό κζντρο τθσ αυτοκρατορίασ. Για τον λόγο αυτό, ο χϊροσ ταωισ του, και κατ επζκταςθ το τζμενοσ, κεωροφνταν από πλευράσ των μουςουλμάνων μεγάλοσ τόποσ προςκυνιματοσ, και ςυνιςτοφςε, μαηί με το μαυςωλείο του Γαηι Εβρενόσ, ζνα δίπτυχο πόλο ζλξθσ για προςκυνθτζσ από τθν ευρφτερθ περιοχι των Βαλκανίων 506. Σι Ayverdi E.H. και Lowry H.W. υποςτθρίηουν ότι ςτο ίδιο τζμενοσ ζχει καωτεί κι ο κτιτοράσ του, Αχμζτ Ππζθ 507. Ψο τηαμί ανικει ς ζναν ιδιαίτερο τφπο μονότρουλου μικροφ τεμζνουσ-μεςτηίτ με προςτϊο που ωζρει δφο κολίςκουσ, ϊςτε να υπάρχει αξονικι διάταξθ και αντιςτοιχία μεταξφ των μεςοκιόνιων ανοιγμάτων, τθσ κεντρικισ ειςόδου και του mihrab, ϊςτε θ κζαςθ να είναι ελεφκερθ γι αυτόν που προςεγγίηει. Θ ςυνφπαρξθ, ς αυτό, οξυκόρυωων και κυκλικϊν ανοιγμάτων αποτελεί χαρακτθριςτικό που ςυναντάται και ςε άλλα μνθμεία του 15 ου αι 508. Εικόνα 228 Ψο τζμενοσ του Χεΐχθ Λλαχι το 1912 (Υθγι: Χκιαδαρζςθσ Γ., ό.π., ςελ Ψηαμί του ςουλτάνου υπιρχε ςχεδόν ςε κάκε πόλθ που κατακτοφνταν από τα οκωμανικά ςτρατεφματα κατά τισ επεκτατικζσ τουσ εκςτρατείεσ ςτθ Βαλκανικι. Ψο γεγονόσ ότι ςτα Γιαννιτςά δεν αναωζρεται ςουλτανικό τζμενοσ ι «τηαμί τθσ κατακτιςεωσ», πικανότατα οωείλεται ςτο γεγονόσ ότι πρόκειται για νεοϊδρυκζντα οικιςμό ςτο βακοφωι ενόσ θμιαυτόνομου αξιωματοφχου, του Γαηι Εβρενόσ. 499 οι βοθκθτικοί χϊροι που ζδιναν ςε ζνα τζμενοσ το ςχιμα ανεςτραμμζνου Ψ χρθςιμοποιοφνταν για ωιλανκρωπικζσ δράςεισ, και πιο ςυγκεκριμζνα για τθν ςίτιςθ του εκκλθςιάςματοσ μετά το πζρασ τθσ προςευχισ. 500 Χκιαδαρζςθσ Γ., «Ψα οκωμανικά μνθμεία των Γιαννιτςϊν», Φίλιπποσ, Ζτοσ 21 ο, Ψεφχοσ 76 (7-9/2012), ςελ (17/9/2014) 502 ΩΑ Φ31/3330/311/ ΦΕΞ 481/Β/ ΩΑ ΩΥΥΣ/ΑΦΧ/Β1/Φ36/ΞΘΦ/26188/818/ ΦΕΞ 1080/Β/ Αργυράκθσ Δ., Χαλκίδθ Αω., Χκιαδαρζςθσ Γ., Λγνατάκθσ Χρ., Ξαραδζδοσ Γ. και Χτεωανίδου Α., «Ψο τηαμί του Αχμζτ Ππζθ ςτα Γιαννιτςά: Πελζτθ Αποκατάςταςθσ και Δομικισ Ενίςχυςθσ», Ψο Αρχαιολογικό Ζργο ςτθ Πακεδονία και ςτθ Κράκθ 23(2009), ςελ Σ Αχμζτ Ππζθ Εβρενόςογλου διορίςτθκε λίγο μετά το 1478 ωροφραρχοσ τθσ πόλθσ Χκόδρα ςτθν Αλβανία. Ζνα χρόνο πριν από τον κάνατό του ίδρυςε εκεί το εν λόγω βακοφωι. Χτο: Δθμθτριάδθσ Β., Θ Ξεντρικι και Δυτικι Πακεδονία κατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπί, Πακεδονικι Βιβλιοκικθ 39, Κεςςαλονίκθ 1973, ςελ Ψο ρεφμα του «κρθςκευτικοφ τουριςμοφ» που προκάλεςαν αυτά τα δφο μνθμεία ςυνζβαλε εμμζςωσ ςτθν ενίςχυςθ τθσ τοπικισ οικονομία και κοινωνίασ. 507 Αργυράκθσ Δ., Χαλκίδθ Αω., Χκιαδαρζςθσ Γ., Λγνατάκθσ Χρ., Ξαραδζδοσ Γ. και Χτεωανίδου Α., «Ψο τηαμί του Αχμζτ Ππζθ ςτα Γιαννιτςά: Πελζτθ Αποκατάςταςθσ και Δομικισ Ενίςχυςθσ», Ψο Αρχαιολογικό Ζργο ςτθ Πακεδονία και ςτθ Κράκθ 23(2009), ςελ Χαλκίδθ Α., Ψο τηαμί του Αχμζτ Ππζθ ςτα Γιαννιτςά: Πελζτθ Αποκατάςταςθσ, Διπλωματικι Εργαςία, ΑΥΚ-ΔΥΠΧ Υροςταςία, Χυντιρθςθ και Αποκατάςταςθ Πνθμείων Υολιτιςμοφ, Λοφνιοσ 2010, ςελ.52. Εικόνα 229 Ψο τζμενοσ ςιμερα. Διακρίνεται το ωυλακείο ςτθν απόλθξθ του μιναρζ. Δεξιά, το μιχράμπ του τεμζνουσ (Υθγι: προςωπικό αρχείο διαδίκτυο «Γιαννιτςά, θ πρωτεφουςα του κάμπου») 88

100 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Γιαννιτςά Ψο τηαμί αποτελείται από τον τετράγωνο ςχεδόν ςτθν κάτοψθ χϊρο προςευχισ, προςτϊο και μιναρζ 509. Θ ςτζγαςθ του κεντρικοφ χϊρου γίνεται με τροφλο που εδράηεται ςε οκταγωνικό τφμπανο. Για τον εςωτερικό ωωτιςμό υπάρχουν τρεισ ηϊνεσ ανοιγμάτων, δφο ςτισ όψεισ του κτθρίου και θ τρίτθ ςτθν οκτάπλευρθ βάςθ επί τθσ οποίασ εδράηεται ο κόλοσ. Χφμωωνα με τισ ενδείξεισ, το προςτϊο ςτεγαηόταν με κολίςκουσ, από τουσ οποίουσ ςϊηεται τμιμα μόνο ςτο ΡΔ του άκρο. Σ μιναρζσ με βάςθ παλιζσ ωωτογραωίεσ ιταν «tek serefel»i ( με ζνα μπαλκόνι). Αξιόλογο μορωολογικό ςτοιχείο αποτελοφν το κφριο μιχράμπ (mihrab), ςτθν ΡΑ πλευρά του κυρίωσ χϊρουσ προςευχισ, κακϊσ και το δεφτερο, εξωτερικά ςτθν ΒΔ πλευρά του τεμζνουσ, ςτον ίδιο άξονα με το εςωτερικό 510. Ψο μνθμείο ςε διάωορεσ ιςτορικζσ περιόδουσ δζχτθκε ςθμαντικζσ επεμβάςεισ και υπζςτθ καταςτροωζσ που προκάλεςαν αλλοιϊςεισ ςτα τυπολογικά και μορωολογικά του χαρακτθριςτικά 511. Πε τθν ζνταξθ του μνθμείου ςτο οκωμανικοφ ςτρατοπζδου κατά τον 19 ο αι. οι εςωτερικζσ και εξωτερικζσ του επιωάνειζσ του κα καλυωκοφν με επιχρίςματα, από τα οποία τα δεφτερα μιμοφνταν ωευδοϊςόδομο ςφςτθμα δόμθςθσ, μεταβάλλοντασ τθν μορωι του μνθμείου 512. Ψο το οκωμανικό ςτρατόπεδο κα μετατραπεί ςτο ελλθνικό ςτρατόπεδο Ξαψάλθ, τα όρια του οποίου περικλείουν τόςο το μικρό τζμενοσ όςο και το γειτονικό οκωμανικό λουτρό 513. Θ διοίκθςθ του ςτρατοπζδου κα προχωριςει ςε τροποποιιςεισ των ανοιγμάτων του μνθμείου (διανοίξεισ, ωραγζσ), κατεδάωιςθ του ανϊτερου τμιματοσ του μιναρζ, και αντικατάςταςισ του με πλινκόκτιςτο ωυλάκιο 514. Πεταξφ των ετϊν λόγω ζκρθξθσ κατζρρευςε το ΒΑ άκρο του κτίςματοσ με ςυνζπεια τθν ςυνεχι κατάρρευςθ και απϊλεια τμθμάτων του ςτισ επόμενεσ δεκαετίεσ 515. Ψο 1990 το τζμενοσ κθρφχκθκε ωσ ιςτορικό και διατθρθτζο μνθμείο 516 και το Αργυράκθσ Δ., Χαλκίδθ Αω., κτλ, ό.π., ςελ Αργυράκθσ Δ., Χαλκίδθ Αω., Χκιαδαρζςθσ Γ., Λγνατάκθσ Χρ., Ξαραδζδοσ Γ. και Χτεωανίδου Α.(2009),ό.π., ςελ Αναλυτικά για τισ οικοδομικζσ ωάςεισ του κτθρίου δεσ: Χαλκίδθ Α.(2010), ό.π., ςελ. 44 κ.εξ. 512 Χτισ επιωάνειεσ του μνθμείου ςϊηονται ακόμθ ςπαράγματα αυτϊν των επιχριςμάτων. Υαρόμοια τεχνικι ςυναντιςαμε και ςτο τηαμί του Πουςταωά Ππζθ ςτισ Χζρρεσ. 513 Υρόκειτα για το χαμάμ που κτίςτθκε από τον Αχμζτ Ππζθ προσ τιμιν του Χεΐχθ Λλαχι, ςτα τζλθ του 15 ου αι. 514 Αργυράκθσ Δ., Χαλκίδθ Αω., Χκιαδαρζςθσ Γ., Λγνατάκθσ Χρ., Ξαραδζδοσ Γ. και Χτεωανίδου Α.(2009),ό.π., ςελ. 187 και Χαλκίδθ Α.(2010), ό.π., ςελ. 44 κ.εξ. 515 Αργυράκθσ Δ., Χαλκίδθ Αω., Χκιαδαρζςθσ Γ., Λγνατάκθσ Χρ., Ξαραδζδοσ Γ. και Χτεωανίδου Α.(2009),ό.π., ςελ ΩΑ ΩΥΥΣ/ΑΦΧ/Β1/Φ36/1957/26/ ΦΕΞ 344/Β/ οριοκετικθκε Ηϊνθ Υροςταςίασ Α γφρω από το τζμενοσ και τον λουτρό του Χεΐχθ Λλαχι 517. ii) Χαμάμ α) Οουτρά του Γαηι Εβρενόσ (Οουτρά Ξαϊάωα 518 ) Βρίςκονται λίγα μζτρα νοτιανατολικά του μαυςωλείου. Υρόκειται για ζνα από τα τρία λουτρά που αναωζρει ο Εβλιγιά Ψςελεμπί 519 και ςυγκαταλζγεται ςτα παλαιότερα λουτρά που καταςκευάςτθκαν ςτον ελλαδικό χϊρο ςτα τζλθ του 14 ου αι. Υικανότατα κτίςτθκε τθν δεκαετία , περίοδο μεγάλθσ οικοδομικισ δραςτθριότθτασ του Γαηι Εβρενόσ ςτα Γιαννιτςά 520. Ψυπολογικά ανικει ςτθν κατθγορία των διπλϊν λουτρϊν, με χωριςτοφσ χϊρουσ για άνδρεσ και γυναίκεσ. Χτο δυτικό τμιμα κα λειτουργοφςε ο ανδρικόσ τομζασ και ςτα ανατολικά ο γυναικείοσ. Χιμερα, από το κτιριο διατθροφνται μόνο οι χλιαροί και ηεςτοί χϊροι του λουτροφ (και των δφο τομζων), τμιμα τθσ δεξαμενισ και ελάχιςτα κατάλοιπα του γυναικείου τομζα 521. Ψο κτιριο ζχει κθρυχκεί ωσ ιςτορικό και διατθρθτζο μνθμείο 522 και τελεί υπό τθν προςταςία του ΩΥΥΣ. Ψο 2012 εκτελζςκθκαν εργαςίεσ εξυγίανςθσ του περιβάλλοντα χϊρου του μνθμείου από τθν 11 θ ΕΒΑ και βρίςκεται ςε εξζλιξθ θ εκπόνθςθ αρχιτεκτονικισ μελζτθσ αποκατάςταςθσ. Σ Διμοσ Υζλλασ, με ςτόχο τθν προςταςία του μνθμείου ζχει προχωριςει ςε ανταλλαγι του οικοπζδου βόρεια του λουτρικοφ ςυγκροτιματοσ, ϊςτε το μνθμείο να «αναπνεφςει» και να γίνει περίοπτο. β) Οουτρό του Χεΐχθ Λλαχι 523 Ψο λουτρό βρίςκεται εντόσ του ςτρατοπζδου Ξαψάλθ, πολφ κοντά ςτον τηαμί του Αχμζτ Ππζθ (Χεΐχθ Λλαχι). Αποδίδεται ςτον ίδιο κτιτορα με το τηαμί, ςτον Αχμζτ Ππζθ Εβρενόςογλου 524, ωςτόςο, κακιερϊκθκε θ ονομαςία «Οουτρό του Χεΐχθ Λλαχι», προσ τιμιν του αγιοποιθμζνου λογίου Χεΐχθ Αμπντουλάχ Λλαχι, που ενταωιάςτθκε ςτο γειτονικό τηαμί. Χρονικά τοποκετείται ςτα τζλθ του 15 ου αι. 517 ΩΑ ΩΥΥΣ/ΓΔΑΥΞ/ΑΦΧ/Β1/Φ36/81829/3479/ ΦΕΞ 441/ΑΑΥ/ Θ ονομαςία οωείλεται ςτον ιδιοκτιτθ των λουτρϊν μετά τον Β Υαγκόςμιο Υόλεμο. 519 Δθμθτριάδθσ Β., Θ Ξεντρικι και Δυτικι Πακεδονία κατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπι, Πακεδονικι Βιβλιοκικθ, Κεςςαλονίκθ 1973, ςελ Χκιαδαρζςθσ Γ., «Ψα οκωμανικά μνθμεία των Γιαννιτςϊν», Φίλιπποσ, Ζτοσ 21 ο, Ψεφχοσ 76 (7-9/2012), ςελ Χκιαδαρζςθσ Γ.,ό.π., ςελ ΩΑ ΩΥΥΣ/ΑΦΧ/Β1/Φ36/6095/148/ ΦΕΞ 355/Β/ Χκιαδαρζςθσ Γ., ό.π., ςελ 38κ.εξ. 524 Δθμθτριάδθσ Β., ό.π.ςελ Εικόνα 230 Οουτρά του Γαηι Εβρενόσ ςιμερα (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 231 Οουτρό του Χεΐχθ Λλαχι (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 89

101 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Γιαννιτςά Υρόκειται για μονό λουτρό (tek hamam) με τριμερι γραμμικι διάταξθ, του οποίου οι χϊροι διατάςςονται κατά μικοσ ενόσ άξονα. Από το λουτρό ςϊηεται ο χλιαρόσ και ο ηεςτόσ χϊροσ και μζροσ τθσ δεξαμενισ. Πικρισ κλίμακασ αναςκαωικι ζρευνα ςτα νότια ζωερε ςτο ωωσ υπολείμματα του κρφου χϊρου του λουτροφ και το αποδυτιριο, ζναν χϊρο ςχεδόν τετράγωνθσ κάτοψθσ με ςυντριβάνι ςτο κζντρο του, πλακόςτρωτο δάπεδο και περιμετρικό χαμθλό αναβακμό. Από τθν ζρευνα προζκυψε ότι το αποδυτιριο ιταν ψθλότερο από τουσ υπόλοιπουσ χϊρουσ, ωςτόςο, δεν μπορεί να τεκμθριωκεί το ςυνολικό του φψοσ ι ο τφποσ τθσ επικάλυψισ του 525. Χτο εςωτερικό των τοιχοποιιϊν των κερμϊν χϊρων υπάρχουν υποδομζσ φδρευςθσ, αλλά και κατακόρυωοι αγωγοί για τθν εκτόνωςθ του καπνοφ των υποκαφςτων. Ψο 1912 ο ελλθνικόσ ςτρατόσ καταλαμβάνει τθν πόλθ των Γιαννιτςϊν και το κτιριο ωαίνεται ότι ςτο εξισ χρθςιμοποιείται κατά περιόδουσ τμθματικά. Ψο 1990 το λουτρό κθρφχκθκε ωσ ιςτορικό και διατθρθτζο μνθμείο 526 και ςφντομα αναμζνεται θ παραχϊρθςι του από το Ωπουργείο Εκνικισ Άμυνασ όπωσ αναωζρκθκε το χαμάμ βρίςκεται εντόσ ςτρατιωτικοφ χϊρου ςτον Διμο Γιαννιτςϊν προκειμζνου να κινθκοφν οι διαδικαςίεσ αποκατάςταςισ του. Γφρω από το μνθμείο, και το γειτονικό τηαμί, ζχει οριςτεί αδόμθτθ ηϊνθ προςταςίασ Α. Χτόχοσ είναι να αποδοκεί ςτα δφο μνθμεία χριςθ πολιτιςτικϊν δραςτθριοτιτων (ωδεία κτλ). Ψο 2012 οι μελζτεσ αποκατάςταςθσ βρίςκονταν ςτο ςτάδιο ζγκριςθσ. γ) Οουτρό του Αχμζτ Ππζθ ςτθν αγορά 527 Ψο λουτρό αυτό που είναι γνωςτό από τθσ πθγζσ, αποκαλφωκθκε κατά τθ διάρκεια ςωςτικισ αναςκαωισ ςε οικόπεδο επί τθσ οδοφ Βενιηζλου 32. Ψο τμιμα του αποδυτθρίου που ιρκε ςτο ωωσ διατθρείται ςτο υπόγειο νζασ οικοδομισ, ενϊ υπολείμματα από τουσ κερμοφσ χϊρουσ διατθροφνται ςτο υπόγειο και τον ακάλυπτο χϊρο τθσ γειτονικισ προσ νότο οικοδομισ. Πε βάςθ τα αναςκαωικά ευριματα το κτιριο τοποκετείται γφρω ςτον 15 ο αι. και κα πρζπει να χρθςιμοποιοφνταν ζωσ και τον 17 ο, οπότε και καταςτράωθκε από πυρκαγιά. Θ πρόςβαςθ ςτο εςωτερικό του γινόταν από τα ανατολικά με τριβακμιδωτι κλίμακα, θ οποία ξεκινοφςε από το κυραίο άνοιγμα του αντίςτοιχου τοίχου και κατζλθγε ςε μαρμάρινο κατϊωλι πάνω ςτο δάπεδο. Θ καταςκευι του δαπζδου από τρία διαωορετικά υλικά μαρτυρεί αντίςτοιχεσ ωάςεισ επιςκευϊν. Χτο νότιο τμιμα του αναςκαμμζνου χϊρου, ςτθ κζςθ που αντιςτοιχοφςε ςτο κζντρο του αρχικοφ δωματίου, αποκαλφωκθκε οκταγωνικι καταςκευι, που χρθςίμευε ωσ βάςθ περιρραντθρίου. Λδιαίτερο ενδιαωζρον ςτον χϊρο που αποκαλφωκθκε παρουςιάηει ζνα επίμθκεσ κτιςτό πεηοφλι ςε μικρι απόςταςθ από τον ανατολικό και τον βόρειο τοίχο του αποδυτθρίου, το οποίο ςτθν άνω επιωάνειά του ωζρει μικρά αποκθκευτικά κογχάρια. Χε επαωι με τουσ τοίχουσ του αποδυτθρίου διαμορωωνόταν ζνασ υπερυψωμζνοσ διάδρομοσ φψουσ 0,70μ. και πλάτουσ 1,80μ. Θ φπαρξθ αντίςτοιχου διαδρόμου με ξφλινεσ καταςκευζσ που όριηαν επιμζρουσ χϊρουσ τεκμθριϊνεται από πολλά παραδείγματα και ςχετίηεται με τθν εκεί παραμονι των λουομζνων πριν και μετά το λουτρό. Γ+ Ξτιρια ςχετιηόμενα με οικονομικζσ δραςτθριότθτεσ ii) «Λπποωορβείο» Ψο κτιριο βρίςκεται ςε παράδρομο τθσ οδοφ Εγνατίασ, απζναντι από τον χϊρο ςτον οποίο εντοπίςτθκαν τα υπολείμματα του καραβάν ςεραγιοφ και των βυρςοδεψίων. Υρόκειται για ορκογϊνιασ κάτοψθσ λικόκτιςτο κτιριο, Απζναντι από το οικόπεδο με τισ πεςςοςτοιχίεσ βρίςκεται το λεγόμενο «ιπποωορβείο», ςτο εςωτερικό του οποίου ςϊηονται τα παχνιά των ηϊων. Ψο κτιριο, με βάςθ καταςκευαςτικά προωανϊσ ςτοιχεία, χρονολείται από τουσ μελετθτζσ του ςτον 18 ο αι 528. Εικόνα 233 Ψμιματα του λουτροφ του Αχμζτ Ππζθ. Ξλίμακα και οκταγωνικό περιραντιριο (Υθγι: διαδίκτυο «Γιαννιτςά, θ πρωτεφουςα του κάμπου») Εικόνα 234 Ψο ιπποωορβείο. Ψο ςχιμα του υποδθλϊνεται από τθν ζντονθ βλάςτθςθ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 525 Πάτςου Β Φελεκίδου Σ., Ψα οκωμανικά μνθμεία ςτα Γιαννιτςά, Εργαςία ςτα πλαίςια του μακιματοσ «Λςτορία τθσ αρχιτεκτονικισ και τθσ εξζλιξθσ οικιςμϊν και πόλεων» του ΔΥΠΧ «Υροςταςία, Χυντιρθςθ και Αποκατάςταςθ Πνθμείων Υολιτιςμοφ» του ΑΥΚ, ςελ ΩΑ ΩΥΥΣ/ΑΦΧ/Β1/Φ36/1957/26/ ΦΕΞ 344/Β/ Τλεσ οι πλθροωορίεσ για το λουτρό προζρχονται από το: Χκιαδαρζςθσ, «Δφο άγνωςτα οκωμανικά λουτρά ςτον νομό Υζλλασ», Ψο αρχαιολογικό Ζργο ςτθ Πακεδονία και ςτθ Κράκθ 20(2006), ςελ Εικόνα 232 Οεπτομζρεια από παράκυρο του ιπποωορβείου όπου διατθρείται ανζπαωο το κιγκίλδωμα του παρακφρου (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 528 Χκιαδαρζςθσ Γ., «Ψα οκωμανικά μνθμεία των Γιαννιτςϊν», Φίλιπποσ, Ζτοσ 21 ο, Ψεφχοσ 76 (7-9/2012), ςελ.44 Εικόνα 235 Λπποωορβείο (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 90

102 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Βζροια ΒΕΡΟΙΑ Χτθ Βζροια θ περίοδοσ τθσ οκωμανικισ κυριαρχίασ ξεκινά ουςιαςτικά ςτα τζλθ του 14ου αι. Πζςα ςε διάςτθμα πενιντα ετϊν οι Ψοφρκοι κα καταλάβουν, αλλά και κα χάςουν τθν πόλθ αρκετζσ ωορζσ, ζωσ τθν οριςτικι κατάλθψι τθσ το Θ πρϊτθ προςπάκεια κατάλθψθσ τθσ Βζροιασ δεν επιβεβαιϊνεται απόλυτα, αλλά πικανολογείται ότι ςυνζβθ το Χφμωωνα με τον Ψοφρκο ιςτορικό Sa deddin θ επόμενθ κατάλθψθ τθσ Βζροιασ ςυνζβθ το 1373/74 (775 ζ.ε.) από τον ςτρατθγό του Πουράτ Α 531. ςτα πλαίςια ανιχνευτικϊν εκςτρατευτικϊν ςουλτανικϊν ςωμάτων. Σι επικζςεισ αυτζσ δεν ζχουν μόνιμο χαρακτιρα και γ αυτό ωαίνεται ότι δεν επθρζαςαν τθν κοινωνικι και οικονομικι ηωι τθσ περιοχισ532. Ψο 1380 ο Πουράτ Α, αντιλαμβανόμενοσ τθν ςπουδαιότθτα τθσ Εγνατίασ Σδοφ, τόςο για εμπορικοφσ όςο και για ςτρατιωτικοφσ ςκοποφσ, ςτρζωει τθν προςοχι του ςε πόλεισ που θ κατάλθψι τουσ ιταν καίριασ ςθμαςίασ για τον ζλεγχο του ςθμαντικοφ αυτοφ οδικοφ δικτφου. Θ Βζροια κα αποτελζςει ζναν από τουσ ςτόχουσ533 των ςτρατευμάτων του και θ πολιορκία και κατάλθψι τθσ πραγματοποιοφνται παράλλθλα με τθν πολιορκία τθσ Κεςςαλονίκθσ, του Ποναςτθρίου και των Χερρϊν, μεταξφ των ετϊν Ωςτόςο, μετά από μία ςειρά καταλιψεων κι ανακαταλιψεων, θ πόλθ κα αλωκεί οριςτικά το , ι κατά άλλουσ το , από τον Πουράτ Β. Χτισ αρχζσ του 19ου αι. και πριν τθν ζναρξθ του εκνικοαπελευκερωτικοφ αγϊνα, θ 529 Εκτενισ αναωορά ςτισ διαδοχικζσ αλϊςεισ τθσ Βζροιασ από τουσ Σκωμανοφσ και τισ ενδιάμεςεσ ανακαταλιψεισ τθσ πόλθσ από τουσ βυηαντινοφσ γίνεται ςτο βιβλίο: Χιονίδθσ Γ., Λςτορία τθσ Βζροιασ, τθσ πόλεωσ και τθσ περιοχισ: Βυηαντινοί χρόνοι, Ψομ. Βϋ, Κεςςαλονίκθ 1970, ςελ Αναωορά για τισ πρϊιμεσ καταλιψεισ τθσ Βζροιασ από τουσ Σκωμανοφσ ςτο: Bérard V., Σδοιπορικό ςτθ Πακεδονία , Υαρίςι ς Ξολτςίδασ Α., Λςτορία τθσ Βζροιασ, τόμοι Α και Β, Εκδ. Ξυριακίδθ 2012, ςελ 220/υπος. 433 και Χτακοποφλου-Αςδραχά Ξ., «Σι τουρκικζσ καταλιψεισ τθσ Βζροιασ οσ οσ (14-15 αι.) και τα προνόμια μιασ χριςτιανικισ οικογζνειασ», Επικεϊρθςθ Ψζχνθσ 20/122(1956),ςελ Χε άλλεσ πθγζσ ωσ κατακτθτζσ τθσ πόλθσ αναωζρονται ο Ψςεντερλι (ι Ψςανταρλι) Ξαρά Χαλιλ Χαϊρεντίν παςά, ο Ψιμουρτάσ μπζθ και ο Γαηι Εβρενόσ. 532 Ξολτςίδασ Α., ό.π., ςελ Χφμωωνα με τθν Ηαχαριάδου Ε.Α., θ ςθμαςία που ζδιναν οι οκωμανοί ςτθ κατάλθψθ τθσ Βζροιασ, του Ποναςτθρίου, των Χερρϊν και τθσ Αυλϊνασ διαωαίνεται ου ου από τισ ςυχνζσ αναωορζσ ςε χρονικά οκωμανϊν ςυγγραωζων του 14 και 15 αι (χρονικό του Ruhi, χρονικό του Neşri κτλ), ενϊ αντίςτοιχα θ κατάλθψθ τθσ Κεςςαλονίκθσ παρουςιάηεται λακωνικά ι και παραλείπεται. Χτο: Zachariadou E., From Avlona to Antalya: Reviewing the ottoman military operations of the 1380s, in Zachariadou E. (ed.), The Via Egnatia under Ottoman Rule ( ), Symposium: Halcyon Days in Crete II, Institute for Mediterranean Studies, Crete University Press, Rethymnon 1996, p Θ κατάλθψθ ςθμειϊνεται ςε ςθμείωμα κϊδικα τθσ μονισ Πεταμορωϊςεωσ Πετεϊρων. Χτο: Ξολτςίδασ Α., ό.π., ςελ Ψθν θμζρα των «κόκκινων αυγϊν», όπωσ αναωζρει ο Εβλιγιά Ψςελεμπί. Ψθν ίδια μζρα αναωζρεται ότι ζγινε και θ οριςτικι κατάλθψθ τθσ Ζδεςςασ. 536 Ξολτςίδασ Α., ό.π., ςελ.223 κ.εξ. Βζροια κα ςυμμετάςχει ςε τοπικζσ εξεγζρςεισ, που όμωσ οι περιςςότερεσ από αυτζσ καταπνίγονται ςτο ξεκίνθμά τουσ537. Θ πόλθ απελευκερϊκθκε τελικά το 1912, κατά τθ διάρκεια των βαλκανικϊν πολζμων. Ξοινωνικι και διοικθτικι οργάνωςθ Θ Βζροια ιδθ από από τθν βυηαντινι εποχι αποτελοφςε πρωτεφουςα διοικθτικισ μονάδασ κάτι το οποίο διατθρικθκε και αργότερα. Ψθν περίοδο τθσ ςερβοκρατίασ πρζπει να είχε δικό τθσ ςτρατθγόδιοικθτι, κακϊσ τθν περίοδο αυτι εγκακίςτανται ςτθν περιοχι πολλοί Χζρβοι ςτρατθγοί και άποικοι, ενϊ λίγο αργότερα θ πόλθ αποτζλεςε ζδρα του Χζρβου θγεμόνο Χλαπζνου. Θ Βζροια κα διατθριςει τθν διοικθτικι τθσ ανεξαρτθςία ακόμθ και μετά τθν τουρκικι κατάλθψθ, ςτισ αρχζσ του 15ου αι538. Πετά τθν οκωμανικι κατάκτθςθ κα ενταχκεί, μαηί με τθ γειτονικι Ράουςα, τθν Ζδεςςα, τα Γιαννιτςά και το Γυναικόκαςτρο (Ξιλκίσ) ςτο ςαντηάκι τθσ Κεςςαλονίκθσ, ςτο εγιαλζτι τθσ Φοφμελθσ539. Χτισ αρχζσ του 16ου αι θ πόλθ ςθμειϊνεται ωσ ηεαμζτι, λίγο αργότερα όμωσ, το , κ αποτελζςει χάςι του ςουλτάνου, του Ξαςίμ Υαςά και ακόμθ δφο παςάδων και το 1686 αποτελοφςε μαηί με τα χωριά τθσ χάςι τθσ Gevher-Han540, αδερωισ του ςουλτάνου Πεχμζτ Δ. Υαράλλθλα, θ Βζροια αποτελοφςε ζδρα καηά541 που περιλάμβανε πάνω από εκατό χωριά. Ζωσ τθν απελευκζρωςι τθσ, το 1912, αποτελοφςε ςαντηάκι ςτο εγιαλζτι τθσ Φοφμελθσ542. Θ ςθμαςία τθσ πόλθσ για τουσ οκωμανοφσ κακϊσ και θ οικονομικι και εμπορικι τθσ δφναμθ Εικόνα 236 Xάρτθσ του 1708 θ Βζροια με όνομα Beroea (Πθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 237 Xάρτθσ του 1814 (Πθγι: διαδίκτυο) 537 Σ άτακτοσ αρματοπόλεμοσ των πόλεων τθσ Πακεδονίασ, που κρατοφςε ςε επιωυλακι και είχε ςτρζψει τθν προςοχι των τουρκικϊν ςτρατευμάτων προσ τον Βορρά, ζδωςε τθν ευκαιρία τθσ αναςφνταξθσ και τθσ οργάνωςθσ ςτθν Ρότια Ελλάδα για να ξεκινιςει τον αγϊνα το Χιονίδθσ Γ., Λςτορία τθσ Βζροιασ, τθσ πόλεωσ και τθσ περιοχισ: Βυηαντινοί χρόνοι, Ψομ.Β, Κεςςαλονίκθ 1970, ςελ Δθμθτριάδθσ Β., Θ Ξεντρικι και Δυτικι Πακεδονία κατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπι, Πακεδονικι Βιβλιοκικθ, Κεςςαλονίκθ 1973, ςελ «...Άμα τθ αφίξει του παρόντοσ αυτοκρατορικοφ φιρμανίου Που ζςτω γνωςτόν ότι οι κάτοικοι τθσ Βζροιασ και των πζριξ χωρίων, άτινα αποτελοφν τα προςοδοφόρα κτιματα τθσ αδερφισ μου Γκιχβζρ ςουλτάνασ... Ψζλθ Φεμπι ουλ Εβζλ 1097 (24 Φεβρουαρίου 1686)», ςτο: Βαςδραβζλλθσ Λ., Λςτορικά Αρχεία Πακεδονίασ Β, Αρχείον Βεροίασ Ραοφςθσ , Πακεδονικι Βιβλιοκικθ, Κεςςαλονίκθ 1954, Ρο.115 (αυτοκρατορικό ωιρμάνι), ςελ. 92 & Δθμθτριάδθσ Β., Θ Ξεντρικι και Δυτικι Πακεδονία κατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπί, Πακεδονικι βιβλιοκικθ, Κεςςαλονίκθ 1973, ςελ Σ Εβλιγιά Ψςελεμπί διακρίνει τθν τάξθ του καδι κάκε πόλθσ, ζδρα καηά, ανάλογα με τθν θμεριςια αποηθμίωςι του. Χτθν κορυωι βρίςκεται ο καδισ των Χκοπίων με θμεριςια αποηθμίωςθ 499 άςπρα, και ακολουκοφν οι καδιδεσ τθσ Αχρίδασ, Ποναςτθρίου, Γενιτςϊν και Βζροιασ. Χτο: Δθμθτριάδθσ Β., ό.π., ςελ Zachariadou E.A., From Avlona to Antalya: Reviewing the ottoman military operations of the 1380s, Institute of Mediterranean Studies, Halcyon Days in Crete II, Symposium: The Via Egnatia under the Ottoman Rule , Rethymnon 9-11 January 1994, ςελ Εικόνα 238 Χάρτθσ του 1828 θ Βζροια με όνομα Carapheria ιveria (Πθγι: διαδίκτυο) 91

103 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Βζροια διαωαίνεται κι από το πλικοσ των κρατικϊν και ςτρατιωτικϊν αξιωματοφχων που υπθρετοφςαν ς αυτιν 543. Ψθν άτυπθ, ωςτόςο, θγεςία τθσ τοπικισ κοινωνίασ αςκοφςε θ οικονομικι και κοινωνικι ελίτ τθσ πόλθσ 544, που για τθν μουςουλμανικι κοινότθτα τθν αντιπροςϊπευαν οι «αγιάν» 545 και για τθν χριςτιανικι οι «κοτηαμπάςθδεσ 546». Τςον αωορά ςτισ καλλιεργιςιμεσ γαίεσ ςτθν περιωζρεια τθσ Βζροιασ και ςτα αγροτεμάχια εντόσ τθσ πόλθσ, ςτθν πλειονότθτά τουσ αποτελοφςαν τςιωλίκια και είχαν αποδοκεί ςε πλοφςιουσ γαιοκτιμονεσ, προνοιάριουσ, μονζσ και εκκλθςίεσ. Ωςτόςο υπιρχαν και γαίεσ που τισ καλλιεργοφςαν ελεφκεροι γεωργοί 547. Σι οκωμανοί διοικοφντεσ τθσ Βζροιασ κα επιδείξουν ιδιαίτερθ ωροντίδα για τθν οικονομικι ανάπτυξθ τθσ πόλθσ και τον εωοδιαςμό τθσ με κτιρια προσ εξυπθρζτθςθ του εμπορίου, των ταξιδιωτϊν και όςων εμπλζκονται ευρφτερα ς ζνα χερςαίο οδικό δίκτυο. Χτα μζςα του 16ου αι. ο Ψςελεμπι Χινάν Ππζθ 548 ζχτιςε ςτθ Βζροια ζνα μπεηεςτζνι 549 και πολλά μαγαηιά, κακϊσ και μία γζωυρα 550 και μαηί με τον Ππαγιεηίτ Ππαμπά (Bayezit Baba) 551 ίδρυςαν ζνα βακοφωι, το 543 Pouqueville F., Voyage de la Grèce, Υαρίςι , ςελ Παργιζ Α.-Πατςκάνθ Α., Θ οκωμανικι αρχιτεκτονικι τθσ Βζροιασ, Κεςςαλονίκθ 2005, Ερευνθτικι εργαςία, Ψμιμα Αρχιτεκτόνων ΑΥΚ, ςελ Θ μουςουλμανικι αςτικι τάξθ των «Αγιάν» χάρθ ςτισ διαςυνδζςεισ τθσ, τθν μόρωωςθ και κυρίωσ λόγω τθσ οικονομικισ τθσ επιωάνειασ, που απόρρεε από τθν ςυμμετοχι τουσ ςτο ςφςτθμα εκμίςκωςθσ των ωόρων και τον ζλεγχο των προςόδων από τθ γεωργικι καλλιζργεια, αςκοφςε ςθμαντικι επιρροι ςτισ τοπικζσ υποκζςεισ. 546 Αντίςτοιχα με τουσ «αγιάν» οι κοτηαμπάςθδεσ επθρζαηαν κι αυτοί τισ αποωάςεισ και τθν διοίκθςθ τθσ τοπικισ κοινωνίασ, είτε ςυμμετζχοντασ ενεργά ςτα πράγματ τθσ κοινότθτασ, είτε με πιο πλάγια μζςα. 547 Χιονίδθσ Γ., Λςτορία τθσ Βζροιασ, τθσ πόλεωσ και τθσ περιοχισ : Βυηαντινοί χρόνοι, Ψομ.Βϋ, Κεςςαλονίκθ 1970, ςελ Σι μνθμονευόμενοι από τον Εβλιγιά Ψςελεμπί «Χινάν» τθσ Βζροιασ είναι οι εξισ: 1. Ψςελεμπί Χινάν Ππζθ, 2. Χινάν Ππζθ, 3. Χινάν Tuzciö 4. Χινάν Ππζθ Χουλτάν. Ψα κτιρια εντόσ τθσ πόλεωσ που ο ίδιοσ αποδίδει ςε αρχιτζκτονεσ ονόματι «Χινάν» είναι, 1.το τηαμί του Ψςελεμπί Χινάν Ππζθ (Σρτά τηαμί), 2. Ψουρμπζσ του Χινάν Ππζθ Χουλτάν, 3. Δίδυμα λουτρά του Χινάν του Αλατά, 4. το πτωχοκομείο του Χινάν Ππζθ, 5. το μπεηεςτζνι του Ψςελεμπί Χινάν Ππζθ, 6. θ μονότοξθ γζωυρα του Χινάν Ππζθ. Δεν είναι εξακριβωμζνο αν πρόκειται για τον μεγάλο αρχιτζκτονα του 16 ου αι Χινάν Πιμάρ, παρόλο που αρκετά από τα κτιρια τθσ πόλθσ αποδίδονταν ςε αυτόν, πικανότατα λόγω του κρφλου που ςυνοδεφει το όνομά του. Χτο: Παργιζ Α.- Πατςκάνθ Α., Θ οκωμανικι αρχιτεκτονικι τθσ Βζροιασ, Κεςςαλονίκθ 2005, ςελ και υπος Δθμθτριάδθσ Β., Θ Ξεντρικι και Δυτικι Πακεδονία κατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπι, Πακεδονικι Βιβλιοκικθ, Κεςςαλονίκθ 1973, ςελ Γζωυρα ςτθν παραδοςιακι ςυνοικία τθσ Ππαρμποφτασ. 551 O Bayezıd Baba ο οποίοσ ηοφςε ςτο Yenice-I Vardar (Γιαννιτςά) ιταν ζνασ από τουσ πρωτοςτάτεσ του Ππεκταςιςμοφ ςτα Βαλκάνια τον 15 ο αι. Ωπιρχε θ άποψθ ότι επρόκειτο για μυκικό πρόςωπο κακϊσ αναωζρεται μόνο ςτο ζργο του Otman Baba Velayetname. Ωςτόςο, κακϊσ ο τεκζσ του Otman Baba ςτο Babaköy πιςτοποιείται μζςα από ιςτορικά αρχεία, ο Bayezıd Baba πιςτεφεται ότι ιταν εντζλει ιςτορικό πρόςωπο. (Foundation of Malkoçoğlu Balı Bey and asitane of Bayezıd Baba 1/9/2014). οποίο περιελάμβανε μία μεγάλθ περιοχι με οκτϊ (8) χωριά ςτον καηά των Δφο Βαρδάρθδων, δφο χωριά ςτθν περιοχι του Avret Hisar 552 και δφο ακόμθ ςτον καηά των Γενιτςϊν, κακϊσ και χιλιάδεσ εκτάρια καλλιεργιςιμθσ γθσ 553. Χε βακοφωια είχε ανατεκεί και θ ςυντιρθςθ των ςκαωϊν που χρθςιμοποıοφνταν για τθν μετακίνθςθ ςτα ποτάμια τθσ περιοχισ, κακϊσ ςτα περιςςότερα δεν υπιρχαν γζωυρεσ ι οι γζωυρεσ ιταν ξφλινεσ. Αναωζρεται ότι το 1522 (928 ζτοσ Εγείρασ) ο Sinan Bey b. Hamza Bey, αωιζρωςε τισ προςόδουσ από το χωριό Kara Bahadurlu, για τθν ςυντιρθςθ του ςκάωουσ (sefine) το οποίο εξυπθρετοφςε τθν επικοινωνία ςτον ποταμό Βαρδάρθ. Υολλά από τα χωριά και τισ εκτάςεισ του Ξαηά τθσ Βζροιασ ανικαν ςτο βακοφωι του Γαηι Εβρενόσ κατά μικοσ του Sol Kol. Βακοφωια (γαίεσ, χωριά, εμπορικά καταςτιματα, νερόμυλουσ) ςτθν περιοχι τθσ Βζροιασ και τθσ Κεςςαλονίκθσ διατθροφςε κι ο Ξοτηά ι Πακτοφλ Πουςταωά Υαςάσ (Koca/Maktul Mustafa Paşa) 554, με τισ προςόδουσ των οποίων ςυντθροφςε το τζμενοσ και τα δφο καραβάν ςεράγια του ςτισ Χζρρεσ και ςτθν Κεςςαλονίκθ 555. Ψζλοσ, βακοφωι με τζςςερα χωριά και πολλά τςιωλίκια ςτθν περιοχι τθσ Βζροιασ ίδρυςαν θ ςουλτάνα Πιχριμάχ (Mihr-i Mah) 556 και ο άντρασ τθσ εγγονισ τθσ, Ψςιγαλαηαντζ Χινάν Γιουςοφω Υαςάσ (Ciğala-zade Sinan Yusuf Paşa) 557. Ψουσ τελευταίουσ αιϊνεσ τθσ τουρκοκρατίασ βακουωικά αγροτεμάχια και καταςτιματα διατθροφςε και θ εκκλθςία τθσ πόλθσ, περιμετρικά τθσ πλατείασ και του Λ.Ρ. Αγίου Αντωνίου Βζροιασ, αλλά και κατά μικοσ τθσ οδοφ Ξεντρικισ. Σι αναωορζσ για τον πλθκυςμό τθσ πόλθσ, ςε περιθγθτικά και άλλα κείμενα του 18 ου -19 ου αι. παρουςιάηουν μεγάλεσ αποκλίςεισ και διακυμάνςεισ, που οωείλονται αωενόσ ςτισ προςωπικζσ εμπάκειεσ 552 Υαλαιό Γυναικόκαςτρο, Ξιλκίσ. 553 Demetriades V., Vakifs along the Via Egnatia, in Zachariadou E. (ed.), The Via Egnatia under Ottoman Rule ( ), Symposium: Halcyon Days in Crete II, Institute for Mediterranean Studies, Crete University Press, Rethymnon 1996, p Ζλλθνασ κρατικόσ αξιωματοφχοσ τθσ Υφλθσ και μεγάλοσ Βεηφρθσ του Βαγιαηίτ Β από το 1511 ζωσ το 1512, οπότε και εκτελζςτθκε. Χτθν Ξωνςταντινοφπολθ μετζτρεψε δφο βυηαντινζσ εκκλθςίεσ ςε τηαμιά που ονομάςτθκαν προσ τιμιν του, το Koca Mustafa Paşa Camısı (Sünbül Efendi Camii) ςτθν περιοχι Fatih και το Atik Mustafa Paşa Camısı. 555 Δθμθτριάδθσ Β., Vakifs along the Via Egnatia, Institute of Mediterranean Studies, Halcyon Days in Crete II, Symposium: The Via Egnatia under the Ottoman Rule , Rethymnon 9-11 January 1994, ςελ Χτθν Mihr-i Mah ςουλτάνα ανικαν αγροτεμάχια ςτο χωριό Πελίκθ κακϊσ και εκτάςεισ ςτθν Πονι Αγίου Υροδρόμου ςτα Υιζρια. 557 Δθμθτριάδθσ Β., Vakifs along the Via Egnatia, Institute of Mediterranean Studies, Halcyon Days in Crete II, Symposium: The Via Egnatia under the Ottoman Rule , Rethymnon 9-11 January 1994,ςελ.93. Εικόνα 239 Υλθκυςμιακι ςφνκεςθ το 1913 (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 240 Υλθκυςμιακι ςφνκεςθ το 128 (Υθγι: διαδίκτυο) 92

104 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Βζροια του κάκε ςυγγράωοντοσ, αωετζρου ςε πολιτικζσ βλζψεισ, ςτισ περιπτϊςεισ που τα ςτοιχεία αντλϊνται από επίςθμα ζγγραωα κυβερνιςεων ι από μυςτικά ζγγραωα «καταςκόπων», κακϊσ και ςτισ ιςτορικζσ ςυγκυρίεσ που οδθγοφςαν ςε πφκνωςθ ι ςε αραίωςθ του πλθκυςμοφ ςτισ πόλεισ και ςτισ άμεςεσ περιωζρειάσ τουσ (εμπόλεμθ κατάςταςθ, λιμοί, αναγκαςτικζσ μετακινιςεισ κτλ). Ζτςι, για τθν περίοδο μεταξφ του 16 ου και 20 ου αι οι αναωορζσ για τον πλθκυςμό τθσ Βζροιασ κυμαίνονται μεταξφ των και κατοίκων 558. Σικονομία Θ μορωολογία τθσ περιοχισ, με τον μεγάλο και εφωορο κάμπο και τα πλοφςια βοςκοτόπια του Βερμίου και των γειτονικϊν Υιερίων προςανατόλιςε τθν οικονομία ςτισ αγροτικζσ καλλιζργειεσ και ςτθν ανάπτυξθ κτθνοτροωικϊν μονάδων, θ ςθμαςία των οποίων ιταν μεγάλθ, αν κρίνουμε από τθν επιβολι ειδικοφ προςτατευτικοφ τζλουσ εμπορίου (bağ) για τα αμνοερίωια που προορίηονταν για ςωαγι. Υαράλλθλα, ο ποταμόσ Αλιάκμονασ 559 και οι λίμνεσ (βάλτοσ) που υπιρχαν μζχρι τισ αρχζσ του 20 ου αι μεταξφ των χωριϊν του κάμπου τθσ Θμακίασ και των Γιαννιτςϊν ευνόθςαν τθν περιςταςιακι αλιεία και τθν ορυηοκαλλιζργεια. Χτθν περιοχι ανκοφςε επίςθσ θ δενδροκομία (λόγω των πλοφςιων δαςϊν του Βερμίου και των Υιερίων), θ αμπελοκαλλιζργεια και θ παραγωγι οπωροκθπευτικϊν 560. Λδιαίτερθ ανάπτυξθ γνϊριςε και θ μεταξουργία, όπωσ άλλωςτε και ςε πολλζσ άλλεσ πόλεισ τθσ Βόρειασ Ελλάδασ. Ψζλοσ, γνωςτι από τθν αρχαιότθτα ιταν και θ εξόρυξθ μαρμάρου και διαωόρων μεταλλευμάτων 561. Ωςτόςο, δεν πρζπει να παραγνωριςτεί και θ ςυμβολι τθσ βιοτεχνίασ και τθσ οικοτεχνίασ ςτθν οικονομικι και εμπορικι άνκθςθ τθσ πόλθσ και τθσ περιωζρειάσ τθσ, που τθν κατζςτθςαν ωσ μία από τισ πιο πλοφςιεσ και ςθμαντικζσ πόλεισ τθσ βόρειασ Ελλάδασ κατά τθν οκωμανικι περίοδο. Θ Βζροια ιταν ξακουςτι για τα κλωςτοχωαντουργικά τθσ προϊόντα όπωσ υωαντά, προςόψια («χαβλιά»), ςεντόνια, υωάςματα για ρουχιςμό, αλλά κυρίωσ για τισ μακριζσ πετςζτεσ («μακραμάδεσ») που χρθςιμοποιοφνταν ςτα χαμάμ 558 Cousinery E.M., Voyage dans la Macedoine, τομ.λ,ς , Leake,τομ.ΛΛΛ,ς , , Αλιάκμων, Aliakmonas, Dehli, Haliakmonas, İnce Kara, Indže Karasu, Indje Karasu, Λντηζ Ξαραςοφ, Intze Karasou, Λντςζ Ξαρά Χου, Οολοπόταμοσ, Οωλπόταμοσ, Οωλόσ, Lolopotamos, Lulo, Ρτελι ποταμόσ. 560 Υεριγράωοντασ τθ Βζροια ο Hadjı Kalfa εκωράηει τον καυμαςμό του για τουσ οπωρϊνεσ τθσ και τα κθπευτικά τθσ. Χτο: Ερατεινι Θμακία, Εκδ. Λ.Π.Βεροίασ, ςελ Χιονίδθσ Γ., Λςτορία τθσ Βζροιασ, τθσ πόλεωσ και τθσ περιοχισ: Βυηαντινοί χρόνοι, Ψομ.Βϋ, Κεςςαλονίκθ 1970, ςελ τθσ αυτοκρατορίασ 562 και τισ μάλλινεσ βελζτηεσ, προϊόντα που ζωκαναν ςε όλεσ τισ αγορζσ τθσ οκωμανικισ αυτοκρατορίασ, ςτθν Ανατολι και ςτθ Δφςθ και ςτα μπεηεςτζνια τθσ ίδιασ τθσ πρωτεφουςασ 563. Σ Beaujour F. μαρτυρεί τθν μεγάλθ ειςαγωγι βαμβακιοφ από τισ Χζρρεσ που χρθςιμοποιοφνταν για τθν φωανςθ των μακραμάδων. Θ υωαντικι ωαίνεται ότι ενιςχφκθκε ιδιαίτερα μετά τθν άωιξθ ςτθν περιοχι των Εβραίων τθσ Λςπανίασ. Θ αωκονία των υδάτων προςζωερε ζνα ιδανικό περιβάλλον και τθν κατάλλθλθ κινθτιρια δφναμθ που χρθςιμοποιικθκε ςτθ λειτουργία μφλων (νερόμυλοι δθμθτριακϊν, λαδόμυλοι), βυρςοδεψίων, υδροτριβείων 564, κλωςτοχωαντουργικϊν μονάδων και τελευταία υδροθλεκτρικϊν μονάδων. Ψον 17 ο αι ςτθ Βζροια λειτουργοφν τριακόςιοι νερόμυλοι 565. «Χυνολικά μζςα ςτθν πόλθ υπάρχουν τριακόςιοι νερόμυλοι διαφόρων ειδϊν. Ψα νερά τρζχουν προσ τα κάτω από τον ζνα ςτον άλλο. Είναι νερόμυλοι, που πaρόμοιοί τουσ δεν υπάρχουν ςε καμιά άλλθ χϊρα» 566.Ψα κίνθτρα που κεςπίηονται ςτο τζλοσ του 19 ου αι ςε ςυνδυαςμό με τθν ςιδθροδρομικι ςφνδεςθ τθσ πόλθσ με τθν Κεςςαλονίκθ, ςυντελοφν ςτθν βιομθχανικι ανάπτυξθ τθσ Βζροιασ, ϊςτε αυτι να ςυμπεριλαμβάνεται ανάμεςα ςτα πιο δραςτιρια παραγωγικά κζντρα τθσ Ευρωπαϊκισ Ψουρκίασ 567. Επίςθσ, ςτθ Βζροια διοργανωνόταν μεγάλθ εμποροπανιγυρθ κάκε Αφγουςτο 568, ενϊ γνωςτι ιταν και θ ηωοπανιγυρθ τθσ Ψρίτθσ ςτθν περιοχι του Υαλθόωορου. Σ κεςμόσ των εμποροπανθγφρεων ιταν πολφ ςθμαντικόσ και διαδεδομζνοσ ςτθν οκωμανικι αυτοκρατορία. Αποτελοφςε τον κυριότερο μζςο προϊκθςθσ και προβολισ των τοπικϊν προϊόντων, «ζνεςθ» για τθν τοπικι οικονομία και τθν κυριότερθ μορωι και εκδιλωςθ του εςωτερικοφ εμπορίου. Θ οικονομικι ςθμαςία των εμποροπανθγφρεων ωαίνεται κι από το 562 Cousinery,τομ.Λ,ς Χιονίδθσ Γ., ό.π., ςελ Για τθν λεφκανςθ των υωαντϊν και των λινϊν χρθςιμοποιοφνταν δφο τοποκεςίεσ ςτθν πόλθ, οι Χαραντόβρυςεσ και το «Οιανοβρόχι» ςτθν περιοχι του Ψριποτάμου (κοντά ςτθν γζωυρα που γιορτάηονται ςιμερα τα Κεοωάνεια). 565 «Λχνθλατϊντασ τθ Βζροια», Ξαινοτόμα Εκπαιδευτικά Υρογράμματα Υολιτιςμοφ, Ηθτιματα Ψοπικισ Λςτορίασ-Υολιτιςμοφ-Υεριβάλλοντοσ, 3 ο Δθμοτικό Χχολείο Βζροιασ, Βζροια , ςελ Εβλιγιά Ψςελεμπί, Ξεωάλαιο IV, Υεριγραφι τθσ κοιλάδασ τθσ Αγιά Ξαριά <Aya Karya> δθλαδι του κάςτρου τθσ Βζροιασ <Kara Ferye>. 567 Κεολογίδου Ξ., «Ωδροκίνθτεσ Εγκαταςτάςεισ των αρχϊν του αιϊνα ςτθ Βζροια», Διεκνζσ Χυνζδριο Υαραδοςιακισ Βαλκανικισ Αρχιτεκτονικισ, Βζροια Σκτωβρίου 2000, ςελ Χταυρίδθσ Αριςτ., Εγχειρίδιον πολιτικισ, φυςικισ και εμπορικισ γεωγραφίασ του οκωμανικοφ κράτουσ, Εν Ξυδωνίαισ 1876 (Ανατφπωςθ από Υαν/μιο Αιγαίου, Ψμιμα Ξοινωνικισ Ανκρωπολογίασ, Πυτιλινθ 1996), ςελ.62. Εικόνα 241 Ψο νθματουργείο Χωςςίδου του 1902, μία από τισ πολλζσ υδροκίνθτεσ βιομθχανικζσ μονάδεσ τθσ περιοχισ τθσ Βζροιασ (Υθγι: βιβλιοκικθ Βζροιασ) Εικόνα 242 Ϊωανςθ ςτα πλαίςια τθσ οικοτεχνίασ (Υθγι: αρχείο Ξαλλιγά) Εικόνα 243 Υαραγωγι κοωτϊν τραπεηομάντθλων (Υθγι: αρχείο Ξαλλιγά) 93

105 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Βζροια γεγονόσ ότι πανιγυρεισ διεκνοφσ εμβζλειασ, όπωσ τθσ Ρτόλιανθσ, είχαν χαρακτθριςτεί ωσ βακοφωια 569. Χωρικι οργάνωςθ Ξατά τθν τουρκοκρατία θ Βζροια αποτελεί τυπικό δείγμα οκωμανικισ πόλθσ. Πετά τθν κατάκτθςι τθσ ςυντελζςτθκε ο αρχιτεκτονικόσ «εξιςλαμιςμόσ» τθσ πόλθσ, με τθν μετατροπι εκκλθςιϊν ςε τηαμιά, τθν ανζγερςθ νζων τεμενϊν, κακϊσ και κοςμικϊν οκωμανικϊν κτθρίων που ςχετίηονται με τθ διοίκθςθ ι το εμπόριο. Ωπάρχει ςαωισ διάκριςθ μεταξφ του διοικθτικοφ-εμπορικοφ κζντρου, των βιοτεχνικϊν ηωνϊν και των ςυνοικιςμϊν, οι οποίοι ςε δεφτερο επίπεδο οργανϊνονται ςε μαχαλάδεσ. Χτθ Βζροια ςυνυπιρχαν τρεισ κοινότθτεσ με βάςθ τθν κρθςκευτικι διάκριςθ των κατοίκων, οι χριςτιανοί, οι μουςουλμάνοι και οι εβραίοι 570. Υαράλλθλα υπιρχαν και άλλεσ εκνότθτεσ ι ωυλζσ, όπωσ Χζρβοι, Βοφλγαροι, Ακίγγανοι, μαφροι ςκλάβοι και Βλάχοι 571. Σι κρθςκευτικζσ και εκνοτικζσ αυτζσ ομάδεσ, ςυνυπάρχουν μζςα ςτθν πόλθ, χωρίσ όμωσ ουςιαςτικά ν αναμιγνφονται, δθμιουργϊντασ ξεχωριςτζσ ςυνοικίεσ και μαχαλάδεσ 572. Ζτςι, θ πρϊτθ διακριτι διαίρεςθ του ιςτοφ τθσ πόλθσ αωορά ςτθν κρθςκευτικι διαίρεςθ, ςτον μουςουλμανικό μαχαλά, που καταλαμβάνει τισ νότιεσ κυρίωσ περιοχζσ τθσ πόλθσ, ςτθν εβραϊκι, ςτο δυτικό μζροσ, κατά μικοσ του Ψριπόταμου 573 και ςτθν χριςτιανικι ςυνοικία, μζςα ςτισ οποίεσ μπορεί να ενυπάρχουν διαιρζςεισ λόγω εκνότθτασ ι ωυλισ, όπωσ ςυνοικίεσ ντόπιων Βεροιζων, Βλάχων, Ακίγγανων, μαφρων κτλ. 574 Σι μαχαλάδεσ, με κζντρα τουσ ναοφσ ι τα τεμζνθ αντίςτοιχα, αποτζλεςαν το «κφτταρο» τθσ διοικθτικισ και κοινωνικισ οργάνωςθσ τθσ πόλθσ κακ όλθ τθ 569 Δθμθτριάδθσ Β., Θ Ξεντρικι και Δυτικι Πακεδονία κατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπί, Πακεδονικι βιβλιοκικθ, Κεςςαλονίκθ 1973, ςελ (περιγραωι του πανθγυριοφ τθσ Ρτόλιανθσ). 570 Ξατςαβουνίδου Γ.-Οεπζςθ Κ., Θ οδόσ Ξεντρικισ ςτθ Βζροια, Αςκιςεισ αςτικοφ ςχεδιαςμοφ, Διπλωματικι εργαςία, Κεςςαλονίκθ Χφμωωνα με τον Ψοφρκο περιθγθτι του 17 ου αι. Εβλιγιά Ψςελεμπι, ο οποίοσ πζραςε από τθ Βζροια το 1668, ςτθν πόλθ υπιρχαν δεκαζξι (16) μουςουλμανικζσ ςυνοικίεσ, δεκαπζντε (15) χριςτιανικζσ (Ζλλθνεσ, Οατίνοι, Χζρβοι, Βοφλγαροι) και δφο ομάδεσ Εβραίων, από τουσ οποίουσ οι περιςςότεροι ανικαν ςτουσ Εβραίουσ Frani. 572 Για τισ ςυνοικίεσ τθσ Βζροιασ βλ. Δθμθτριάδθσ Β., Θ Ξεντρικι και Δυτικι Πακεδονία κατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπί, Πακεδονικι βιβλιοκικθ, Κεςςαλονίκθ 1973, ςελ , , Χιονίδθσ Γ., Λςτορία τθσ Βζροιασ, τθσ πόλεωσ και τθσ περιοχισ : Βυηαντινοί χρόνοι, Ψομ.Βϋ, Κεςςαλονίκθ 1970, ςελ.137 κ. εξ., Παργιζ Α.-Πατςκάνθ Α., Θ οκωμανικι αρχιτεκτονικι τθσ Βζροιασ, Κεςςαλονίκθ 2005, ςελ και Ξολτςίδασ Α., Λςτορία τθσ Βζροιασ, τόμοι Α και Β, Εκδ. Ξυριακίδθ Σ Ψριπόταμοσ διαρρζει τθν πόλθ με κατεφκυνςθ από δφςθ προσ ανατολι. Ξατά μικοσ τθσ κοίτθσ του, ςτθν περιοχι τθσ Ππαρμποφτασ εγκαταςτάκθκε θ άλλοτε ακμάηουςα εβραϊκι παροικία τθσ Βζροιασ. Χτθν περιοχι αυτι διατθροφνται ακόμθ καυμαςτά αρχοντικά και θ Χυναγωγι τθσ Βζροιασ. 574 Ξατςαβουνίδου Γ. και Οεπζςθ Κ., Θ οδόσ Ξεντρικισ ςτθ Βζροια, Διπλωματικι Εργαςία, Κεςςαλονίκθ Λοφλιοσ διάρκεια τθσ τουρκοκρατίασ. Χτθν περίμετρο τθσ οικιςτικισ ηϊνθσ και κατά μικοσ του Ψριπόταμου, αναπτφςςεται θ βιομθχανικι ηϊνθ τθσ πόλθσ και τα νεκροταωεία. Πε τθν άωιξθ των προςωφγων από τθν Κράκθ και τθ Πικρά Αςία μετά το 1922, και τθν παράλλθλθ ανταλλαγι των μειονοτιτων που επιβλικθκε από τθν ςυνκικθ τθσ Οωηάνθσ το 1924, θ δομι τθσ πόλθσ αρχίηει να μεταβάλλεται, κακϊσ αρχίηει ν αποκτά ωσ επί το πλείςτον αμιγι ελλθνικό χριςτιανικό πλθκυςμό, και ςθμειϊνεται ςυςπείρωςθ γφρω από κζντρα που ςχετίηονται άμεςα με τον τόπο προζλευςθσ και καταγωγισ των κατοίκων τθσ περιοχισ. Αυτι θ δομι τθσ πόλθσ κα διατθρθκεί ζωσ και τα μζςα του 20 ου αι, οπότε αρχίηει και θ ανοικοδόμθςι τθσ 575. Πεταξφ των ετϊν κατεδαωίηονται μία ςειρά κτθρίων που αποτελοφςαν ιςτορικά μνθμεία. Ψο 1928 κατεδαωίςτθκε θ «Ϊρα», ςτθν πλατεία Ωρολογίου ο οχυρωματικόσ πφργοσ είχε λικολογθκεί νωρίτερα από τουσ ίδιουσ τουσ Ψοφρκουσ για το κτίςιμο του ςχολείου δίπλα ςτο τηαμί του Πεντρεςζ, το 1956 το Πελζτειο Υαρκεναγωγείο και ςτα επόμενα ζτθ μία ςειρά αρχοντόςπιτων επιωανϊν Βεροιζων 576. Θ Βζροια που προζκυψε από το ρυμοτομικό του 1936 χαρακτθρίηεται από πυκνι δόμθςθ, πολυϊροωα κτιρια και οδικό δίκτυο που κατακερματίηει τον αςτικό ιςτό. Χθμείο τομισ, ςυναλλαγϊν, ςυγχρωτιςμοφ και διεπαωισ των κατοίκων τθσ οκωμανικισ πόλθσ αποτελοφςε ο χϊροσ τθσ αγοράσ, το «τςαρςί», όπου κάκε ωυλετικι και κρθςκευτικι διάκριςθ παραμερίηεται προσ όωελοσ τθσ ςυντεχνιακισ οργάνωςθσ και ιεραρχίασ. Θ αγορά τθσ Βζροιασ εκτεινόταν από τθν ςυνοικία Ψςαρςί Ππαςί (Çarsı Bası) 577 (πικανότατα κοντά ςτθν πλατεία Αγίου Αντωνίου) ζωσ τθν ςυνοικία Χινάν Ππζθ (από τθν Υαλαιά Πθτρόπολθ ζωσ τθν Υλατεία Ωρολογίου). Χφμωωνα με τα βιβλία μεταγραωϊν των τουρκικϊν ακινιτων τθσ Δ.Α.Υ. θ καρδιά τθσ αγοράσ πρζπει να βριςκόταν ςτθν ςυνοικία Çarsı Bası (17 καταςτιματα). Ψζςςερα καταςτιματα εντοπίηονται ςτθν ςυνοικία Ψηαμί 578 και ζνα ςτθν ςυνοικία Χινάν, όπου ςϊηεται και το δίδυμο λουτρό Ξαι ςιμερα ακόμθ, ςε οριςμζνεσ περιοχζσ τθσ Βζροιασ διατθρείται θ μνιμθ του «ωυλετικοφ μαχαλά», ζτςι ϊςτε ςυνοικίεσ όπωσ τθσ Ξαλλικζασ ι του Υαπάγου να χαρακτθρίηονται ωσ «ποντιακζσ» ι «προςωυγικζσ» γειτονιζσ. 576 Ξατςαβουνίδου Γ. και Οεπζςθ Κ., ό.π. 577 «Αρχι αγοράσ». 578 Πε τθν ςυνοικία «Ψηαμί» ταυτίηεται, πικανότατα, θ περιοχι περιμετρικά τθσ Υαλαιάσ Πθτρόπολθσ (Hünkâr camısı). 579 Παργιζ Α.-Πατςκάνθ Α., Θ οκωμανικι αρχιτεκτονικι τθσ Βζροιασ, Κεςςαλονίκθ 2005, ςελ , και ο αντίςτοιχοσ πίνακασ. Σ Εβλιγιά Ψςελεμπί μιλά για 5 δίδυμουσ λουτρϊνεσ. Εικόνα 244 Άποψθ τθσ Βζροιασ ςτισ αρχζσ του 20 ου αι. (Υθγι: αρχείο Ξαλλιγά) Εικόνα 245 Σι μαχαλάδεσ τθσ Βζροιασ βάςει εκνοτιτων(υθγι: Ξατςαβουνίδου, 1996) 94

106 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Βζροια Θ ςυνοικία Χινάν, παρουςιάηει ιδιαίτερο ενδιαωζρον κακϊσ ς αυτιν ςυγκεντρϊνονται τρία κτιρια, που ςυνικωσ ςχετίηονται με βακουωικι λειτουργία, το Σρτά Ψηαμί, τα λουτρά του Αλατά, και παλαιότερα το Λμαρζτ. Ψο τελευταίο βριςκόταν ακριβϊσ απζναντι από τα λουτρά και ιταν ςε χριςθ ζωσ το 1914, οπότε και καταλιωκθκε από τουσ πρόςωυγεσ τθσ Κράκθσ. Χφμωωνα με τισ περιγραωζσ του Αλεξιάδθ Γ., μπροςτά από το Λμαρζτ υπιρχε μεγάλοσ ελεφκεροσ χϊροσ, και θ αίκουςά του ιταν ευρεία και μακριά, που ζωκανε ζωσ τθν οδό Ξυριϊτιςςασ 580. Ξαι τα τρία αυτά κτιρια αποδίδονται ςε αρχιτζκτονα ονόματι Χινάν 581. Αν υποκζςουμε ότι πρόκειται για τον ίδιο αρχιτζκτονα, τότε ίςωσ τα τρία αυτά κτιρια να ςχετίηονται και με το μπεηεςτζνι και το βακοφωι του Ψςελεμπί Χινάν Ππζθ, αποτελϊντασ όλα μαηί μία ενιαία ςφνκεςθ, ζνα küllıye 582. Σι πρϊτεσ πλθροωορίεσ που ζχουμε για τθν μορωι τθσ πόλθσ προζρχονται από τον τοφρκο περιθγθτι Εβλιγιά Ψςελεμπί του 17 ου αι.. Ωςτόςο, ο Ψςελεμπί περιορίηεται ςε απαρίκμθςθ των ςυνοικιϊν και του κτθριακοφ αποκζματοσ τθσ πόλθσ, χωρίσ να δίνει περιςςότερεσ πλθροωορίεσ για τθν δομι και οργάνωςι τθσ. Ζτςι, μακαίνουμε ότι ςτθν πόλθ λειτουργοφςαν δεκαζξι τεμζνθ, τρία πτωχοκομεία και πζντε διπλά λουτρά, ενϊ θ αγορά τθσ ιταν εξοπλιςμζνθ με εξακόςια καταςτιματα, δεκαπζντε πλοφςια χάνια εμπόρων και μπεηεςτζνι Σ Εβλιγιά Ψςελεμπί κατά το ταξίδι του ςτθ Βζροια μασ περιγράωει το μπεηεςτζνι: «Ωπάρχει ζνα μπεηεςτζνι, βακοφφι του Ψςελεμπί Χινάν Ππζθ, με ζξι τροφλουσ και με ςιδερζνια πόρτα. Εκεί μζςα πουλοφν πετςζτεσ του μπάνιου» 584. Ζωσ το 1864 το κζντρο τθσ εμπορικισ δραςτθριότθτασ τθσ πόλθσ κα πρζπει να ςυγκεντρωνόταν γφρω από τθν κλειςτι αγορά υωαςμάτων, το Ππεηεςτζνι. Χτθν περιγραωι που μασ δίνει ςτισ αρχζσ του 20 ου ο Χμυρλισ Α. 585, παλαιόσ διμαρχοσ τθσ Βζροιασ, για το μπεηεςτζνι Αλεξιάδθσ Γ., Ξάτω από τθ Δάφνθ, Βζροια 1995, ςελ Βλ. Υαραπάνω, υπος Σκωμανικό ςυγκρότθμα κοινωωελοφσ χαρακτιρα ςτο οποίο ςυμπεριλαμβάνεται ζνα τζμενοσ. 583 Δθμθτριάδθσ Β., Θ Ξεντρικι και Δυτικι Πακεδονία κατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπί, Πακεδονικι βιβλιοκικθ, Κεςςαλονίκθ 1973, ςελ Δθμθτριάδθσ Β., Θ Ξεντρικι και Δυτικι Πακεδονία κατά τον Εβλιγιά Ψςελεμπί, Πακεδονικι βιβλιοκικθ, Κεςςαλονίκθ 1973, ςελ Σ Αντϊνιοσ Ο. Χμυρλισ διετζλεςε Διμαρχοσ τθσ πόλθσ από το 1916 ζωσ το 1918 οπότε και αντικαταςτάκθκε λόγω τοπικϊν αντικζςεων. Χτο: Ηάχοσ Χτ., Αναμνιςεισ ενόσ Βεροιϊτθ, Βζροια 1979, ςελ «Ξατά τθν πρϊτθν (sic) πυρκαϊάν, τθν μεγάλθν,...κατεςτράφθ όλθ θ αγορά, ιτισ ιτο ιδιόρρυκμοσ, ςκεπαςτι, με 3-4 μεγάλασ κφρασ, δια των οποίων, όταν ιςαν κλειςταί τθν νφκτα, και τα οποίασ ζκλειον νυκτοφφλακεσ, δεν θδφναντο να ειςζλκουν ξζνοι χωρικοί. Εξ αυτϊν, μία κφρα ιταν ζξω ςχεδόν, εισ τα λεγόμενα «Γφφτικα», δευτζρα ιταν παρά τθν νυν οικίαν του ιατροφ Ρ.Αντωνιάδου, τρίτθ ιτο όπου ευρίςκετο το χάνι του Ξαρατηόγλου και θ οικία τθσ Ηαχαρϊσ και θ Ψετάρτθ προσ τθν τθσ πόλθσ, ωαίνεται να ςυγχζει τθν τυπικι κλειςτι κολοςκζπαςτθ ιςλαμικι αγορά με τον ευρφτερο χϊρο τθσ αγοράσ τθσ πόλθσ, το «τςαρςί». Συςιαςτικά, εντόσ των κυρϊν 587 του μπεηεςτενίου που περιγράωει περικλείονται τα οικοδομικά τετράγωνα που αποτελοφςαν το εμπορικό κζντρο τθσ Βζροιασ. Ποναδικό παράλλθλο μίασ εκτεταμζνθσ κλειςτισ αγοράσ κα μποροφςε να αναηθτθκεί ςτθν Ξωνςταντινοφπολθ, ςτο Kapalı Çarsı, όπου με το πζραςμα των ετϊν οι ςτεγαςμζνοι δαιδαλϊδεισ δρόμουσ του παηαριοφ ενςωματϊκθκαν με τα μπεηεςτζνια, δθμιουργϊντασ ζναν ευρφτερο εμπορικό πυρινα, ςτον οποίο θ πρόςβαςθ γίνεται πλζον μζςω ςυγκεκριμζνων διόδων/πυλϊν. Ωςτόςο, είναι ςχεδόν απίκανο να ίςχυε κάτι αντίςτοιχο ςτθν οκωμανικι Βζροια. Μςωσ τθν αίςκθςθ αυτι ν αποκόμιηε κάποιοσ από τθν ςτενότθτα των δρόμων κι από τθν ψευδι εντφπωςθ ςτζγαςθσ που δθμιουργοφςαν οι ςχεδόν ς επαωι αςτρζχεσ των οικθμάτων. Δυςτυχϊσ, θ πυρκαγιά του 1864 μασ ςτζρθςε από οποιοδιποτε ςτοιχείο κα μποροφςε να μαρτυριςει τθν κζςθ του μεγαλόπρεπου κτθρίου που μασ παραδίδεται μζςα από τισ αωθγιςεισ του Εβλιγιά Ψςελεμπι. Θ ακριβισ κζςθ του μπεηεςτενιοφ παραμζνει άγνωςτθ και μόνο υποκζςεισ μποροφν να γίνουν για τθν κζςθ του. Ψο εμπορικό κζντρο τθσ Βζροιασ, το Ψςαρςί, κα καταςτραωεί από πυρκαγιά ςτισ 15 Αυγοφςτου του , γεγονόσ που κα αλλοιϊςει οριςτικά τον ιςτό του ιςτορικοφ κζντρου και κα οδθγιςει ςτθν αωάνεια ςθμαντικά κτιρια τθσ εμπορικισ και οικονομικισ ηωισ τθσ οκωμανικισ Βζροιασ, όπωσ χάνια, μαγαηιά, εργαςτιρια 589 και το κζςιν Γιολανγκελδί, ιτισ και εςϊηετο μζχρι του 1875, άνωκεν τθσ οποίασ ιτο μικρόν δωμάτιον με μικρόν παράκυρον δια τον φφλακα, ο οποίοσ εφφλαττεν, ινοιγεν αυτιν και ζκλειε κατ ωριςμζνθν ϊραν τθσ νυκτόσ», ςτο: Χμυρλισ Α., «Ψοπογραωικά Βζροιασ, Υαλθόωοροσ», Πακεδονικά Χρονικά, Κεςςαλονίκθ 1934, ςελ Δφο από τισ κφρεσ που περιγράωει ταυτίηονται με τισ δφο πφλεσ ςτα τείχθ τθσ πόλθσ, ενϊ αν υποκζςουμε ότι θ οικία του γιατροφ που αναωζρει είναι εκεί όπου βρίςκεται ςιμερα θ κλινικι του Αντωνιάδθ, θ τρίτθ από τισ τζςςερισ πφλεσ τοποκετείται ςτθν οδό Βενιηζλου. 588 Ψα αίτια εκδιλωςθσ τθσ ωωτιάσ δεν είναι εξακριβωμζνα, ωςτόςο αναωζρεται ότι ίςωσ αποτελοφςε εμπρθςμό, που υποκινικθκε από μουςουλμάνο ζμπορο ςε βάροσ του χριςτιανοφ ανταγωνιςτι του. Χτο: Χριςτοδοφλου Α.Εμ., Λςτορία τθσ Βζροιασ, 1960, ςελ Θ καταςτροωι του εμπορικοφ κζντρου περιγράωεται ςε βεροιϊτικο δθμοτικό τραγοφδι: «Χτα χίλια ουχτακόςια κι ςτα εξιντα δυό/αυγοφςτου δικαπζντι (ν αμάν) μζρα Υαραςκιουβι/ξθμζρουνιν Χαββάτου κι μια βαριά γιουρτι./ξάθκιν θ Βζργια όλθ κι όλου του τςαρςί./χιντοφκια πατουμζνα μι ροφχα, μι προικιά/καςζλισ κλειδουμζνισ (ν αμάν) μι γρόςια μι φλουργιά/ξάθκαν τα χάνια όλα, κάθκαν τα μαγαηιά/ξάθκαν κι μαναςτιργια (ν αμάν) κι θ φτουχουλουγιά/δεν κλιαίγου τ αργαςτιρια, δεν κλιαίγου μαγαηιά/μον κλιαίγου τισ μανίτςισ (ν αμάν) μι όλα τα πιδιά./χ όλουν του κόςμον ιλιουσ, ιλιουσ ξιςτιργιά/ςτθ Ριάουςτα πανγκφρια ςτθ Βζργια πυρκα ιά». (Χβαρνόπουλοσ Χτ., Υατριδογνωςία τθσ Βζροιασ, Βζροια 1984, ςελ.7-8). Εικόνα 246 Ψο νεκροταωείο ςτθν περιοχι του τηαμιοφ του Πεντρεςζ (Υθγι: Χχζδιο-Αλεξιάδθσ 1985 και εικόνα-αρχείο Ξαλλιγά) Εικόνα 247 Θ «Ϊρα» (Υθγι: ςχζδιο-αλεξιάδθσ, 1985 και εικόνα-αρχείο Ξαλλιγά) 95

107 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Βζροια μπεηεςτζνι 590. Θ καταςτροωι ιταν τόςο μεγάλθ, ϊςτε ο μθτροπολίτθσ Χωωρόνιοσ Α Χρθςτίδθσ ( ) αναγκάςτθκε να ηθτιςει τθν οικονομικι ςυνδρομι των αδερωϊν κοινοτιτων Κεςςαλονίκθσ, Βοδενϊν και Χερρϊν για τθν αποκατάςταςθ των ηθμιϊν και τθν ανακοφωιςθ των βεροιωτϊν. Υαράλλθλα, με τθ ςυνδρομι τθσ Δθμογεροντίασ ςυνζςτθςε ζκτακτθ Επιτροπι για τθν καταγραωι των πλθγζντων και τθν διανομι αγακϊν και χρθμάτων από προςωορζσ 591. Υιο ολοκλθρωμζνθ εικόνα ζχουμε για τθ Βζροια των τελϊν του 19 ου και των αρχϊν του 20 ου αι. Χφμωωνα, λοιπόν, με το διαςωκζν αρχειακό υλικό και τισ μνιμεσ των παλαιοτζρων για τθν «παλιά Βζροια», οι οποίεσ μασ παραδίδονται μζςα από τισ αωθγιςεισ τουσ, θ αγορά τθσ πόλθσ διατθροφςε ακόμθ τον οκωμανικό τθσ χαρακτιρα, με κφρια χαρακτθριςτικά τθν ςυντεχνιακι οργάνωςθ και τθν ιεράρχθςθ ωσ προσ τθν κζςθ των μαγαηιϊν και των βιοτεχνιϊν. Σ ζμποροσ, αγωγιάτθσ, χωρικόσ που ερχόταν ςτθν Βζροια μποροφςε να μπει ςτθν πόλθ, πλθρϊνοντασ το ςχετικό αντίτιμο, από δφο ςθμεία, τουσ «Φόρουσ, ο ζνασ από τουσ οποίουσ βριςκόταν ςτθν νότια πλευρά τθσ πόλθσ (ςιμερα ςτα νότια θ πόλθ ςυνδζεται με τθν Εγνατία οδό), και ο άλλοσ ςτθν βόρεια πλευρά 592 τθσ (ςτθν περιοχι των ςφγχρονων νεκροταωείων), όπου βριςκόταν και θ Βαςιλικι Υφλθ των τειχϊν. Χτθν περιοχι του βόρειου Φόρου, του «Υαλθόωορου» γίνονταν το ηωοπάηαρο 593, ενϊ ςτον νότιο, ςφμωωνα με τα ςτοιχεία τθσ νεότερθσ ζρευνασ, υπιρχε τελωνείο 594. Σ κεντρικόσ δρόμοσ που οδθγοφςε από τον «Φόρο» ςτθν ςθμερινι πλατεία Ξόρακα (τον παλιό Ψςιγγενζ Παχαλά) και πιο νότια ζωσ τθν πλατεία Ωρολογίου 590 Χτο παραπάνω δθμοτικό τραγοφδι, είναι πολφ πικανό θ λζξθ τςαρςί να μθν αναωζρεται ςτο ςφνολο τθσ αγοράσ τθσ πόλθσ, κακϊσ παρακάτω καταμετρά τα εργαςτιρια και τα χάνια που επίςθσ καταςτράωθκαν από τθν πυρκγαιά, αλλά ςτθν κλειςτι αγορά το μπεηεςτζνι που περιγράωει ο Εβλιγιά Ψςελεμπί ςτο Χεγιαχατναμζ. Υροσ αυτιν τθν άποψθ ςυνθγορεί και θ αναωορά ςε κλειδωμζνα ςεντοφκια με πολφτιμα προςωπικά είδθ και χρθματικά ποςά των κατοίκων τθσ Βζροιασ. Είναι γνωςτό ότι τα μπεηεςτζνια, εκτόσ από κλειςτζσ, προςτατευμζνεσ αγορζσ τιμαλωϊν και πολυτελϊν υωαςμάτων, λειτουργοφςαν και ωσ το κθςαυροωυλάκιο τθσ εκάςτοτε πόλθσ, όπου ωυλάγονταν πολφτιμα οικογενειακά κειμιλια, μεγάλα χρθματικά ποςά, ςθμαντικά προςωπικά και δθμόςια ζγγραωα. 591 Ξολτςίδασ Α., Λςτορία τθσ Βζροιασ, τόμοι Α και Β, Εκδ. Ξυριακίδθ 2012, ςελ Θ περιοχι διατθρεί και ςιμερα το τοπωνφμιο «Φόροσ». 593 Χφμωωνα με προςωπικι μαρτυρία του κου Κ.Υολυχρονιάδθ (κάτοικοσ Βζροιασ), ο κεςμόσ του ηωοπάηαρου, που ελάμβανε χϊρα κάκε Ψρίτθ, διατθρικθκε ζωσ τισ πρϊτεσ δεκαετίεσ του 20 ου, πριν τθν μετάβαςθ ςτθν βιομθχανικι καλλιζργεια και τθν ςταδιακι μείωςθ τθσ χριςθσ των ηϊων για τισ μεταωορζσ και τισ εν γζνει αγροτικζσ εργαςίεσ. 594 Χτο ςθμείο αυτό αποκαλφωκθκε πρόςωατα, ςτα πλαίςια του ζργου Αποκατάςταςθσ και Επανάχρθςθσ δφο παραδοςιακϊν οικιϊν ςτθν περιοχι του Βυηαντινοφ Πουςείου Βζροιασ το ςθμείο τθσ Υφλθσ του Γιολά Γκελντί. Επίςθσ, με βάςθ τα νεότερα ςτοιχεία, πιςτεφεται ότι θ μία από τισ δφο οικίεσ αποτελοφςε ανακαταςκευι με προςκικεσ παλαιότερου οικιματοσ που ςτζγαηε διοικθτικζσ υπθρεςίεσ τθσ πόλθσ, και πιο ςυγκεκριμζνα το Ψελωνείο. ονομαηόταν «Ψηιάντε» 595. ΨοΨηιάντε, ι αλλιϊσ θ ςθμερινι οδόσ Ξεντρικισ, ζωσ το αποτελοφςε τον μοναδικό κεντρικό και ωωτιηόμενο δρόμο τθσ πόλθσ, ς ζνα ςφνολο δαιδαλωδϊν δρομίςκων και ςτενωπϊν 597. Οίγο πιο πάνω, από τθν πλατεία Αγίου Αντωνίου ζωσ περίπου τθν πλατεία Υλατάνων (επί τθσ οδοφ Ξεντρικισ) απλωνόταν θ αγορά τθσ Βζροιασ, το «Ψςαρςί» 598 με όλα τα χάνια, εργαςτιρια και μαγαηιά του. Σ ιςτορικόσ Αλεξιάδθσ Γ. 599 ςτθν αναωορά του για τθν αγορά τθσ Βζροιασ των αρχϊν του 20 ου αι απαρικμεί δϊδεκα χάνια τα οποία και παρατίκενται παρακάτω. Χτθν πλατειοφλα που βρίςκεται ςτθν είςοδο τθσ ςθμερινισ Δθμοτικισ Αγοράσ ιταν το «Χιαντραβάνι», που ονομάςτθκε ζτςι λόγω τθσ φπαρξθσ κυκλικισ ςτζρνασ με αναβρφηον νερό για το πότιςμα των ηϊων 600. Υρόκειται για τθ μία από τισ δφο ςτζρνεσ που υπιρχαν ςτθν αγορά τθσ Βζροιασ, οι οποίεσ βρίςκονταν ςτον άμεςο χϊρο χανιϊν. Χτθν κζςθ τθσ ςθμερινισ Δθμοτικισ Αγοράσ υπιρχε ςτισ αρχζσ του αιϊνα ζνα από τα μεγαλφτερα χάνια τθσ πόλθσ, ιδιοκτθςίασ Αγίου Αντωνίου. Για το ςυγκεκριμζνο χάνι υπάρχει διχογνωμία ανάμεςα ςτουσ ερευνθτζσ τθσ τοπικισ ιςτορίασ ςχετικά με το αν πρόκειται για το «χάνι του Πεταλλίδθ» ι όχι, το οποίο από άλλουσ τοποκετείται ςτθν πλατεία Υλατάνων 601. Διαςχίηοντασ τθν οδό Ξεντρικισ, πιο πάνω από τθν Υαλαιά Πθτρόπολθ, ςτθν πλατεία Υλατάνων, βριςκόταν το Υαηαρόπλου, θ μικρι αγορά που δθμιοφργθςαν οι Ψοφρκοι με ςκοπό τον οικονομικό ανταγωνιςμό προσ τα καταςτιματα των χριςτιανϊν που βρίςκονταν κυρίωσ ςυγκεντρωμζνα γφρω από τθν πλατεία του Αγίου Αντωνίου. Ωςτόςο, ωαίνεται ότι θ εμπορικι απειρία οδιγθςε γριγορα και αυτό το κομμάτι τθσ αγοράσ ςε χριςτιανικά χζρια. Ψα κάκετα ςτενά 595 Χθμερινι οδόσ Βενιηζλου. Ψο όνομα «ο Ψηαντζσ» ωαίνεται ότι είχε διατθρθκεί, ωσ τα μζςα περίπου του 20 ου αι. για να προςδιορίςει τον χϊρο τθσ κυρίωσ αγοράσ, από το Άγιο Αντϊνιο ζωσ τθν πλατεία Υλατάνων (βλ. Αλεξιάδθσ Γ., Βεροιϊτικα και Κρακιϊτικα (Χθμειϊματα, ιςτορικά και άλλα), Κες/νίκθ 1985, ςελ.2). 596 Ψο 1936 εωαρμόςτθκε το νζο ρυμοτομικό ςχζδιο και ζγινε θ διάνοιξθ και νζων κεντρικϊν αρτθριϊν, των οδϊν Βενιηζλου και Πθτροπόλεωσ. 597 Ηάχοσ Χτ., Αναμνιςεισ ενόσ Βεροιϊτθ, Βζροια 1979, ςελ : «Πζχρι το 1916 ι τισ αρχζσ του 1917, θ πόλθ μασ φωτίηονταν με τισ γκαηόλαμπεσ. Χτθν κεντρικι αγορά, από τθν Υλατεία Αγ. Αντωνίου μζχρι τθν πλατεία ωρολογίου ο μπιλιντιζσ είχε τοποκετιςει μεγάλα λουξ ςε ςτφλουσ 8 μζτρων που ανεβοκατζβαιναν με ςυρματόςχοινο...χε άλλουσ δρόμουσ...υπιρχαν που και που φανάρια ςτουσ τοίχουσ...ξατά το 1925 θ ανϊνυμθ βιομθχανικι εταιρεία ΒΕΦΠΛΣΡ ανζλαβε κατόπιν ςυμβάςεωσ τον εν γζνει θλεκτροφωτιςμόν». 598 Χβαρνόπουλοσ Χτ., Υατριδογνωςία τθσ Βζροιασ, Βζροια 1984, ςελ Αλεξιάδθσ Γ., Ξάτω από τθ Δάωνθ, Βζροια 1995, ςς Χβαρνόπουλοσ Χτ., Υατριδογνωςία τθσ Βζροιασ, Βζροια 1984, ςελ Ππζτςα Σ., «Ψα χάνια τθσ Βζροιασ», Χρονικά Ε.Π.Λ.Υ.Θ., Ζτοσ Ε, Αρ. Ψεφχουσ 17(5-8/2012). Εικόνα 248 Υλατεία Αγίου Αντωνίου. Θ αρχι του Ψηιάντε (Υθγι: ςχζδιο-αλεξιάδθσ, 1985 και εικόνα-αρχείο Ξαλλιγά) Εικόνα 249 «Ψηιάντε (οδόσ Ξεντρικισ) χκεσ και ςιμερα (Υθγι παλιάσ φωτό αρχείο Ξαλλιγά) Εικόνα 250 Θ Δθμοτικι Αγορά χκεσ και ςιμερα (Υθγι: αρχείο Ξαλλιγά προςωπικό αρχείο) Εικόνα 251 «Ψηιάντε (οδόσ Ξεντρικισ) χκεσ και ςιμερα (Υθγι παλιάσ φωτό αρχείο Ξαλλιγά) 96

108 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Βζροια ςοκάκια προσ τθν κεντρικι αυτι αρτθρία, κακϊσ και οι δευτερεφοντεσ παράλλθλοι δρόμοι, ςυγκζντρωναν επίςθσ εμπορικζσ και βιοτεχνικζσ δραςτθριότθτεσ. Ψα καταςτιματα, εργαςτιρια, ςυνεργεία, αποκικεσ ςτεγάηονταν ςτο ιςόγειο των οικοδομθμάτων ςχθματίηοντασ πυρινεσ από εμπόρουσ και βιοτζχνεσ με παρεμωερείσ ι ίδιεσ ειδικότθτεσ και προϊόντα. Αναπτφςςονταν κατά αυτόν τον τρόπο ειδικότερεσ εντόσ του εμπορικοφ κζντρου από τισ οποίεσ ζπαιρνε το όνομά του ο δρόμοσ ι θ περιοχι αγορζσ - τα «χαςάπικα», τα «ψαράδικα», τα «τενεκετηίδικα» κ.ο. Ψα λευκοςιδθρουργεία ιταν ςυγκεντρωμζνα κυρίωσ ςτθν οδό Υλατάνων, όπου διατθροφνται ακόμθ και ςιμερα μαγαηιά τζτοιου τφπου. Χτθν «μζςα» αγορά, ςτθν καρδιά του ςθμερινοφ πεηοδρομθμζνου εμπορικοφ κζντρου τθσ πόλθσ 602, βρίςκονταν τα λεγόμενα «χαςάπικα» μικρά ιςόγεια μαγαηιά που ςχθμάτιηαν μία νθςίδα 603. Οίγο πιο πάνω και γφρω από τα χαςάπικα βρίςκονταν τα μανάβικα, τα «ηαρηαβατςίδικα» 604. Θ κζςθ των ςυντεχνιϊν αυτϊν ςίγουρα ςχετίηεται με τθν φπαρξθ χανιϊν ςτα όμορα οικοδομικά τετράγωνα και κυρίωσ επί των οδϊν Ξεντρικισ, Ξάππου και Λπποκράτουσ 605. Χτθν ίδια περιοχι ιταν ςυγκεντρωμζνοι οι καροποιοί και οι ςαμαράδεσ. Χαμαράδικα πολλζσ ωορζσ υπιρχαν και μζςα ςτα χάνια, όπωσ και πεταλωτιρια. Ψα καωενεία και οι ταβζρνεσ ιταν ςυγκεντρωμζνα κυρίωσ γφρω από τα χάνια, όπου υπιρχαν μεγαλφτερεσ πικανότθτεσ για πελατεία, κακϊσ τα χάνια τα ίδια δεν προςζωεραν διατροωι. Υιο πάνω από τθν γειτονιά των χανιϊν, ςτα ςτενά τθσ Πθτροπόλεωσ, βρίςκονταν τα μαγαηιά με τα υωάςματα και τα ραωτάδικα 606. Ξαι ανάμεςα ςτα μαγαηιά, ανεξαρτιτωσ γειτονιάσ, μπακάλικα, ωοφρνοι, μικρομάγαηα, μπαρμπζρικα. Θ βιομθχανικι ηϊνθ τθσ Βζροιασ αναπτφχκθκε ςε δφο «άξονεσ» πάνω ςτουσ οποίουσ :1) από τθν περιοχι «Υαπάκια» προσ το ςθμερινό οικιςμό τθσ Ξυψζλθσ και 2) ςτθν κοίτθ του Ψριποτάμου. Ψα βιομθχανικά κτιρια διακρίνονται ςε δφο κατθγορίεσ, τισ μεγάλεσ 602 Χτθν ςφηευξθ των οδϊν Λπποκράτουσ, Ξάππου, Ξζντρικισ και Υαναγι Ψςαλδάρθ. 603 Ψο τελευταίο χαςάπικο ςτθν περιοχι αυτι ζκλειςε γφρω ςτα τζλθ τθσ δεκεατίασ του Αλεξιάδθσ Γ., Βεροιϊτικα και Κρακιϊτικα (Χθμειϊματα, ιςτορικά και άλλα), Κες/νίκθ 1985, ςελ Ψθν κζςθ των μαγαηιϊν αυτϊν επιβεβαίωςε και ο κοσ Κ. Υολυχρονιάδθσ, θ οικογζνεια του οποίου διατθροφςε χάνι από το 1930, αρχικά επί τθσ οδοφ Ξάππου και αργότερα επί τθσ Σδοφ Λπποκράτουσ. Απζναντι από το πρϊτο χάνι του κου Υολυχρονιάδθ, ςτθν κζςθ του οποίου ζχει υψωκεί πολυκατοικία, υπιρχε το πεταλωτιριο του κου Ξαλλιγά. Ψο κτιριο του πεταλωτθρίου, αν και ζχει μετατραπεί ςε κατάςτθμα ενδυμάτων, με οριςμζνεσ μετατροπζσ και προςκικεσ ςτθν πρόςοψι του, διατθρεί το αρχικό του μζγεκοσ και ςχιμα κακϊσ και τθν αρχικι του ςτζγθ. 606 Αλεξιάδθσ Γ., ό.π., ςελ.3 βιομθχανικζσ μονάδεσ και τισ μικρζσ βιοτεχνίεσ. Ψα περιςςότερα από τα κτιρια αυτά ςταμάτθςαν να λειτουργοφν ςτθν δεκαετία του Υολλά ερειπϊκθκαν κι άλλα τόςο κατεδαωίςτθκαν. Υαρά τισ αντίξοεσ ςυνκικεσ, ςτθνπόλθ διαςϊηεται ςθμαντικό κτθριακό απόκεμα τθσ βιομθχανικισ τθσ ανάπτυξθσ. Σκωμανικά μνθμεία τθσ πόλθσ Α+ Ξτιρια με εμπορικζσ δραςτθριότθτεσ i) Μπεηεςτζνι Τπωσ αναωζρκθκε το μπεηεςτζνι τθσ Βζροιασ πρζπει να καταςτράωθκε ςτθν πυρκαγιά του Ρεότεροι μελετθτζσ προςπακοφν να προςδιορίςουν τθν κζςθ του βαςιηόμενοι ςε μαρτυρίεσ και ςτοιχεία που διατθροφνται ςτα ίδια τα οκωμανικά μνθμεία τθσ πόλθσ. Σ Βουδοφρθσ Α.Γ. ςτο άρκρο 608 του για τθν οκωμανικι αγορά τθσ Βζροιασ, προςπακεί να ταυτίςει τθν τζταρτθ από τισ παραςτάςεισ ςτον τροφλο του Πεντρεςζ τθσ Βζροιασ 609 με το μπεηεςτζνι που περιγράωει ο Εβλιγιά Ψςελεμπί. Χτθν ςυγκεκριμζνθ απεικόνιςθ αποδίδεται ζνα μακρόςτενο εξάτρουλο κτιριο, που ςτισ δφο ςτενζσ του πλευρζσ οριοκετείται από δφο τεμζνθ ενϊ θ δεξιά του πλευρά κλείνεται από ψθλό τείχοσ με επάλξεισ. Σ Βουδοφρθσ ταυτίηει τα δφο τεμζνθ ςφμωωνα με τθν τυπολογία τουσ 610 με το Χουνκιάρ τηαμί (παλαιά Πθτρόπολθ), και το Σρτά τηαμί και με βάςθ τθν παράςταςθ και το γεγονόσ ότι οι κλειςτζσ οκωμανικζσ αγορζσ, ωσ βακουωικά κτιρια, βρίςκονται χωρικά κοντά ςε τηαμιά, τοποκετεί το μπεηεςτζνι τθσ Βζροιασ ςτθ νοθτι γραμμι μεταξφ των δφο αυτϊν τηαμιϊν. Θ υπόκεςθ αυτι κα μποροφςε να ευςτακεί αν 607 Κεολογίδου Ξ., «Ωδροκίνθτεσ Εγκαταςτάςεισ των αρχϊν του αιϊνα ςτθ Βζροια», Διεκνζσ Χυνζδριο Υαραδοςιακισ Βαλκανικισ Αρχιτεκτονικισ, Βζροια Σκτωβρίου 2000, ςελ Θ ζρευνα βαςίςτθκε ςτο άρκρο τθσ Δρ. Ξαραγιάννθ Φλ. ςχετικά με τον ηωγραωικό διάκοςμο του τροφλου του τεμζνουσ του Πεντρεςζ τθσ Βζροιασ, όπου υπό μορωι πίνακα αποδίδονται τοπία και περιοχζσ τθσ πόλθσ κοντά ςτο τηαμί. Χτο: Βουδοφρθσ Α.., «Θ οκωμανικι αγορά (μπεηεςτζνι) τθσ Βζροιασ, μζςα από μια απεικόνιςθ ςτο τζμενοσ του Πεντρεςζ», ΧΦΣΡΛΞΑ Ε.Π.Λ.Υ.Θ., Σκτ.-Δεκ. 2010, Ζτοσ Γ, Αρ.Φφλ. 11, ςελ Ξαραγιάννθ Φλ., «Ψο τηαμί του Πεντρεςζ Βζροιασ», Υολιτιςτικά Δρϊμενα 54 (Δεκ.2009-Φεβρ.2010), ςελ Θ προβλθματικι του Βουδοφρθ Α. ςτρζωεται γφρω από των κάτοψθ των κτθρίων και κυρίωσ γφρω από τθν μορωολογία των μιναρζδων των δφο τηαμιϊν, που διαωζρουν ςθμαντικά από αυτοφσ που ςϊηονται ςιμερα ςτα μνθμεία. Χτον πίνακα τα δφο τηαμιά απεικονίηονται με 3 şerefe, ςφμβολο κφρουσ που ςυνικωσ είχαν τα ςουνλτανικά τηαμιά. Για το Χουνκιάρ τηαμί θ άποψθ του Βουδοφρθ για ανακαταςκευι του μιναρζ με ζνα şerefe μπορεί και να ευςτακεί, θ Υαλαιά Πθτρόπολθ ιταν θ πρϊτθ εκκλθςία που μετατράπθκε ςε τηαμί από τον ίδιο τον Χουλτάνο Πουράτ Α, οπότε αποτελοφςε ςουλτανικό τζμενοσ. Για το πιο ςυνοικιακό όμωσ Σρτά τηαμί, θ άποψθ αυτι ίςωσ να είναι παρακινδυνευμζνθ. Εικόνα 252 Υαηάρι ςτθν Υλατεία Υλατάνων (Υθγι: ςχζδιο-αλεξιάδθσ, 1985 και εικόνα-αρχείο Ξαλλιγά) Εικόνα Πζςα αγορά (Πθτροωάνουσ και Λπποκράτουσ). υλουργείο και ςιδθρουργείο (Υθγι: αρχείο Ξαλλιγά) Εικόνα 254 Ψοιχογραωία από τον Ψηαμί του Πεντρεςζ με πικανι αναπαράςταςθ του μπεηεςτενιοφ (Υθγι: Βουδοφρθσ, 2010) 97

109 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Βζροια αναλογιςτοφμε ότι θ περιοχι αυτι αντιςτοιχεί ςτθν ςυνοικία Sınan, όπου και το δίδυμο λουτρό και το Λμαρζτ. Ωςτόςο, παρατθρϊντασ ζνα τοπογραωικό τθσ πόλθσ, το ςθμείο που προτείνεται ωσ πικανι τοποκεςία για το μπεηεςτζνι, βρίςκεται ουςιαςτικά ςτα όρια τθσ αγοράσ τθσ οκωμανικισ πόλθσ, και απζχει αρκετά από το κζντρο τθσ. Οαμβάνοντασ υπόψθ ότι, πρϊτον, ςε μία εικονιςτικι παράςταςθ τα μεγζκθ και οι κζςεισ των κτθρίων δεν αποδίδονται πιςτά κι ότι θ απεικόνιςθ ενζχει και τθν ζννοια του ωανταςτικοφ και του ςυμβολιςμοφ, και από τθν άλλθ, ότι ςτισ οκωμανικζσ πόλεισ 611 τα μπεηεςτζνια βρίςκονταν πάντα ςτθν καρδιά του εμπορικοφ κζντρου 612, και ςτισ περιςςότερεσ περιπτϊςεισ ταυτίηονται με τουσ κφριουσ οδικοφσ άξονεσ τθσ αγοράσ ι τθσ πόλθσ, μποροφμε να υποκζςουμε ότι ίςωσ το μπεηεςτζνι τθσ Βζροιασ να μθν βριςκόταν ςτθν ςυνοικία Sınan, αλλά ςτθν ςυνοικία Ψηαμί, ςτθν περιοχι που περικλείεται μεταξφ των οδϊν Ξεντρικισ και Πθτροπόλεωσ και τθσ πλατείασ του Αγίου Αντωνίου, όπου παρατθρείται κι θ μεγαλφτερθ κατάτμθςθ των οικοπζδων 613. ii) Εμπορικζσ ςτοζσ/χάνια Ψα χάνια τθσ Βζροιασ εντοπίηονταν ςε τρεισ περιοχζσ. Χτα βόρεια τθσ πλατείασ Αγίου Αντϊνιου, ςτθν αρχι του εμπορικοφ δρόμου τθσ πόλθσ (περίπου ςτο φψοσ τθσ ςθμερινισ Δθμοτικισ Αγοράσ), ςτθν μζςα αγορά (ςτον άξονα τθσ ςθμερινισ οδοφ Λπποκράτουσ) και γφρω από τθν πλατεία πλατάνων, ςτο τζλοσ, ουςιαςτικά, του οκωμανικοφ εμπορικοφ δρόμου, κοντά ςτα μεγάλα τηαμιά τθσ πόλθσ και το λουτρικό ςυγκρότθμα. Ψα χάνια ωσ κτιρια, ακολουκοφν τθν τυπικι διάταξθ ενόσ αςτικοφ απλοφ χανιοφ. Απλισ καταςκευισ κτιρια, κατά κανόνα διϊροωα, περιβάλλουν εςωτερικι πλακόςτρωτθ αυλι 614. Χτουσ χϊρουσ του ιςογείου βρίςκονται οι χϊροι ςταβλιςμοφ, πεταλωτιριο, ςαμαράδικο και άλλα βοθκθτικά προςκτίςματα, ενϊ ςτον όροωο αναπτφςςεται χαγιάτι και πίςω από αυτό διατάςςονται εν ςειρά τα δωμάτια. Σι προςωερόμενεσ υπθρεςίεσ είναι επί πλθρωμι 615 (μποροφςε να είναι και ςε είδοσ ι επί πιςτϊςει) ςτισ οποίεσ δεν περιλαμβάνεται διατροωι και κλινοςκεπάςματα. Χυνικωσ ςτον χϊρο των χανιϊν ςυναντϊνται και μεγάλεσ ποτίςτρεσ ι πολφβρυςα. Χε πολλζσ περιπτϊςεισ, θ οικογζνεια του χαντηι διζμενε εντόσ του κτθρίου. Ωπιρχαν ωςτόςο και μικρότερα χάνια, χωρίσ χϊρουσ ςταβλιςμοφ, τα χάνια-παντοπωλεία, όπου οι χωρικοί και οι αγωγιάτεσ, μποροφςαν να δζςουν τα υποηφγιά τουσ για όςθ ϊρα χρειαηόταν για τισ αγορζσ τουσ. Από τα χάνια τθσ Βζροιασ που παρατίκενται 616 ςιμερα δεν ςϊηεται κανζνα, εκτόσ από ζνα χάνι/πεταλωτιριο, του Ξαλλιγά, που λειτουργεί ωσ κατάςτθμα ετοίμων ενδυμάτων. 1. Ψο μεγάλο χάνι του Αγίου Αντωνίου 617, επί τθσ Ξεντρικισ. Ψο χάνι αυτό πρζπει να κατεδαωίςτθκε ςτισ αρχζσ του 20 ου αωοφ το 1940, λειτουργοφςε ιδθ θ παλαιά Δθμοτικι Αγορά, όπου ςτεγάηονταν κυρίωσ τα ψαράδικα αλλά και κρεοπωλεία 618. Χε κάτοψθ το κτιριο είχε ςχθμα Υ. Χτθν είςοδό του υπιρχε μεγάλο ςυντριβάνι/ποτίςτρα για τα ηϊα, χάριν του οποίου αποδόκθκε ςτθν περιοχι θ επωνυμία «Χιαντραβάνι». Χτουσ ιςόγειουσ χϊρουσ του χανιοφ και κοντά ςτθν είςοδο ςτεγαηόταν ςαμαράδικο, πεταλωτιριο και παντοπωλείο. Χτουσ χϊρουσ ςτο πίςω μζροσ τθσ λικόςτρωτθσ αυλισ βρίςκονταν τα αχοφρια, ενϊ περιμετρικά ςτον όροωο βρίςκονταν τα δωμάτια φπνου και μπροςτά τουσ ςτεγαςμζνο χαγιάτι, ανοιχτό προσ τθν αυλι, με προςτατευτικό ξφλινο κιγκλίδωμα. 2. Υαρόμοιασ διάταξθσ ιταν και το χάνι του Παπαδόπουλου. 3. Επί τθσ οδοφ Πεγάλου Αλεξάνδρου ςτεγαηόταν το μεγάλων διαςτάςεων χάνι του Ουηοφνθ, με λικόςτρωτθ αυλι, αχοφρια, παντοπωλείο και κλίνεσ. Χτο χάνι αυτό ςτεγάςτθκε για ζνα διάςτθμα θ κοινοπραξία των υπεραςτικϊν λεωωορείων Βζροιασ (ζχει κατεδαφιςτεί και ςτθν κζςθ του υπάρχουν πολυκατοικίεσ). Εικόνα 255 Χαμουτηίδικο Ξαλλιγά (Υθγι: αρχείο Ξαλλιγά) Εικόνα 256 Χάνι ςτθ Βζροια (Υθγι: αρχείο Ξαλλιγά) 611 Ψο ίδιο ιςχφει και για τισ πόλεισ που απζκτθςαν οκωμανικό χαρακτιρα μετά από κατάκτθςθ. 612 Χτισ περιπτϊςεισ που θ πόλθ απλωνόταν ςε μεγάλθ ζκταςθ και είχε περιςςότερα του ενόσ εμπορικά κζντρα, ςυναντάται και δεφτερο μπεηεςτζνι, μικρότερων ίςωσ διαςτάςεων, που βρίςκεται όμωσ και πάλι τοποκετθμζνο ςτθν καρδιά του ςυνοικιακοφ εμπορικοφ κζντρου. 613 Αλεξιάδθσ Γ., Βεροιϊτικα και Κρακιϊτικα (Χθμειϊματα, ιςτορικά και άλλα), Κες/νίκθ 1985, ςελ Θ διάταξθ των χανιϊν προκφπτει από ωωτογραωικό υλικό και από περιγραωζσ παλιϊν κατοίκων τθσ Βζροιασ. 615 Οόγω του μεγάλου φψουσ των χρεϊςεων μία θλικιωμζνθ που διατθροφςε χάνι ςτθ Βζροια, ζδωςε ςτον Ο.Αλεξιάδθ τθν δικισ τθσ ερμθνεία για τθν ετυμολογία τθσ λζξθσ χάνι: «ζρεισ Γιάννθ τι κα πει χάνι; Τποιοσ μπει μεςα, χάν!» Αλεξιάδθσ Γ., Ξάτω από τθ Δάφνθ, Βζροια 1995, ςς Αλεξιάδθσ Γ., Ξάτω από τθ Δάφνθ, Βζροια 1995, ςελ Ψο χάνι αυτό από πολλοφσ ταυτίηεται με το χάνι του Πεταλλίδθ, που όμωσ ο Αλεξιάδθσ το τοποκετεί ςτθν πλατεία Υλατάνων. 618 Θ παλαιά Δθμοτικι Αγορά ςτα τζλθ τθσ δεκαετίασ του 1990 κατεδαωίςτθκε και ςτθν κζςθ τθσ κτίςτθκε θ νζα Δθμοτικι Αγορά, ςτθν οποία ςτεγάηονται κυρίωσ καταςτιματα λιανικοφ εμπορίου και ενίοτε παραρτιματα δθμοςίων υπθρεςιϊν. Εικόνα 257 Χάνι Πεταλλίδθ (Υθγι: αρχείο Ξαλλιγά) 98

110 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Βζροια 4. Χάνι του Κοφτερθ 619, μάλλον ςτθν οδό Ξάππου. το οποίο Διζκετε ςαμαράδικο και πεταλωτιριο, εςωτερικι αυλι για τθν ςτάκμευςθ των κάρων, αχοφρια ςτο πίςω μζροσ τθσ αυλισ και κλίνεσ ςτον όροωο. Χτο χάνι ςυςτεγαηόταν παντοπωλείο Ακριβϊσ απζναντι από το προθγοφμενο, το χάνιπαντοπωλείο του Χαροφςθ, με χϊρουσ για ολιγόωρθ παραμονι των ηϊων (για όςο διαρκοφςαν οι αγοραςτικζσ δοςολθψίεσ των χωρικϊν ι αγωγιατϊν). Μςωσ πρόκειται για τον ίδιο χϊρο ςτον οποίο αργότερα ςτεγάςτθκε το πεταλωτιριο του Καλλιγά* μετά τον εμπρθςμό του χανιοφ τουσ που βριςκόταν επί τθσ οδοφ Λπποκράτουσ (ςθμερινό καωζ «Ξοχλίασ»). Ψο κτιριο του πεταλωτθρίου Ξαλλιγά διατθρείται ζωσ ςιμερα, με οριςμζνεσ μετατροπζσ, κυρίωσ ςτθν πρόςοψθ, για τθν ςτζγαςθ καταςτιματοσ ετοίμων ενδυμάτων. 6. Ψο μεγάλο ςε ζκταςθ χάνι Δακελοποφλου επί τθσ οδοφ Υαναγι Ψςαλδάρθ, με λικόςτρωτθ αυλι, αχοφρια, παντοπωλείο και κλίνεσ για διανυκτζρευςθ. 7. Χάνι-παντοπωλείο επί τθσ οδοφ Ξεντρικισ, ςτο φψοσ τθσ ειςόδου του Λ.Ρ.Αγίου Αντωνίου (του Χαϊδοφλθ?) με αχοφρια, λικόςτρωτθ αυλι, παντοπωλείο, κλίνεσ φπνου και εςτιατόριο. 8. Οίγο παρακάτω, επί τθσ οδοφ Ξεντρικισ και πάλι, βριςκόταν το μικρό χάνι-παντοπωλείο του Καηαμπάκα, με παροχζσ ολιγόωρθσ ςτάκμευςθσ ηϊων για τθν εξυπθρζτθςθ τθσ αγοράσ. 9. Υερνϊντασ τθν Υαλαιά Πθτρόπολθ (Χουνκιάρ Ψηαμί), ςτθν πλατεία Υλατάνων ςυναντοφςε κανείσ το χάνι του Πεταλλίδθ. Ψο χάνι αυτό ομοίαηε με το μεγάλο χάνι του Αγίου Αντωνίου ςτθν κζςθ «Χιαντραβάνι». Ιταν μεγάλων διαςτάςεων, με εςωτερικι λικόςτρωτθ αυλι, ςαμαράδικο, πεταλωτιριο και αχοφρια ςτον ιςόγειο, δωμάτια με κλίνεσ και ανοιχτό προσ τθν αυλι χαγιάτι ςτον όροωο. Ππροςτά από το χάνι υπιρχε ςυντριβάνι/ποτίςτρα για τα ηϊα. 10. Ξοντά ςτο χάνι Πεταλλίδθ, επί τθσ οδοφ Υλατάνων λειτουργοφςε το χάνι Ξαραγεωργίου, με αχοφρια και ςαμαράδικο ςτο ιςόγειο και δωμάτια διανυκτεφρευςθσ ςτον όροωο. 11. Χτθν οδό Ξοντογεωργάκθ, πίςω από τθν εκκλθςία του Χριςτοφ(?), βριςκόταν το χάνι Υαπαδιμα, με παντοπωλείο και ςταφλο για τα ηϊα ζωσ ότου οι χωρικοί ψωνίςουν. 12. Ψζλοσ, επί τθσ οδοφ Βικζλα λειτουργοφςε το μικρό χάνιπαντοπωλείο του Υαπαδιμα, με χϊρουσ διανυκτζρευςθσ, αλλά χωρίσ χϊρουσ για ηϊα. 13. Χάνι του Ξαρατηόγλου (αναωζρεται από τον Χμυρλι Α. Θ κζςθ του είναι άγνωςτθ). Β+ Βακουωικά κτιρια i) Σεμζνθ α) Υαλαιά Πθτρόπολθ (Hünkâr Camii) Βρίςκεται ςτθν οδό Ξεντρικισ, ςτθν καρδιά τθσ οκωμανικισ αγοράσ, και ςε άμεςθ ςχζςθ με τον ιςτορικό πλάτανοτθσ πόλθσ με τον οποίο αποτελεί ιςτορικι ενότθτα 621. Υρόκειται για τον μεςοβυηαντινό μθτροπολιτικό ναό των Δϊδεκα Αποςτόλων, ζργο του 11 ου αι, που μετατράπθκε ςε οκωμανικό τζμενοσ μετά τθν κατάκτθςθ τθσ πόλθσ από τον Πουράτ Α το Σ αρχικόσ ναόσ ιταν τρίκλιτθ ξυλόςτεγθ βαςιλικι με εγκάρςιο κλίτοσ και νάρκθκα. Θ ςκεπι εςωτερικά δεν ιταν εμωανισ κακϊσ παρεμβάλονταν ξφλινα. Ψο νότιο κλίτοσ του ναοφ κατζπεςε ςε άγνωςτθ για τουσ ερευνθτζσ περίοδο. Πετά τθν κατάρρευςθ θ νότια πλευρά ζκλειςε και ανοίχτθκε ακόμθ μία είςοδοσ, αυτι που βρίςκεται ςιμερα επί τθσ οδοφ κεντρικισ. Θ κόγχθ του ιεροφ είναι θμικυκλικι και ελαωρϊσ πιο ςτενι από τθν ανατολικι όψθ. Χτεγάηεται με τεταρτοςωαρικό κόλο και κεραμοςκεπι. Σ ναόσ ζωερε εςωτερικά πλοφςιο διάκοςμο μεγάλθσ καλλιτεχνικισ αξίασ του 12 ου ζωσ τον 14 ο αι 623. Χτθν νότια πλευρά κατά τθν οκωμανικι περίοδο προςτζκθκε μία κολωτι ςτοά ςτθν πρόςοψθ του κτθρίου και θ πρόςοψι του διακοςμικθκε με ηωγραωικό διάκοςμο. Ψο βόρειο τμιμα του εγκάρςιου κλίτουσ κατεδαωίςτθκε και ςτθν κζςθ του κτίςτθκε ο ψθλόσ μιναρζσ που δεςπόηει ςτον χϊρο τθσ αγοράσ. Σ μιναρζσ Εικόνα 258 Αριςτερά: Σ μιναρζσ τθσ Πθτρόπολθσ όπωσ ωαινόταν από τθν οδό Ξεντρικισ ςτισ αρχζσ του 20 ου αι (Υθγι: αρχείο Ξαλλιγά) Δεξιά: ο ναόσ πριν τισ εργαςίεσ αποκατάςταςθσ (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 259 Αριςτερά: κατόψθ επί τοπογραωικοφ. Δεξιά: κάτοψθ με αποκατάςταςθ τθσ αρχικθσ μορωισ (Υθγι: Παργιζ & Πατςκάνθ, 2005). 619 Από το 1930 βριςκόταν υπό τθ διαχείριςθ του κου Υολυχρονιάδθ Κ. 620 Χε προςωπικι ςυνζντευξθ ο κοσ Κ. Υολχρονιάδθσ, γιοσ του διαχειριςτι του χανιοφ ανζωερε ότι το κτιριο το νοίκιαηαν από τον Χατηθμάμογλου. Επίςθσ, ζωερε ότι παντοπωλεία και ταβερνάκια για τθν εξυπθρζτθςθ των διαμενόντων ςτα χάνια υπιρχαν ςτθν άμεςθ γειτονιά, κι όχι ότι το χάνι τουσ ςτζγαηε και παντοπωλείο. 621 Χτον πλάτανο αυτόν κρεμάςτθκε το αποκεωαλιςμζνο ςϊμα του μθτροπολίτθ και δεςπότθ Βζροιασ Αρςζνιου ςε μια από τισ καταλιψεισ τθσ πόλθσ από τουσ Ψοφρκουσ ςτα τζλθ του 14 ου και ςτισ αρχζσ του 15 ου αι. 622 Γαβριθλίδθσ Κ., Βζροια 14 οσ -20 οσ αιϊνασ, Εκδ. Ξάκαρθσ 1998, ςελ Παργιζ Α. και Πατςκάνθ Α., Θ οκωμανικι αρχιτεκτονικι τθσ Βζροιασ, Ερευνθτικι εργαςία, ΑΥΚ-Υολυτεχνικι Χχολι/Ψμιμα Αρχιτεκτόνων, Κεςςαλονίκθ Λοφνιοσ 2005, ςελ Εικόνα 260 Θ Πθτρόπολθσ πριιν τισ εργαςίεσ αποκατάςταςθσ (Υθγι: διαδίκτυο) 99

111 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Βζροια ζωερε μονό εξϊςτθ και κωνικι επιςτζγαςθ. Χιμερα ςϊηεται ωσ τθν βάςθ του εξϊςτθ του. Πετατροπζσ ζγιναν και ςε αρκετά από τα παράκυρα, με αλλαγι τθσ τοξωτισ του απόλθξθσ ςε οξυκόρυωθ. Πζςα ςτο τζμενοσ λειτουργοφςε βιβλιοκικθ που χρθματοδοτοφνταν από τα βακοφωια του τεμζνουσ τθσ Χατιτηζ Χουλτάνασ 624. Πετά το 1912 λειτοφργθςε για ζνα μικρό διάςτθμα ωσ εκκλθςία και αργότερα μετατράπθκε ςε κζντρο τθσ χριςτιανορκόδοξθσ ζνωςθσ Βζροιασ «Άγιοσ Υαφλοσ».Ξατά τθ διάρκεια του Α και Β Υαγκοςμίου πολζμου ςτεγάςτθκαν δθμόςιεσ υπθρεςίεσ και τα χρόνια τθσ γερμανικισ κατοχισ χρθςιμοποιικθκε ωσ ςτάβλοσ. Χιμερα, ςτθν Υαλαιά Πθτρόπολθ εκτελοφνται ζργα ςυντιρθςθσ και αποκατάςταςθσ και το ζργο είναι ενταγμζνο ςε Ξοινοτικό Υλαίςιο Χτιριξθσ. β) Σρτά Ψηαμί Ψαυτίηεται με το τζμενοσ του Χινάν Ψςελεμπί Ππζθ, που αναωζρεται από τον Εβλιγιά, και χρονολογείται ςτα τζλθ του 15 ου αι. Βρίςκεται ςτθν οκωμανικι ςυνοικία Sınan, ςτθν περιοχι τθσ αγοράσ, πολφ κοντά ςτθν Χουνκιάρ Ψηαμί και τα δίδυμα λουτρά. Είναι ζνα από τα πρϊτα οκωμανικά κτίςματα που καταςκευάςτθκαν ςτθν πόλθ. Υαρουςιάηει ομοιότθτεσ με άλλα μνθμεία τθσ Πακεδονίασ τθσ προκλαςικισ οκωμανικισ περιόδου, ενϊ μορωολογικά του ςτοιχεία απαντϊνται ςτο Χαμηά Ππζθ τηαμί και ςτο Αλατηά Λμαρζτ τθσ Κεςςαλονίκθσ 625. Υρόκειται για μικροφ μεγζκουσ τζμενοσ (ίςωσ ς αυτό να οωείλεται το όνομά του ςτθν τουρκικι ορτά κα πει μεςαίο ι ίςωσ να υποδιλωνε τθν κζςθ του εν μζςω άλλων μεγαλφτερων και ςθμαντικότερων τηαμιϊν), τετραγωνικισ κάτοψθσ που ςτεγάηεται με τροφλο ςε υψθλό οκταγωνικό τφμπανο. Χτθν δυτικι του όψθ ζωερε τριμερζσ κοινοςτιρικτο προςτϊο, από το οποίο ςϊηεται μόνο το ζνα τόξο ςτιριξθσ και ζνασ από τουσ μαρμάρινουσ κίονεσ. Σπζσ ςτθ βόρεια και νότια όψθ, ςτο φψοσ του υπζρκυρου τθσ κφριασ ειςόδου, μαρτυροφν τθν φπαρξθ δοκϊν που επιβεβαιϊνονται από ωωτογραωία του μνθμείου του Τπωσ ωαίνεται ςτθν ωωτογραωία, ςτισ δφο αυτζσ όψεισ το τηαμί ζωερε δευτερεφοντεσ ξφλινουσ χϊρουσ. Ψο τηαμί είναι κτιςμζνο με πωρόλικουσ κατά το ιςόδομο ςφςτθμα και με κονίαμα που εξζχει των αρμϊν. 624 Konuk N., Yunanistan da Osmanlı Mimarisi I, Ankara Center for Strategic Research 2010, ςελ Ψςιλιπάκου Α., «Σρτά τηαμί», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ Σ μιναρζσ του τηαμιοφ που ςϊηεται ζωσ τθ βάςθ του εξϊςτθ είναι πλινκόκτιςτοσ, επικαλυμμζνοσ με κονίαμα και ωζρει διακόςμθςθ από μικρζσ κεραμικζσ πλάκεσ που ςχθματίηουν ρόμβουσ. Σι πορςελάνινοι μονωτιρεσ που ςϊηονται ακόμθ οωείλονται ςτθν χριςθ του μιναρζ για τθν θλεκτροδότθςθ τθσ πόλθσ 626. Χτθν πορεία τθσ ηωισ του το κτιριο χρθςιμοποιικθκε ωσ κατοικία, εργαςτιριο μουςικϊν οργάνων, μαρμαράδικο, πριονοκορδζλα. Ψθν δεκαετία του 1980 μετετράπθκε ςε αποκικθ τθσ Εωορείασ Αρχαιοτιτων τθσ πόλθσ. Σι επάλλθλεσ ςτρϊςεισ επιχριςμάτων ςτισ όψεισ του μνθμείου, τα ίχνθ διαωόρων προςκτιςμάτων, το μπάηωμα και θ τςιμεντόςτρωςθ του εςωτερικοφ δαπζδου μαρτυροφν παρεμβατικζσ επεμβάςεισ ςτο τζμενοσ που αλλοίωςαν ςταδιακά τθ μορωι του, ενϊ θ κατάςταςθ διατιρθςισ του μαρτυρεί τθν πλιρθ εγκατάλειψθ. ii) Χαμάμ α) Οουτρά του Αλατά («Ψςισ Χαμάμ») Βρίςκεται επί τθσ οδό Οουτροφ, πολφ κοντά ςτον νζο Πθτροπολιτικό ναό τθσ πόλθσ. Υρόκειται για μεγάλο διπλό λουτρό, γνωςτό και ωσ «Ψςισ Χαμάμ», που με βάςθ μορωολογικά, τυπολογικά και καταςκευαςτικά ςτοιχεία τοποκετείται ςτον 15 ο αι 627. Αναωζρεται από τον Εβλιγιά Ψςελεμπί τον 17 ο αι ωσ ζνα από τα πζντε δίδυμα λουτρά τθσ πόλθσ. Ψο λουτρό διατιρθςε τθν αρχικι του χριςθ ζωσ το Σι άξονεσ των κφριων χϊρων του λουτροφ ςχθματίηουν μεταξφ τουσ -Γ- με τουσ βοθκθτικοφσ και δευτερεφοντεσ χϊρουσ ςτο ςθμείο τομισ των αξόνων τουσ 628. Ψο κτιριο είναι κτιςμζνο με ςυνδυαςμό λικοδομισ με ενδιάμεςεσ ηϊνεσ πλίνκων ςτθν κάτω ηϊνθ και πλινκοπερίκλειςτου ςτθν ανωδομι. Από αποςπαςματικά ςωηόμενα κονιάματα ςτισ όψεισ του κτθρίου διαπιςτϊκθκε ότι οι τοιχοποιίεσ ιταν επιχριςμζνεσ με 626 Παργιζ Α. και Πατςκάνθ Α., Θ οκωμανικι αρχιτεκτονικι τθσ Βζροιασ, Ερευνθτικι εργαςία, ΑΥΚ-Υολυτεχνικι Χχολι/Ψμιμα Αρχιτεκτόνων, Κεςςαλονίκθ Λοφνιοσ 2005, ςελ Χφμωωνα με τισ Ξαραγιάννθ Φ. & Ξαλταπανίδου-Υυροβζτςθ Β. Ψα οκωμανικά τρίγωνα ςτο ςθμείο μετάβαςθσ από τουσ κόλουσ ςτισ περιμετρικζσ τοιχοποιίεσ κακϊσ και θ ςυνφπαρξθ θμικυκλικϊν και διπλισ καμπυλϊτθτασ τόξων ςτα κυρϊματα του μνθμείου, ςυνιςτοφν ςτοιχεία πρϊιμθσ χρονολόγθςθσ, κακϊσ απαντϊνται και ςε άλλα ςυγγενι κτιρια του 15 ου αι. Χτο: Ξαραγιάννθ Φ. & Ξαλταπανίδου-Υυροβζτςθ Β., «Δίδυμοσ λουτρϊνασ Βζροιασ», Χυντιρθςθ και Αποκατάςταςθ των Σκωμανικϊν μνθμείων ςτθν Ελλάδα, ΑΛΠΣΧ-ΕΠΠΑΒΥ 2008, ςελ Ξανετάκθ Ε., «Δίδυμοσ λουτρϊνασ (ι Οουτρό του Αλατά)», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ Εικόνα 261 Σρτά τηαμί. Ξάτοψθ και τοπογραωικό (Υθγι: Παργιζ & Πατςκάνθ, 2005). Εικόνα 262 Ψο Σρτά τηαμί ςτισ αρχζσ του 20 ου αιϊνα (Υθγι:αρχείο Ξαλλιγά). Εικόνα 263 Ψο Σρτά τηαμί ςιμερα (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 100

112 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Βζροια υπόλευκο κονίαμα που ζωερε εγχαράξεισ και χρϊμα κατ απομίμθςθ του πλινκοπερίκλειςτου ςυςτιματοσ δόμθςθσ. Σι μεγάλοι κόλοι και τα θμιχϊνια εςωτερικά είναι αμιγϊσ πλινκόκτιςτα και εξωτερικά καλφπτονται με κεραμοςκεπι ενϊ οι μικρότεροι κόλοι των χλιαρϊν και ηεςτϊν χϊρων με κουραςάνι. Υαράκυρα εντοπίηονται μόνο ςτ αποδυτιρια και τουσ χϊρουσ αναμονισ, ςε δφο ηϊνεσ, με τοξωτι ι διπλισ καμπυλότθτασ απόλθξθ, ενϊ ςτουσ ηεςτοφσ χϊρουσ ο ωωτιςμόσ επιτυγχάνεται μζςω ςτρογγυλϊν οπϊν επί των κόλων, από τισ οποίεσ όμωσ λείπουν οι γυάλινοι κϊδωνεσ. Ψο αντρικό τμιμα εκτείνεται κατά μικοσ τθσ ςθμερινισ οδοφ Ελευκερίασ, και θ είςοδοσ γινόταν από κακοδικι κλίμακα ςτα δυτικά που οδθγοφςε απευκείασ ςτον χϊρο ανάπαυςθσ και προετοιμαςίασ. Ψο γυναικείο τμιμα, ελαωρϊσ μικρότερο είναι εγκάρςια τοποκετθμζνο ςτο αντρικό. Χτο κζντρο του χϊρου των αποδυτθρϊν ςϊηεται οκταγωνικό ςυντριβάνι 629. Ψα δάπεδα των χϊρων ιταν καλυμμζνα με μάρμαρα κι από κάτω εκτεινόταν το ςφςτθμα των υποκαφςτων. Πεγάλο μζροσ των δαπζδων καλφωκθκε ςε νεϊτερθ ωάςθ από τςιμεντοκονίαμα. Χθμειακά ςτισ επιωάνεισ των τοίχων ςϊηονται ίχνθ ηωγραωικισ διακόςμθςθσ 630. Ψο 1640 ςφμωωνα με ςωηόμενο ζγγραωο, το λουτροφ είχε υποςτεί ηθμιζσ κι επιςκευάςτθκε. Ρζα ωάςθ επιςκευϊν πραγματοποιικθκε το 1970 με ςκοπό τθν αντιμετϊπιςθ βαςικϊν ωκορϊν εξυγιάνκθκαν και ανακεραμϊκθκαν οι κόλοι, κακαιρζκθκαν ςακρά επιχρίςματα των όψεων, αντικαταςτάκθκαν ςακροί λίκοι, απομακρφνκθκε θ βλάςτθςθ, ζγινε ςε βάκοσ αρμολόγθμα των όψεων. Ψθν περίοδο αυτι ζγινε και θ ανάκτθςθ τθσ ανϊτερθσ τοιχοποιίασ των θμιχωνίων με πλίνκουσ. Σι εργαςίεσ αποκατάςταςθσ ςυνεχίςτθκαν και το 1980, με μερικι ανάκτιςθ τοιχοποιιϊν, επικεραμϊςεισ, αρμολόγθμα των τυμπάνων των κολίςκων και επικάλυψθ τουσ με παχφ ςτρϊμα τςιμεντοκονιάματοσ, κεραμιδόςκονθ και κθραϊκι γθ 631. Ψο 1981 κτίςτθκε και το τοιχάριο που οριοκετεί το οικόπεδο του χαμάν. Ψο λουτρό παραμζνει κλειςτό για το κοινό, κακϊσ λειτουργεί ωσ αρχαιολογικι αποκικθ. Χτον αφλειο χϊρο του ςε προςκτίςματα, λειτουργοφν εργαςτιρια ςυντιρθςθσ τθσ Εωορείασ Αρχαιοτιτων. Γ+ Ξτιρια ςχετιηόμενα με εμπορικζσ/οικονομικζσ δραςτθριότθτεσ Διακρίνονται δφο κατθγορίεσ κτθρίων, τισ μικρζσ και μεςαίου μεγζκουσ βιοτεχνικζσ μονάδεσ και τισ μεγαλφτερεσ βιομθχανικζσ. Χτισ πρϊτεσ, μικροφ ςυνικουσ μεγζκουσ, μονϊροωεσ, κυριαρχεί ο δρομικόσ χαρακτιρασ. Είναι πζτρινεσ, λαςπόκτιςτεσ και με δικλινείσ ξφλινεσ ςτζγεσ. Σι δεφτερεσ είναι ςχετικά μεγάλεσ ςε μζγεκοσ, παρουςιάηουν ποικιλία μορωϊν και εμωανείσ επιρροζσ από βιομθχανικά κτιρια του 19 ου ςτθν Ευρϊπθ. iii) βιοτεχνικά 632 α) Αλευρόμυλοσ-νεροτριβείο Υαπαρουςόπουλου Βρίςκεται ςτθν γζωυρα «Ξαμάρεσ» κοντά ςτθν ςυνοικία Ππαρμποφτα και χτίςτθκε το Ψο 1935 αγοράςτθκε από τον Υαπαρουςόπουλο. Αρχικά λειτοφργθςε ωσ αλευρόμυλοσ και κατόπιν μετατράπθκε ςε νεροτριβι, λειτουργία που διατθρεί ζωσ ςιμερα. Υρόκειται για ιςόγειο δρομικό κτιριολ λικόκτιςτο με εμωανείσ ξυλοδεςιζσ. Θ δικλινισ του ςτζγθ ζχει ελαωρϊσ υερυψωκεί, όπωσ προκφπτει από τθν ςειρά βιομθχανικϊν οπτόπλινκονων ςτο ςθμείο ζδραςισ τθσ. β) Αλευρόμυλοσ Αωων Ρτάλθ Βρίςκεται ςτθν περιοχι μεταξφ τθσ ςυνοικίασ «Υαπάκια» και του Ψάγματοσ. Χτίςτθκε το 1900 και μετά το 1912 αγοράςτθκε από τουσ αδερωοφσ Ρτάλθ. Ιταν διπλόσ μφλοσ, από τουσ μεγαλφτερουσ ςτθ Βζροια. Από τθν δεκαετία του 1990 ζχει μετατραπεί ςε νυχτερινό κζντρο διαςκζδαςθσ. γ) Ωωαντουργείο Φάκα Δ. Αωϊν Γκουγκουλιάνα Πζςκα Λ. Βρίςκεται ςτθν ςυμβολι των οδϊν Υιερίων και Κωμαΐδου. Χϊηεται ςε μζτρια κατάςταςθ και είναι εγκατελειμζνο εδϊ και δεκαετίεσ. Χε τμιμα του κτθρίου ζχει γίνει κατάλθψθ για ιδιοκατοίκθςθ. Εικόνα 264 Ξάτοψθ του χαμάμ και γενικι άποψθ (Υθγι: Ξαραγιάννθ & Ξαλταπανίδου, 2010) Εικόνα 265 Αψίδωμα ανάμεςα ςτον ανδρικό Εικόνα 266 Εςωτερικόσ εξοπλιςμόσ χαμάμ και γυναικείο τομζα (Υθγι: προςωπικό αρχείο) (Υθγι: Ξαραγιάννθ & Ξαλταπανίδου, 2010) 629 Ξαραγιάννθ Φ. και Ξαλταπανίδου-Υυροβζτςθ Β., «Δίδυμοσ λουτρϊνασ Βζροιασ», Θ Χυντιρθςθ και Αποκατάςταςθ των Σκωμανικϊν Πνθμείων ςτθν Ελλάδα, Χτεωανίδου Α. (επιμ.), University Studio Press 2010, ςελ Ξανετάκθ Ε., «Δίδυμοσ λουτρϊνασ (ι Οουτρό του Αλατά)», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ Ξαραγιάννθ Φ. και Ξαλταπανίδου-Υυροβζτςθ Β.,ό.π. 632 Κεολογίδου Ξ., «Ωδροκίνθτεσ Εγκαταςτάςεισ των αρχϊν του αιϊνα ςτθ Βζροια», Διεκνζσ Χυνζδριο Υαραδοςιακισ Βαλκανικισ Αρχιτεκτονικισ, Βζροια Σκτωβρίου 2000, ςελ Εικόνα 267 Ψα λουτρά το 1971 (Υθγι: Ξαραγιάννθ & Ξαλταπανίδου, 2010) 101

113 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Βζροια iv) βιομθχανικά α) Αλευρόμυλοσ Χτζργιου Πάρκου 633 («ο μφλοσ του Πάρκου») Υρόκεται για το ςθμερινό Βυηαντινό Πουςείο Βζροιασ. Θ καταςκευι του ξεκίνθςε το 1908 και ολοκλθρϊκθκε το 1911 από τον Χτζργιο Πάρκου. Ψο ςχζδιο του κτθρίου λζγεται ότι υλοποιικθκε από γερμανοφσ μθχανικοφσ. Ψα υλικά καταςκευισ του, ςιδθροδοκοί και ξυλεία, ιταν ειςαγόμενα από τθν Ευρϊπθ και ο μθχανικόσ του εξοπλιςμόσ από τθν Γερμανία. Ιταν λικόκτιςτο, πολυϊροωο, με μεταλλικό διαμικθ ςκελετό που ςτιριηε τα πατϊμα, και ςτεγαηόταν με δικλινι ξφλινθ ςκεπι. Ψο κτιριο καικε το Από τθν πυρκαγιά διαςϊκθκε το κζλυωοσ του κτθρίου, το οποίο και διαμορωϊκθκε ςε Πουςείο. Εικόνα 269 Αλευρόμυλοσ Ρτάλθ (Υθγι: google street viewer) Εικόνα 270 Αλευρόμυλοσ-νεροτριβείο Υαπαρουςόπουλου (Υθγι: google street viewer) Εικόνα 268 «Σ μφλοσ του Πάρκου» (Υθγι: διαδίκτυο) 633 Κεολογίδου Ξ., «Ωδροκίνθτεσ Εγκαταςτάςεισ των αρχϊν του αιϊνα ςτθ Βζροια», Διεκνζσ Χυνζδριο Υαραδοςιακισ Βαλκανικισ Αρχιτεκτονικισ, Βζροια Σκτωβρίου 2000, ςελ.133 κ.εξ. Εικόνα 271 Ωωαντουργείο Φάκα Δ. Αωϊν Γκουγκουλιάνα Πζςκα Λ. (Υθγι: google street viewer) 102

114 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Βζροια ΨΑ ΠΡΘΠΕΛΑ ΨΘΧ ΒΕΦΣΛΑΧ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 103

115 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Βζροια ΨΑ ΒΛΣΠΘΧΑΡΛΞΑ ΞΨΘΦΛΑ ΨΘΧ ΒΕΦΣΛΑΧ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 104

116 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Βζροια ΨΣ ΕΠΥΣΦΛΞΣ ΞΕΡΨΦΣ ΨΘΧ ΒΕΦΣΛΑΧ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 105

117 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Κεςςαλονίκθ ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ Θ οκωμανικι προζλαςθ ςτα ευρωπαϊκά εδάωθ τθσ Βυηαντινισ Αυτοκρατορίασ και θ ςταδιακι κατάλθψθ του Πακεδονικοφ χϊρου κατζλθξε ςτθν άλωςθ τθσ Κεςςαλονίκθσ ςτισ 29 Παρτίου 1430 από τον Πουράτ Β, γεγονόσ που κα προμινυε και τθν πτϊςθ τθσ Ξωνςταντινοφπολθσ. Ωςτόςο, πριν τθν τελικι πτϊςθ τθσ πόλθσ, προθγικθκαν δφο καταλιψεισ και ανακαταλιψεισ τθσ. Θ πρϊτθ, το 1387 από τον Πουράτ Α ( ) και θ δεφτερθ, από τον Ππαγιαηίτ Α ( ). Ψο 1423 θ πόλθ παραδόκθκε με όρουσ ςτουσ Βενετοφσ από τον δεςπότθ τθσ Ανδρόνικο Υαλαιολόγο. Σ Πουράτ Β ( ) κεϊρθςε τθν κίνθςθ αυτι ωσ επίκεςθ κατά των κτιςεων τθσ Ψουρκίασ και κιρυξε πόλεμο ςτθν Βενετία 634. Θ επταετισ κατοχι ( )από τα ςτρατεφματα τθσ Γαλθνοτάτθσ Δθμοκρατίασ υπιρξε ουςιαςτικά περίοδοσ παρακμισ για τθν πόλθ. Σ ναυτικόσ και επίγειοσ αποκλειςμόσ τθσ πόλθσ από τουσ Σκωμανοφσ ςιμανε τθν οικονομικι τθσ εξαςκζνθςθ, που ςε ςυνδυαςμό με τθ δυναςτικι ςυμπεριωορά των Βενετϊν ενζτειναν τθ λαϊκι δυςαρζςκεια 635. Ξατά τθν πολιορκία υπό τον ςουλτάνο Πουράτ τον Β' θ πόλθ πρόβαλε αντίςταςθ και δεν δζχτθκε τθν πρόταςθ του ςουλτάνου για παράδοςθ. Θ άλωςθ του 1430, μετά από ιςχυρι πολιορκία τριϊν θμερϊν, ακολουκικθκε από άγρια λαωυραγωγία και αιχμαλωςία των κατοίκων. Θ μετατροπι τθσ Αγίασ Χοωίασ ςε μουςουλμανικό τζμενοσ κα ςθματοδοτιςει τθν αυγι μίασ νζασ εποχισ για τθν πόλθ 636. Χτουσ αιϊνεσ που κ ακολουκιςουν τθν κατάκτθςθ, ο Πουράτ Β και οι διάδοχοί του κ αςκιςουν μία εξιςορροπθτικι πολιτικι με ςτόχο τθν επαναδθμιουργία μιασ εμπορικισ, ιςχυρισ και πυκνοκατοικθμζνθσ πόλθσ. Θ πόλθ διατιρθςε τθν επιβλθτικι τθσ μορωι με τθν ανζγερςθ νζων πφργων (Οευκόσ, Ψριγωνίου, Φροφριο Βαρδαρίου) 637 και ςταδιακά «το ανεκτίμθτον φροφριον...απζβθ πόλισ πολυκατοίκθτοσ και λιμιν μεγαλϊνυμοσ» 638. Ζωσ τον 19 ο αι. θ Κεςςαλονίκθ αποτελείται από ζνα μωςαϊκό πλθκυςμοφ που τθσ χαρίηει τθν ζντονθ και πολυκόρυβθ ηωι μιασ ανατολίτικθσ πόλθσ. Πία ςειρά από πυρκαγιζσ κατά τα ζτθ 1840, 1849, 1877, 1890 και 634 Delibaşı M., The Via Egnatia and Selânik (Thessalonica) in the 16th century, in Zachariadou E. (ed.), The Via Egnatia under Ottoman Rule ( ), Symposium: Halcyon Days in Crete II, Institute for Mediterranean Studies, Crete University Press, Rethymnon 1996, p Delibaşı M., ό.π., ςελ Ψρακοςοποφλου Ξ., «Θ Κεςςαλονίκθ ςτουσ Σκωμανικοφσ χρόνουσ», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ Ψρακοςοποφλου Ξ., ό.π., ςελ Ποςχόπουλοσ Ρ., Θ Ελλάσ κατά τον Εβλιά Ψςελεμπι, ΕΕΒΧ 16(1940), ςελ.323. αργότερα το 1910 και 1917, κακϊσ και οι πρωτοβουλίεσ του Αβδοφλ Χαμίτ 639 ςτο πλαίςιο τθσ διοικθτικισ ανανζωςθσ που επζβαλαν τα Ψανηιμάτ, οδθγοφν ςτον «εξευρωπαϊςμό» τθσ Κεςςαλονίκθσ 640. Θ πόλθ αρχίηει να μεταλλάςςεται. Ψο 1864 κακαιροφνται τα καλάςςια τείχθ και τμιματα των χερςαίων ενϊ παράλλθλα πραγματοποιοφνται μεγάλα αναπτυξιακά και εγγειοβελτιωτικά ζργα και επαναςχεδιάηεται το κζντρο τθσ 641. Θ μεγάλθ εμπορικι κίνθςθ και θ διεκνισ τθσ ακτινοβολία 642 ςε ςυνδυαςμό με τθν ςτρατθγικι γεωοπολιτικι τθσ κζςθ, που ζδινε διζξοδο ςτθν Πεςόγειο, κα τθν καταςτιςουν το διαωιλονικοφμενο «λάφυρο» μεταξφ Ελλινων και Βουλγάρων. Ξατά τθ διάρκεια των Βαλκανικϊν Υολζμων, το ελλθνικό ςτοιχείο κα ςυγκρουςτεί ζντονα με το βουλγαρικό, που με τθ δράςθ των κομιτατηιδων προςπάκθςε τθ μεταςτροωι των ορκοδόξων πλθκυςμϊν ςτθ Βουλγαρικι Εξαρχικι Εκκλθςία με ςτόχο τον εκβουλγαριςμό τουσ 643. Θ πόλθ κα απελευκερωκεί τελικά τον Σκτϊβριο του Πετά τθν απελευκζρωςθ του 1912 για αρκετό καιρό διατθρικθκε θ οκωμανικι διοικθτικι δομι τθσ πόλθσ για να αποωευχκεί θ οικονομικι και κοινωνικι διάλυςθ τθσ πόλθσ. Ξατά τθν διάρκεια του Α Υαγκοςμίου Υολζμου, θ παρουςία των Χτρατευμάτων τθσ Ανατολισ κα ςυμβάλλει ςτθν εκτζλεςθ εξωραϊςτικϊν και 639 Σ Αμπντοφλ Χαμίτ Βϋ ι Αβδοφλ Χαμίτ Βϋ ( ), ιταν ο 35οσ Χουλτάνοσ τθσ Σκωμανικισ Αυτοκρατορίασ και ζωερε επίςθσ τον τίτλο του Χαλίωθ. Ιταν γιοσ του Χουλτάνου Αμπντοφλ Πετηίτ Αϋ, γεννικθκε ςτθ Ξωνςταντινοφπολθ ςτισ 22 Χεπτεμβρίου του Διαδζχκθκε ςτο κρόνο τον αδελωό του Πουράτ Εϋ ςτισ 31 Αυγοφςτου του Εκκρονίςκθκε ςτισ 26 Απριλίου του 1909 και πζκανε ςτο ανάκτορο Ππεθλζρμπεθ, ςτισ Χθλζσ του Βοςπόρου, ςτισ 10 Φεβρουαρίου του Είχε επονομαςτεί "Πζγασ Χαν" αλλά και "ερυκρόσ Χουλτάνοσ", ι "αιμοςταγισ Χουλτάνοσ. 640 Τπωσ αναωζρεται ςτο ςχετικό άρκρο, «γφρω ςτο τζλοσ του 19ου αι. θ χωρολειτουργικι οργάνωςθ τθσ πόλθσ μεταβάλλεται ριηικά, θ ομόκεντρθ ανάπτυξθ που είχε επί αιϊνεσ μζςα ςτα τείχθ υποτάςςεται ςτθν τομεακι. Δθμιουργείται προσ τα ανατολικά, ζξω από τα τείχθ, ηϊνθ κατοικιϊν υψθλϊν ειςοδθμάτων κατά μικοσ του Κερμαϊκοφ κόλπου, ενϊ ςτα δυτικά περιοχι χαμθλϊν. Σ μεταςχθματιςμόσ αυτόσ ςυνοδεφτθκε από μια ςειρά ριηικϊν χωρικϊν αλλαγϊν ςτθν πόλθ, όπωσ α) θ καταςτροωι του παράλιου τείχουσ ( ), θ καταςκευι προκυμαίασ ( ) και γραμμισ τραμ (1894), β) θ πυρκαγιά του κζντρου πόλθσ ςτα 1890 που οδιγθςε ςτθν αφξθςθ τθσ αξίασ τθσ δυτικισ γθσ και ςτθν κάκοδο του κζντρου τθσ πόλθσ προσ τθν παραλία, γ) θ εγκατάςταςθ εμπορικϊν, βιομθχανικϊν και λοιπϊν νζων λειτουργιϊν απαραίτθτων για τθν νζα «καπιταλιςτικι» ωφςθ τθσ πόλθσ, δ) θ καταςκευι του ςιδθροδρόμου ςτθν δυτικι ζξω από τα τείχθ περιοχι». Χτο: Δθμθτριάδθσ Ε.Υ., «Κεςςαλονίκθ: Πια αναωορά ςτθν πολεοδομικι τθσ εξζλιξθ», Αρχαιολογία & Ψζχνεσ, Ψεφχοσ 7(5/1983), ςελ Ψρακοςοποφλου Ξ., «Θ Κεςςαλονίκθ ςτουσ Σκωμανικοφσ χρόνουσ», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ Χτα μζςα του 19ου αι θ Κεςςαλονίκθ αποτελεί ςθμαντικό εμπορικό λιμάνι ςτθν ανατολικι Πεςόγειο και το μεγαλφτερο αςτικό κζντρο ςτον χϊρο δυτικά τθσ Ξωνςταντινοφπολθσ. 643 Βικιπαίδεια, Οιμμα: «Κεςςαλονίκθ» Εικόνα 272 William Heather, 1810, αγκυροβόλιο Ξόλπου Κεςςαλονίκθσ (Υθγι:διαδίκτυο) Εικόνα 273 Σ κερμαϊκόσ και θ Κεςςαλονίκθ. A. Elton, 1780 (Υθγι: «Θ Κεςςαλονίκθ του 18 ου αι., Ψα πριν και τα μετά», 1996) 106

118 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Κεςςαλονίκθ αναπτυξιακϊν ζργων ςτθν πόλθ και ςτθν ενίςχυςθ τθσ οικονομίασ. Ψθν περίοδο ςτα πλαίςια τθσ Ελλθνοτουρκικισ Ανταλλαγισ Υλθκυςμϊν που ςυμωωνικθκε με τθν Χυνκικθ τθσ Οωηάνθσ, εγκαταςτάκθκαν ςτθν πόλθ πρόςωυγεσ από τθ Πικρά Αςία και τον Υόντο. Θ ειςροι προςωφγων ιταν τόςο ζντονθ ϊςτε επζβαλε τθν ίδρυςθ νζων, αποκλειςτικά προςωυγικϊν ςυνοικιϊν και οικιςμϊν, όπωσ θ Ξαλαμαριά, ενϊ ο μουςουλμανικόσ πλθκυςμόσ τθσ πόλθσ ςυμπεριλιωκθκε ςτουσ "ανταλλάξιμουσ" που υποχρεϊκθκαν να μετοικιςουν ςτθν Ψουρκία. Ξοινωνικι και διοικθτικι οργάνωςθ Θ Κεςςαλονίκθ ςυνζχιςε κακ όλθ τθ διάρκεια τθσ παραμονισ τθσ μζςα ςτα όρια του ςουλτανικοφ κράτουσ να αποτελεί ςθμαντικό διοικθτικό, οικονομικό και κρθςκευτικό κζντρο με ρόλο παρόμοιο με αυτόν που κατείχε τθ βυηαντινι περίοδο. Σι οκωμανοί κα εωαρμόςουν μία ςυγκεντρωτικι πολιτικι βαςιηόμενθ ςτο τιμαριωτικό ςφςτθμα 644, και κα προχωριςουν ςε καταγραωι όλων των ειςοδθματικϊν πθγϊν 645. Ψο θ πόλθ ανικε διοικθτικά ςτο «Χαντηάκι του Υαςά» (Paşa Livası) τθσ Φοφμελθσ και ιταν ςουλτανικό χάςι (Padışah hassı). Ψο το 61% των ςυνολικϊν προςόδων του χαςιοφ προζρχεται από ςουλτανικά ακίνθτα και μονοπϊλια, όπωσ ιχκυοκαλλιζργειεσ (dalyan), μποηαχανζδεσ, μαγαηιά που πωλοφςαν ςταωυλόηουμο (şira dekakisi), κθροποιεία (şemhane) 646. Από τα μζςα του 16 ου αι., με τθ διαίρεςθ του Χαντηακιοφ του Υαςά, ςχθματίηεται ςτον γεωγραωικό χϊρο τθσ Πακεδονίασ το ςαντηάκι τθσ Κεςςαλονίκθσ, με ζδρα τθν ομϊνυμθ πόλθ. Ψο ςαντηάκι αυτό αποτελεί τμιμα τθσ Γενικισ Χτρατιωτικισ Διοικιςεωσ τθσ Ευρϊπθσ (Ππεθλερμπεθλίκι Φοφμελθσ) 647. Σ Εβλιγιά Ψςελεμπί αναωζρει ότι τον 17 ο αι, ςφμωωνα με απογραωι του ςουλτάνου Χουλεϊμάν Χαν, το ςαντηάκι τθσ Κεςςαλονίκθσ 644 Χφμωωνα με το τιμαριωτικό ςφςτθμα, οι ειςοδθματικζσ πθγζσ τθσ περιοχισ μοιράςκθκαν ςε ςτρατιϊτεσ-ιππείσ του οκωμανικοφ ςτρατοφ (ςπαχιδεσ), ωσ ανταμοιβι των ςτρατιωτικϊν τουσ υπθρεςιϊν ςτα πεδία των μαχϊν θ κάκε ειςοδθματικι ενότθτα αποτζλεςε ζνα τιμάριο. Ζνα άλλο μζροσ των εςόδων δόκθκε ςτουσ υψθλοβάκμουσ τοπικοφσ αξιωματοφχουσ, όπωσ για παράδειγμα τουσ ςτρατιωτικοφσ διοικθτζσ αυτά ιταν τα ηιαμζτια ζνα άλλο μζροσ κρατικθκε για το αυτοκρατορικό κθςαυροωυλάκιο ι για πρόςωπα τθσ αυτοκρατορικισ οικογενείασ (τα χάςια). Ψζλοσ, ςθμαντικό τμιμα των ειςοδθμάτων τθσ Πακεδονίασ εντάχκθκε ςε βακοφωια (ευαγι μουςουλμανικά ιδρφματα), τα οποία είχαν ιδρυκεί ςτα Βαλκάνια κυρίωσ κατά τθ διάρκεια τθσ οκωμανικισ επεκτάςεωσ. 645 Delibaşı M., The Via Egnatia and Selânik (Thessalonica) in the 16th century, in Zachariadou E. (ed.), The Via Egnatia under Ottoman Rule ( ), Symposium: Halcyon Days in Crete II, Institute for Mediterranean Studies, Crete University Press, Rethymnon 1996, p Delibaşı M., ό.π. p Βακαλόπουλοσ Α., Λςτορία τθσ Πακεδονίασ , Κεςςαλονίκθ περιελάμβανε τρεισ καηάδεσ, και ιταν ζδρα του ςαντηάκμπεθ τθσ Φοφμελθσ 648. Χτον ςαντηάκμπεθ είχαν παραχωρθκεί από τον Χουλτάνο ηιαμζτια και τιμάρια 649. Εντόσ τθσ πόλεωσ υπιρχαν τρεισ ιεροδικαςτικζσ περιωζρειεσ (νιαμπζτ), θ περιωζρεια τθσ αγοράσ, θ περιωζρεια του Πιςίρ τςαρςί (αιγυπτιακισ αγοράσ) και θ περιωζρεια του Πουχτεςίπ-αγά 650. Ψο 1837, με τθν κατάργθςθ των παςαλικίων κα δθμιουργθκεί το «ωερίκ» τθσ Κεςςαλονίκθσ. Πε τθν επαναωορά του κεςμοφ των παςαλικίων ςτα μζςα του 19ου αιϊνα δθμιουργείται το παςαλίκι τθσ Κεςςαλονίκθσ που ςυγκροτείται από τα ςαντηάκια Κεςςαλονίκθσ, Χερρϊν και Δράμασ 651. Χτισ αρχζσ του 20ο αιϊνα θ Κεςςαλονίκθ, κα γίνει πρωτεφουςα του Βιλαετίου Κεςςαλονίκθσ 652, του οποίου υποδιαιρζςεισ αποτελοφςαν τα ςαντηάκια τθσ Κεςςαλονίκθσ, των Χερρϊν και τθσ Δράμασ. Οόγω τθσ μεγάλθσ διοικθτικισ τθσ ςθμαςίασ, θ Κεςςαλονίκθ αποτελοφςε ζδρα πολλϊν αξιωματοφχων τθσ κοςμικισ, κρθςκευτικισ και ςτρατιωτικισ διοίκθςθσ 653. Υαράλλθλα, θ Κεςςαλονίκθ, όπωσ και τα γειτονικά Γιαννιτςά αποτελοφςαν και τόπο ςυγκζντρωςθσ των οκωμανικϊν ςτρατευμάτων ςε περίπτωςθ εκςτρατείασ, ενϊ ςτο λιμάνι τθσ αγκυροβολοφςε το οκωμανικό ναυτικό 654. Χτα πλαίςια τθσ ςουλτανικισ πολιτικισ για τθν οικονομικι ενίςχυςθ και τον εξωραϊςμό των ςθμαντικότερων πόλεων κατά μικοσ των εμπορικϊν δικτφων, ςτο α μιςό του 15 ου αι διάωορα βακοφωια εμωανίηονται ςτθν περιοχι τθσ Κεςςαλονίκθσ, από τα οποία ςυντθροφνται τα νεοϊδρυκζντα τηαμιά (τα περιςςότερα από αυτά εκκλθςίεσ που μετατράπθκαν ςε τεμζνθ) και ευαγι ιδρφματα. Αρκετά χωριά του καηά τθσ Κεςςαλονίκθσ ανικαν ςτο μεγάλο βακοφωι του Γαηι Εβρενόσ 655, ενϊ οκτϊ χωριά, κακϊσ επίςθσ και πολλά ςπίτια και καταςτιματα, ςτθν περιοχι τθσ Κεςςαλονίκθσ και των Γιαννιτςϊν ανικαν ςτο βακοφωι του İşa Bey, γιου του Γαηι 648 Ποςχόπουλοσ Ρ., «Θ Ελλάσ κατά τον Εβλιά Ψςελεμπι», ΕΕΒΧ 16(1940), ςελ Ποςχόπουλοσ Ρ., ό.π., ςελ Ποςχόπουλοσ Ρ., ό.π., ςελ Βακαλόπουλοσ Α., ό.π. 652 Ψο βιλαζτι τθσ Κεςςαλονίκθσ απαρτιηόταν από τα ςαντηάκια τθσ Δράμασ (καηάδεσ Δράμασ, Υραβίου, Ξαβάλασ, Χαρί-Γκιολ, άνκθσ, Κάςου), των Χερρϊν (καηάδεσ Χερρϊν, Ηίχνασ, Δεμίρ Χιςάρ, Ρευροκοπίου, Πελζνικου), του Ποναςτθρίου (καηάδεσ Χερβίων, Ξοηάνθσ, Αναςελίτςασ, Ξαϊλαρίων, Ξαςτοριάσ, Φλϊρινασ, Ποναςτθρίου, Υερλεπζ, Ξιρτςόβου, Αχρίδασ, Χταρόβου, Ξορυτςάσ, Ξολωνίασ) και τθσ Κεςςαλονίκθσ (καηάδεσ Ξαςςάνδρασ, Αγίου Τρουσ, Βζροιασ, Γευγελισ, Γιαννιτςϊν, Αβρζτ-Χιςάρ, Δοϊράνθσ, Βοδενϊν, Χτρϊμνιτςασ, Ψίκωεσ). 653 Ποςχόπουλοσ Ρ., ό.π., ςελ Demetriades V., Vakifs along the Via Egnatia, in Zachariadou E. (ed.), The Via Egnatia under Ottoman Rule ( ), Symposium: Halcyon Days in Crete II, Institute for Mediterranean Studies, Crete University Press, Rethymnon 1996, p Demetriades V., Vakifs along the Via Egnatia, in Zachariadou E. (ed.), The Via Egnatia under Ottoman Rule ( ), Symposium: Halcyon Days in Crete II, Institute for Mediterranean Studies, Crete University Press, Rethymnon 1996, p.87. Εικόνα 274 Πζροσ του ςχεδίου τθσ δθμαρχίασ για τθν επζκταςθ τθσ πόλθσ εκτόσ των τειχϊν (Υθγι: Γερόλυμπου, 2004) 107

119 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Κεςςαλονίκθ Εβρενόσ, από τα οποία χρθματοδοτοφνταν το τζμενοσ και το ςχολείο που είχε ιδρφςει ςτα Γιαννιτςά. Σ ςουλτάνοσ Πουράτ Β ίδρυςε ζνα βακοφωι για το Ατίκ Ψηαμί (Cami-i Atik), θ βυηαντινι εκκλθςία τθσ Αχειροποιιτου που τθν μετζτρεψε ςε τζμενοσ όταν κατζλαβε τθ Κεςςαλονίκθ το 1430, και το 1444 ίδρυςε το Ππζθ Χαμάμ (Bey Hamamı)656. Σ ςουλτάνοσ Ππεγιαηίτ Β ( ) ζδειξε ιδιαίτερθ ωροντίδα για τθν βελτίωςθ και τον εξωραϊςμό τθσ Κεςςαλονίκθσ. Ανζγειρε το Ππεηεςτζνι657 τθσ πόλθσ, κακϊσ και τρία λουτρά, και αωιζρωςε το ειςόδθμα τριακοςίων ι και περιςςότερων καταςτθμάτων τθσ πόλθσ για τθν ςυντιρθςθ του Kasimiye cami, ο ναόσ του Αγίου Δθμθτρίου που τον μετζτρεψε ςε τζμενοσ το Σ Λςάκ Υαςάσ (İşak Paşa), βεηίρθσ του Πωάμεκ Βϋκαι του Ππεγιαηίτ Β, αωιζρωςε τισ προςόδουσ οκτϊ χωριϊν ςτθν περιοχι τθσ Ξαλαμαριάσ ςτο τζμενοσ Αλατηά Λμαρζτ και ςτον μεντρεςζ που ίδρυςε ςτθν Κεςςαλονίκθ. Χφμωωνα με αντίγραωο του βακιωναμζ που βρζκθκε ςε ςιγίλλιο τθσ Κεςςαλονίκθσ, το βακοφωι ιδρφκυκε το 892 ε.ε.(1487). Για τον ίδιο ςκοπό, ο γιοσ του Χαντί Ππζθ (Sadı Bey), δεωτερδάρθσ του Χεχηαντζ Χεχινςάχ (Şehzade Şehinşah)659 αωιζρωςε το 909 ε.ε.(1522) πολλά χωριά και περίπου τριάντα ςπίτια ςτθν περιοχι τθσ Κεςςαλονίκθσ660. Σ Ξοτηά Πακτοφλ Πουςταωά Υαςάσ (Koca Maktul Mustafa Paşa) ίδρυςε ςτθν Κεςςαλονίκθ ζνα τζμενοσ και δφο καραβάν ςεράγια, το μεγάλο (büyük) και το μικρό (küçük) και τα προίκιςε με πολλά μαγαηιά, ςπίτια, υδρόμυλουσ, και ολόκλθρα χωριά κοντά ςτθν Κεςςαλονίκθ, Βζροια, Αυλϊνα, Πουηάκι και Egiriksari661. Σ ςουλτάνοσ Χουλεϊμάν Α ( ) ενίςχυςε το καλάςςιο τείχοσ τθσ πόλθσ και δφο πφργουσ του, τον πφργο του Βαρδάρθ και τον πφργο τθσ Ξαλαμαριάσ (Οευκόσ Υφργοσ). Σ μεγάλοσ βεηίρθσ του, Λμπραιμ Υαςάσ, ίδρυςε ζνα από τα πιο πλοφςια βακοφωια ςτθν 656 Demetriades V., ό.π., ςελ.89. Για τθν χρονολόγθςθ τθσ ανζγερςθσ του Ππεηεςτενιοφ οι γνϊμεσ διίςτανται. Θ κοινι αποδεκτι άποψθ αποδίδει τθν ανζγερςι του ςτα χρόνια βαςιλείασ του Ππεγιαηίτ Β ( ) ωςτόςο υπάρχουν κι εκείνοι που προτίνουν μια πιο πρϊιμθ χρονολόγθςθ, ςτθν β βαςιλεία του Πωάμεκ ( ). Χτο: Cezar M., Typical Commercial Buildings of the Ottoman Classical Period and the Ottoman Construction System, Türkiye İş Bankası Cultural Publications 1983, ςελ , Lowry H.W., Portrait of a city: The population and topography of Ottoman Selanik in the year 1478, Δίπτυχα Εταιρείασ Βυηαντινϊν και Πεταβυηαντινϊν Πελετϊν Β ( ), ςελ.291, Gökbilgin Π.Ψ., XV-XVI asıralarda Edirne ve Paşa Livası vakıflar, mülkler, mukataalar,istanbul 1979, και Δθμθτριάδθσ Β., Ψοπογραφία τθσ Κεςςαλονίκθσ κατά τθν εποχι τθσ τουρκοκρατίασ , Εταιρεία Πακεδονικϊν Χπουδϊν-Πακεδονικι Βιβλιοκικθ αρ.61, Κες/νίκθ 1983, ςελ Demetriades V., ό.π., ςελ Γιοσ του ςουλτάνου Ππεγιαηίτ Β και τθσ ζκτθσ ςυηφγου του Hüsnüşah Hatun (Davlatlu İsmatlu Hüsn-ü Şah Khātûn Hazretleri, ). 660 Demetriades V., ό.π., ςελ Demetriades V., ό.π., ςελ Κεςςαλονίκθ, που το αποτελοφςαν πάνω από τριακόςια ςπίτια και καταςτιματα, τα ζςοδα του οποίου προορίηονταν για τθν ςυντιρθςθ τθσ Αγίασ Χοωίασ, που τθν είχε μετατρζψει ςε τηαμί το Σ Χοκολοφ Πεχμζτ Υαςάσ (Sokollu Mehmed Paşa)663 ίδρυςε ζνα βακοφωι ςτθν περιοχι τθσ Χαλκιδικισ με προςόδουσ από 23 χϊρια, τα περιςςότερα πολφ κοντά ςτθν Εγνατία, ςτισ λίμνεσ Βόλβθ και τθν Απολλωνεία664. Υολλά ακόμθ βακοφωια, που ιδρφκθκαν από ανϊτερουσ κρατικοφσ αξιωματοφχουσ αναωζρονται για τθν πόλθ τθσ Κεςςαλονίκθσ 665. Θ Κεςςαλονίκθ αποτζλεςε ςτθν ιςτορικι τθσ πορεία παλίμψθςτο πολιτιςμϊν και κρθςκειϊν666. Πετά τθν κατάκτθςι τθσ το 1430, και τθν εριμωςι τθσ λόγω τθσ αιχμαλωςίασ και κανάτωςθσ μεγάλου μζρουσ του χριςτιανικοφ τθσ πλθκυςμοφ (οι αιχμάλωτοι 662 Demetriades V., Vakifs along the Via Egnatia, in Zachariadou E. (ed.), The Via Egnatia under Ottoman Rule ( ), Symposium: Halcyon Days in Crete II, Institute for Mediterranean Studies, Crete University Press, Rethymnon 1996, p Σ Χοκολοφ Πεχμζτ Υαςάσ (Sokollu Mehmed Paşa, Σκωμανικά: )پ اش ا دمحم سوک لو ιταν Πεγάλοσ Βεηίρθσ τθσ Σκωμανικισ Αυτοκρατορίασ από το 1565 ζωσ το Ψο 1546, μετά το κάνατο του Χαϊρεντίν Ππαρμπαρόςα τον διαδζχκθκε ωσ αρχιναφαρχοσ (Ξαπουδάν Υαςάσ) του οκωμανικοφ ςτόλου. Ψο 1551 πιρε τον τίτλο του Ππεθλζρμπεθ τθσ Φοφμελθσ. Σ Χουλτάνοσ Χουλεϊμάν, εντυπωςιαςμζνοσ από τισ ικανότθτεσ που επιδείκνυε ο Πεχμζτ, του ζδωςε το αξίωμα του τρίτου Βεηίρθ το Ψο 1561 του απονεμικθκε ο τίτλοσ του δεφτερου Βεηίρθ.Ψο 1562 παντρεφτθκε τθν εγγονι του Χουλεϊμάν και κόρθ του Θγεμόνα Χελίμ,Εςμαχάν Χουλτάν. Ψον Λοφνιο του 1565, μετά το κάνατο του Χεμίη Αλί Υαςά, ο Χουλεϊμάν ζδωςε ςτο Χοκολοφ το αξίωμα του Πεγάλου Βεηίρθ, το οποίο διατιρθςε ζωσ και τθ βαςιλεία του Πουράτ Γ'. 664 Demetriades V., Vakifs along the Via Egnatia, The Via Egnatia Under Ottoman Rule, ςελ Δφο ςθμαντικά πρόςωπα τθσ εποχισ του Ππεγιαηίτ Β, ο Πιμάρ Γιακοφμπ Υαςάσ (Mimar Yakub Paşa) και ο Ψηεηερί-ηαντζ Ξοτηά Ξαςίμ Υαςάσ (Cezeri-zade Koca Kasim Paşa) ανζγειραν διάωορα κτιρια ς αυτιν και μετζτρεψαν πολλζσ βυηαντινζσ εκκλθςίεσ ςε τεμζνθ. Χ αυτά αωιζρωςαν χωριά τθσ περιοχισ τθσ Ξαλαμαριάσ και μερικζσ εκατοντάδεσ ςπίτια και μαγαηιά ςτθν Κεςςαλονίκθ. Σ Ρταμάτ Πουςταωά Υαςάσ (Damad Mustafa Paşa), ςθμαντικό πρόςωπο τθσ εποχισ του Χουλεϊμάν, ζκτιςε ςτθν Κεςςαλονίκθ ζνα διπλό λουτρό, γνωςτό ωσ Χαμάμ τθσ Αγίασ Χοωίασ (Aya Sofya Hamamı), και αωιζρωςε ς αυτό πάνω από εκατόν ςαράντα ςπίτια και μαγαηιά. Σ Υιρί Πεχμζτ Υαςάσ (Piri Mehmed Paşa), μεγάλοσ βεηίρθσ του Χελίμ Α και Χουλεϊμάν Α, ζκτιςε ςτθν Κεςςαλονίκθ ζνα τηαμί γνωςτό ωσ Γιλάν Περμερί (Yılan Mermeri) και αωιζρωςε ς αυτό 75 οικίεσ και καταςτιματα. Σ Hacı Derviş ου Çelebi, δφο ωορζσ αρχιδεωτερδάρθσ ςτα μζςα του 16 αι, ζκτιςε ςτθν Κες/νίκθ το Pismaniye Cami κι ζναν τεκκζ, και αωιζρωςε πενιντα καταςτιματα, ςαράντα οικίεσ, ου δφο ςαπωνοποιεία κι ζνα χάνι. Χτα τζλθ του 16 ο Fatih-i Gazi, Koca Sinan Paşa, μετζτρεψε τθν Φοτόντα ςε τζμενοσ, ςτο οποίο αωιζρωςε μεγάλου αρικμό οικιϊν ςτθν πόλθ τθσ Κεςςαλονίκθσ και αρκετά τςιωλίκια ςε χωριά γφρω από τθν πόλθ. Ψζλοσ, Σ Gazi Hüseyin Bey μετζτρεψε ακόμθ μία εκκλθςία τθσ Κεςςαλονίκθσ ςε τηαμί, που το ονόμαςε İki Şerefeli, και για τθν διατιρθςι του αωιζρωςε περιςςότερα από 150 ςπίτια και καταςτιματα. Χτο: Demetriades V., ό.π., ςελ.90 κ.εξ. 666 Gabriele Cavazza (1591): «Ἡ πόλισ ἔχει τριῶν εἰδῶν κατοίκουσ, ἤτοι Ψοφρκουσ, Ἑβραίουσ καὶ Χριςτιανοφσ, ἀλλ οἱ περιςςότεροι εἶναι Ἑβραῖοι», ςτο: Πζρτηιοσ Ξ., Πνθμεία Πακεδονικισ Λςτορίασ, Κεςςαλονίκθ 2007, ςελ Εικόνα 275 Κεςςαλονίκθ Διακρίνεται θ περιοχι τθσ Λςτιρά, εκτόσ των τειχϊν (Υθγι: Γερόλυμπου, 2004) Εικόνα 276 Άποψθ τθσ Κεςςαλονίκθσ από το λιμάνι. Cousinery 1831 ου (Υθγι: «Θ Κεςςαλονίκθ του 18 αι., Ψα πριν και τα μετά», 1996) 108

120 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Κεςςαλονίκθ υπολογίηονται ςε επτά χιλιάδεσ περίπου) τον πυρινα τθσ πόλθ κ αποτελζςουν Γιουροφκων Ψοφρκων και Ελλινων από τθν περιοχι των Γιαννιτςϊν, που κα μεταωερκοφν ςτθν πόλθ προσ ενίςχυςθ του πλθκυςμοφ τθσ. Θ εγκατάςταςθ των Αςκεναηίμ και Χεωαρδιτϊν Εβραίων τον 16 ο αι, κα ςυμβάλλει ςτον επανεποικιςμό και μακροπρόκεςμα ςτθν οικονομικι και εμπορικι εξζλιξθ τθσ πόλθσ, με τθν ανάπτυξθ του βιοτεχνικοφ κλάδου. Σι Εβραίοι ζκτοτε κ αποτελζςουν το κυρίαρχο και οικονομικά εναργζςτερο πλθκυςμιακό ςτοιχείο τθσ πόλθσ 667. Θ Κεςςαλονίκθ ζμελλε ν αποκτιςει ζναν πολυεκνικό και πολυπολιτιςμικό χαρακτιρα, που κα διατθροφςε ζωσ και τα χρόνια μεταξφ τθσ απελευκζρωςισ τθσ, το 1912 και τθσ ανταλλαγισ των πλθκυςμϊν το Σι διάωορεσ εκνοτικζσ και κρθςκευτικζσ ομάδεσ τθσ πόλθσ ιταν ςυςπειρωμζνεσ γφρω από τουσ κφριουσ χϊρουσ λατρείασ τουσ και οργανωμζνεσ ςε μαχαλάδεσ. Ζωσ τα μζςα του 15 ου αι. τα όρια μεταξφ των μαχαλάδων ωαίνεται ότι είναι πιο ςυγκεχυμζνα και ρευςτά 668, κακϊσ οι παλαιζσ ονομαςίεσ των βυηαντινϊν ενοριϊν διατθροφνται ςε αρκετοφσ μουςουλμανικοφσ μαχαλάδεσ και ζλλθνεσ ςυνοικοφν με τοφρκουσ. Από τον 16 ο αι παρατθρείται ζνασ ςαωισ διαχωριςμόσ μεταξφ των εκνοτιτων και των μαχαλάδων που αυτοί ςυγκροτοφν. Ζτςι, κοντά ςτο λιμάνι και τθν αγορά βρίςκονται οι εβραϊκζσ ςυνοικίεσ, ςτθν Άνω Υόλθ οι μουςουλμανικζσ, ενϊ οι ελλθνικζσ κα ςυγκεντρωκοφν ςτα ανατολικά και κατά μικοσ τθσ Εγνατίασ οδοφ. Ξοινά ςθμεία διεπαωισ και ςυγχρωτιςμοφ, ο χϊροσ τθσ αγοράσ και του λιμανιοφ. Σικονομία Από τθν εποχι του Πωάμεκ Β', θ Κεςςαλονίκθ κα αναδειχκεί ς ζνα από τα ςθμαντικότερα εμπορικά κζντρα και λιμάνια τθσ Σκωμανικισ αυτοκρατορίασ ςτα Βαλκάνια, ρόλο που κα κρατιςει ζωσ και τον 20 ο αι. Ιδθ από τον 13 ο αι 669, οπότε και ςυνάπτει οικονομικζσ ςχζςεισ με πόλεισ τθσ Λταλίασ που κυριαρχοφν ςτον μεςογειακό χϊρο, τθ Γζνουα και τθ Βενετία, αποτελεί βαςικό ςτακμό των βενετικϊν εμπορικϊν πλοίων 670. Θ ςπουδαιότθτά τθσ ωσ κζντρο του εμπορίου αποδεικνφεται από τθν φπαρξθ μπεηεςτενίου ςτο κζντρο τθσ αγορά τθσ ιδθ από τον 15 ο αι, που προχποκζτιει τθ διακίνθςθ ειδϊν πολυτελείασ, ενδεικτικι βιοτικοφ αλλά και πολιτιςτικοφ επιπζδου. Θ Κεςςαλονίκθ αποτελοφςε τον ενδιάμεςο μεγάλο ςτακμό τθσ Εγνατίασ Σδοφ μεταξφ τθσ Ξωνςταντινοφπολθσ και του Δυρραχίου, και κζντρο ςυγκζντρωςθσ και διανομισ των διακινοφμενων προϊόντων από τθν περιωζρεια προσ το εξωτερικό και αντίςτροωα. Από αυτιν περνάνε, ι ξεκινάνε, βαςικζσ χερςαίεσ εμπορικζσ οδικζσ αρτθρίεσ με κατεφκυνςθ προσ τα αςτικά κζντρα του μακεδονικοφ χϊρου αλλά και προσ τα μεγάλα εμπορικά κζντρα τθσ Βαλκανικισ και τθσ Ξεντρικισ Ευρϊπθσ. Ωπιρξε, επίςθσ, ςθμαντικόσ ςυγκοινωνιακόσ κόμβοσ για τθν καλάςςια ςφνδεςθ τθσ θπειρωτικισ Ελλάδασ και τθσ Βαλκανικισ με τθν Ξωνςταντινοφπολθ, ιδιαίτερα ςε περιόδουσ επαναςτατικϊν και πολεμικϊν εξάρςεων κατά τισ οποίεσ τα χερςαία δίκτυα γίνονταν ακατάλλθλα προσ διάβαςθ. Θ καίρια γεωπολιτικι τθσ κζςθ ςφντομα κα προςελκφςει τθν εγκατάςταςθ προξενικϊν αρχϊν και εμπορικϊν αντιπροςωπειϊν ςτθν περιοχι, που κα ενιςχφςουν ακόμθ πιο πολφ τθν οικονομικι και εμπορικι άνκθςθ τθσ πόλθσ. Σι διοικθτικζσ μεταρρυκμίηεισ των Ψανηιμάτ κα ευνοιςουν τθν ανάπτυξθ του εμπορίου τθσ Κεςςαλονίκθσ, με κφρια προϊόντα το βαμβάκι και τα ςιτθρά. Ψον 18 ο αι μνθμονεφονται ςτθν Κεςςαλονίκθ πολυάρικμεσ ςυντεχνίεσ που δθμιουργοφν τθν οικονομικι υποδομι τθσ πόλθσ. Λδιαίτερθ ανάπτυξθ κα γνωρίςει ο κλάδοσ τθσ υωαντουργίασ, με μεγάλθ παραγωγι ςε βαμβακερά και μεταξωτά υωάςματα, μαροκίνια, χαλιά, τα οποία διακινοφνταν ςε όλεσ τισ μεγάλεσ αγορζσ τθσ αυτοκρατορίασ. Φθμιςμζνα ιταν επίςθσ και τα χάλκινα, ςιδερζνια και χαλφβδινα ςκεφθ τθσ και τα ζπιπλα 671. Χτα τζλθ του 19 ου αι θ Κεςςαλονίκθ κα αναδειχκεί ςε κζντρο βιομθχανικισ παραγωγισ την εποχή αυτι, το χοντρικό και λιανικό εμπόριο, κακϊσ και το χρθματιςτιριο, ζχει περάςει ςτον ζλεγχο των Εβραίων τθσ πόλθσ 672. Χθμαντικι πθγι εςόδων, τουλάχιςτον για τουσ πρϊτουσ αιϊνεσ τθν οκωμανοκρατίασ, προερχόταν κι από τθν εκμετάλλευςθ των αλυκϊν, Εικόνα 277 Δρόμοι διακίνθςθσ εμπορικϊν προϊόντων. Επάνω: βαωζσ. Ξάτω: μαλλί (Υθγι: Ανωγιάτθσ-Υελζ, 1993) 667 Delibaşı M., The Via Egnatia and Selânik (Thessalonica) in the 16th century, in Zachariadou E. (ed.), The Via Egnatia under Ottoman Rule ( ), Symposium: Halcyon Days in Crete II, Institute for Mediterranean Studies, Crete University Press, Rethymnon 1996, p Δθμθτριάδθσ Β., Θ Κεςςαλονίκθ κατά τθν Ψουρκοκρατία ( 20/9/2014). 669 Ψθν εποχι αυτι ιδρφεται ο Φραγκομαχαλάσ, μια ςυνοικία για τουσ ξζνουσ κοντά ςτο λιμάνι. 670 Δθμθτριάδθσ Ε.Υ., «Κεςςαλονίκθ, κόμβοσ τθσ Βαλκανικισ», Διεκνζσ Χυνζδριο Λςτορικισ Γεωγραωίασ: Δρόμοι και κόμβοι τθσ Βαλκανικισ από τθν αρχαιότθτα ςτθν Ενιαία Ευρϊπθ, Ψομζασ Υολεοδομίασ Χωροταξίασ και Υεριωερειακισ Ανάπτυξθσ, Ψμιμα Αρχιτεκτόνων-ΑΥΚ, Κεςςαλονίκθ 1997, ςελ Χταυρίδθσ Αριςτ., Εγχειρίδιον πολιτικισ, ωυςικισ και εμπορικισ γεωγραωίασ του οκωμανικοφ κράτουσ, Εν Ξυδωνίαισ 1876 (Ανατφπωςθ από Υαν/μιο Αιγαίου, Ψμιμα Ξοινωνικισ Ανκρωπολογίασ, Πυτιλινθ 1996), ςελ Δθμθτριάδθσ Ε.Υ., «Κεςςαλονίκθ, κόμβοσ τθσ Βαλκανικισ», Διεκνζσ Χυνζδριο Λςτορικισ Γεωγραωίασ: Δρόμοι και κόμβοι τθσ Βαλκανικισ από τθν αρχαιότθτα ςτθν Ενιαία Ευρϊπθ, Ψομζασ Υολεοδομίασ Χωροταξίασ και Υεριωερειακισ Ανάπτυξθσ, Ψμιμα Αρχιτεκτόνων-ΑΥΚ, Κεςςαλονίκθ 1997, ςελ

121 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Κεςςαλονίκθ ςτθν Κεςςαλονίκθ και το Ξίτροσ Υιερίασ. Τςον αωορά ςτα ζςοδα τθσ πόλθσ, δεν κα πρζπει να παραγνωριςτεί και θ ςυμβολι των εμπορικϊν ωόρων (δαςμοί αγοράσ, ωόροι καταςτθμάτων, ωόροι για υπαίκρια ηφγια, ειςοδθματικοί ωόροι, ωόροσ ειςοδιματοσ από το μονοπϊλειο των τελωνείων και των αλυκϊν, κτλ) και των ωόρων διοδίων που ζπρεπε να καταβάλει όποιοσ ικελε να μπει ςτθν πόλθ. Θ πφλθ του Βαρδάρθ ςτα δυτικά και θ πφλθ του Γιαλοφ ςτθν περιοχι του λιμανιοφ ιταν οι πιο πολυςφχναςτεσ και καλοπλθρωμζνεσ πφλεσ των τειχϊν τθσ Κεςςαλονίκθσ 673. Χτα τζλθ του 17 ου αι το κζντρο βάρουσ του εμπορίου μετατίκεται από τθν Πεςόγειο ςτον Ατλαντικό, γεγονόσ που κα πλιξει τθν κίνθςθ του λιμανιοφ τθσ πόλθσ και επομζνωσ και τθν οικονομία τθσ. Πε τθ λιξθ τθσ εμπορικισ ςυμμαχίασ με τουσ Βενετοφσ, οι ζλλθνεσ ζμποροι, και κυρίωσ οι πλοιοκτιτεσ, κ αναλάβουν τα θνία του διθπειρωτικοφ εμπορίου με τισ διάωορεσ χϊρεσ τθσ Ευρϊπθσ. Από τισ αρχζσ του 18 ου θ οικονομικι ςθμαςία τθσ Κεςςαλονίκθσ αυξάνει και πάλι, ενϊ Άγγλοι, Γάλλοι και Αυςτριακοί ανταγωνίηονται για τθν κατάκτθςθ των κφριων αγορϊν τθσ Ανατολισ, δθλαδι τθσ Κεςςαλονίκθσ, τθσ Χμφρνθσ και τθσ Ξωνςταντινοφπολθσ. Θ Κεςςαλονίκθ εξελίςςεται ςε οικονομικό κζντρο τθσ Χερςονιςου του Αίμου, με διπλωματικοφσ αντιπροςϊπουσ από πολλά ευρωπαϊκά κράτθ ι πόλεισ 674. Χτα μζςα του 19ου αιϊνα, αποτελεί πλζον ζνα κοςμοπολίτικο κζντρο τθσ Σκωμανικισ Αυτοκρατορίασ, γεγονόσ που αντικατοπτρίηεται ςτθν μορωι του αςτικοφ τθσ ιςτοφ και ςτθν αρχιτεκτονικι των κτθρίων τθσ 675. Ζωσ το 1850, θ Κεςςαλονίκθ αποτελοφςε τθν οικονομικι πρωτεφουςα τθσ Σκωμανικισ Αυτοκρατορίασ ςτθν Βαλκανικι και θ βιομθχανία τθσ χρθματοδοτείται από το ευρωπαϊκό ι προςανατολιςμζνο ςτθν Ευρϊπθ κεωάλαιο. Θ ειςροι του ξζνου κεωαλαίου τον 19ο αι., θ διεκνοποίθςθ του καπνοφ και θ εωαρμογι μονοπωλιακισ πολιτικισ, θ ϊκθςθ που ζδωςαν ςτθν βιομθχανία και τθν οικονομικι ανάπτυξθ τθσ Κεςςαλονίκθσ τα εκςυγχρονιςτικά ζργα του 1890, ςε ςυνδυαςμό με τθν μεγάλθ εποχικι προςωορά εργατικϊν χεριϊν από τθν αγροτικι περιωζρεια, κα ςυμβάλλουν ςυνολικά ςτθν ενίςχυςθ τθσ καπνοκαλλιζργειασ, επεξεργαςίασ και μεταποίθςθσ των προϊόντων καπνοφ ςτθν περιωζρειά τθσ, ενϊ θ κρίςθ που ςθμειϊνεται τθν εποχι αυτι ςτα καπνοπαραγωγικά κζντρα τθσ Ανατολικισ Πακεδονίασ και Κράκθσ κα αναδείξουν τθν Κεςςαλονίκθ ωσ το κυριότερο κζντρο εμπορίασ και επεξεργαςίασ καπνοφ τθσ Βόρειασ Ελλάδασ. Ψο 1884 ιδρφεται ςτθν πόλθ ο μονοπωλιακόσ εμπορικόσ οίκοσ τθσ Régie, που κα διατθριςει τα δικαιϊματά του ζωσ το 1914, κι από το 1890 ζωσ το 1910 λειτουργοφν ςτθν Κεςςαλονίκθ 33 νζα εργοςτάςια, με ςυνεχϊσ αυξανόμενεσ τάςεισ του αρικμοφ τουσ 676, ζωσ και τον μεςοπόλεμο. Σι περιςςότερεσ, μικροφ μεγζκουσ οικογενειακζσ επιχειριςεισ, διατθροφν τισ δικζσ τουσ αποκικεσ και ςυγκροτιματα, και ςτθν πλειοψθωία τουσ ςτεγάηονται ςε παλιζσ αποκικεσ τθσ πλατείασ Βαρδαρίου και ςτισ αρχζσ του 20 ου αι ςτθν περιοχι του Φραγκομαχαλά. Αναχαίτιςθ τθσ εμπορικισ κίνθςθσ και οικονομικι δυςχζρεια κα εμωανιςτεί ςτθν πόλθ μετά το 1917, ωσ ςυνζπεια τθσ μεγάλθσ πυρκαγιάσ του 1917 που κα καταςτρζψει το εμπορικό κζντρο κατακαίοντασ ολοςχερϊσ κτιρια ςπάνιασ αρχιτεκτονικισ αξίασ, καταςτιματα, εκκλθςίεσ, τηαμιά και ςυναγωγζσ και κυρίωσ χιλιάδεσ ςπίτια αωινοντασ άςτεγουσ κατοίκουσ, προκαλϊντασ εκτόσ από τα οικονομικά και κοινωνικά προβλιματα ςτθν πόλθ που είχε ιδθ επιβαρυνκεί από τθν ςυγκζντρωςθ προςωφγων, που προζρχονταν από τισ κοντινζσ εμπόλεμεσ ηϊνεσ και τθν υπό Βουλγαρικι διοίκθςθ Κράκθ. Χωρικι οργάνωςθ Πετά τθν κατάκτθςι τθσ από τουσ Ψοφρκουσ το 1430 θ πόλθ άρχιςε να μεταςχθματίηεται ςε αςτικό κζντρο με οκωμανικό χαρακτιρα. Θδθ κατά τον 15 ο αι ανεγείρονται τα πρϊτα οκωμανικά ευαγι ιδρφματα, και αρκετοί χριςτιανικοί ναοί μετατράπθκαν ςε τόπουσ μουςουλμανικισ λατρείασ, με πρϊτο τον ναό τθσ Αχειροποιιτου το Σι οκωμανοί από νωρίσ ωρόντιςαν να κζςουν τθν ςωραγίδα τθσ κατάκτθςισ τουσ και να δθμιουργιςουν τισ προχποκζςεισ για γριγορθ ανάκαμψθ και δυναμικι εξζλιξθ τθσ πόλθσ μετά τισ καταςτροωζσ που υπζςτθ το Ψο 1444 ο Πουράτ Β κ ανεγείρει το διπλό λουτρό Ππζθ Χαμάμ, ςτα νότια όρια τθσ αρχαίασ αγοράσ, και ζωσ τισ αρχζσ του 16 ου αι θ πόλθ κ αποκτιςει Ππεηεςτζνι, Ξαραβάν ςεράγια και δφο από τα ςθμαντικότερα τηαμιά τθσ, το Αλατηά Λμαρζτ (Alaca İmaret) και το Χαμηά Ππζθ Ψηαμί (Hamza Bey Camii). Ζωσ τον 16 ο αι. κ αποκρυςταλλωκοφν οι ςυνοικίεσ τθσ Εικόνα 278 Ψο κτιριο τθσ Regie ςτθ Κεςςαλονίκθ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 1679 Ψα εγκαίνια τθσ Σκωμανικισ Ψράπεηασ ςτθν Κεςςαλονίκθ (Υθγι: Delibaşı M., The Via Egnatia and Selânik (Thessalonica) in the 16th century, in Zachariadou E. (ed.), The Via Egnatia under Ottoman Rule ( ), Symposium: Halcyon Days in Crete II, Institute for Mediterranean Studies, Crete University Press, Rethymnon 1996, p Δθμθτριάδθσ Ε.Υ., ό.π., ςελ Βικιπαιδεία, Οιμμα: «Κεςςαλονίκθ». 676 Θ κίνθςθ ελκφει το ενδιαωζρον νοτιοελλαδιτϊν εμπόρων που ζρχονται να ιδρφςουν καπνικοφσ οίκουσ ςτθν Κεςςαλονίκθ (Π. Ραξιάδθσ / Ξ. Ποςκϊω / Αυςτροελλθνικι / Commercial κτλ). Ψο 1922 οι «Commercial Of Salonica», «Standard» και «Herzog» αποτελοφν τισ κφριεσ εταιρείεσ επεξεργαςίασ και εξαγωγισ μακεδονικϊν καπνϊν. Εικόνα 280 Ψο τελωνείο το 1916 (Υθγι: 110

122 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Κεςςαλονίκθ πόλθσ, και κα διαχωριςτοφν οι περιοχζσ αμιγοφσ κατοίκθςθσ από τουσ χϊρουσ των εμπορικϊν δραςτθριοτιτων και βιοτεχνικϊν εγκαταςτάςεων 677. Ψο 1669, ο Γάλλοσ μοναχόσ Robert De Dreux επιςθμαίνει τθ Κεςςαλονίκθ ωσ μια από τισ πιο ωραίεσ και περίωθμεσ πόλεισ τθσ Ελλάδασ, και το 1737 ο Γάλλοσ ιερωμζνοσ και ςυγγραωζασ Joseph de la Porte ανζωερε ότι θ Κεςςαλονίκθ αρικμοφςε 48 τεμζνθ, 30 Ελλθνικζσ εκκλθςίεσ και 36 ςυναγωγζσ. Σι ςυνεχείσ καταςτροωζσ και πλθμμφρεσ που πλιττουν τθν πόλθ από τον 17 ο αι. μεταλλάςςουν ςυνεχϊσ τθν μορωι και τον χαρακτιρα τθσ. Σ κάνναβοσ των ρωμαϊκϊν χρόνων που χαρακτιριηε τον πολεοδομικό τθσ ιςτό ωαίνεται ότι διατθρείται εν μζρει ζωσ και τισ αρχζσ του 17 ου αι. Ωςτόςο, θ πφκνωςθ του πλθκυςμοφ τθσ, και θ αλλαγι του τρόπου ηωισ κα οδθγιςει ςε άναρχθ δόμθςθ και κατακερματιςμό των οικοπζδων ςτον εντόσ των τειχϊν οικιςμό. Αδιζξοδα, ςτενότθτα δρόμων, άκλιεσ ςυνκικεσ διαβίωςθσ είναι τα χαρακτθριςτικά που κ αναωζρουν οι περιθγθτζσ που κατά καιροφσ κα επιςκζπτονται τθν πόλθ. Τπωσ ςτισ άλλεσ οκωμανικζσ πόλεισ, ζτςι και ςτθν Κεςςαλονίκθ εωαρμόηεται το ςφςτθμα των ιδιαίτερων για κάκε επάγγελμα αγορϊν, θ ςυςπείρωςθ δθλαδι των επαγγελματιϊν ςε ιςνάωια. Χφμωωνα με λοιπόν μ αυτό το πρότυπο οργάνωςθσ θ κζςθ τθσ κάκε ςυντεχνίασ ςτον εμπορικό ιςτό τθσ πόλθσ εξαρτάται άμεςα από πλικοσ παραγόντων, όπωσ θ οικονομικι ςθμαςία τθσ για το κρατικό κθςαυροωυλάκιο, το είδοσ των παραγόμενων προϊόντων και τθ μορωι τθσ επεξεργαςίασ που απαιτοφςε θ διαδικαςία παραγωγισ τουσ. Σι βιομθχανικζσ δραςτθριότθτεσ, ειδικά των βυρςοδεψίων, εκτοπίηονται ςτισ παρυωζσ των οικιςμϊν και ςτθν περίπτωςθ τθσ Κεςςαλονίκθσ ςτισ εκτόσ των τειχϊν τθσ δυτικζσ περιοχζσ. Θ ςυγκζντρωςθ των ομοειδϊν επαγγελματιϊν και τεχνιτϊν κακιςτοφςε δυνατό τον ζλεγχό τουσ, τόςο ςτισ μεταξφ τουσ ςχζςεισ, όςο και από τουσ κρατικοφσ υπαλλιλουσ, και διευκόλυνε τθν ςυλλογι των ωόρων. Θ κζςθ αυτϊν των ιδιαίτερων, βακουωικϊν ωσ επί το πλείςτον, αγορϊν ςτον ιςτό τθσ πόλθσ ωαίνεται ότι διατθρικθκε ςτακερι κακόλθ τθ διάρκεια τθσ οκωμανοκρατίασ ςτθν Κεςςαλονίκθ 678. Θ εκτεταμζνθ κεντρικι αγορά τθσ πόλθσ κ αναπτυχκεί ΡΔ του ελλθνορωμαϊκοφ τθσ κζντρου, γφρω από τθν ςθμερινι οδό 677 Δάγκασ Α., Χυμβολι ςτθν ζρευνα για τθν οικονομικι και κοινωνικι εξζλιξθ τθσ Κεςςαλονίκθσ: οικονομικι δομι και κοινωνικόσκαταμεριςμόσ τθσ εργαςίασ , Εκδ. Υρόοδοσ Δθμθτριάδθσ Β., Θ τοπογραφία τθσ Κεςςαλονίκθσ κατά τθν εποχι τθσ τουρκοκρατίασ , Ε.Π.Χ., Κεςςαλονίκθ 1983, ςελ Βενιηζλου, τον Φραγκομαχαλά και τισ εβραϊκζσ ςυνοικίεσ, ςτθν περιοχι που ορίηεται από τθν Εγνατία ζωσ τθ νότια πλευρά του Αγίου Πθνά, ανατολικά από τθν Υαναγία Χαλκζων ζωσ το Yahudi Hamamı και δυτικά ωσ τθν «Υφλθ του Γιαλοφ» (Yalı Kapısı). Θ Εγνατία οδόσ κα κακιερωκεί ωσ χϊροσ λιανικοφ εμπορίου, με μικρά μαγαηιά διαωόρων ειδϊν, θ περιοχι του λιμανιοφ ωσ χϊροσ των μεγάλων αποκθκϊν και του χονδρεμπορίου, ενϊ θ ενδιάμεςθ περιοχι εκατζρκων τθσ Βενιηζλου ωσ περιοχι τθσ οκωμανικισ αγοράσ και των παηαριϊν. Χτενά δρομάκια ωσ επί το πλείςτον ςτεγαςμζνα, μικρά μαγαηιά, χάνια, καπθλειά, καλφπτουν τισ ανάγκεσ των εμπορικϊν και οικονομικϊν ςυναλλαγϊν αλλά και τθσ κοινωνινκισ ςυναναςτροωισ ςε μια πόλθ που ο πλθκυςμόσ τθσ ηει απομονωμζνοσ ςτουσ ιδιαίτερουσ μαχαλάδεσ 679. Θ κατοικία εκλείπει από τθν περιοχι. Θ Βενιηζλου χϊριηε τθν αγορά ςε δφο τμιματα, από τα οποία το ανατολικό ιταν ςτα χζρια αποκλειςτικά των Εβραίων και το δυτικό των Ψοφρκων. Υυρινασ τθσ αγοράσ, το Ππεηεςτζνι, θ κεντρικι κλειςτι αγορά πολυτελϊν ειδϊν και υωαςμάτων, που μαηί με το ςυγκρότθμα του γειτονικοφ Χαμηά Ππζθ Ψηαμί κα κακορίςουν τόςο πολεοδομικά όςο και χωρικά τθν μορωι και τθν κζςθ των δευτερευόντων αγορϊν και παηαριϊν του εμπορικοφ κζντρου 680. Δίπλα ςτο τηαμί τθσ αγοράσ (Χαμηά Ππζθ) και το Ππεηεςτζνι, βρίςκει κανείσ τθν αγορά των κθροποιϊν (mumcılar), εμπόρουσ αρωμάτων και μυρωδικϊν, πωλθτζσ ιερϊν βιβλίων, γραωειάδεσ και βιβλιοδζτεσ, εμπόρουσ δερμάτων και καταςκευαςτζσ παςουμιϊν. Πακρφτερα, το εμπόριο ψακίνων ειδϊν, τα ξυλουργεία, εργαςτιρια κλειδιϊν, χάλκινων ειδϊν, πιο απομακρυςμζνα τα ςιδθρουργεία. Tον 19ο ςτθν απζναντι πλευρά τθσ οδοφ Βενιηζλου υπιρχε το το χάνι των υωαςματοπωλϊν (Bezciler Hanı) και κοντά ςε αυτό θ αγορά τθσ μικρισ νφωθσ (Gelincik). Χτα βορειοδυτικά του Ππεηεςτενίου, και ςε μικρι απόςταςθ από αυτό, ιταν θ πλατεία τθσ αλευραγοράσ (Un Kapanı). Θ αγορά αυτι, αν και ξεκίνθςε ωσ χϊροσ αγοραπωλθςίασ αλεφρων, ςτισ αρχζσ του 20 ου αι πωλοφςε κάκε είδουσ 679 Γερολφμπου Α., «Ψόποι και χϊροι του εμπορίου ςτθ Κεςςαλονίκθσ», «Κεςςαλονίκθ», Επιςτθμονικι Επετθρίδα του Ξζντρου Λςτορίασ του Διμου Κεςςαλονίκθσ, 5 οσ Ψόμοσ, Λανόσ, Κεςςαλονίκθ 1999, ςελ Ψον 17ο ο Εβλιγιά Ψςελεμπί περιγράωει με ζκδθλο καυμαςμό τον πλοφτο του μπεηεςτενιοφ και το μζγεκοσ τθσ αγοράσ. Αναωζρει χαρακτθριςτικά: «...αυτόσ που μπαίνει ςτον οίκο του εμπορίου τα χάνει από τθν ευωδιά του μόςχου, του ανμπζρ, και των άλλων αρωμάτων. Χτο μπεηεςτζνι ζμποροι πλοφςιοι τθσ Αιγφπτου μετροφν κθςαυροφσ και λίρεσ χρυςζσ και γρόςια, τόςα ϊςτε ο κρότοσ τουσ προξενεί ωρίκθ ςτον άνκρωπο. Ψα μαγαηιά ςτθν περίμετρό του ςχθματίηουν ηατρίκιο δρόμων, με 300 οδοφσ και ςε κάκε οδό υπάρχει από μία ςυντεχνία...», ςτο: Ποςχόπουλοσ Ρ., «Θ Ελλάσ κατά τον Εβλιά Ψςελεμπι», ΕΕΒΧ 16(1940)ςελ.352. Εικόνα 281 Χαλκωματάδεσ (Υθγι: Εικόνα 282 Θ περιοχι του Χαμηά Ππζθ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 111

123 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Κεςςαλονίκθ εμπορεφματα, αςβζςτθ, τενεκζδια, πιλινα ςκεφθ, ρφηι, όςπρια, κρζασ, καλαςςινά 681. Άλλεσ αγορζσ που ςθμειϊνονται γφρω από το Ππεηεςτζνι είναι το γυναικοπάηαρο (Karılar Pazarı) και θ Αγορά τθσ Ξωνςταντινοφπολθσ (İstanbul Çarşısı), με χάνια, καωενεία και καταςτιματα. Ρότια τθσ εκκλθςίασ του Αγίου Πθνά βριςκόταν θ ψαραγορά (Balık Çarşısı) και ζξω από τθν «Υφλθ τθσ Χκάλασ» (İskele Kapısı) θ μεγάλθ αγορά αποικιακϊν ειδϊν, θ Αιγυπτιακι αγορά (Mısır Çarşısı), με πεντακόςια μαγαηιά. Θ αιγυπτιακι αγορά ιταν βακοφωι του τηαμιοφ του Αμπντοφλ Φεοφω, το οποίο βριςκόταν πάνω από τα πρατιρια τθσ αγοράσ 682. Ξοντά ςτο Πιςίρ Ψςαρςί, μεταξφ τθσ κάλαςςασ και του τοίχου του ωρουρίου, βριςκόταν θ ςυντεχνία των ξυλεμπόρων (κερεςτετηιδεσ) και εκατό μεγάλα βυρςοδεψεία κακϊσ το τηαμί των βυρςοδεψϊν (Debağan Mescidi). Διάςπαρτοι ςτθν πόλθ υπιρχαν και άλλοι ςυντεχνιακοί πυρινεσ, όπωσ οι χαλκωματάδεσ ςτθν οδό Χαλκζων και τα υαλοπωλεία ςτθν Βαςιλζωσ Θρακλείου. Χτον χϊρο τθσ αγοράσ βρίςκονταν μερικζσ από τισ εξιντα τζςςερισ ςυνολικά βρφςεσ και πολφβρυςα (sebilhane), βακουωικά αωιερϊματα ςουλτάνων και επιωανϊν οκωμανϊν υπθκόων, που ςτόλιηαν και πότιηαν τισ γειτονιζσ τθσ πόλθσ. Σ Εβλιγιά Ψςελεμπί αναωζρει ότι ςτθν είςοδο 683 τθσ αγοράσ βριςκόταν θ κρινθ του Ekmekçizade Ahmed Paşa 684. Ψο ζνα από τα πολλά ςεμπιλχανζ που γνωρίηουμε τθν κζςθ τουσ ιταν αυτό ςτθν περιοχι τθσ «Υφλθσ του Γιαλοφ», κοντά ςτο τελωνείο, το οποίο ιταν μολυβδοςκζπαςτο 685. Χτισ περιοχζσ εμπορικοφ και οικονομικοφ ενδιαωζροντοσ εντοπίηονται και τα περιςςότερα από τα χαμάμ που διαςϊηονται ζωσ ςιμερα. Ψα λουτρά είναι από τα πρϊτα ζργα που οι οκωμανοί 681 Δθμθτριάδθσ Β., Ψοπογραωία τθσ Κεςςαλονίκθσ κατά τθν εποχι τθσ Ψουρκοκρατίασ, , ΕΠΧ-Πακεδονικι Βιβλιοκικθ αρ.61, Κεςςαλονίκθ 1983, ςελ Ποςχόπουλοσ Ρικ., «Θ Ελλάσ κατά τον Εβλιά Ψςελεμπι. Πετάωραςισ και ζλεγχοσ του «οδοιπορικοφ» (ςεγιαχατναμζ) του Ψοφρκου περιθγθτοφ μετά παρατθριςεων», ΕΕΒΧ 16(1940), ςελ Σ Ψςελεμπί δεν προςδιορίηει τί εννοεί ωσ είςοδο τθσ αγοράσ. Θ μία ςκζψθ είναι ότι ίςωσ εννοεί τθν πρόςβαςθ ς αυτιν από κάποια από τισ γειτονικζσ ςυνοικίεσ, αλλά και πάλι αυτό δεν δικαιολογεί τθν χριςθ τθσ λζξθσ «είςοδοσ», κακϊσ θ πρόςβαςθ προσ τουσ δρόμουσ και τθν περιοχι τθσ αγοράσ ιταν ελεφκερθ. Μςωσ, λοιπόν, να εννοεί τθν είςοδο τθσ κλειςτισ αγοράσ, του Ππεηεςτενιοφ. Υαράλλθλο φπαρξθσ κρινθσ μπροςτά από Ππεηεςτζνι μποροφμε ν αναηθτιςουμε ςτισ Χζρρεσ. Εκεί, μαρτυρείται ότι μπροςτά από το Ππεηεςτζνι υπιρχε κατά τθν οκωμανικι περίοδο ζνα πολφκρουνο (ςεμπίλ)γνωςτό ωσ «Χουλθνάρια» (ςτθν κζςθ περίπου που ςιμερα βρίςκεται το ςυντριβάνι τθσ πλατείασ. 684 Χτον ίδιο αποδίδεται και το μεβλεβιχανζ ζξω από τθ Οθταία Υφλθ (Γενί Ξαποφ). 685 Ποςχόπουλοσ Ρικ., «Θ Ελλάσ κατά τον Εβλιά Ψςελεμπι. Πετάωραςισ και ζλεγχοσ του «οδοιπορικοφ» (ςεγιαχατναμζ) του Ψοφρκου περιθγθτοφ μετά παρατθριςεων», ΕΕΒΧ 16(1940), ςελ.349. ωρόντιηαν να χτίςουν ςε μία πόλθ. Ξτιρια βακουωικοφ χαρακτιρα, που χριηαν άωκονου νεροφ και προορίηονταν για τθν προςωπικι υγιείνθ των υπθκόων, τθν προετοιμαςία των πιςτϊν, αλλά και τθν αναψυχι των πολιτϊν και ταξιδιωτϊν, είναι ωυςικό να βρίςκονται ςε χϊρουσ πολυςφχναςτουσ, με εφκολθ πρόςβαςθ ςε παροχι νεροφ και κοντά ςε μεγάλα κρθςκευτικά ιδρφματα (με τα οποία ςυνικωσ ςυγκροτοφν αρχιτεκτονικι ενότθτα). Χε μια οκωμανικι πόλθ ο μόνοσ χϊροσ που πλθρεί όλεσ τισ παραπάνω προχποκζςεισ είναι ο χϊροσ του εμπορικοφ τθσ κζντρου. Χτθν Κεςςαλονίκθ τα χαμάμ που ςϊηονται και που αναωζρονται και ςτισ πθγζσ είναι το λουτρό τθσ αγοράσ (Yahudi Hamamı) ςτθν περιοχι «Οουλουδάδικα», το Ππζθ Χαμάμ (Bey Hamamı) δίπλα ςτο τζμενοσ Χαμηά Ππζθ και το Υαςά Χαμάμ (Paşa Hamamı) ςτα δυτικά τείχθ τθσ πόλθσ και κοντά ςτθν πφλθ του Βαρδάρθ 686. Πε εξαίρεςθ τθν περιοχι Χαμηά Ππζθ, όπου βριςκόταν το μεγάλο Ξαραβάν Χεράι, βακοφωι του Koca Mustafa Paşa 687, και το Ψαχτακαλζ Χάνι (Tahtakale Hanı), θ ςυνοικία του Φραγκομαχαλά (Malta Cedid) και θ περιοχι τθσ Υφλθσ του Βαρδάρθ, κα αναδειχκοφν ωσ οι κατεξοχιν χϊροι ωιλοξενίασ για τα χάνια και τα καπθλειά τθσ πόλθσ 688, «...κζαμα παράδοξο γιατί ςε κανζνα άλλο μζροσ του κόςμου δεν υπάρχουν τζτοιοι ξενϊνεσ μαηί με καπθλειά. Ξι όμωσ...επικρατεί μεγάλθ τάξθ. Τλοι όςοι φζρνουν ςτθν πόλθ εμπορεφματα καταλφουν ς αυτά τα καπθλειά. Ωπάρχουν 20 μποηαχανζδεσ. Τλοι οι ερωτόλθπτοι, οι κομψευόμενοι, οι ποιθτζσ, οι ταξιδιϊτεσ, οι άνκρωποι των γραμμάτων ςυνακροίηονται ς αυτά τα καφενεία...». Θ επιλογι τθσ κζςθσ δεν είναι τυχαία. Συςιαςτικά αποτελεί τον ςυνδετικό κρίκο μεταξφ των τριϊν υποπεριοχϊν τθσ αγοράσ, τθσ Λςτθρά, ςτθν περιοχι του λιμανιοφ, τθσ Εγνατίασ και τθσ Βενιηζλου, οπότε επζτρεπε τθν εφκολθ πρόςβαςθ και διεκπεραίωςθ των ςυναλλαγϊν προσ κάκε κατεφκυνςθ, και ταυτόχρονα βριςκόταν δίπλα ςτθν πιο πολυςφχναςτθ πφλθ των τειχϊν, τθν Υφλθ του Βαρδάρθ, που οδθγοφςε από τθν περιωζρεια τθσ Κεςςαλονίκθσ προσ τθν πόλθ. Χτον Φραγκομαχαλά, επίςθσ, κα εγκαταςτακεί το Ψθλεγραωείο και το Ψελωνείο. Θ ςυνοικία τθσ Πάλτασ κα καταςτραωεί ολοςχερϊν το 1856 από πυρκαγιά. 686 Εδϊ κα πρζπει ν αναωζρουμε και το Γενί Χαμάμ, που βρίςκεται κοντά ςτο Αλατηά Λμαρζτ. 687 Ππεθλζρμπεθσ τθσ Φοφμελθσ από το 1498 ζωσ το 1505 και αργότερο Πεγάλοσ Βεηίρθσ του Βαγιαηίτ Β από το 1511 ζωσ το 1512, οπότε και εκτελζςτθκε. 688 Χφμωωνα με τουσ Ξυριάκου Χ, Υριγγόπουλοσ Κ. κ.α. (2007) καωενεία και ξενοδοχεία αναωζρονται ςτθν περιοχι του Φραγκομαχαλά. Εικόνα 283 Θ περιοχι τθσ Λςτιρά όπου βριςκόταν θ Αιγυπτιακι Αγορά και θ Ψαραγορά τθσ πόλθσ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 284 Ψο οκωμανικό Ππαηάρ. Πε χρϊμα ςθμειϊνονται το Ππεηεςτζνι, το Γιαχουντί χαμάμ, τα Χκεπαςτά και θ Υφλθ του Γιαλοφ. Δθλϊνονται ενδεικτικά μερικζσ από τισ αγορζσ που περιζβαλαν το Ππεηεςτζνι. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 285 Υωλθτζσ λουλουδιϊν (Υθγι: διαδίκτυο) 112

124 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Κεςςαλονίκθ Χάνια μαρτυροφνται και εκτόσ τθσ δυτικισ πφλθσ των τειχϊν, για τθν διανυκτζρευςθ των ταξιδιωτϊν και εμπόρων που δεν προλάβαιναν να ωτάςουν ςτθν πόλθ πριν τθν δφςθ του ιλιου, οπότε κι ζκλεινε θ πφλθ. Χτα μζςα του 17 ου αι. ο Εβλιγιά Ψςελεμπί αναωζρει ότι ςτθν Κεςςαλονίκθ υπιρχαν δεκαζξι χάνια, και το μεγαλφτερο από αυτά ιταν το δίπατο Sulu Hanı 689, ίδρυμα του Ππεγιαηίτ Β, το οποίο μαρτυρείται ζωσ τα τελευταία χρόνια τθσ τουρκοκρατίασ. Ζνα ακόμθ χάνι, το Kurşumlu Hanı μνθμονεφεται από τον Εβλιγιά, αλλά όχι αργότερα. Σ Katib Çelebi (Χατηι Ξάλωα, ) μνθμονεφει το Suluca Hanı (το οποίο ο Χατηθιωάννου ταυτίηει με το Boşnak Hanı), το χάνι του Mustafa Paşa, και το Malta Hanı που όπωσ και το Boşnak ιταν γνωςτά ζωσ το τζλοσ τθσ Ψουρκοκρατίασ. Ψα χάνια τθσ πόλθσ λειτοφργθςαν ωσ χϊροι πρόςκαιρθσ διαμονισ και ανεωοδιαςμοφ των εμπόρων και των ταξιδιωτϊν αλλά και ωσ αςωαλείσ αποκικεσ των εμπορευμάτων και των μεταωορικϊν μζςων τουσ και ωσ χϊροι εμπορικϊν ςυναλλαγϊν. Από τον 17 ο αι χρθςιμοποιοφνταν ακόμθ ωσ μόνιμεσ κατοικίεσ και ςτο ιςόγειό τουσ λειτουργοφςαν ςυχνά καπθλειά. Χτθν μεταβατικι περίοδο που ακολοφκθςε τθν εποχι των Ψανηιμάτ, και ζωσ τθν ανζγερςθ των κτθρίων διοίκθςθσ που προζβλεπε θ εωαρμογι του νζου κεςμοφ τθσ Δθμαρχείασ, τα χάνια ωιλοξζνθςαν εν μζρει τισ διοικθτικζσ υπθρεςίεσ τθσ πόλθσ. Ψα χάνια των πρϊτων αιϊνων τθσ Κεςςαλονίκθσ ιταν ςυνικωσ τετράγωνα, διϊροωα κτιρια, με μεγάλθ αυλι ςτο κζντρο, προςβάςιμθ από μια μόνο είςοδο. Χτο ιςόγειο υπιρχαν ςτάβλοι για τα ηϊα και αποκικεσ για τα εμπορεφματα. φλινεσ ςκάλεσ οδθγοφςαν ςτον όροωο, που τα χαγιάτια του ζβλεπαν ςτθν πλακόςτρωτθ εςωτερικι αυλι. Χτο χαγιάτι βρίςκονταν τα δωμάτια φπνου για τουσ ταξιδιϊτεσ και ιταν ςε ςειρά. Χε ζνα μικρό δωμάτιο, δίπλα ςτθ μεγάλθ αυλόπορτα ζμενε ο χαντηισ ι ο κυρωρόσ. Ψο χάνι παρείχε ςτουσ ενοίκουσ οτυ ωωτιςμό και κζρμανςθ. Χτρϊματα, ςκεπάςματα και ό,τι άλλο χρειαηόταν οι ταξιδιϊτεσ ζπρεπε να τα προμθκευτοφν από μόνοι τουσ. Χε κάκε χάνι υπιρχε και ζνα πεταλωτιριο 690. Ψον 19 ο αι αρχίηει θ εποχι των μεταρρυκμίςεων, τθσ διείςδυςθσ του ευρωπαϊκοφ κεωαλαίου και τουσ ανοίγματοσ τθσ πόλθσ προσ τθν Δφςθ με παράλλθλεσ προςπάκειεσ εξευρωπαϊςμοφ τθσ εικόνασ τθσ. Από το 1858 αρχίηει θ εποχι των μεγάλων αναπτυξιακϊν μζτρων και των πολεοδομικϊν επεμβάςεων με βάςθ τα δυτικά πρότυπα (κατεδαωίςεισ των τειχϊν, διάνοιξθ οδϊν, ζργα υποδομισ, 689 Ποςχόπουλοσ Ρ., «Θ Ελλάσ κατά τον Εβλιά Ψςελεμπι», ΕΕΒΧ 16(1940), ςελ Ανδροφδθσ Υ., Χάνια και Ξαραβάν-Χεράγια ςτον Ελλαδικό χϊρο και ςτα Βαλκάνια, Σ.Υ.Ε.Υ. ΑΕ., Κεςςαλονίκθ 2004, ςελ ανοικοδόμθςθ πυρίκαυςτων ηωνϊν). Θ Κεςςαλονίκθ αποκτά πολφ γριγορα τα χαρακτθριςτικά τθσ μετζπειτα βιομθχανικισ πόλθσ. Ψελωνεία, εμπορικζσ ςτοζσ, ξενοδοχεία και μεγάλα καταςτιματα είναι τα ςτοιχεία που υπακοφν ςτον νεοςφςτατο χαρακτιρα τθσ μεταπρατικισ κοινωνίασ 691. Θ οικονομικι και πολιτικι ελευκερία ςτα τζλθ του 19 ου αι κα επθρεάςει και τθν οργάνωςθ του χϊρου τθσ αγοράσ. Σι νζεσ οικονομικζσ δραςτθριότθτεσ, οι ευρωπαϊκζσ εταιρείεσ που ανοίγουν παραρτιματα ςτθν Κεςςαλονίκθ, θ ανάπτυξθ του τραπεηικοφ κλάδου, τθσ βιομθχανίασ και τθσ βιοτεχνίασ, κ αναηθτιςει νζουσ χϊρουσ ςτζγαςθσ, που ν ανταποκρίνονται όςο το δυνατόν ςε ευρωπαϊκά πρότυπα. Σ χϊροσ τθσ αγοράσ, και ιδιαίτερα θ περιοχι του Φραγκομαχαλά, με το μεγάλο κτθριακό απόκεμα, υποδζχεται μ ευκολία τθν νζα πραγματικότθτα. Υαράλλθλα, θ διεφρυνςθ του παραλιακοφ άξονα μετά τθν κατεδάωιςθ των τειχϊν, δθμιουργεί μία νζα οικοδομικι ηϊνθ θ οποία κα καταλθωκεί από υπθρεςίεσ και γραωεία, μοντζρνα ξενοδοχεία, μεγάλα καταςτιματα νζου τφπου και κζατρα 692 και το κζντρο βάρουσ τθσ οικονομικισ ηωισ μετατοπίηεται ςταδιακά προσ τθν προκυμαία και το λιμάνι. Πε τθν εμωάνιςθ των ξενοδοχείων, που προςζωεραν πολυτελζςτερθ διαμονι και υπθρεςίεσ, τα παλιά χάνια τθσ περιοχισ αρχίηουν να υποβακμίηονται ςε λαϊκά πανδοχεία για τισ κατϊτερεσ κοινωνικά τάξεισ 693. Ψα χάνια αυτά ςυνζχιςαν να λειτουργοφν και να υπάρχουν κυρίωσ κατά μικοσ τθσ οδοφ Ποναςτθρίου και ςτο δυτικό ςκζλοσ τθσ Εγνατίασ οδοφ. Ψο επόμενο ςτάδιο, είναι θ αλλαγι χριςθσ τουσ, από χϊρουσ ξενοδοχίασ ςε κακαρά εμπορικοφσ και επιχειρθματικοφσ χϊρουσ. Πε τθν αλλαγι ςτθν χριςθ, άρχιςε και θ τροποποίθςθ τθσ μορωισ τουσ. Θ εξωςτρζωεια που παρατθρείται ςτισ ςυναλλαγζσ, αποτυπϊνεται ςτισ όψεισ των κτθρίων με τθν εμωάνιςθ των πρϊτων βιτρίνων και το άνοιγμα του κτθρίου προσ τον δρόμο. Σι νζου τφπου εμπορικζσ ςτοζσ, που ςυνζχιςαν ν αποκαλλοφνται «χάνια» (Οομπάρντο, Αλαττίνι, Ψιάνο κτλ.) χωρίσ ωςτόςο ν ανταποκρίνονται ςτθν παλιά ζννοια του όρου, εμωανίηονται κατά τθν ανοικοδόμθςθ τμιματοσ του εμπορικοφ κζντρου τθσ πόλθσ, μετά τθν πυρκαγιά του Υρόκειται για διϊροωα κτιρια που ςτον όροωο ςτζγαηαν χϊρουσ γραωείων και 691 Ψρακοςοποφλου Ξ., «Θ Κεςςαλονίκθ ςτουσ Σκωμανικοφσ χρόνουσ», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ Γερολφμπου Α., «Ψόποι και χϊροι του εμπορίου ςτθ Κεςςαλονίκθσ», «Κεςςαλονίκθ», Επιςτθμονικι Επετθρίδα του Ξζντρου Λςτορίασ του Διμου Κεςςαλονίκθσ, 5 οσ Ψόμοσ, Λανόσ, Κεςςαλονίκθ 1999, ςελ Ανδροφδθσ Υ., ό.π., ςελ Εικόνα 286 Ψα Χκεπαςτά ςτθν οδό Χαμπρί Υαςά (Βενιηζλου) (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 288 Συν Ξαπάν (Υθγι: Δθμθτριάδθσ, 1983) Εικόνα 287 Θ Λχκυαγορά (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 289 ενοδοχείο Χπλζντιτ. Από τα πρϊτα ξενοδοχεία τθσ πόλθσ τον 19 ο αι. (Υθγι: 113

125 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Κεςςαλονίκθ ςτο ιςόγειο καταςτιματα με πρόςοψθ ςτο δρόμο, αλλά και ςτο εςωτερικό, κατά μικοσ ενόσ κοινόχρθςτου χϊρου, ςυχνά διαμπεροφσ, ι γφρω απο ζναν πιο κεντρικό χϊρο. Σι θμι-δθμόςιοι αυτοί εςωτερικοί χϊροι ςτεγάςτθκαν με μεταλλικι γυάλινθ οροωι, από τθν οποία ζμπαινε αρκετό ωωσ ςτο εςωτερικό 694. Θ ιδιαιτερότθτα των κτθρίων ζγκειται ςτο ότι επζτρεπαν ταυτόχρονα τθν επικοινωνία μεταξφ γειτονικϊν οικοδομικϊν τετραγϊνων, μζςω περαςμάτων. Ψθν ίδια περίοδο, ςε μια προςπάκεια εξωραϊςμοφ και μορωολογικοφ εναρμονιςμοφ με το νζο χαρακτιρα του Φραγκομαχαλά, θ παλιά αγορά τθσ Βενιηζλου, και θ άμεςι περίμετρόσ τθσ, υιοκετεί αρχιτεκτονικζσ μορωζσ που ζχουν αναπτυχκεί τον 19 ο αι ςτθν κεντρικι και δυτικι Ευρϊπθ. Σι ξφλινεσ ι πάνινεσ ςτζγεσ που κάλυπταν το δρόμο και τθσ είχαν δϊςει το όνομα «Χκεπαςτά» αντικακίςτανται με μεταλλικζσ και γυάλινεσ καταςκευζσ, ενϊ μικρζσ βιτρίνεσ αρχίηουν να διαμορωϊνονται ςτισ όψεισ των καταςτθμάτων. Θ ςυμβίωςθ ανατολίτικων ςτοιχείων και δυτικότροπων μορωϊν κα αποκτιςει μια ευρθματικι ζκωραςθ με το ςχζδιο τθσ περιοχισ των Ππαηάρ μετά τθν πυρκαγιά του 1917, ςε μια προςπάκεια ςυνδυαςμοφ τθσ παράδοςθσ με τθν ανανζωςθ 695. Ψο μεγαλφτερο τμιμα τθσ αγοράσ και τθσ εμπορικισ υποδομισ τθσ πόλθσ κα χακεί ςτθν πυρκαγιά του Ξατά τθ δεκαετία που μεςολαβεί από τθν πυρκαγιά ζωσ τθν ανοικοδόμθςθ, αναπτφςςεται ιδιαιτζρωσ θ περιοχι Δ τθσ Βενιηζλου, ενϊ παράλλθλα δθμιουργοφνται υπαίκριεσ αγορζσ ςε ελεφκερα ςθμεία τθσ πόλθσ. Πία δυναμικι εμπορικι ςυνοικία ανεγείρεται γοργά ςτθ κζςθ των παλιϊν κτθρίων, ςτθν οποία κα επικρατιςουν δφο τφπου κτθρίων: τα μζγαρα, και οι νεόκτιςτεσ κατ εικόνα των χανιϊν ςτοζσ (Ποδιάνο, Ψουρπάλθ, Παλακοπι, Χιρσ κτλ). Χτον περιοριςμζνο χϊρο μεταξφ Ερμοφ-Ξατοφνθ-παραλίασ και Ξομνθνϊν είναι εγκατεςτθμζνεσ οι ζδρεσ των μεγάλων βιομθχανικϊν επιχειριςεων. Θ περιοχι του Φραγκομαχαλά ιδθ ζχει αρχίςει να κατακλφηεται από τα πολυϊροωα καπνομάγαηα, που εγκαινιάηουν τθν περίοδο βιομθχανοποίθςθσ των δυτικϊν ςυνοικιϊν. Θ οδόσ Βενιηζλου προςελκφει ς όλθ τθν περίοδο του Πεςοπολζμου και ωσ τθν δεκαετία του 1960 κατ εξοχιν το εμπόριο ειδϊν πολυτελείασ (κοςμιματα, υωάςματα και δερμάτινα είδθ, είδθ νεωτεριςμϊν), ενϊ 694 Ανδροφδθσ Υ., Χάνια και Ξαραβάν-Χεράγια ςτον Ελλαδικό χϊρο και ςτα Βαλκάνια, Σ.Υ.Ε.Υ. ΑΕ., Κεςςαλονίκθ 2004, ςελ Γερολφμπου Α., «Ψόποι και χϊροι του εμπορίου ςτθ Κεςςαλονίκθσ», «Κεςςαλονίκθ», Επιςτθμονικι Επετθρίδα του Ξζντρου Λςτορίασ του Διμου Κεςςαλονίκθσ, 5 οσ Ψόμοσ, Λανόσ, Κεςςαλονίκθ 1999, ςελ.254. γφρω από το Ππεηεςτζνι κα γίνει μία προςπάκεια αναβίωςθσ του παλαιοφ παραδοςιακοφ παηαριοφ 696. Σκωμανικά μνθμεία Ψο εμπορικό κζντρο τθσ Κεςςαλονίκθσ παρά τισ αλλεπάλλθλεσ καταςτροωζσ που υπζςτθ, τθν εωαρμογι νζων ρυμοτομικϊν ςχεδίων και τθν μεγάλθ ανοικοδόμθςθ, κατάωερε να διατθριςει αρκετά μνθμεία, είτε μεμονωμζνα είτε ςε μορωι ςυνόλων, του οκωμανικοφ του παρελκόντοσ, που ςχετίηονται άμεςα ι ζμμεςα με εμπορικζσ και οικονομικζσ δραςτθριότθτεσ και που χρονολογικά καλφπτουν τθν περίοδο από τουσ πρϊτουσ αιϊνεσ τθσ κατάκτθςθσ ζωσ και τισ αρχζσ του 20 ου αι. Ωςτόςο, μαηί με αυτά που διατθροφνται, κα πρζπει ν αναωερκοφν και κάποια κτιρια που δεν ςϊηονται μεν, ο ρόλοσ τουσ όμωσ ιταν ουςιϊδθσ τόςο για τθν οικονομικι ηωι τθσ πόλθσ όςο και για τθν πολεοδομικι οργάνωςθ του εμπορικοφ τθσ κζντρου. Α+ Ξτιρια με εμπορικζσ δραςτθριότθτεσ i) Μπεηεςτζνι Ψο Ππεηεςτζνι τοποκετείται χρονικά ςτο β' μιςό του 15ου αι., το αργότερο ςτισ αρχζσ του 16ου αι. Βρίςκεται ςτθν καρδιά τθσ οκωμανικισ αγοράσ με τθν κφρια όψθ του επί τθσ οδοφ Βενιηζλου. Επί τουρκοκρατίασ αποτελοφςε τθν αγορά πολυτελεϊν ειδϊν και υωαςμάτων γφρω από τθν οποία διαρκρϊνονταν τα υπόλοιπα ςυντεχνιακά παηάρια και τα λοιπά καταςτιματα. Υρόκειται για λικόκτιςτο κτιριο, με το πλινκοπερίκλειςτο ςφςτθμα δόμθςθσ, ορκογωνικισ κάτοψθσ με εξωτερικι περιμετρικι ςτοά καταςτθμάτων, θ οποία καταςκευάςτθκε τον 20 ο α, ίςωσ ςτθ κζςθ παλαιότερθσ. Σ εςωτερικόσ του χϊροσ είναι αδιάρκρωτοσ, και χωρίηεται ςε δφο «κλίτθ» μζςω των δφο μεγάλων πεςςϊν ςτιριξθσ των κόλων τθσ οροωισ, που είναι τοποκετθμζνθ ςτον κατά μικοσ άξονα του κτθρίου. Θ είςοδοσ ςτο κτιριο γίνεται μζςω τεςςάρων κυρϊν, μίασ κφριασ, επί τθσ Βενιηζλου, και τριϊν δευτερευόντων, μία ςε κάκε πλευρά του κτθρίου. Ψο κτιριο ςτεγάηεται με ζξι ιςομεγζκεισ τροφλουσ, τοποκετθμζνουσ κατά ηεφγθ εν ςειρά, που βαίνουν ςε οκταγωνικά τφμπανα. Ιδθ από τισ αρχζσ του 20 ου αι τα μολφβια τουσ είχαν αντικαταςτακεί με κεραμοςκεπι. Ψα δίλοβα παράκυρα που διακρίνονται πάνω από τθν περιμετρικι ςτοά αποτελοφν νεωτεριςμό που υποδθλϊνεται και με τθν διαωοροποίθςθ του τρόπου δόμθςθσ ςτα ςθμεία αυτά. 696 Γερολφμπου Α., ό.π., ςελ.258. Εικόνα 290 Υυρίκαυςτθ ηϊνθ, Εικόνα 291 Ψο μπεηεςτζνι ςε ταχυδρομικό δελτάριο ςτισ αρχζσ του 20 ου αι. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 292 Χφγχρονθ άποψθ του κτθρίου (Υθγι: διαδίκτυο) 114

126 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Κεςςαλονίκθ Χτθν πυρκαγιά του 1917 το κτιριο υπζςτθ ςοβαρζσ ηθμιζσ και επιςκευάςτθκε. Ψο 1962 το Ππεηεςτζνι χαρακτθρίςκθκε ωσ ιςτορικό διατθρθτζο κτιριο και αρχαιολογικόσ χϊροσ 697, και λίγα χρόνια αργότερα, το 1987, ωσ ιςτορικόσ τόποσ 698.Ψο 2001 με τα άρκρα 1 και 2 του ΥΔ κακορίςτθκαν ειδικζσ χριςθσ γθσ και χριςεισ και λειτουργίεσ των πεηοδρόμων και τθσ κυκλοωορίασ πεηϊν και οχθμάτων γφρω από το ιςτορικό εμπορικό κζντρο Από το ζωσ και το θ 9θ Εωορεία Βυηαντινϊν Αρχαιοτιτων εκτζλεςε ςτο κτιριο ςυςτθματικζσ αναςτθλωτικζσ και ςτερεωτικζσ εργαςίεσ 700. Υαράλλθλα, ςτο διάςτθμα και ςφμωωνα με μία εγκεκριμζνθ μελζτθ-πλαίςιο, πραγματοποίθςε ζρευνα ςτο μνθμείο, κυρίωσ ωσ προσ τισ μικρομετακινιςεισ που ςθμειϊνονταν ςτο κτιριο λόγω των κακιηιςεων, και προχϊρθςε και ςτθν ανάπλαςθ των όψεων και τθν εγκατάςταςθ δικτφων. Θ κακι ποιότθτα του εδάωουσ ςτθν περιοχι ιταν υπεφκυνθ για τισ ηθμιζσ που προκλικθκαν ςτο κτιριο και οι οποίεσ επζβαλαν τθν εκτζλεςθ ςτερεωτικϊν-επιςκευαςτικϊν εργαςιϊν κατά τθν διάρκεια ηωισ του κτθρίου, τόςο ςτον ωζροντα οργανιςμό όςο και ςτα κεμζλιά του. Χιμερα, το κτιριο ωιλοξενεί ςτουσ χϊρουσ του πρατιρια ετοίμων ενδυμάτων, χρυςοχοΐα και άλλα μαγαηιά λιανικοφ εμπορίου. Αποτελεί ζνα από τα λίγα οκωμανικά κτιρια τθσ πόλθ που διατιρθςαν τον ρόλο τουσ ςε όλθ τουσ τθν ιςτορικι πορεία. ii) Εμπορικζσ ςτοζσ/χάνια α) Ξαραβάν ςεράι Ψα δφο καραβάν-ςεράγια(το Büyük Kervan Sarayı και το Küçük Kervan Sarayı) του Koca Mustafa Paşa αποτελοφςαν μζροσ των βακουωικϊν του αωιερωμάτων για τθν ςυντιρθςθ των τηαμιϊν και των ευαγϊν του ιδρυμάτων ςτθν Ξωνςταντινοφπολθ, ςτο Ρευροκόπι 697 Υερί χαρακτθριςμοφ ωσ ιςτορικϊν διατθρθτζων μνθμείων και αρχαιολογικϊν χϊρων (Μδε διόρκωςιν 179/Β/1962). ΩΑ 15813/ ΦΕΞ 36/Β/ Χαρακτθριςμόσ ωσ ιςτορικϊν τόπων των αγορϊν πλατείασ Άκωνοσ (Βατικιϊτθ), Βλάλθ και Ππεηεςτζνι Κεςςαλονίκθσ. ΩΑ ΩΥΥΣ/ΔΛΟΑΥ/Γ/3200/51805/ ΦΕΞ 154/Β/ γ) περιοχισ Ππεηεςτζνι, μεταξφ των οδϊν ερμοφ-μωνοσ Δραγοφμθ-Εγνατίασ-Ε.Βενιηζλου, γιατί αποτελοφν ςθμαντικότατα και μοναδικά ςθμεία αναωοράσ τθσ εμπορικισ ηϊνθσ τθσ Κεςςαλονίκθσ επι αιϊνεσ, μζχρι ςιμερα,...και είναι βεβαιωμζνο από τισ πθγζσ ότι διατθροφνται ςτον ίδιο ακριβϊσ χϊρο που λειτουργοφςαν αγορζσ ςτθν φςτερθ βυηαντινι περίοδο και τθν τουρκοκρατία ΥΔ ΦΕΞ 273/Δ/ / ΑΦΚΦΣ 1 Ξακοριςμόσ χριςεων / ΑΦΚΦΣ 2 Ξανονιςμόσ χριςεων και λειτουργίασ πεηοδρόμων και κυκλοωορίασ πεηϊν και οχθμάτων ςτθν περιοχι των Αγορϊν Βλάλθ, Βατικιϊτθ, Ππεηεςτζνι Ψςακτςίρα Ο.-Υαπάνκιμου Ξ.-Πάντηιου Γ.-Ξαλογιρου Ρ., Κεςςαλονίκθ Θ πόλθ και τα μνθμεία τθσ, Παλλιάρθσ Υαιδεία και ςτθ Γενιςζα άνκθσ 701. Χτίςτθκαν μεταξφ των ετϊν 1498 και 1505 ςτον ίδιο άξονα με το Ππεηεςτζνι και το Hamza Bey Camii. Θ μορωι του Πεγάλου Ξαραβάν Χεραγιοφ μασ είναι γνωςτι από ςχζδια των Texier C. Ξαι Pullan R. που δθμοςιεφκθκαν το 1864 κακϊσ κι από μία λικογραωία που δθμοςίευεςε ο Χχινάσ Ρ. ςτα τζλθ του 19 ου αι. Υρόκειται για διϊροωο λικόκτιςτο κτιριο ςχεδόν τετραγωνικό ςτθν κάτοψθ με εςωτερικό αίκριο. Θ πρόςβαςθ ςτο κτιριο γινόταν από μνθμειακό πρόπυλο ζκκεντρα τοποκετθμζνο ςτθν μία μακριά του πλευρά. Υεριμετρικά ςτουσ εςωτερικοφσ τοίχουσ υπιρχαν διαταγμζνοι ιςομερείσ χϊροι, τόςο ςτο ιςόγειο όςο και ςτον όροωο, που κα χρθςίμευαν ωσ αποκθκευτικοί και χωρόι διαμονισ αντίςτοιχα. Πεταξφ των χϊρων του ιςογείου και τθσ εςωτερικισ αυλι παρεμβαλλόταν ςτοά με τοξοςτοιχία. Χτισ τρεισ όψεισ του κτθρίου διαμορωϊνονταν χϊροι καταςτθμάτων ενϊ ςτθν πλευρά που βριςκόταν απζναντι από το πρόπυλο υπιρχε προςαρτθμζνοσ μακρόςτενοσ ενιαίοσ χϊροσ με κεντρικι αξονικι πεςςοςτοιχία, που κα χρθςίμευε ωσ ςτάβλοσ. Υαρόμοιασ λογικισ κτιριο υπάρχει ςτθν Πανίςα, το Kurşunlu Hanı 702. Χτθν κζςθ που βριςκόταν το Πεγάλο Ξαραβά-ςεράι ςιμερα ςτεγάηεται θ Δθμαρχία τθσ Κεςςαλονίκθσ, ενϊ θ κζςθ του Πικροφ είναι παντελϊσ άγνωςτθ. 701 β) Xάνια (με αςτερίςκο * ςθμειϊνονται τα κτιρια που ςϊηονται ζωσ ςιμερα) 1) Χάνια του 19 ου αι To Boşnak Hanı αναωζρεται ιδθ από τον 17 ο αι από τον Katip Celebi. βριςκόταν κοντά ςτθν Parmak Kapı (πφλθ του δακτφλου) από όπου περνοφςαν απειλθτικοί οι βυρςοδζψεσ γενίτςαροι ςτθν πόλθ, ςτθν ςυμβολι των οδϊν Οζοντοσ Χοωοφ και Φράγκων, ακριβϊσ απζναντι από τθν Αυτοκρατορικι Σκωμανικι Ψράπεηα. Ιταν ζνα μεγάλο πανδοχείο με καωενείο, 34 δωμάτια, 7 εργαςτιρια, ςτάβλουσ, πεταλωτιριο, καταςτιματα και μεγάλο αυλόγυρο. Χρθςιμοποιικθκε ςυχνά ωσ χϊροσ ςκλαβοπάηαρου. Ψο 1881 ιδιοκτιτθσ του χανιοφ ωζρεται ο Ακανάςιοσ Ξοντογιάννοσ. Χε ζνα από τα καταςτιματά του ωιλοξζνθςε το πρϊτο τυπογραωείο τθσ Εωθμερίδασ «Φάροσ τθσ Πακεδονίασ» του Χοωοκλι Γκαρμπολά. Ψο χάνι Δθμθτριάδθσ Β., Ψοπογραφία τθσ Κεςςαλονίκθσ κατά τθν εποχι τθσ Ψουρκοκρατίασ, , ΕΠΧ-Πακεδονικι Βιβλιοκικθ αρ.61, Κεςςαλονίκθ 1983, ςελ Ανδροφδθσ Υ., «Ψο Πεγάλο Ξαραβάν-ςεράι (Büyük Kervansarayı) τθσ Κεςςαλονίκθσ. Λςτορικζσ και αρχαιολογικζσ μαρτυρίεσ», Ε.Π.Χ., Πακεδονικά 35( ), ςελ Εικόνα 293 Ψο καραβάν ςεράι (Υθγι: Ανδροφδθσ,2004) Εικόνα 294 Υατζρα χάνι (Υθγι:, Υαπαδάμου, «Ζνα χάνι τθσ Κεςςαλονίκθσ», Αρχαιολογία & Ψζχνεσ) Εικόνα 295 Χάνι Ξορυτςά (Υθγι: bing maps) 115

127 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Κεςςαλονίκθ αγοράςτθκε ςτα τζλθ του 19 ου αι από τον Χαοφλ Ποδιάνο, ιδιοκτιτθ ακόμθ πζντε χανιϊν ςτθν πόλθ. Χτισ αρχζσ του 20 ου αι ςφμωωνα με δθμοςιεφματα χρθςιμοποίθκθκε ωσ άνδρο τθσ βουλγαρικισ προπαγάνδασ για τθν οργάνωςθ τρομοκρατικϊν ενεργειϊν ςε βάροσ του λαοφ τθσ Κεςςαλονίκθσ. Ψο 1903 καταλιωκθκε από τον Ψουρκικό ςτρατό και οι βοφλγαροι ενοικιαςτζσ ςωαγιάςτθκαν. Ψο χάνι καταςτράωθκε ολοςχερϊσ ςτθν πυρκαγιά του Ψο Malta Hanı χρονολογείται από τον Katip Celebi ςτον 17 ο αι. Βριςκόταν ςτον Φραγκομαχαλά, ςτθν ςυμβολι των οδϊν Φράγκων και Ραυμαχίασ Οιμνου, δίπλα ςτα γραωεία των Lloyd και των Γαλλικϊν Διαπορκμεφςεων και απζναντι ακριβϊσ από το Υρακτορείο τθσ Αωαλιςτικισ Ραυτικισ Εταιρείασ του Πανχζιμ 704. Χφμωωνα με μία εκδοχι πιρε το όνομά του από τον Ερρίκο Πάλτα διευκυντισ του μονοπωλείου καπνοφ και ιδιοκτιτθσ του χανιοφ και κατ άλλθ επειδι εκει κατζλυαν οι Παλτζηοι πειρατζσ. Ξαταςτράωθκε ςτθν πυρκαγιά του Χτθν κζςθ του ςιμερα υπάρχει καπναποκικθ. Χάνι των βαφζων. Ιταν κοντά ςτθν πφλθ του Βαρδάρθ, τθν Χρυςι Υφλθ που κατεδαωίςτθκε το Ψο χάνι εικάηεται ότι βριςκόταν βορείωσ τθσ Εγνατίασ, μεταξφ τθσ οδοφ και του βυηαντινοφ ναοφ των Δϊδεκα Αποςτόλων, πικανόν κοντά ςτο ερειπωμζνο ςιμερα πυλϊνα τθσ μονισ, τοποκεςία που είχε αωκονία νεροφ για τθν εξάςκθςθ τθσ τζχνθσ τθσ βαωικισ 705. To Tahktakale Hanı ιταν ακριβϊσ δίπλα ςτο Hamza Bey Camı, ςτα δυτικά του. Ξαταςτράωθκε από πυρκαγιά το ) Χάνια του τζλουσ του 19 ου -αρχζσ 20 ου αι. Ψο χάνι Κορυτςά* κρατά τθν παραδοςιακι διάταξθ γφρω από μία αυλι. Χτο ιςόγειο είναι λικόκτιςτο και ςτον όροωο ξφλινοσ ςκελετόσ με τοφβλα και τςατμάσ. Χτο ιςόγειο ιταν οι αποκικεσ και ςτάβλοι προσ τθν αυλι και καταςτιματα προσ τον δρόμο. Χτον όροωο τα δωμάτια επικοινωνοφν με χαγιάτι. Πζχρι το 1967 λειτουργοφςε ωσ λαϊκό ξενοδοχείο, ενϊ ςιμερα είναι ερειπωμζνο. Χτο ιςόγειο ζχουν γίνει και οι 703 Γρθγορίου Α., Χάνια, Υανδοχεία, ενοδοχεία τθσ Κεςςαλονίκθσ , University Studio Press 2003, ςελ Γρθγορίου Α.Χ., ό.π.,, ςελ Ανδροφδθσ Υ., Χάνια και Ξαραβάν-Χεράγια ςτον Ελλαδικό χϊρο και ςτα Βαλκάνια, Σ.Υ.Ε.Υ. ΑΕ., Κεςςαλονίκθ 2004, ςελ.166 περιςςότερεσ επεμβάςεισ και ςτεγάηονται ακόμθ μικρά καταςτιματα 706. Ψο Ιςμαιλ Παςά Χάνι* βρίςκεται ςτθν ςυμβολι των οδϊν Χυγγροφ, Βαλαωρίτου και Υάικου, και αποτελοφςε ςυνιδιοκτθςία των Λςμαιλ Υαςά και Χαΐ Ξοζν και άρχιςε να λειτουργεί πριν το Είναι από τα λίγα κτιρια που διαςϊκθκαν από τθν πυρκαγιά του 1917 κι ζχει κρικεί ωσ διατθρθτζο μνθμείο με απόωαςθ του ΩΥΕΧΩΔΕ 707. Χτθν αρχικι του ωάςθ ιταν περίοπτο. Ψθν δεκαετία του 1920 ζγιναν προςκικε ςτο κτιριο κλείνοντασ μία από τισ τζςςερισ πλευρζσ του. Είναι διϊροωο, και θ κφρια όψθ του παρουςιάηει τριμερι διάταξθ με ζντονα ςτοιχεία του μπαρόκ ςτυλ. Χτον όροωο ςχθματίηεται κεντρικόσ θμιυπαίκριοσ χϊροσ με υαλωτι ςτζγθ. Ψο κτιριο ςτζγαςε κατά διαςτιματα δικθγορικά γραωεία, βιοτεχνίεσ, μικροεπαγγελματίεσ, εργαςτιρια. Χιμερα, λειτουργεί κυρίωσ ωσ κτιριο υωαςμάτων και ενδυμάτων ενϊ ταυτόχρονα ςτεγάηει και κζντρα διαςκζδαςθσ. Ψο χάνι των αδερφϊν αοφλ Μοδιάνο* κτίςτθκε μεταξφ των ετϊν 1867 και 1881 ςτον αρικμό 227 τθσ λεωωόρου Sabri Paşa, με 96 εργαςτιρια, καωενείο, γραωεία και αποκικεσ. Πετά τθ διάνοιξθ τθσ οδοφ Βενιηζλου το 1867, ο Χαοφλ Ποδιάνο αποωαςίηει να κτίςει το τθν «Cité Saül», μία εμπορικι πολιτεία πικανϊσ ςε ςχζδια του Βιταλιάνο Υοηζλι. Χτον επαναςχεδιαςμό τθσ μετά τθν πυρκαγιά του 1917 ενςωματϊνονται ςτοιχεία τθσ αρχικισ ςτοάσ, ενϊ ταυτόχρονα γίνεται μαι προςπάκεια εωαρμογισ τθσ τυπολογίασ των ευρωπαϊκϊν εμπορικϊν ςτοϊν του 19 ου αι. Χιμερα ςτθ ςτοά ωιλοξενοφνται μαγαηιά διαωόρων ειδϊν αλλά και κάποια καωζ μπαρ 708. Ψο χάνι Εμνιζτ*, ιδιοκτθςίασ Φαντίμ Εωζντθ, κτίςτθκε το Αποτελοφνταν από ιςόγειο και δφο ορόωουσ. Θ ςτζγθ του ιταν γυάλινθ, ϊςτε θ ςκάλα να ωωτίηεται και κατά τθ διάρκεια τθσ θμζρασ. Ψο 1927 πζραςε ςτθν ιδιοκτθςία τθσ Ε.Ψ.Ε.. Ψο κτίςμα ςϊηεται ωσ διατθρθτζο ςτθν οδό Εδζςςθσ 5. Χτο ιςόγειό του λειτουργοφν καταςτιματα και ςτουσ ορόωουσ του γραωεία και εργαςτιρια 709. Ψο χάνι Κφρτςθ* κτίςτθκε το Αρχικόσ ιδιοκτιτθσ του πρζπει να ιταν ο ζμποροσ Ξφρτςθσ. Πζχρι το 1910 το χάνι ιταν ιδιοκτθςίασ Δαβι Λςαάκ Ππενουςόν ο οποίοσ το 706 Ανδροφδθσ Υ., ό.π., ςελ ΦΕΞ 734/83, Ανδροφδθσ Υ., ό.π., ςελ Γρθγορίου Α.Χ., ό.π., ςελ.40. Εικόνα 296 Χάνι Λςμαιλ Ππζθ (Υθγι: Ξυριάκου Χ, Υριγγόπουλοσ Κ., Ϊττα Ξ., Γοφλασ Ρ., Υαλαμιτηόγλου Π., Υαππά Ξ., Οιάλιοσ Ξ. και Ρτόγκασ Κ.,, 2007) Εικόνα 297 Χάνι Ξφρτςθ (Υθγι: google street viewer) Εικόνα 298 Αγορά Ποδιάνο (Υθγι: διαδίκτυο) 116

128 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Κεςςαλονίκθ ποφλθςε ςτον Αβδουραχμάν Ψαωικ Βζθ. Ξαταςτράωθκε το 1917, αλλά ςυνζχιςε τθ λειτουργία του. Αποτελείται από ιςόγειο και όροωο. Φζρει τριγωνικό αζτωμα καιεξϊςτθ με περίτεχνθ ςιδεριά και χυτοςιδθρά ωουροφςια.χϊηεται ακόμθ ςτθν αρχικι του μορωι επί τθσ οδοφ Εδζςςθσ 5, και λειτουργεί ωσ χϊροσ αποκθκϊν και εργαςτθρίων 710. γ) Εμπορικζσ ςτοζσ Θ τοά Μαλακοπι* βρίςκεται ςτθν πλατεία Χρθματιςτθρίου μεταξφ των οδϊν Βθλαρά, Βαλαωρίτου και Χυγγροφ. Χτο κτιριο αυτό ςτεγάςτθκε θ τράπεηα τθσ Κεςςαλονίκθσ των Αωϊν Αλλατίνι.Ξτίςτθκε το ςε ςχζδια Vitaliano Poselli. Ψο ρολόι ςτθν πρόςοψθ του κτθρίου ζχει ςταματιςει ςτθν ϊρα του μεγάλου ςειςμοφ τθσ Κεςςαλονίκθσ ςτισ 20/6/1978 (23:07μμ) 711. H τοά Μοδιάνο, αν και χρονικά δεν εντάςςεται ςτο πλαίςιο ζρευνασ, αναωζρεται κακϊσ ςυμβολικά αποτελεί αναπόςπαςτο κομμάτι τθσ διαχρονικισ πορείασ του ιςτορικοφ εμπορικοφ κζντρου, και μορωολογικά εντάςςεται ςτο νζο ςχεδιαςτικό πλαίςιο των εμπορικϊν ςτοϊν του τζλουσ του 19 ου αι. Υρόκειται για ζνα από τα χαρακτθριςτικότερα κτιρια τθσ ςυμπρωτεφουςασ, που βρίςκεται ςτθν καρδιά του εμπορικοφ κζντρου τθσ Κεςςαλονίκθσ από το Θ καταςκευι τθσ είχε ξεκινιςει το Υαλαιότερα ς το ςθμείο αυτό βριςκόταν θ Υλάηα, το παλιό κζντρο κρθςκευτικισ και οικονομικισ ηωισ τθσ πόλθσ. Ψα ςχζδια τθσ ςτοάσ ζκανε ο περίωθμοσ αρχιτζκτονασ Ελί Ποδιάνο, γόνοσ τθσ γνωςτισ και πλοφςιασ οικογζνειασ Ποδιάνο, ο οποίοσ είχε ςπουδάςει ςτο Υαρίςι και όλα του τα κτιρια χαρακτθρίηονται από εντυπωςιακζσ καταςκευαςτικζσ λεπτομζρειεσ. Β+ Βακουωικά κτιρια i) Σεμζνθ α) Χαμηά Ππζθ Ψηαμί (Hamza Bey Camii) 712 Αποτελεί το παλαιότερο τζμενοσ τθσ Κεςςαλονίκθσ. Ξτίςτθκε ex novo ωσ mescid 713 το 872 ε.ε.(1467/8) από τθν Hafsa Hatun κόρθ του Hamza Bey, ςτθν ομϊνυμθ ςυνοικία, ςε άμεςθ επαωι με το καραβάν ςεράι, τθν αγορά του Tahtakalle και τον βακουωικϊν ιδρυμάτων τθσ, και ςτον ίδιο άξονα με το Ππεηεςτζνι 714. Ψο τηαμί αργότερα διευρφνκθκε με τθν προςκικθ δφο ορκογϊνιων χϊρων ςτθ βόρεια και νότια πλευρά τθσ αρχικισ τετράπλευρθσ αίκουςασ, κι αργότερα προςτζκθκε και θ περιμετρικισ ςτεγαςμζνθ ςτοά ςτα δυτικά και ο μιναρζσ ςτθ ΡΔ γωνία του αρχικοφ κτθρίου. Σ χρόνοσ μετατροπισ του mesçid ςε τηαμί τοποκετείται από οριςμζνουσ ερευνθτζσ πριν το 1492, οι περιςςότεροι όμωσ ςυμωωνοφν ςε μια χρονολόγθςθ ςτο δεφτερο μιςό του 16 ου αι, ωσ ςυνζπεια τθσ δθμογραωικισ αφξθςθσ του μουςουλμανικοφ πλθκυςμοφ τθσ πόλθσ 715. Αργότερα καταςτράωθκε ςχεδόν από πυρκαγιά ι ςειςμό και ςφμωωνα με ςωηόμενθ επιγραωι ξαναχτίςτθκε ςτθν ςθμερινι του μορωι το 1620 από τον Kapıcı Mehmed Bey, γιο του Seyyid Gazi, ςτον οποίο μεταβιβάςτθκε και θ κυριότθτά του, όπωσ αναωζρεται ςτθν επιγραωι που ςϊηεται. Χτθν πυρκαγιά του 1917 υπζςτθ αρκετζσ ηθμιζσ 716. Πετά τθν απελευκζρωςθ χαρακτθρίςτθκε ανταλλάξιμο κτιριο και ςτζγαςε κατά διαςτιματα τθλεγραωείο και υπθρεςίεσ του Χτρατοφ. Θ τελευταία του χριςθ ιταν θ λειτουργία του κινθματογράωου «ΑΟΞΑΗΑΦ», και θ ωιλοξενία εμπορικϊν καταςτθμάτων ςε επαωι με τθν εξωτερικι του περίμετρο. Ψο κτιριο περιλαμβάνει τετράγωνο τρουλαίο χϊρο προςευχισ, πλευρικά δωμάτια ςτθ βόρεια και νότια πλευρά για τθν εξυπθρζτθςθ του ρόλου του ωσ ιμαρζτ, κιονοςτιρικτο προςτϊο και ςτεγαςμζνθ ςτοά ακανόνιςτου Εικόνα 299 Ψο Χαμηά Ππζθ Ψηαμί με το Αλκαηάρ και τα καταςτιματα ςτα μζςα του 20 ου αι. (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 300 Ξάτοψθ του τεμζνουσ 710 Γρθγορίου Α., Χάνια, Υανδοχεία, ενοδοχεία τθσ Κεςςαλονίκθσ , University Studio Press 2003, ςελ.45, Γρθγορίου Α.Χ., ό.π., ςελ Χαμπανοποφλου Ο., «Ψηαμί Χαμηά Ππζθ (ι «Αλκαηάρ»)», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ Ωσ mescid του Hamza Bey αναωζρεται ιδθ το 1478 και ςτισ αρχζσ του 16ου αι. ςτα τεωτζρια των ςυνοικιϊν τθσ πόλθσ. 714 Θ κζςθ του τηαμιοφ είναι πολφ ςθμαντικι κακϊσ βριςκόταν ςτθ διαςταφρωςθ δφο ςθμαντικϊν αξόνων, τθσ Εγνατίασ, που διζςχιηε τθν πόλθ κατά μικοσ και αποτελοφςε τθν κεντρικι οδικι τθσ αρτθρία και του δρόμου που ταυτίηεται με τθν ςθμερινι Βενιηζλου και οδθγοφςε από το λιμάνι ςτα κάςτρα. 715 Ξουρκουτίδου-Ρικολαΐδου Ε. και Ψοφρτα Α., Υερίπατοι ςτθ βυηαντινι Κεςςαλονίκθ, ΞΑΥΣΡ 1997, ςελ Δθμθτριάδθσ Β., Ψοπογραφία τθσ Κεςςαλονίκθσ κατά τθν εποχι τθσ Ψουρκοκρατίασ, , ΕΠΧ-Πακεδονικι Βιβλιοκικθ αρ.61, Κεςςαλονίκθ 1983, ςελ Εικόνα 301 Ψο τζμενοσ κατά τισ εργαςίεσ αποκατάςταςθσ (Υθγι: διαδίκτυο) 117

129 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Κεςςαλονίκθ ςχιματοσ, που εκτείνεται μπροςτά από τθν κφρια είςοδο του χϊρου προςευχισ. Ψο αίκριό του ςτεγάςτθκε ςτθν δεκαετία του Οόγω των ηθμιϊν που προκάλεςαν ςτο μνθμείο οι πυρκαγιζσ και οι ςειςμικζσ δονιςεισ κατά τθ διάρκεια τθσ ιςτορικισ του πορείασ, ςθμειϊνονται ς αυτό πολλζσ επιςκευαςτικζσ επεμβάςεισ, τόςο ςτισ τοιχοποιίεσ όςο και ςτα ανοίγματα. Σι ςωςτικζσ επεμβάςεισ που εκτελζςκθκαν μετά το ςειςμό του 1978 επζτρεψαν και τθ λειτουργικι αποτφπωςθ του τεμζνου. Ρζεσ εργαςίεσ αποκατάςταςθσ και ςυντιρθςθσ άρχιςαν ςτο πλαίςιο του Γ Ξοινοτικοφ Υλαιςίου Χτιριξθσ, οι οποίεσ ςυνεχίηονται ωσ ςιμερα. β) Αλατηά Λμαρζτ (Alaca İmaret Camii) 717 Ψο τηαμί κτίςτθκε από τον İnegöllü İshak Paşa 718, γιο του İbrahim, και γνωςτό βεηίρθ των μζςων του 15 ου αι., και ολοκλθρϊκθκε το 1484 ςφμωωνα με τθν επιγραωι που ςϊηεται πάνω από τθν είςοδό του 719. Σωείλει το όνομά του ςτον μιναρζ του που ιταν διακοςμθμζνοσ με πολφχρωμεσ πζτρεσ ςε ςχιμα ρόμβου 720. Ψο 1906 εκτόσ από το ιμαρζτ περιελάμβανε ςτο προαφλειό του δφο μικρά νεκροταωεία και το οικόπεδο ενόσ κατεςτραμμζνου ςχολείου 721 κι ζνα ςυντριβάνι, το οποίο ςωηόταν ζωσ το Ψα ζξοδα λειτουργίασ του εξαςωαλίηοντασ από ενοίκια και ωόρουσ εκτάςεων γθσ και ιδρυμάτων, κακϊσ και το ετιςιο ενοίκιο ενόσ χαμάμ κι ενόσ καραβάν-ςεραγιοφ ςτα Χιδθροκαφςια τθσ Χαλκιδικισ 722. Ψο τηαμί, που ςϊηεται ςε πολφ καλι κατάςταςθ, επιδιορκϊκθκε το 1265 ε.ε.(1849). Ψο τηαμί ζχει ςχιμα ανεςτραμμζνου Ψ με κιονοςτιρικτθ ςτοά ςτθν πρόςοψι του, χαρακτθριςτικι οωκμανικι αρχιτεκτονικι του 15 ου αι. Αποτελείται από ζναν ορκογϊνιο κεντρικό χϊρο προςευχισ και δφο μικρότερεσ αίκουςεσ ςτα πλάγια για τθ λειτουργία του ιμαρζτ. Από τον πολφχρωμο μιναρζ του, που βριςκόταν ςτο ΡΔ άκρο του κτθρίου ςιμερα ςϊηεται μόνο θ βάςθ. Σι δφο κεντρικοί τρουλαίοι χϊροι, χϊροσ προςευχισ και αυλι, παρατάςςονται ςτον άξονα του ταυ με 717 Χαμπανοποφλου Ο., «Αλατηά Λμαρζτ (ι Λςχάκ Υαςά τηαμί)», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ Σ Λςάκ Υαςά είχε ξοδζψει ςθμαντικό μζροσ τθσ περιουςίασ του για τθν ανζγερςθ κτθρίων δθμοςίου οωζλουσ. 719 Δθμθτριάδθσ Β., Ψοπογραφία τθσ Κεςςαλονίκθσ κατά τθν εποχι τθσ Ψουρκοκρατίασ, , ΕΠΧ-Πακεδονικι Βιβλιοκικθ αρ.61, Κεςςαλονίκθ 1983, ςελ Υαρόμοια διακόςμθςθ ςυναντάται ςτο Σρτά Ψηαμί ςτθ Βζροια. 721 Δθμθτριάδθσ Β., ό.π., ςελ Ξορναράκθ Ξ. και Χπθλιόπουλοσ Α., «Ψο Αλατηά Λμαρζτ Ψηαμί τθσ Κεςςαλονίκθσ. Λςτορικι ζκκεςθ και περιγραωι του μνθμείου», Θ Χυντιρθςθ και Αποκατάςταςθ των Σκωμανικϊν Πνθμείων ςτθν Ελλάδα, Χτεωανίδου Α. (επιμ.), University Studio Press 2010, ςελ. 90. μόνο διαχωριςτικό ζνα πλατφ τόξο, ενϊ οι πλευρικοί χϊροι αναπτφςςονται ανά δφο εκατζρωκεν τθσ αυλισ. Ψο κιονοςτιρικτο προςτϊο τθσ προςόψεωσ ωζρει τροφλουσ από τουσ οποίουσ εξαίρεται ο μεςαίοσ. Σι περιμετρικζσ τοιχοποιίεσ του μνθμείου είναι κτιςμζνεσ ςφμωωνα με το πλινκοπερίκλειςτο ςφςτθμα δόμθςθσ, ενϊ τα κολωτά μζρθ είναι κατεξοχι πλινκόκτιςτα. Εςωτερικά οι τοίχοι του ιταν διακοςμθμζνοι με τοιχογραωίεσ που αντλοφςαν τα κζματά τουσ από το Ξοράνι, και ςε δεφτερθ ωάςθ με τοπιογραωία ςε δυτικότροπο ςτυλ. Χιμερα, τα ςθμαντικότερα ςπαράγματα των τοιχογραωιϊν ςϊηονται ςτον τροφλο, κι ζχουν διατθρθκεί τμιματα και τον δφο ωάςεων τοιχογράωθςθσ. Ψοιχογραωίεσ υπιρχαν και ςτθν ανϊτερθ ηϊνθ τθσ εξωτερικισ όψεωσ του τοίχου του προςτϊου. Χτο δάπεδο του κυρίωσ χϊρου προςευχισ αποκαλφωκθκαν δφο διαωορετικζσ ωάςεισ, από τισ οποίεσ θ παλαιότερθ αποτελείται από πλακόςτρωςθ με κεραμικζσ εξαγωνικζσ πλάκεσ. Χτα τζλθ του 19 ου αι ζγιναν εργαςίεσ ςυντιρθςθσ και επιςκευϊν ςτο κτιριο υιοκετϊντασ μορωολογικά και διακοςμθτικά ςτοιχεία τθσ περιόδου. Σι πρϊτεσ εκτεταμμζνσ επεμβάςεισ που εκτελζςτθκαν επιβλικθκαν από τθν κατάπτωςθ, το 1969 του βορείου τμιματοσ του προςτϊου, θ ανακαταςκευι του οποίου ολοκλθρϊκθκε μετά από ζνα ζτοσ. Σι εργαςίεσ επαναλιωκθκαν το με αντικατάςταςθ των μολυβιϊν των κόλων του κεντρικοφ τμιματοσ του κτθρίου. Υαράλλθλα, αποκαταςτάκθκαν οι εξωτερικζσ τοιχοποιίεσ και επιχρίςτικαν εςωτερικά ςτα ςθμεία που δεν ζωεραν διάκοςμο. Χιμερα το Alaca İmaret χρθςιμοποιείται από τον Διμο Κεςςαλονίκθσ για πολιτιςτικζσ εκδθλϊςεισ 723. ii) Χαμάμ α)ππζθ Χαμάμ (Bey Hamamı «Υαράδειςοσ») 724 Ψο λουτρό (χαμάμ) του Ππζθ, βρίςκεται ςτο κζντρο τθσ Κεςςαλονίκθσ, ανατολικά του ναοφ τθσ Υαναγίασ Χαλκζων, ςτθ ςυμβολι των οδϊν Εγνατίασ, Αριςτοτζλουσ και Πθτροπολίτου Γενναδίου. Υρόκειται για το μεγαλφτερο από τα χαμάμ που διαςϊηονται ςτον ελλαδικό χϊρο, και το παλαιότερο τθσ Κεςςαλονίκθσ, με ξεχωριςτά αντρικά και γυναικεία διαμερίςματα, που αναπτφςςονται κατά μικοσ δφο παράλλθλων αξόνων. Ψο κτιριο 723 Ξουρκουτίδου-Ρικολαΐδου Ε. και Ψοφρτα Α., Υερίπατοι ςτθ βυηαντινι Κεςςαλονίκθ, ΞΑΥΣΡ 1997, ςελ Ηόμπου-Αςιμθ Α., «Οουτρά Υαράδειςοσ.Κεςςαλονίκθ», Ξοςμικι Πεςαιωνικι Αρχιτεκτονικι ςτα Βαλκάνια και θ διατιρθςι τθσ, Χυλλογικό ζργο, Χατηθτρφωωνοσ Ε. και Durčid S. (επιμ.), University Studio Press 1999, ςελ Α Γ Δ Εικόνα 302 Αλατηά Λμαρζτ Ψηαμί. Α) άποψθ του προςτϊου, Β) θ διακόςμθςθ του κόλου, Γ) καϋτοψθ του τεμζνουσ, Δ) άποψθ πλευρικϊν διαμεριςμάτων (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 1703 Ξάτοψθ του Ππει Χαμάμ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Β 118

130 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Κεςςαλονίκθ ζχει χαρακτθριςκεί ωσ ιςτορικό και διατθρθτζο μνθμείο 725 και γφρω του ορίςτθκε ηϊνθ προςταςίασ προκειμζνου το οικόπεδο του λουτροφ να μετατραπεί ςε χϊρο πράςινου που κα ςυμβάλλει ςτθν ανάδειξθ του μνθμείου 726. Χτίςτθκε ςτα 1444 μ.χ. από το ςουλτάνο Πουράτ Βϋ, ο οποίοσ ιταν γνωςτότεροσ με το όνομα Ππζθσ, από όπου πιρε και το όνομά του, λίγα μόλισ χρόνια μετά τθν κατάλθψι τθσ πόλθσ από τουσ Ψοφρκουσ (1430). Υρόκειται για δίδυμο λουτρό με ξεχωριςτά διαμερίςματα για κάκε ωφλο. Σ Εβλιγιά Ψςελεμπί λζει για το Ππζθ Χαμάμ ότι ιταν ευάερο και πολφ διακοςμθμζνο, με εξιδρϊςεισ ςτουσ κόλουσ ϊςτε να μθν υγροποιείται ο αζρασ και ςτάηει ςτουσ λουόμενουσ. Ψα δάπεδά του ιταν ςτρωμμζνα με πολφχρωμεσ μαρμάρινεσ πλάκεσ. Σι κόλοι του ωωτίηονταν από χιλιάδεσ ωεγγίτεσ από κρφςταλλα, από τουσ οποίουσ περναζι τόςο ωωσ που να κάνει ορατι και μία τρίχα ςτο πάτωμα. Φζρει και ιδιαίτερο χϊρο για το λουτρό των βαςιλζων, εξϊςτθ με πρόςβαςθ μζςω κλίμακασ 727. Ξακ όλο το μικοσ του νοτιοανατολικοφ τμιματοσ (ηεςτά τμιματα), όπου βρίςκεται θ επιμικθσ κολωτι δεξαμενι του ηεςτοφ νεροφ με τθν υποκείμενθ εςτία κζρμανςθσ, κτίςτθκε μετά το 1917 ςυγκρότθμα τριϊν καταςτθμάτων κατ απομίμθςθ όψθσ οκωμανικοφ κτιρίου 728. Υρόκειται για διπλό χαμάμ, με το «αντρικό» και το «γυναικείο» τμιμα του να αποτελοφν ζνα ενιαίο αρχιτεκτονικό ςφνολο. Ψο αντρικό λουτρό είναι μεγαλφτερο, πιο ευρφχωρο και πολυτελζςτερο του γυναικείου. Τςον αωορά τθν πρόςβαςθ ςτο χαμάμ, θ είςοδοσ για το γυναικείο βρίςκεται ςτα βόρεια ενϊ, για το αντρικό ςτθ νότια πλευρά του. Σι χϊροι και ςτα δφο τμιματα αναπτφςςονται με τθν τυπικι διάρκρωςθ των λουτρϊν: προθγείται ο μεγάλοσ προκάλαμοσ (κρφοσ χϊροσ camegan), ακολουκεί ο ενδιάμεςοσ χλιαρόσ χϊροσ (sogukluk) και ςτθ ςυνζχεια ο κφριοσ κερμόσ χϊροσ (sicaklik) με τα ατομικά ηεςτά δωμάτια (halvet) 729. Είναι κτιςμζνο ςφμωωνα με το πλινκοπερίκλειςτο ςφςτθμα και με αμιγϊσ πλίνκινα τοξωτά πλαίςια ςτα κυρϊματά του. Θ ςτζγαςι του γίνεται με ςφςτθμα κόλων και κολίςκων ςε διάωορα φψθ και μεγζκθ, όλων κεραμοςκζπαςτων που ςτθ κζςθ του κλειδιοφ ωζρουν οκταγωνικζσ οπζσ εξαεριςμοφ και ωωτιςμοφ. Ψο οκταγωνικά κτιρια που αντιςτοιχοφν ςτα ηεςτά μζρθ 725 Βαςιλικό Διάταγμα ΒΔ (ΦΕΞ 18Α-1938) «Υερί κθρφξεωσ διατθρθτζων Λςτορικϊν Πνθμείων» και ΩΑ ΩΥΥΣΑΦΧ/Β1/Φ34/31700/ (ΦΕΞ 694/Β) 726 Ξανετάκθ Ε., Σκωμανικά Οουτρά ςτον Ελλαδικό Χϊρο, Ψ.Ε.Ε., Ακινα Ποςχόπουλοσ Ρ., «Θ Ελλάσ κατά τον Εβλιά Ψςελεμπι», ΕΕΒΧ 16(1940), ςελ Ξανετάκθ Ε., «Υαςά χαμάμ (ι Οουτρό των Αγίων Αποςτόλων ι Οουτρά Φοίνιξ)», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ Χτεωανίδου Αιμ., «Θ Κεςςαλονίκθ κατά τθν τουρκοκρατρία: τα τοφρκικα μνθμεία», ΑΦΧΑΛΣΟΣΓΛΑ 7 (Πάιοσ 1983) του λουτροφ παρουςιάηουν τρίηωνθ δόμθςθ και κλιμακωτι ωσ προσ το μζγεκόσ τουσ διάταξθ, με πιο ευρεία τθν κάτω ηϊνθ και πιο μικρι τθν ηϊνθ που αντιςτοιχεί ςτο τφμπανο του κόλου. Εςωτερικά θ καταςκευι παρουςιάηει πολυτζλεια, με ορκομαρμαρϊςεισ και πλθκϊρα πλαςτικϊν διακοςμιςεων με το αγαπθμζνο μοτίβο των muqarnas τόςο ςτα ςωαρικά τρίγωνα όςο και επί των πεςςϊν υπό τθ μορωι κιλλιβάντων. Ψο Ππζθ Χαμάμ λειτουργοφςε μζχρι το 1968, χωρίσ να μεταβλθκεί θ χριςθ του και αλλάηοντασ μόνο θ ονομαςία του ςτα νεότερα χρόνια αποκαλοφνταν «Οουτρά Υαράδειςοσ». Ψο γεγονόσ αυτό είχε ωσ ςυνζπεια να διατθρθκεί ςχεδόν αναλλοίωτθ θ αρχικι του μορωι μζχρι τισ μζρεσ μασ. Ζτςι, το μνθμείο αποτελεί ζνα από τα λιγοςτά δείγματα οκωμανικϊν λουτρϊν που ςϊηονται ςιμερα ακζραια ςτον ελλαδικό χϊρο. Ψο 1972 περιιλκε ςτθν Αρχαιολογικι Ωπθρεςία και ςιμερα, μετά τα ζργα αποκατάςταςθσ του κτιρίου 730, αποτελεί χϊρο ανοικτό για το κοινό και λειτουργεί ωσ χϊροσ πολιτιςτικϊν εκδθλϊςεων και περιοδικζσ εκκζςεισ. β) Υαςά Χαμάμ (Paşa Hamamı «Φοίνιξ») Ψο Υαςά χαμάμ βρίςκεται κοντά ςτα δυτικά τείχθ, ςτθν ςυμβολι των οδϊν Υθνειοφ, Ξάλβου και Ξαρατηά, ςτθν περιοχι βόρεια τθσ Υλατείασ Βαρδαρίου. Είναι κοινότερα γνωςτό ωσ «Οουτρά Φοίνιξ». Θ ανζγερςθ του λουτροφ τοποκετείται ςτο διάςτθμα και αποδίδεται ςτον Cezeri Kasım Paşa, ςαντηάκμπεθ τθσ Κεςςαλονίκθσ κατά τα ζτθ τθσ βαςιλείασ του Χουλεϊμάν Α 731. Θ ανζγερςι του μάλλον ςχετίηεται με τθν μετατροπι του γειτονικοφ ναοφ των Αγίων Αποςτόλων ςε τηαμί κατά τον 16ο αι 732, και για τον λόγο αυτό το χαμάμ ενίοτε αναωζρεται και ωσ «Οουτρό των Αγίων Αποςτόλων» 733. Υρόκειται για λικόκτιςτο κτιριο, με λικοδομι από ςτρϊςεισ λίκων μεγάλων διαςτάςεων οι οποίεσ εναλλάςςονται με διπλζσ ςειρζσ οπτόπλινκων, ενϊ ςτουσ κατακόρυωουσ αρμοφσ παρεμβάλλονται 730 Ψο κτιριο παρουςίαηε αρκετά προβλθματα ςτο αντρικό κυρίωσ τμιμα, όπωσ ρθγματϊςεισ ςτον τροφλο και τθν ανϊτερθ ηϊνθ τθσ τοιχοποιίασ, μετατοπίςεισ απϊλεια των περιμετρικϊν ξυλοδεςιϊν,ρθγματϊςεισ ςε ευαίςκθτεσ κζςεισ, ζντονα προβλιματα υγραςίασ. ΣΛ εργαςίεσ επζμβαςθσ ςτόχευαν ςτθν αποκατάςαςθ τθσ ςυνοχισ τθσ μάηασ του κτθρίου, περιδζςεισ, καταςκευι τάωρου εξαεριςμοφ κτλ. 731 Σ Ψηεηεριηαντζ Ξοτηά Ξαςίμ Υαςάσ ιταν αρχικά βεηφρθσ των ςουλτάνων Βαγιαηιτ Β ( ) και Χελίμ Α ( ). Τταν ανζβθκε ςτον κρόνο ο Χουλεϊμάν Α ( ) τον ζχριςε κυβερνιτθ τθσ Κεςςαλονίκθσ. 732 Χτεωανίδου Αιμ., «Θ Κεςςαλονίκθ κατά τθν τουρκοκρατρία: τα τοφρκικα μνθμεία», Αρχαιολογία & Ψζχνεσ 7(Πάιοσ 1983), ςελ ΒΔ (ΦΕΞ 18/ ) Εικόνα 304 Ππζθ Χαμάμ. Άποψθ τθσ ςτζγαςθσ και κολοδομίασ του κτθρίου και των εςωτερικϊν χϊρων με τθν πλοφςια γραπτι και πλαςτικι διακόςμθςθ και τθν εκλεπτιςμζνθ αρχιτεκτονικι (Υθγι: διαδίκτυο) 119

131 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Κεςςαλονίκθ οριηόντια διατεταγμζνοι πλίνκοι. Είναι κεραμοςκεπζσ, από ςφςτθμα κόλων και μονόρριχτων ςτεγϊν. Σ μεγάλοσ τετράγωνοσ χϊροσ των αποδυτθρίων καλφπτεται από μεγάλο κόλο που βαίνει ςε οκταγωνικό τφμπανο μζςω πτυχωτϊν λοωίων. Χτθν αρχικι του ωάςθ το λουτρό λειτοφργθςε ωσ μονό γυναικείο λουτρό. Αποτελοφνταν από τον κφριο ψυχρό χϊρο των αποδυτθρίων ο οποίοσ, μζςω μίασ κφρασ ςτθν ανατολικι του πλευρά, οδθγοφςε ςτον χλιαρό και τον κερμό χϊρο, που επιμεριηόταν ςε τρία μζρθ μζςω οξυκόρυωων τόξων. Χτθν ςθμερινι του μορωι, το μνθμείο ςϊηεται ςτθν ωάςθ που λειτοφργθςε ωσ διπλό, γυναικείο και ανδρικό λουτρό. Θ διπλι λειτουργία του ζγινε εωικτι με τθν προςκικθ χϊρων περιμετρικά του κτθρίου και με τον εςωτερικό διαχωριςμό και αναδιάρκρωςθ του κερμοφ χϊρου. Θ κφρια είςοδοσ βρίςκεται επί τθσ οδοφ Ξαρατηά και οδθγεί ςτον χϊρο των αποδυτθρίων μζςω ενόσ μεγαλοπρεποφσ κυρϊματοσ εκατζρωκεν του οποίου ανοίγονται παράκυρα με οξυκόρυωα τοξωτά υπζρκυρα. Χτο εςωτερικό, εντοπίηονται δφο είςοδοι προσ τα αντίςτοιχα χλιαρά τμιματα: το γυναικείο ςτθν αρχικι καταςκευι και το ανδρικό προσ τθ δυτικι πλευρά του αποδυτθρίου, το οποίο οδθγεί ςτθν πρόςκετθ μεταγενζςτερθ πτζρυγα. Υεριμετρικά ςτισ τοιχοποιίεσ υπάρχουν χαμθλοί μαρμαρεπζνδυτοι πάγκοι που ςυνδζουν τισ γοφρνεσ μεταξφ τουσ, ενϊ τα μαρμάρινα δάπεδα ζχουν περιμετρικά ρείκρα για τθν απομάκρυνςθ των υδάτων. Χτο βόρειο τμιμα του κτθρίου εντοπίηεται ο χϊροσ τθσ δεξαμενισ και εςτίασ, που καλφπτεται με μονόρριχτθ ςτζγαςθ από κεραμίδια. Ψο κτιριο ζχει χαρακτθριςκεί ωσ ιςτορικό και διατθρθτζο 734 και ορίςτθκε ηϊνθ προςταςίασ προκειμζνου το οικόπεδο του λουτροφ να μετατραπεί ςε χϊρο πράςινου που κα ςυμβάλλει ςτθν ανάδειξθ του μνθμείου. Χιμερα, αωοφ προθγικθκαν εργαςίεσ ςυντιρθςθσ και αποκατάςταςθσ, λειτουργεί ωσ χϊροσ για τθ ςυντιρθςθ των αρχαιολογικϊν ευρθμάτων που ανακαλφπτονται κατά τισ εργαςίεσ του Πετρό Κεςςαλονίκθσ. γ) Γιαχουντί Χαμάμ (Yahudi Hamamı ι Pazar Hamamı ι Kadınlar Hamamı «Οουλουδάδικα») Ψο χαμάμ κτίςκθκε ςε μια από τισ κεντρικότερεσ περιοχζσ τθσ αγοράσ, κοντά ςτα παραλιακά τείχθ τθσ Κεςςαλονίκθσ ςτα τελευταία χρόνια του 15ου αιϊνα. Χτα βακουωικά και ιεροδικαςτικά τεωτζρια ςυναντάται ςυνικωσ ωσ Pazar-i Kebir Hamamı (λουτρό τθσ μεγάλθσ αγοράσ) ι απλϊσ Pazar Hamamı. Σνομαηόταν επίςθσ και Kadınlar 734 ΒΔ (ΦΕΞ 18/ ) «Υερί κθρφξεωσ διατθρθτζων Λςτορικϊν Πνθμείων» και ΩΑ ΩΥΥΣΑΦΧ/Β1/Φ34/31700/ (ΦΕΞ 694/Β) Hamamı (λουτρό των γυναικϊν). Λδρυτισ του ςφμωωνα με τον Εβλιγιά Ψςελεμπί και τα βακουωικά τεωτζρια ιταν ο Halil Ağa 735, ο οποίοσ κατείχε πολλά βακουωικά κτιματα ςτθν περιοχι τθσ Κεςςαλονίκθσ, τα ζςοδα των οποίων προορίηονταν για τθν ςυντιρθςθ του τηαμιοφ του Hamza Bey. Χε εγγραωι τίτλου το 1902 ςθμειϊνεται ότι ιδρυτισ του λουτροφ ιταν ο Cavuşzade Ahmed Reşid, ιδρυτισ κι ενόσ τηαμιοφ ςτθν Υφλθ τθσ Ξαλαμαριάσ. Υικανότατα, όμωσ, δεν πρόκειται για ιδρυτι, αλλά για ανακαινιςτι. Υρόκειται για ςυμμετρικό δίδυμο λουτρϊνα με τυπικι διάταξθ των χϊρων του (αποδυτιρια, χλιαρόσ χϊροσ, ηεςτόσ χϊροσ). Είναι κτιςμζνο ςφμωωνα με το πλινκοπερίκλειςτο ςφςτθμα τοιχοποιίασ. Σι χϊροι του ςτεγάηονται με ςφςτθμα κεραμοςκζπαςτων κόλων και κολίςκων που δίνουν ςτθν ανωδομι του μία πλαςτικότθτα και ποικιλομορωία. Σ ωωτιςμόσ του εςωτερικοφ χϊρου επιτυγχάνεται με αςτεροειδείσ και οκταγωνικζσ οπζσ που καλφπτονται με γυάλινουσ κϊδωνεσ. Ξάτω από τουσ ηεςτοφσ χϊρουσ εκτείνεται ςφςτθμα των υποκαφςτων που εδράηεται ςε ςτρϊμα του 14 ου αι.ψο κτιριο ζχει ενςωματϊςει προγενζςτερο κτιριο, το οποίο ανιχνεφεται μζςα ςτουσ τοίχουσ. Εςωτερικά ωζρει πλαςτικό διάκοςμο από Muqarnas και ηϊνεσ ςταμπωτϊν ωυτόμορωων κοςμθμάτων ςτο κονίαμα 736. Χτισ αρχζσ του 19 ου αι το κτιριο περιιλκε ωσ βακουωικό ςε τουρκοαλβανοφσ που κλθρονόμθςαν το διακαίωμα νομισ ςτουσ απογόνουσ τουσ. Αυτοί, βακμιαία κατιργθςαν τθν αρχικι του χριςθ και το τεμάχιςαν μεταβάλλοντασ το ςε επαγγελματικζσ ςτζγεσ χαμθλοφ επιπζδου 737. Πε τθ Χυνκικθ τθσ Οωηάνθσ, το μνθμείο περιιλκε ςτο δθμόςιο ωσ ανταλλάξιμο και διαςϊκθκε από τθν κατεδάωιςθ ωσ κτιμα του ελλθνικοφ δθμοςίου και αρχαιολογικό μνθμείο, χωρίσ όμωσ να μπορζςει ακόμθ, ωσ ςιμερα, να λειτουργιςει ωσ ενιαίοσ χϊροσ ςφμωωνα με τθν αρχικι αρχιτεκτονικι ςφλλθψι του. Ψο χαμάμ υπζςτθ εκτεταμζνεσ ηθμιζσ ςτθν πυρκαγιά του Από το 1993 και ςτο εξισ πραγματοποιικθκαν εργαςίεσ ςτερζωςθσ-ςυντιρθςθσ από τθν 9θ Εωορεία Βυηαντινϊν Αρχαιοτιτων, κακϊσ το μνθμείο παρουςίαηε ςτατικά προβλιματα λόγω του ςειςμοφ του 1978, και προβλιματα κακίηθςθσ. Χτόχοσ ιταν θ εξυγίανςθ των τοιχοδομϊν, θ ςτερζωςθ 735 Χταβλάρχθσ και βεηίρθσ των μζςων του 17ου αι. 736 Χατηθτρφωωνοσ Ε., «Ψο λουτρό τθσ αγοράσ.κεςςαλονίκθ», Ξοςμικι Πεςαιωνικι Αρχιτεκτονικι ςτα Βαλκάνια και θ διατιρθςι τθσ, Χυλλογικό ζργο, Χατηθτρφωωνοσ Ε. και Durčid S. (επιμ.), University Studio Press 1999, ςελ Ψα ςτοιχεία προζρχονται από τον ωάκελλο του μνθμείου που βρίςκεται ςτθν Ξτθματικι Ωπθρεςία του Δθμοςίου, ςτον τομζα με τα ανταλλάξιμα κτιματα. Εικόνα 305 Υαςά Χαμάμ. Πε τθν ςειρά από πάνω προσ τα κάτω: Κζςθ του χαμάμ ςτον ιςτό τθσ οκωμναικισ πόλθσ, ςφγχρονθ άπ ψθ του κτθρίου, ωσ εργαςτιρια ςυντιρθςθσ και κάτοψι του. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 120

132 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Κεςςαλονίκθ των τροφλων, θ αντικατάςταςθ των οικοδομικϊν ςτοιχείων, θ προςταςία από τθν ανερχόμενθ υγραςία ςτο χϊρο των υποκαφςτων. Σι εργαςίεσ ανάδειξθσ περιλάμβαναν ακόμα και τθν απομάκρυνςθ των ανκοπωλείων, όπωσ και των εςτιατορίων που λειτουργοφςαν ςτθν ανατολικι του πλευρά. Ζγινε επίςθσ μελζτθ ανάπλαςθσ του περιβάλλοντοσ χϊρου, που πρότεινε τθν ταπείνωςθ τθσ ςτάκμθσ του εδάωουσ (κακϊσ το μνθμείο βρίςκεται καταχωμζνο μζςα ςτο ζδαωοσ εξαιτίασ των επιχωματϊςεων που πραγματοποιικθκαν κυρίωσ μετά τθν πυρκαγιά του 1917), ϊςτε να αναδειχκεί ο όγκοσ του λουτροφ. Ψο Υαηάρ χαμάμ χρθςιμοποιείται περιςταςιακά ωσ εκκεςιακόσ χϊροσ. iii) Κρινεσ α) Ψο Χιντριβάνι Ψο ςιντριβάνι, ςτο Boulevard Hamidye, αξιόλογο ςτοιχείο ιςτορικοφ αςτικοφ εξοπλιςμοφ τθσ πόλθσ, είναι άρρθκτα ςυνδεδεμζνο με τθν περίοδο δράςθσ του Σκωμανοφ διοικθτι Χαμπρί Υαςά, κατά τθν τελευταία περίοδο τθσ οκωμανικισ κατοχισ, και τθσ μεγάλθσ κλίμακασ πολεοδομικισ παρζμβαςθσ που πραγματοποίθςε ςτο πλαίςιο τθσ διαδικαςίασ εκςυγχρονιςμοφ τθσ πόλθσ ςτθ διάρκεια τθσ περιόδου αυτισ. Αποτελεί τεκμιριο τθσ πολεοδομικισ εξζλιξθσ τθσ πόλθσ κατά τα όψιμα χρόνια τθσ οκωμανικισ περιόδου και κεωρείται τοπόςθμο για τουσ κατοίκουσ. Θ μεγάλθ λεωωόροσ Boulevard Hamidye (ςθμερινι Εκνικισ Αμφνθσ) τελείωνε με το Χιντριβάνι, δϊρο του Χουλτάνου που τθν οραματίςτθκε, του Αβδοφλ Χαμίτ. ου Εικόνα 308 Ψο Γιαχουντί χαμάμ μετά τισ εργαςίεσ αποκατάςταςθσ ςτα τζλθ του 20 αι. (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 307 Γιαχουντί χαμάμ. Άνοψθ των κόλων και καϋτοψθ του κτθρίου (Υθγι: Ξανετάκθ, 2004) Εικόνα 306 Οεωωόροσ Χαμιντιζ και Χιντριβάνι. Επιηωγραωιςμζνθ ωωτογραωία του ου τζλουσ του 19 αι. (Υθγι: διαδίκτυο) 121

133 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Κεςςαλονίκθ ΨΑ ΠΡΘΠΕΛΑ ΨΘΧ ΚΕΧΧΑΟΣΡΛΞΘΧ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 122

134 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Κεςςαλονίκθ ΥΕΦΛΣΧΘ ΣΚΩΠΑΡΛΞΣΩ ΠΥΑΗΑΦ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 123

135 ΜΕΡΟ Α ΔΛΑΧΦΣΡΛΞΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Κεςςαλονίκθ ΥΕΦΛΣΧΘ ΦΦΑΓΞΣΠΑΧΑΟΑ & ΛΧΨΛΦΑ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 124

136 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ 125

137 ΜΕΡΟ Β Η ΠΟΛΤΜΟΡΦΙΑ ΣΟΤ ΟΘΩΜΑΝΙΚΟΤ ΕΜΠΟΡΙΚΟΤ ΔΙΚΣΤΟΤ Χτο πρϊτο μζροσ είδαμε τί ιταν αυτό που ονομάηεται χερςαίο εμπορικό δίκτυο τθσ οκωμανικισ αυτοκρατορίασ, και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτθριςτικά και ςτοιχεία που το απαρτίηουν και ςυνκζτουν τθν ιςτορικι του ωυςιογνωμία. Πιλιςαμε, επίςθσ για τισ ςθμαντικότερεσ πόλεισ ςτακμοφσ του περιοριηόμενοι ςτον γεωγραωικό χϊρο τθσ Κράκθσ, Ανατολικισ και Ξεντρικισ Πακεδονίασ και γνωρίςαμε τα ςθμαντικότερα μνθμεία τουσ. Εξθγιςαμε πωσ θ ανάπτυξθ των παρόδιων ςτακμϊν ςε αςτικά εμπορικά κζντρα, ι αντίςτροωα θ ανάδειξθ ενόσ οικιςμοφ ςε παρόδιο ςτακμό, αποτελεί μία ςφνκετθ διαδικαςία που αλλθλοεπθρεάηεται και διαδρά με τθν οικονομικι και εμπορικι ςθμαςία μίασ περιοχισ για το κράτοσ, και εκωράηεται μζςω δφο παραμζτρων, τθσ άμεςθσ οικονομικισ και εμπορικισ δραςτθριότθτασ (παηάρια, εμποροπανθγφρεισ, διαμετακομιςτικό εμπόριο, βιοτεχνικι παραγωγι) και τθσ ζμμεςθσ οικονομικισ δραςτθριότθτασ (βακουωικά ευαγι ιδρφματα και τα αωιερϊματά τουσ). Ξεντρικόσ άξονασ αυτισ τθσ εργαςίασ είναι θ μελζτθ, αναβίωςθ και ανάδειξθ του εμπορικοφ και οικονομικοφ δικτφου τθσ οκωμανικισ αυτοκρατορίασ ιδωμζνου μζςα από τα αρχιτεκτονικά μνθμεία τθσ οκωμανικισ εποχισ που κατάωεραν να ωτάςουν ωσ τισ μζρεσ μασ. Θ λζξθ μνθμείο παράγεται από το ριμα «μνάομαι» και εκωράηει τθν ανάμνθςθ ενόσ γεγονότοσ. Ψο μνθμείο δθλαδι είναι ζνα αναμνθςτικό ςιμα 738. Χφμωωνα με τον «Χάρτθ τθσ Βενετίασ» (1964) «θ ζννοια ενόσ ιςτορικοφ μνθμείου δεν καλφπτει μόνο το μεμονωμζνο αρχιτεκτονικό ζργο, αλλά και τθν αςτικι ι αγροτικι τοποκεςία, που μαρτυρεί ζναν ιδιαίτερο πολιτιςμό, μια ενδεικτικι εξζλιξθ ι ζνα ιςτορικό γεγονόσ», και ςε μια πιο διευρυμζνθ του μορωι μπορεί να κεωρθκεί ταυτόςθμο του ιςτορικοφ τόπου ι τοπίου. Από τθν ςκοπιά αυτι, το εμπορικό δίκτυο τθσ οκωμανικισ αυτοκρατορίασ ωσ πολιτιςμικι ενότθτα που απαρτίηεται από ετερογενι αλλά ςυμπλθρωματικά μεταξφ τουσ ςτοιχεία (αρχιτεκτονιματα, ιςτορικοφσ τόπουσ, ςυμβολιςμοφσ) μπορεί να εκλθωκεί ωσ ζνα εξζχουςασ ςθμαςίασ ιςτορικό μνθμείο, που χριηει διάςωςθσ και ανάδειξθσ, κακϊσ, ωσ ιςτορικό κατάλοιπο, αποτελεί τον ςφνδεςμό μασ μ ζνα παρελκόν που χάνεται ανεπιςτρεπτί. Ξακϊσ, λοιπόν, μνθμείο είναι κάτι που ανακαλεί μνιμεσ και μεταωζρει ζνα μινυμα από το παρελκόν, πεδίο ενδιαωζροντοσ δεν μπορεί ν αποτελοφν μόνο τ αρχιτεκτονιματα που διαςϊκθκαν ςαν υλικζσ οντότθτεσ ςτο δομθμζνο περιβάλλον, και που ανά πάςα ςτιγμι μποροφν να προςωζρουν μία βιωματικι εμπειρία μζςω τθσ επίςκεψθσ ςθμαντικι κζςθ κατζχουν κι όλα εκείνα τα ςτοιχεία που ςϊηονται ωσ 738 Ξαραδζδοσ Γ., Λςτορία και Κεωρία τθσ Αποκατάςταςθσ, Κεςςαλονίκθ 2009, ςελ. 19. ςυμβολιςμοί ι υπομνιςεισ μζςα από τισ αωθγιςεισ και από κάκε λογισ αρχειακό υλικό, που με τον τρόπο τουσ ςυμβάλλουν ουςιαςτικά ςτθν αναςφνκεςθ ενόσ παρελκόντοσ με το οποίο θ ςχζςθ μασ είναι εξ οριςμοφ αποςπαςματικι. Άλλωςτε, ςφμωωνα με τθν ριςθ του Freud S., «όλα τα ουςιϊδθ ςϊηονται. Ακόμθ κι ό,τι φαίνεται εντελϊσ ξεχαςμζνο υπάρχει κάπωσ και κάπου...» 739. Πζςω τθσ διαδρομισ μασ από τθ Κράκθ ζωσ τθν Ξεντρικι Πακεδονία, ακολουκϊντασ τθν ίδια πορεία που ακουλουκοφςαν και οι ςθμαντικότεροι εμπορικοί δρόμοι, και με ςτακμό τουσ αλλοτινοφσ παρόδιουσ ςτακμοφσ, τα ςθμερινά αςτικά ι περιωερειακά κζντρα τθσ υπό μελζτθ περιοχισ, διαπιςτϊςαμε ότι αυτό που χαρακτθρίηει το οκωμανικό εμπορικό δίκτυο είναι μια πολυμορωία, θ οποία διαωαίνεται ς όλεσ τισ εκωάνςεισ του πολυδιάςτατου χαρακτιρα του, ξεπερνά τα όρια τθσ απλισ απαρίκμθςθσ κτθρίων, και τα χαρακτθριςτικά τθσ μποροφν να ςυνοψιςτοφν ωσ εξισ: Χρονολογικά, τα μνθμεία καλφπτουν ζνα ευρφ ωάςμα, από τα πρϊτα χρόνια μετά τθν τουρκικι κατάκτθςθ (Χάνα Ψραϊανοφπολθσ, Λμαρζτ Ξομοτθνισ κτλ) ζωσ τθν όψιμθ οκωμανοκρατία, λίγο πριν τουσ απελευκερωτικοφσ αγϊνεσ. Ψα κτιρια που κυρίωσ αντιπροςωπεφουν τθν νεότερθ περίοδο αωοροφν ςε βιομθχανικζσ και βιοτεχνικζσ εγκαταςτάςεισ (καπναποκικεσ, κυλινδρόμυλοι, κτλ.) Ωσ προσ τθν ωφςθ των μνθμείων, διακρίνουμε τα αρχιτεκτονικά μνθμεία, κτθριακζσ δθλαδι οντότθτεσ όπωσ τα τεμζνθ, λουτρά, μπεηεςτζνια, και τα πολεοδομικά ςφνολα, που διαςϊηουν περιςςότερο τον ςυμβολιςμό τουσ παρά τθν μορωολογικι τουσ ακεραιότθτα (ιςτορικά εμπορικά κζντρα). Ωσ προσ τθν κζςθ των αρχιτεκτονθμάτων, μποροφμε να μιλιςουμε για κτίςματα που διατθροφνται εντόσ των αςτικϊν κζντρων και για άλλα που αποτελοφν τμιματα των οδικϊν αρτθριϊν (γζωυρεσ) και ςυναντϊνται ςτθν φπαικρο. Ωσ προσ το πλαίςιο ςτο οποίο εντάςςονται τα μνθμεία μασ, διακρίνουμε δφο μεγάλεσ κατθγορίεσ αςτικϊν κζντρων, αυτά που προχπιρχαν, και απλά εξελίχκθκαν ι αναπτφχκθκαν μζςα ςτο οκωμανικό ςφςτθμα διοίκθςθσ, και αυτά που δθμιουργικθκαν ex novo για να εξυπθρετιςουν τουσ εμπορικοφσ και ςτρατιωτικοφσ ςκοποφσ του κράτουσ, όπωσ ο οικιςμόσ τθσ Γενιςζασ ςτθν Φοδόπθ και των Γιαννιτςϊν ςτθν Υζλλα. 739 Durčid S., «Αρχιτεκτονικι ςτθν εποχι τθσ αναςωάλειασ», Ξοςμικι Πεςαιωνικι Αρχιτεκτονικι ςτα Βαλκάνια, , και θ Διατιρθςι τθσ, University Studio Press 1999, ςελ.60. Ωσ προσ τθν κζςθ του εμπορικοφ κζντρου ςτον πολεοδομικό ιςτό των πόλεων ζχουμε να παρατθριςουμε: είτε τθ διαχρονικι διατιρθςθ του εμπορικοφ κζντρου ςτθν ίδια περιοχι (Βζροια, Κεςςαλονίκθ), είτε τθ δθμιουργία μίασ νζασ αγοράσ κατά τθν τουρκοκρατία (Χζρρεσ, Ξαβάλα, Ξομοτθνι) θ οποία και επικράτθςε ωσ ςιμερα. Ψζλοσ, υπάρχει και θ περίπτωςθ κατά τθν οποία ςθμειϊνεται μετατόπιςθ του εμπορίου ςε άλλο ςθμείο του οικιςμοφ ςτθν πια ςφγχρονθ εποχι. Τςον αωορά ςτθν χριςθ και ςτθ λειτουργία των μνθμείων κατά τθν οκωμανικι περίοδο, για τθν καλφτερθ μελζτθ τουσ, και τθν κατανόθςθ του ρόλου τουσ ςτθν οικονομικι ηωι των κζντρων, κα τα εντάξουμε καταχρθςτικά ςε δφο βαςικζσ κατθγορίεσ: ςτα κτιρια που ζχουν άμεςθ ςχζςθ με το εμπόριο και τθν οικονομία (καταςτιματα, καραβάν ςεράγια, μπεηεςτζνια, χάνια) και ς αυτά που εμπλζκονται εμμζςωσ με τθν οικονομία, ωσ «μεγάλοι χορθγοί», τα βακουωικά κτιρια (τεμζνθ, ιμαρζτ, λουτρά), που είναι και πολυπλθκζςτερα. Ψζλοσ, ωσ προσ τθν κατάςταςθ διατιρθςι τουσ, διακρίνουμε μνθμεία που ςϊηονται ςε ερειπιϊδθ κατάςταςθ (θ πλειοψθωία των μνθμείων), άλλα ςτα οποία ζχουν εκτελεςτεί εργαςίεσ ςυντιρθςθσ και αποκατάςταςθσ, και ελάχιςτεσ περιπτϊςεισ κτθρίων με διαχρονικι πορεία χριςθσ και ςυνεχοφσ ςυντιρθςθσ, που ςυναντϊνται ςε οικιςμοφσ με μουςουλμανικό πλθκυςμό (Γενιςζα, Ξομοτθνι). Χτθν κατθγορία αυτι κα πρζπει να εντάξουμε και τθν περίπτωςθ των αρχιτεκτονικϊν ι αςτικϊν δομϊν που μασ είναι γνωςτά μόνο ωσ υπομνιςεισ ςε αρχειακό υλικό. 126

138 ΜΕΡΟ Β Η ΑΝΣΙΜΕΣΩΠΙΗ ΣΩΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΣΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Θ κατάςταςθ διατιρθςθσ των οκωμανικϊν μνθμείων 740 ςτθν Ελλάδα απεικονίηει όχι μόνο τα ςθμαντικά κενά ςτισ γνϊςεισ μασ αλλά και τθν διαςτρζβλωςθ, πολλζσ ωορζσ θκελθμζνθ κι υποκινοφμενθ από πολιτικοφσ παράγοντεσ, αντίλθψι μασ. Θ διαπίςτωςθ ότι τα οκωμανικά μνθμεία αποτελοφν μζροσ τθσ πολιτιςτικισ κλθρονομιάσ τθσ χϊρασ άργθςε να γίνει κοινωνικά αποδεκτι ι ν αποτελζςει μζροσ του κεςμικοφ πλαιςίου διατιρθςθσ τθσ αρχιτεκτονικισ κλθορνομιάσ ι του μνθμειακοφ πλοφτου τθσ χϊρασ. Ψα οκωμανικά μνθμεία δεν κ αποτελζςουν ςυςτθματικό αντικείμενο ζρευνασ και αποκατάςταςθσ πριν τα τζλθ του 20 ου αι. Πζχρι πρότινοσ, το επίκεντρο του ενδιαωζροντοσ ιταν ςτραμμζνο ςτον αρχαίο πολιτιςμό, και λιγότερο ςτον βυηαντινό, κακϊσ ελόχευε ακόμθ θ προκατάλθψθ ενόσ πρόςωατου, αμαυροφ παρελκόντοσ που ζπρεπε να ξεχαςτεί 741 και να διαγραωεί. Ψθν αρχαιολατρεία ενίςχυςε πολφ και το ερϊτθμα τθσ ελλθνικότθτασ, που καλλιεργοφνταν ςυςτθματικά, ωσ μζςον εκνικισ ςυνζνωςθσ και παλλινόρκωςθσ, ιδθ από τθν εποχι τθσ ίδρυςθσ του Ρζου Ελλθνικοφ Ξράτουσ. Ψον πρϊτο καιρό μετά τθν απελευκζρωςθ πολλά οκωμανικά μνθμεία καταςτρζωονται. Χτα τζλθ του 19 ου αι, είχαν αναπτυχκεί ςτα Βαλκάνια πολιτικζσ οντότθτεσ που άςκθςαν τθν διατιρθςθ των μνθμείων κατά τζτοιο τρόπο που να εξυπθρετοφν τα πρότυπα, τισ επιδιϊξεισ και τα οράματά τουσ. Υολιτικά αίτια και κοινωνικζσ προκαταλιψεισ επζβαλαν τθν εξαωάνιςθ των οκωμανικϊν μνθμείων. Σι πρϊτοι χϊροι που κα καταςτραωοφν ι κα μεταςτραωοφν ιδεολογικά είναι οι κρθςκευτικοί χϊροι, και ιδιαίτερα τα ςφμβολά τουσ, οι μιναρζδεσ και θ θμιςζλθνοσ 742. Άλλοι λόγοι κατεδάωιςθσ είναι θ διενζργεια αρχαιολογικϊν αναςκαωϊν ςε περιόδουσ που επικρατοφν κλαςικιςτικζσ αντιλιψεισ (19 ο -20 ο αι), ενϊ για μεγάλεσ καταςτροωζσ ευκφνονται και αςτάκμθτοι παράγοντεσ, όπωσ τα ωυςικά ωαινόμενα (πυρκαγιζσ, ςειςμοί, πλθμμφρεσ) ι οι πόλεμοι. Ψο πρόβλθμα τθσ καταςτροωισ των μνθμείων κατά τθ διάρκεια πολζμων αντιμετωπίηεται ςε διεκνζσ επίπεδο το 1954 με τθ ςφμβαςθ τθσ Χάγθσ, θ οποία επικυρϊνεται από το Ελλθνικό κράτοσ μόλισ το Παηικζσ κατεδαωίςεισ και καταςτροωζσ κα ςθμειωκοφν 740 Χτεωανίδου Α., «Ψα οκωμανικά μνθμεία τθσ Ελλάδασ. Θ προςταςία, θ ςυντιρθςθ και θ αποκατάςταςι τουσ», Θ Χυντιρθςθ και Αποκατάςταςθ των Σκωμανικϊν Πνθμείων ςτθν Ελλάδα, Χτεωανίδου Α. (επιμ.), University Studio Press 2010 ςελ Αντίκετα με τα οκωμανικά, τα μνθμεία τθσ ενετοκρατίασ, που αποτελοφν κι αυτά τθν παραγωγι μιασ εποχισ υποδοφλωςθσ, αναγνωρίηονται ωσ άξια μελζτθσ, διατιρθςθσ και ανάδειξθσ. Σ δυτικόσ πολιτιςμόσ κεωρείται εξελιγμζνοσ ςε ςχζςθ με τον ανατολικό πολιτιςμό και ειδικά τον οκωμανικό, που ωσ λαόσ κεωροφνται βάρβαροι και απολίτιςτοι. 742 Χτεωανίδου Α., ό.π. ςελ.28. ςε περιόδουσ ζντονων πολιτικϊν αναταραχϊν, και ςε περιόδουσ αναπροςαρμογισ του χαρακτιρα των εκνϊν. Ψθν περιόδο τθσ Χοφντασ κατεδαωίηονται πολλά κτιρια (τουρμπζσ μθτζρασ Πουχαμάντ Άλι ςτθν Ξαβάλα, λουτρό Γαηί Εβρενόσ ςτθν Ξομοτθνι, το μεγαλφτερο μζροσ του Εςκί Χαμάμ ςτισ Χζρρεσ), αλλά τθν ίδια περίοδο, θ πολιτικι αντίδραςθ των πολιτϊν, που εκωράςτθκε μζςω τθσ αντίκεςθσ προσ τουσ κυβερνοφντεσ για τθν κατεδάωιςθ οκωμανικϊν μνθμείων, κ αποτελζςει τον προπομπό για τθν μεταςτροωι τθσ κοινισ γνϊμθσ προσ τθν ανάγκθ διατιρθςθσ των νεότερων μνθμείων. Σ 20 οσ αι είναι θ περίοδοσ εκςυγχρονιςμοφ των πόλεων, που εκωράηεται κυρίωσ μζςω τθσ εντατικισ ανοικοδόμθςθσ, τθσ διάνοιξθσ πλατειϊν και τθσ δθμιουργίασ νζων χαράξεων. Θ ανάγκθ εξεφρεςθσ κενϊν χϊρων για τθν πραγματοποίθςθ των ςτόχων οδθγεί ςε ολικι ι μερικι κατεδάωιςθ των παλαιϊν καταςκευϊν και των οκωμανικϊν κτιςμάτων. Ωπάρχουν βζβαια και περιπτϊςεισ που οι νζεσ χαράξεισ προςαρμόηονται χάριν των μνθμείων, όπωσ ςτθν περίπτωςθ τθσ διαγωνίου του Οευκοφ Υφργου. Ψα οκωμανικά κτιρια, λόγω τθσ γερισ τουσ καταςκευισ, κα προςωζρουν τα πρϊτα χρόνια μετά τθν απελευκζρωςθ τουσ καταλλθλότερουσ χϊρουσ για τθν ςτζγαςθ διοικθτικϊν αλλά και βιοτεχνικϊν μονάδων. Για τθν εντατικότερθ εκμετάλλευςθ του χϊρου και τθ ςτζγαςθ των νζων χριςεων πραγματοποιοφνται επεμβάςεισ που αλλοιϊνουν αποωαςιςτικά τθν υπόςταςθ των μνθμείων. Ψα μεγάλα χαμάμ που βρίςκονται ςτα κεντρικά ςθμεία των πόλεων, όπωσ το Εςκί χαμάμ ςτισ Χζρρεσ, το χαμάμ Λμπραιμ Υαςά ςτθν Ξαβάλα και πολλά ακόμα, διαμελίηονται. Ψμιματά τουσ γκρεμίηονται - ειδικά οι μεγαλφτεροι κόλοι ωσ τθ γζνεςι τουσ - και όςα δεν μποροφν εφκολα να γκρεμιςτοφν εγκιβωτίηονται ανάμεςα ςε νεότερεσ καταςκευζσ και ςτεγάηουν εμπορικά καταςτιματα ι μζνουν κενά. Υαράλλθλα, θ ζλλειψθ ςυντιρθςθσ και θ χρόνια εγκατάλειψθ οδθγοφν τα μνθμεία ςε ςταδιακι καταςτροωι. Ψζλοσ, ο χαρακτθριςμόσ των περιςςοτζρων οκωμανικϊν μνθμείων ωσ ανταλλάξιμθσ περιουςίασ με βάςθ τθν Χυνκικθ τθσ Οωηάνθσ (1923) και θ υπαγωγι τουσ ςε ιδιωτικό κακεςτόσ, που ςε πολλζσ περιπτϊςεισ ιςχφει ωσ ςιμερα, κα κακυςτεριςει κατά πολφ τον χαρακτθριςμό των μνθμείων και τθν προςταςία τουσ και κα δυςχεράνει τθν εκτζλεςθ ς αυτά ζργων αποκατάςταςθσ. Χιμερα, το ενδιαωζρον τθσ επιςτθμονικισ κοινότθτασ ζχει ςτραωεί προσ τθν μελζτθ, αξιοποίθςθ και διατιρθςθ των πολιτιςτικισ κλθρονομιάσ που χρονικά ςχετίηεται με τθν οκωμανικι περίοδο. Ωςτόςο, παρά τισ προόδουσ που ζχουν ςθμειωκεί όςον αωορά ςτθν μιςαλλοδοξία και τθν προκατάλθψθ με τθν οποία αντιμετωπίηονταν τα οκωμανικά μνθμεία - ς αυτό ςυνζβαλαν πολφ και οι διακρατικζσ ςυνεργαςίεσ μεταξφ των βαλκανικϊν χωρϊν για τθν από κοινοφ αντιμετϊπιςθ ενόσ τομζα του πολιτιςμοφ που αποτελεί κοινι κλθρονομιά όλων ο προγραμματιςμόσ ενόσ ολιςτικοφ ςχεδίου δράςθσ απακατάςταςθσ και επανζνταξθσ των ςυγκεκριμζνων μνθμείων, αποτελεί ζναν ευαίςκθτο τομζα που χριηει λεπτϊν χειριςμϊν, κακϊσ ωζρει ςυμβολιςμοφσ κρθςκευτικισ υπεροχισ και εκνικισ επικράτθςθσ. Πετά από τθν αναγκαία παρζνκεςθ περί διατιρθςθσ των οκωμανικϊν μνθμείων ςτθν Ελλάδα, που ωωτίηει πολλζσ πτυχζσ για τθν κατάςταςθ διατιρθςθσ των μνθμείων ςτισ περιοχζσ ενδιαωζροντοσ, και πριν περάςουμε ςτθν διατφπωςθ και ανάλυςθ του ςχεδίου αναβίωςθσ και ανάδειξθσ του εμπορικοφ δικτφου, είναι απαραίτθτο να προθγθκεί θ ςφγχρονθ ανάλυςθ τόςο του αςτικοφ ιςτοφ όςο και τθσ υπάρχουςασ κατάςταςθσ των μνθμείων ανά περιοχι ενδιαωζροντοσ. Τπωσ θ ιςτορικι ανάλυςθ μασ αποκαλφπτει ςτοιχεία και τουσ μθχανιςμοφσ που ζπαιξαν ρόλο ςτθν παραγωγι ενόσ ιςτορικοφ τόπου, θ ςφγχρονθ ανάλυςθ μασ βοθκά να κατανοιςουμε τθν ςχζςθ των μνθμείων με τον χϊρο τουσ, τον τρόπο ζνταξισ τουσ, τθν πακογζνειά τουσ και τισ προςδοκίεσ τθσ κοινωνίασ ωσ προσ τθν βιϊςιμθ ανάπτυξι τουσ. Από τθν ςφηευξθ όλων αυτϊν των παραγόντων κα προκφψουν οι κατευκυντιριοι άξονεσ και τα περιοριςτικά ςτοιχεία του επαναςχεδιαςμοφ. 127

139 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ψραϊανοφπολθ ΣΡΑΪΑΝΟΤΠΟΛΗ Θ Ψραϊανοφπολθ αποτελεί μία ιδιάηουςα περίπτωςθ ιςτορικοφ τόπου, όπου ζνασ αρχαιολογικόσ χϊροσ ενυπάρχει ςε μια ςφγχρονθ τουριςτικι μονάδα λουτρικϊν εγκαταςτάςεων, ι και το αντίκετο, και όλο αυτό το ςφμπλεγμα μζςα ς ζνα εντυπωςιακό ωυςικό τοπίο. Σ αρχαιολογικόσ χϊροσ βρίςκεται απζναντι από το Ξζντρο Υλθροωόρθςθσ Δζλτα Ζβρου. Υαρόλο που ς εκείνο το ςθμείο υπάρχει γζωυρα για πεηοφσ θ οποία οδθγεί ςτο νότιο άκρο του αρχαιολογικοφ χϊρου, θ δίοδοσ είναι αδφνατθ λόγω τθσ περίωραξθσ που δεν επιτρζπει τθν είςοδο. Ποναδικι πρόςβαςθ αποτελεί θ διαδρομι μζςω του χωριοφ Οουτρόσ ςτα βόρεια τθσ αρχαίασ Ψραϊανοφπολθσ. Εντφπωςθ προκαλεί το γεγονόσ ότι ενϊ το Ξζντρο Υλθροωόρθςθσ χαίρει ιδιαίτερθσ προβολισ και ςιμανςθσ ςτθν περιοχι, οι πλθροωορίεσ που αωοροφν ςτα λουτρά είναι ελλιπείσ ζωσ και ανφπαρκτεσ. Σ επιςκζπτθσ οδθγείται ςτον χϊρο μζςω τθσ οπτικισ επαωισ και του ενςτίκτου. Υλθςιάηοντασ κάποιοσ ςτον χϊρο, το πρϊτο που προςζχει είναι θ υποτυπϊδθσ περίωραξθ από ςυρματόπλεγμα και ςιδερόβεργεσ, παρότι πρόκειται για ζναν πολυςφχναςτο τόπο ιδιαίτερα τισ προθγοφμενεσ δεκαετίεσ θ προςζλευςθ λουομζνων ςτισ ιαματικζσ πθγζσ ιταν ιδιαίτερα υψθλι και οι μεγάλου μικουσ ςφγχρονεσ εγκαταςτάςεισ με το πλζγμα των διαδρομϊν ανάμεςά τουσ. Θ πρϊτθ οπτικι επαωι με τα οκωμανικά μνθμεία, τθν Χάνα και το λουτρικό ςυγκρότθμα, γίνεται μόνο μετά τθν είςοδο ςτον περιωραγμζνο χϊρο και τθν προςζγγιςθ του χϊρου ςτάκμευςθσ. Ψο κτιριο τθσ Χάνασ είναι περιωραγμζνο με το ίδιο ςφςτθμα που ςυναντάται και ςτα όρια του αρχαιολογικοφ χϊρου. Θ κζαςθ του μνθμείου επιτρζπεται μόνο εξ αποςτάςεωσ. Χτον άμεςο χϊρο του δεν ωαίνεται να ζγινε καμιά εργαςία εξωραϊςμοφ ι διαμόρωωςθσ, κακϊσ το μνθμείο δεν κεωρείται επιςκζψιμο, οφτε υπάρχει κάποια ενθμερωτικι πινακίδα που ν αωορά ςτο μνθμείο. Ψο ίδιο το κτιριο είναι ςε ερειπιϊδθ κατάςταςθ. Ξάποιεσ εργαςίεσ που εκτελζςτθκαν από το 1964 ζωσ το 1998 (κάλυψθ τθσ καμάρασ εξωτερικά με τςιμεντοκονία, απόωραξθ ρωγμϊν, αποκατάςταςθ δφο παρακφρων τθσ νότιασ όψθσ, ςχθματοποιθμζνθ διαμόρωωςθ κατεςτραμμζνου τοξωτοφ ανοίγματοσ διαωραγματικοφ τοίχου, ανάκτθςθ τθσ εξωτερικισ παρειάσ τθσ δυτικισ όψθσ) είχαν περιςςότερο τον χαρακτιρα τθσ ςτερζωςθσ και των άμεςων ςωςτικϊν εργαςιϊν και όχι τθσ αποκατάςταςθσ και ανάδειξθσ του κτθρίου. Σι ςυμπλθρϊςεισ και ανακτιςεισ, όπου ζγιναν, ακολοφκθςαν τθν αρχι τθσ διακριτότθτασ και τθσ διαςτρωμάτωςθσ, ϊςτε οι ωάςεισ και οι καταςκευαςτικζσ λεπτομζρειεσ να είναι αναγνϊςιμεσ από τουσ μελλοντικοφσ μελετθτζσ. Ατόπθμα αποτελεί θ επιλογι τςιμεντοκονίασ για τθν επικάλυψθ τθσ καμάρασ του κτθρίου, υλικό αςφμβατο με τα υλικά δομισ του μνθμείου αλλά και με τθ μορωολογία τθσ καταςκευισ του, που, ωςτόςο, απζβλεπε ςτθν άμεςθ ςτεγανοποίθςθ του εςωτερικοφ χϊρου και τθν αποωυγι τθσ κατάρρευςθσ του θμικυλινδρικοφ κόλου λόγω απϊλειασ υλικϊν. Ψο κτιριο ςιμερα παρουςιάηει προβλιματα διάβρωςθσ των υλικϊν δομισ τουσ, κακϊσ μεγάλο μζροσ του πυρινα τθσ τοιχοδομίασ είναι άμεςα εκτεκειμζνο ςτισ καιρικζσ ςυνκικεσ και βιοωκορζσ, κυρίωσ λόγω τθσ ανάπτυξθσ βλάςτθςθσ ςτον ωζροντα οργανιςμό του. Φωγμζσ, καταπτϊςεισ, απϊλεια επιωανειακϊν κονιαμάτων των αρμϊν επιβαρφνουν ακόμθ περιςςότερο τθν κατάςταςθ. Πεγάλο μζροσ του, επίςθσ, μζνει να διερευνθκεί με αναςκαωικζσ τομζσ, ειδικά ςτον χϊρο του προκαλάμου όπου λόγω κατάρρευςθσ του ςϊματοσ του κτθρίου θ κατάςταςθ παραμζνει αςαωισ. Για να επιςκεωκεί κανείσ τα οκωμανικά λουτρά κα πρζπει ι να περάςει μζςα από τισ ςφγχρονεσ λουτρικζσ εγκαταςτάςεισ ι να ακολουκιςει τθν παράπλευρθ διαδρομι από τθν ςφγχρονθ εκκλθςία ςτα βόρεια του χϊρου. Ψα δφο οκωμανικά λουτρικά ςυγκροτιματα ζχουν απομονωκεί ςτον χϊρο που ορίηεται ςτα ανατολικά και βόρεια από το ςφχγρονο ςυγκρότθμα και τα προςκίςματά του, ςχιματοσ -Γ-, και τον ποταμό ςτα δυτικά. Σ περιβάλλων χϊροσ των μνθμείων χαρακτθρίηεται από πλιρθ υποβάκμιςθ. Αςφμβατεσ ςφγχρονεσ καταςκευζσ, εμωανείσ μθχανολογικζσ εγκαταςτάςεισ, ακρόεσ πλακοςτρϊςεισ (πλατϊ και διάδρομοι κίνθςθσ) από τςιμεντοπλακίδια, ερειπωμζνα βοθκθτικά κτιρια, εγκαταλειμμζνα υλικά, κολοςςιαία κιόςκια, κάδοι απορριμάτων ςυνκζτουν ζνα αποδομθμζνο και αςφμβατο περιβάλλον που παραβιάηει τον μορωολογικό και αιςκθτικό χαρακτιρα των μνθμείων, και αποδυναμϊνει τθν ςχζςθ τουσ με τθν ιςτορικι μνιμθ. Ψα κτιρια δεν βρίςκονται ςε άμεςθ ςυνάωεια οφτε με τθν Χάνα με τθν οποία αποτελοφςαν αρχιτεκτονικό ςφνολο. Θ υποβάκμιςθ τθσ ςτάκμθσ των λουτρϊν, λόγω επιχϊςεων, ςε ςυνάρτθςθ με τθν υπερφψωςθ των νζων κτθρίων, και θ ανακολουκία των μεγεκϊν μεταξφ ιςτορικϊν και ςφγχρονων καταςκευϊν δθμιουργεί μια καινοφργια αντίλθψθ για τον δομθμζνο χϊρο, ςε πλιρθ ριξθ με τθν αρχικι αντιλθπτικι οργάνωςθ του ιςτορικοφ ςυνόλου. Ψα κτιρια των λουτρϊν αποτελοφν ζνα είδοσ χάρτθ των επεμβάςεων ςτισ οποίεσ υπειςιλκαν κατά τθ διάρκεια τθσ ηωισ τουσ. Υαρότι ςτα μζςα του 20 ου αι κακαιρζκθκαν τα προςκτίςματα μεταξφ των δφο ςυγκροτθμάτων, ςτοιχεία αυτισ τθσ ωάςθσ διατθροφνται ακόμθ, όπωσ τοιχία προςκολλθμζνα ςτον κφριο όγκο των λουτρϊν, διαβακμιςμζνα πλατϊματα από τςιμεντοκονία, υπολείμματα τοίχων ι επιχριςμάτων ςτισ επιωάνεισ των λικοδομϊν, διαρθγμζνεσ οπτοπλινκοδομζσ. Πε τισ μετατροπζσ κατά τθν δεκαετία του 1930 ςχετίηονται οι ορκωγϊνιοι ωεγγίτεσ ςτον κόλο του βόρειου ςυγκροτιματοσ και τα βιομθχικοφ τφπου τοξωτά κυρϊματα. Ψα τόξα των παρακφρων επί των όψεων που κοιτοφν προσ τον ενδιάμεςο κοινόχρθςτο χϊρο ίςα που διακρίνονται πάνω από τθν επιωάνεια του εδάωουσ. Θ κακαίρεςθ του ενδιάμεςου προςκτίςματοσ, αντί να βελτιϊςει, επιδείνωςε τθν ιδθ βεβαρυμζνθ από τον χρόνο κατάςταςθ των μνθμείων, προκαλϊντασ ςθμαντικζσ ωκορζσ ςε μορωολογικά τουσ ςτοιχεία, και ςοβαρζσ βλάβεσ, από κζμα ςτατικότθτασ, ςτον καταπονθμζνο ωζροντα οργανιςμό τουσ. Ψα λουτρά παρουςιάηουν ςιμερα ςθμαντικά προβλιματα: καταρρεφςεισ λικοδομϊν, απογφμνωςθ των επιωανειϊν τουσ, που εντείνει το πρόβλθμα τθσ απόπλυςθσ υλικϊν, ρθγματϊςεισ, απϊλεια υλικϊν δομισ (λικοςωμάτων και κονιαμάτων αρμϊν). Σι κόλοι ζχουν χάςει το υλικό πλιρωςθσ και τθν επικάλυψθ από ωφλλα μολφβδου και ςιμερα παρουςιάηουν ζντονθ ωυτοκάλυψθ. Υροβλιματα βιοωκοράσ και βλάςτθςθσ ςυναντϊνται και ςτισ επιωάνειεσ των περιμετρικϊν τοιχοποιιϊν, τόςο ςτισ εξωτερικζσ όςο και ςτισ εςωτερικζσ όψεισ των κτθρίων, ενϊ οι εξωτερικζσ επιωάνειεσ των λίκοδομϊν είναι ςε μεγάλο ποςοςτό επιχρωματιςμζνεσ με αςβεςτοκονιάματα. Ψο νότιο διπλό λουτρό παρουςιάηει μεγαλφτερα προβλιματα ςε ςχζςθ με το βόρειο, προωανϊσ γιατί θ χριςθ του εγκαταλιωκθκε νωρίτερα. Σ κόλοσ του εξωτερικά είναι τελείωσ απογυμνωμζνοσ και δεν ωαίνεται να ζγινε καμία προςπάκεια ςυντιρθςισ του. Ψμιμα τθσ κλίμακασ κακόδου και τθσ πλευρικισ τθσ τοιχοποιίασ ζχει καταλθωκεί από δζντρο, ενϊ τμιμα τθσ δυτικισ τοιχοποίασ του ζχει καταρρεφςει ςυμπαραςφροντασ τμιμα του κόλου και επθρεάηοντασ τθν ςτατικι ςυνοχι του κτίςματοσ. Χτο εςωτερικό τα επιχρίςματα παρουςιάηουν ςθμαντικζσ ωκορζσ, ενϊ το δάπεδό του ζχει επιςχωκεί από ωερτά υλικά. Χτο βόρειο λουτρό ο κόλοσ παρουςιάηει ςθμαντικζσ αλλοιϊςεισ τόςο από τθν διάνοιξθ ορκογϊνιων ωωταγωγϊν όςο και από τθν επικάλυψι του με τςιμεντοκονία, θ οποία λόγω ελλιποφσ ςυντιρθςθσ παρουςιάηει ρθγματϊςεισ και αποκολλιςεισ. Ψα μεταλλικά διαωράγματα των ωωταγωγϊν ζχουν επιχρωματίςει τισ επιωάνειεσ του κόλου με ςκωρίεσ. Εςωτερικά, το κτιριο παρουςιάηει παρόμοια προβλιματα με το προθγοφμενο, κακϊσ και διαωοροποιιςεισ υλικϊν λόγω τθσ διάνοιξθσ ι του χτιςίματασ ανοιγμάτων ςε διάωορεσ ιςτορικζσ ωάςεισ. Σ κυρίωσ χϊροσ του λουτροφ ςιμερα ζχει τροποποιθκεί και χρθςιμοποιείται ωσ δεξαμενι ςυγκζντρωςθσ νεροφ για τθν παροχζτευςι τθσ ςτισ νζεσ λουτρικζσ εγκαταςτάςεισ. Εκτόσ από τισ εμωανείσ ςωλθνϊςεισ και 128

140 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ψραϊανοφπολθ άλλεσ εγκαταςτάςεισ θ νζα χριςθ ίςωσ ςε βάκοσ χρόνου βλάψει ανεπανόρκωτα το ιδθ ταλαιπωρθμζνο μνθμείο λόγω του εμποτιςμοφ των τοιχοποιιϊν από τθν ςυνεχι παρουςία νεροφ ςε αρκετά υψθλι ςτάκμθ. Ωςτόςο, το μεγαλφτερο πρόβλθμα που αντιμετωπίηει το ςυγκεκριμζνο κτιριο είναι ο εγκλειςμόσ τουσ και εγκιβωτιςμόσ του από νεότερα προςκτίςματα (μθχανοςτάςια, βοθκθτικοί χϊροι, παρεκκλιςι) ςτα 2/3 τθσ επιωάνειάσ του. Ψα κτίςματα αυτά, αωαιροφν οποιοδιποτε ςτοιχείο του ιδιαίτερου χαρακτιρα του μνθμείου, προκαλοφν όχλθςθ ςτθν ίδια τθν καταςκευι του και τισ αντοχζσ του και αλλοιϊνουν τθν αρχιτεκτονικι του δομι τόςο ωσ προσ τον τρόπο κζαςθσ του όςο και ωσ προσ τθν κατανόθςθ και ςφλλθψθ τθσ μορωισ και τθσ προϊοφςασ χριςθσ και ςφνδεςισ του με τα υπόλοιπα ςφγχρονά του κτίςματα. Χυνοψίηοντασ, μποροφμε να ποφμε ότι θ γενικι εντφπωςθ που επικρατεί ςχετικά με τθν κατάςταςθ διατιρθςθσ των οκωμανικϊν μνθμείων τθσ Ψραϊανοφπολθσ και του άμεςου περιβάλλοντόσ τουσ 743 είναι τθσ υποβάκμιςθσ και τθσ απαξίωςθσ προσ τα κτιρια μια άλλθσ εποχισ που «ζτυχε» να βρίςκονται εκεί. Υαράλλθλα, ειςπράτεται και μία αίςκθςθ ανταγωνιςμοφ ι αντιπαλότθτασ γι αυτό που πρεςβεφουν τα μνθμεία, δθλαδι τθν εποχι τθσ οκωμανοκρατίασ, θ οποία αποτυπϊνεται ςτον υπερτονιςμό του χριςτιανικοφ παρελκόντοσ τθσ περιοχισ (το μαρτφριο τθσ Αγία Γλυκερίασ) με τθν ανζγερςθ ενόσ μεγάλου χριςτιανικοφ ναοφ ςε άμεςθ ςχζςθ με τα μνθμεία και αντιδιαμετρικά από το μνθμειακό κτιριο τθσ «Χάνασ». Κεωρϊντασ τον χϊρο από απόςταςθ, ζχει κανείσ τθν εντφπωςθ ότι ο όγκοσ του ναοφ προςπακεί να εξιςορροπιςει ι και να υπερκαλφψει τθν κυριαρχικι εικόνα τθσ «Χάνασ». Ψζλοσ, καμία μζριμνα δεν ζχει λθωκεί για τθν προβολι και ανάδειξθ των ρωμαϊκϊν αρχαιοτιτων τθσ περιοχισ 744, ακόμθ και του τμιματοσ τθσ Εγνατίασ οδοφ που διαςϊηεται εκτόσ των ρωμαϊκϊν τειχϊν τθσ ΨραΜανοφπολθσ, και που αποτζλεςε τον λόγο φπαρξθσ και ανάπτυξθσ του ςθμαντικοφ αυτοφ παρόδιου ςτακμοφ δια μζςου των αιϊνων. Εικόνα 309 Αμζςωσ μετά τθν ζξοδο από τθν εκνικι οδό υπάρχει άμεςθ οπτικι εποαωι με τον αρχαιολογικό χϊρο τθσ Ψραϊανοφπολθσ. Θ μπλε γζωυρα κα μποροφςε να οδθγεί άμεςα ςτον χϊρο, ωςτόςο, λόγω τθσ περίωραξθσ θ πρόςβαςθ είναι απαγορευμζνθ. Χτ αριςτερά βρίςκεται το Ξζντρο Υλθροωόρθςθσ Ζβρου. Σ δθμόςιοσ δρόμοσ οδθγεί ςτο χωριό Οουτρόσ. (Υθγι: google street viewer). Εικόνα 310 Υιο κοντινι άποψθ τθσ γζωυρασ που οδθγεί ςτον αρχαιολογικό χϊρο (Υθγι: google street viewer). 743 Ζνα μνθμείο είναι άμεςα ςυνυωαςμζνο με τον χϊρο που καταλαμβάνει, το ιςτορικό τοπίο, που και αυτό λειτουρεί ωσ ωορζασ μθνυμάτων από το παρελκόν, κακϊσ αποτελεί το πλαίςιο μζςα ςτο οποίο πραγματϊκθκε το μνθμείο. 744 Σι ρωμαϊκζσ αρχαιότθτεσ και το διαςωκζν τμιμα τθσ Εγνατίασ οδοφ βρίςκονται ςτα νότια του αρχαιολογικοφ χϊρου. Οόγω τθσ υπερβολικισ ανάπτυξθσ τθσ βλάςτθςθσ ςτθν περιοχι και τθσ ζλλειψθσ ςιμανςθσ δεν ιταν δυνατόν να τισ εντοπίςουμε ι να τισ επιςκεωκοφμε. 129

141 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ψραϊανοφπολθ «ΧΑΝΑ» Εικόνα 312 Θ «Χάνα» αχνοωαίνεται ανάμεςα ςτισ καινοφργιεσ εγκαταςτάςεισ. Ψα λουτρά είναι τελείωσ «αόρατα» (Υθγι: google street viewer). Εικόνα 313 Η θλεκτρονικι χαρτογράωθςθ ςυνζλαβε τισ εργαςίεσ ςτερζωςθσ.από τθν χρωματικι διαωορά των κονιαμάτων εντοπίηονται εφκολα τα ςθμεία επζμβαςθσ (Υθγι: google street viewer). Εικόνα 311 Χάρτθσ με τον ςθμερινό τρόπο πρόςβαςθσ ςτον αρχαιολογικό χϊρο. Χτισ ωωτογραωίεσ ωαίνεται θ ζλλειψθ ςιμανςθσ που ν αωορά ςτον αρχαιολογικό χϊρο (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 314 Θ «Χάνα» ακόμθ και ςιμερα μπορεί να χαρακτθριςκεί ωσ ερειπιϊνασ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 130

142 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ψραϊανοφπολθ «ΧΑΝΑ» ΤΠΑΙΘΡΙΟ ΧΩΡΟ ΛΟΤΣΡΑ Εικόνα 315 Θ διακριτότθτα των επεμβάςεων (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 317 Υρόχειρθ περίωραξθ και αδιαμόρωωτοσ χϊροσ κατά μικοσ του ποταμοφ ςτα δυτικά του αρχαιολογικοφ χϊρου (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 319 Ωπολείμματα των νεότερων εγκαταςτάςεων που ςυνζδεαν τα οκωμανικά λουτρα, μετά τθν κατεδάωιςι τουσ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 316 Σ αδιαμόρωωτοσ χϊροσ και θ περίωραξθ περιμετρικά τθσ Χάνασ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 318 Χε ςυνζχεια τθσ προθγοφμενθσ ωωτογραωίασ, δυτικά των λουτρϊν (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 320 Ψο ίδιο (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 131

143 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ψραϊανοφπολθ Εικόνα 325 Ψα λουτρικά ςυγκροτιματα. Ανάπτυξθ βλάςτθςθσ. Θ υποβάκμιςθ τθσ ςτάκμθσ τουσ είναι ωανερι. Χτο βόρειο λουτρό διακρίνονται οι οχλοφςεσ επεμβάςεισ ςτον κόλο του. Χτα δεξιά του λουτροφ, ςε άμεςθ επαωι, νζεσ αςφμβατεσ εγκαταςτάςεισ (Υθγι: προςωπικό αρχείο). Εικόνα 321 Ωπολείμματα των κατεδαωιςκζντων εγκαταςτάςεων και κατάρρευςθ τμιματοσ τθσ τοιχοποιίασ ςτον νότιο λουτρϊνα (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 323 Βόρειο λουτρό. Χριςθ του λουτρικοφ χϊρου ωσ δεξαμενι αποκικευςθσ νεροφ. Διακρίνονται επίςθσ οι θλεκτρομθχανολογικζσ εγκαταςτάςεισ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 326 Τποβάκμιςθ του περιβάλλοντοσ χϊρου. Αςφμβατεσ ςφγχρονεσ καταςκευζσ, εμωανείσ μθχανολογικζσ εγκαταςτάςεισ, ακρόεσ πλακοςτρϊςεισ, ερειπωμζνα βοθκθτικά κτιρια, εγκαταλειμμζνα υλικά, κολοςςιαία κιόςκια, κάδοι απορριμάτων ςυνκζτουν ζνα αποδομθμζνο και αςφμβατο περιβάλλον που παραβιάηει τον μορωολογικό και αιςκθτικό χαρακτιρα των μνθμείων (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 322 Διάβρωςθ επιχριςμάτων, βιολογικι ωκορά, νεότερεσ αςφμβατεσ καταςκευζσ ςτο εςωτερικό του λουτροφ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 324 Βόρειο λουτρό. Θ τοιχοποιία αποτελεί «χάρτθ» επεμβάςεων (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 327 Θ ςχζςθ των λουτρϊν με τθν Χάνα. Διαωορά των επιπζδων (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 132

144 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ψραϊανοφπολθ Εικόνα 328 Γενικι άποψθ των λουτρϊν. Αριςτερά διακρίνονται οι νζεσ λουτρικζσ εγκαταςτάςεισ κακϊσ και οι διάδρομοι κίνθςθσ από τςιμεντοπλακίδια (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 329 Ξιόςκια, προςαρτθμζνεσ νεότερεσ εγκαταςτάςεισ, αςυμβατότθτα μεγεκϊν, οριοκετθμζνοι χϊροι πράςινου και θ νεότερθ εκκλθςία ςε περίοπτθ κζςθ, υποβακμίηουν και απαξιϊνουν τισ ιςτορικζσ και αιςκθτικζσ αξίεσ των οκωμανικϊν μνθμείων (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 133

145 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξομοτθνι ΚΟΜΟΣΗΝΗ Θ Ξομοτθνι είναι μία επίπεδθ μονοκεντρικι πόλθ με το εμπόριο και τισ οικονομικζσ δραςτθριότθτζσ τθσ να ςυγκεντρϊνονται γφρω από τθν τεράςτια κεντρικι πλατεία και τουσ γφρω δρόμουσ 745. Οόγω τθσ ακρόασ προςζλευςθσ μεταναςτϊν και προςωφγων ςτισ αρχζσ του 20 ου αι, ο πολεοδομικόσ τθσ ιςτόσ άρχιςε να αναπτφςςεται ανεξζλεγκτα. Για τθν ρφκμιςθ και τον ςχεδιαςμό των επεκτάςεων, το 1932 εωαρμόςτθκε το πρϊτο ρυμοτομικό τθσ πόλθσ. Ακολουκϊντασ το ευρφτερο πνεφμα του εξευρωπαϊςμοφ θ Ξομοτθνι προςπάκθςε να αποβάλει τθν οκωμανικι εικόνα που τθν χαρακτιριε ζωσ τα μζςα του 20 ου αι. Χθμαντικζσ παρεμβάςεισ ζγιναν τθν περίοδο τθσ Δικτατορίασ, όπωσ θ επιχωμάτωςθ του χειμάρρου Ππουκλουτηά, θ διάνοιξθ νζων οδϊν και θ ανζγερςθ δθμοςίων κτθρίων ςτο κζντρο τθσ, με παράλλθλθ κατεδάωιςθ κτιςμάτων και μνθμείων τθσ οκωμανικισ περιόδου, όπωσ το χαμάμ του Γαηι Εβρενόσ. Παηί με τα λικόςτρωτα καλντερίμια ωαίνεται να χάνεται κι αυτι θ ανάμνθςθ τθσ παλιάσ πόλθσ με τθ ςκεπαςτι αγορά, τα χάνια, τα λουτρά, τα βυρςοδεψεία και τισ παραδοςιακζσ γειτονιζσ 746. Ωςτόςο, παρά τα αντίξοα δεδομζνα και τθν ςυνεχόμενθ ανοικοδόμθςθ ςε βάροσ των κτθρίων του ιςτορικοφ ιςτοφ, θ ςφγχρονθ Ξομοτθνι καταωζρνει να διατθρεί τον αζρα μια παρελκοφςασ εποχισ. Χ αυτό ςυμβάλλει ιδιαίτερωσ θ φπαρξθ τθσ μεγάλθσ και ενεργοφσ μουςουλμανικισ κοινότθτασ, θ οποία, ωσ προσ τθν κοινωνικι τθσ δομι και οργάνωςθ, ςυνεχίηει να ωζρει αναγνωρίςιμα από το παρελκόν ςτοιχεία, όπωσ τθν εςωςτρζωεια του ιδιωτικοφ βίου, τθν ςυντεχνιακι δομι των επαγγελμάτων, τθν βακουωικι οργάνωςθ των κρθςκευτικϊν τθσ ιδρυμάτων. Αυτό αποτελεί και τθν ειδοποιό διαωορά τθσ Ξομοτθνισ ςε ςχζςθ με τισ υπόλοιπεσ πόλεισ του βορειοελλαδικοφ χϊρου που βρίςκονται υπό εξζταςθ. Ξαρδιά τθσ πόλθσ, ςθμείο ςυγκζντρωςθσ και ψυχαγωγίασ, κεωρείται θ κεντρικι πλατεία Ειρινθσ. Θ ςυνοικία του Ιςτορικοφ Εμπορικοφ Κζντρου ςυγκεντρϊνει τθν πλειοψθωία των εμπορικϊν και διοικθτικϊν υπθρεςιϊν, ςυνεπικουροφμενθ από τθν τοπικι μουςουλμανικι αγορά κατά μικοσ του άξονα Εγνατίασ/Φιλιππουπόλεωσ βορείωσ του κζντρου. Ψο ιςτορικό εμπορικό κζντρο 747 αποτελεί προςτατευόμενθ περιοχι κι ζχει χαρακτθριςτεί από το ΩΥΥΣ ωσ ιςτορικόσ τόποσ 748. Τπωσ 745 Ξατςιμίγασ Ξ., «Υολεοδομικι και ιςτορικι εξζλιξθ τθσ Ξομοτθνισ», Υρακτικά του Επιςτθμονικοφ Χυνεδρίου: Θ Ξομοτθνι και ο ευρφτεροσ χϊροσ, Εταιρεία Υαιδαγωγικϊν Επιςτθμϊν Ξομοτθνισ, Ξομοτθνι 2006, ςελ Οιάπθσ Α., Θ Ξομοτθνι και θ περιωζρειά τθσ, Σδθγόσ ιςτορικόσ-περιθγθτικόσαρχαιολογικόσ, Πορωωτικόσ Τμιλοσ Ξομοτθνισ. 747 Πεταξφ των οδϊν Σρωζωσ, Χυντάγματοσ, Ξρθτϊν, Ερμοφ, πλ. Θωαίςτου, Ξανάρθ, Ξιλκίσ, Γραβιάσ, ενοωϊντοσ, Βενιηζλου 748 ΩΑ 9895/336/ ΦΕΞ 63/Β/ δθλϊνεται ςτθν κιρυξθ, «αποτελεί αναπόςπαςτο κομμάτι του αςτικοφ ιςτοφ τθσ παλαιάσ αγοράσ τθσ Ξομοτθνισ και κατά ςυνζπεια είναι ςθμαντικι για τθν ιςτορικι μνιμθ των κατοίκων, τθν εξζλιξθ των παραδοςιακϊν επαγγελμάτων και τεχνϊν και τθν ιςτορία τθσ αρχιτεκτονικισ και πολεοδομικισ εξζλιξθσ τθσ πόλθσ». Ψα τελευταία χρόνια παρατθρείται μία προςπάκεια τθσ τοπικισ κοινωνίασ για εξωραϊςμό και εξυγίανςθ των χϊρων τθσ παλιάσ αγοράσ, με πλακοςτρϊςεισ, πεηοδρομιςεισ, υπαίκρια ςτζγαςτρα και κιόςκια (που ανακαλοφν μνιμεσ από τθν μορωι και οργάνωςθ του οκωμανικοφ τςαρςιοφ), ίςωσ επειδι αρχίηουν να ςυνειδθτοποιοφν, ότι αυτό που κα κάνει τθν Ξομοτθνι πιο ελκυςτικι ςτον επίδοξο επιςκζπτθ είναι θ προβολι του ιδιαίτερου χαρακτιρα τθσ. Ασ μθν μασ διαωεφγει ότι θ πόλθ βρίςκεται ςτον αντίποδα τθσ ιδθ τουριςτικισ άνκθσ. Ψο ιςτορικό κζντρο που εκτείνεται ανάμεςα ςτο Εςκί Ψηαμί ςτα δυτικά και το Γενί Ψηαμί ςτα ανατολικά, διατθρεί ςε μεγάλο βακμό τθν χωρικι δομι του παρελκόντοσ και τον ςυντεχνιακό χαρακτιρα ωσ προσ τθν οργάνωςθ των καταςτθμάτων. Πορωολογικά, δεν ζχει μείνει αναλλοίωτο νζα κτιρια ξεπροβάλλουν ανάμεςα ςτα διατθρθτζα, και τα παλιά καταςτιματα προςπακοφν να εναρμονίςουν τισ όψεισ τουσ με τθν ςφγχρονθ αιςκθτικι για να τισ κάνουν πιο ελκυςτικζσ ςτο κοινό ωςτόςο, καταωζρνει να διατθριςει τον ιςτορικό του χαρακτιρα. Υαρατυπίεσ που ςθμειϊνονται αωοροφν ςτισ επωνυμίεσ των καταςτθμάτων, ςε ςτζγαςτρα και ςτθν μετατροπι των όψεων ςε τηαμωτζσ βιτρίνεσ. Υαρόλαυτα, μ ζναν περίπατο ςτουσ δρόμουσ του ιςτορικοφ κζντρου εμπορίου μπορεί εφκολα να διακρίνει κανείσ τουσ ςυντεχνιακοφσ χϊρουσ των λευκοςιδθρουργϊν και μαχαιράδων (οδόσ Ξανάρθ), των ραωτάδων (οδόσ Γραβιάσ), των υωαςματεμπόρων (Οεωω. Βαςιλζωσ Υαφλου). Σι ςυντεχνιακζσ νθςίδεσ των λευκοςιδθρουργϊν («Ψενεκετηίδικα») αποτελοφν το πιο αναλλοίωτο μορωολογικά, ςε ςχζςθ με τισ υπόλοιπεσ εμπορικζσ νθςίδεσ, κομμάτι του κζντρου, το οποίο χαρακτθρίηεται από ιςόγεια, μονόχωρα, με μονόρριχτθ ςτζγθ κτίςματα, που μοιάηουν περιςςότερο με αποκικθ ι εργαςτιριο παρά με χϊρο εμπορίου. Χτον πυρινα του ιςτορικοφ εμπορικοφ κζντρου βρίςκεται το Γενί Σηαμί. Υρόκειται για το ζνα από τα δφο μεγάλα εν λειτουργία τεμζνθ τθσ Ξομοτθνισ, το οποίο είναι ςε αδιάλλειπτθ χριςθ από τον εγκαινιαςμό του ζωσ ςιμερα. Ψο τζμενοσ αποτελεί τον πυρινα ευαγοφσ ςυγκροτιματοσ, που περιλαμβάνει κτιρια διοίκθςθσ, βιβλιοκικθ, χϊρουσ προετοιμαςίασ πιςτϊν, μαυςωλείο και νεκροταωείο. Διοικθτικά, λειτουργεί ακόμθ υπό τον κεςμό των βακουωιϊν, με αωιερϊματα εμπορικά καταςτιματα ςτο κζντρο τθσ πόλθσ 749. Ψο κτιριο λόγω τθσ ςυνεχοφσ χριςθσ ςϊηεται ςε άριςτθ κατάςταςθ. Σι μικρζσ επεμβάςεισ που επιτελζςτθκαν, κυρίωσ ανακαινίςεισ, ζγιναν με ςεβαςμό προσ τα ιδιαίτερα χαρακτθριςτικά του και τισ αξιόλογεσ οικοδομικζσ ωάςεισ του, αναδεικνφοντασ τθσ αιςκθτικζσ και ιςτορικζσ αξίεσ του κτθρίου. Θ διατιρθςθ του μνθμειακοφ περιβάλλοντόσ του ςυνεργεί προσ τθν διατιρθςθ τθσ ιςτορικισ του ταυτότθτασ. Γι αυτοφσ που δεν βιϊνουν τθν κακθμερινότθτα τθσ Ξομοτθνισ, το ςυγκρότθμα του Γενί τηαμιοφ αποτελεί ζνα βιωματικό μάκθμα ιςτορίασ. Ψο Εςκί Σηαμί, το οποίο ωσ κτιριο διατθρείται κι αυτό ςε άριςτθ κατάςταςθ, δεν ζχει τθν τφχθ να βρίςκεται ς ζνα περιβάλλον που διαςϊηει τθν ιςτορικι του ςυνοχι και ταυτότθτα. Ψα περιςςότερα από τα κτιρια που περιζβαλαν το τζμενοσ ζωσ τισ αρχζσ του 20 ου αι ζχουν κατεδαωιςτεί για τθν διάνοιξθ και διαπλάτυνςθ των παρακείμενων οδϊν και για τθν ανζγερςθ τθσ νζασ Δθμοτικισ Αγοράσ ςτα νοτιανατολικά του τηαμιοφ. Ζτςι, αδιαωορϊντασ για τθν αρχικι κλίμακα και αρχιτεκτονικι ζκωραςθ επιβλικθκε ςτο κτιριο μια νζα αντίλθψθ του δομθμζνου του χϊρου, αυτι τθσ απομόνωςθσ. Αδόμθτοι χϊροι με ψθλοφσ αδιαμόρωωτουσ περιβόλουσ, λυόμενεσ καταςκευζσ, ποικίλων μεγεκϊν και μορωολογίασ ςφγχρονα κτιρια, κάδοι απορριμάτων ςυνκζτουν το νζο περιβάλλον του Εςκί Ψηαμιοφ, που ωαίνεται ν αναλϊνεται πίςω από τισ διαωθμιςτικζσ μαρκίηεσ και τισ πολλαπλζσ ςειρζσ ςτακμευμζνων οχθμάτων. Χτο Εςκί Ψηαμί, όπωσ και ςτο Γενί, λόγω τθσ ςυνεχοφσ χριςθσ του, που επζβαλε και τθ διαρκι ςυντιρθςι του, δεν μποροφμε να μιλιςουμε για επεμβάςεισ αποκατάςταςθσ. Πποροφμε να ςχολιάςουμε, όμωσ, το γεγονόσ, ότι οι ιπιεσ επεμβάςεισ που κατά διαςτιματα εκτελζςτθκαν ζγιναν με απόλυτο ςεβαςμό προσ τθν ιςτορικότθτα του, τα ιδιαίτερα χαρακτθριςτικά του και τισ οικοδομικζσ του ωάςεισ. Αυτό που ςθμειϊκθκε ωσ ζλλειψθ, και που γενικά ωαίνεται ν απουςιάηει από τα μνθμεία που είναι ενταγμζνα ςτον αςτικό ιςτό των πόλεων, είναι οι πινακίδεσ ςιμανςθσ κι ενθμζρωςθσ. Ακολουκϊντασ τθν οδό ενοωϊντοσ με κατεφκυνςθ προσ τα νότια ωκάνει κανείσ ςτον χϊρο του Ιμαρζτ. Ψο μνθμείο βρίςκεται ζγκλειςτο εντόσ οικοδομικοφ τετραγϊνου που ςτθν περίμετρό του κατακλφηεται από καταςτιματα και παλαιοφσ βιοτεχνικοφσ χϊρουσ. Από αρχειακό ωωτογραωικό υλικό, που πικανόν ν αντιςτοιχεί ςτθν περίοδο που το Λμαρζτ λειτουργοφςε ωσ ςτακμόσ θλεκτρικισ ενζργειασ και παγοποιείο, διαπιςτϊνουμε ότι ςε μεγάλο μζροσ ο χϊροσ γφρω από το Λμαρζτ είχε καταλθωκεί από ςτζγαςτρα και πρόχειρθσ καταςκευισ προςκτίςματα, 749 Ψθν θμζρα τθσ επίςκεψθσ εντοπίςαμε ςτον πίνακα ανακοινϊςεων του τεμζνουσ πρόςκλθςθ για πλειςτθριαςμό που αωοροφςε ςτθν ενοικίαςθ βακουωικϊν καταςτθμάτων ςτθν πόλθ Ξομοτθνισ. 134

146 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξομοτθνι τα οποία απομακρφνκθκαν ςτα πλαίςια των εργαςιϊν αποκατάςταςθσ το Πετά τισ κακαιρζςεισ, θ νζα αντίλθψθ ιταν θ δθμιουργία ενόσ περίκλειςτου χϊρου προςταςίασ για το κτιριο και ελζγχου τθσ προςβαςιμότθτασ, κακϊσ αυτό λειτουργεί πλζον ωσ εκκεςιακόσ χϊροσ τθσ Πθτρόπολθσ. Ζτςι, ςτθν όψθ του οικοπζδου επί τθσ ενοωϊντοσ, χτίςτθκε ζνα χαμθλό επίμθκεσ κτιριο, (ωυλακίο πλθροωορίεσ - ςυμπλθρωματικι εκκεςιακι αίκουςα), και ο χϊροσ μεταξφ του κτθρίου αυτοφ και του όμορου βιοτεχνικοφ χϊρου κλείςτθκε με θμιςυμπαγι καγκελόπορτα. Ψο κλείςιμο και τθσ τελευταίασ διόδου επικοινωνίασ και κζαςθσ με αδιαπζραςτεσ επιωάνειεσ, ςε ςυνδυαςμό με τθν πυκνι και ψθλι βλάςτθςθ εντόσ του αυλείου χϊρου, κατζςτθςε το Λμαρζτ μι ορατό για τουσ κινοφμενουσ επί τθσ οδοφ ενοωϊντοσ. Σ υποβιβαςμόσ του μνθμείου και θ διαςτρζβλωςθ τθσ οπτικισ του κεϊρθςθσ είναι πιο αντιλθπτά από τθν πλευρά τθσ οδοφ Βενιηζλου, όπου θ ςειρά καταςτθμάτων που δθμιουργικθκε ιδθ κατά τθν όψιμθ οκωμανοκρατία ζκλειςε κάκε δίοδο πρόςβαςθσ προσ το μνθμείο. Χιμερα, το κτιριο κυριολεκτικά εξαωανίηεται πίςω από τα υπερυψωμζνα μζτωπα των καταςτθμάτων, όπου «ωιλοξενοφνται» οι μεγάλων διαςτάςεων επωνυμίεσ και διαωθμίςεισ τουσ, τθν αςφνδετθ ποικιλομορωία των υλικϊν ςτισ προςόψεισ, τθν καταπάτθςθ του πεηοδρομθμζνου χϊρου με τραπεηοκακίςματα, τθν ςυςςϊρευςθ πολφχρωμων κάδων ανακφκλωςθσ και απορριμάτων και, ωυςικά, τθν ζντονθ κίνθςθ και τισ επάλλθλεσ ςειρζσ ςτακμευμζνων οχθμάτων. Θ ζλλειψθ ςθμάνςεων που ν αωορά ςτο κτιριο κάνει τον εντοπιςμό και τθν πρόςβαςθ ς αυτό ακόμθ πιο δφςκολθ. Σι επεμβάςεισ που ζγιναν ςτο κακεαυτό κτιριο του Λμαρζτ ιταν μικρισ ζκταςθσ, ϊςτε να επθρεάςουν ι να προκαλζςουν πικανι αλλοίωςθ τθσ μορωισ του. Χτοιχεία που αποτελοφν ιςτορικά τεκμιρια για το κτιριο, όπωσ τα ακιδογραωιματα ςτα εςωτερικά επιχρίςματα ι οι οπζσ, πικανότατα δοκοκικεσ, ςτο φψοσ τθσ γζννεςθσ του ανακουωιςτικοφ τόξου ςτθν νότια όψθ, διατθρικθκαν. Ωςτόςο, οι μικρζσ ανακτιςεισ που ζγιναν ςτ αετϊματα των πλευρικϊν χϊρων κυρίωσ, δεν διακρίνονται ςαωϊσ από τθν αρχικι δομι του κτθρίου. Υαράλλθλα, το κτιριο ωαίνεται ότι εμωανίηει προβλιματα υγραςίασ, κυρίωσ ςτισ επιχριςμζνεσ επιωάνειασ πλθςίον των ειςόδων ςτα πλευρικά διαμερίςματα. Αςφμβατθ ωαίνεται και θ επίςτρωςθ με κεραμικό βιομθχανοποιθμζνο πλακίδιο ςτον ανοιχτό κεντρικό χϊρο (το ίδιο πλακίδιο χρθςιμοποιικθκε και ςτο δάπεδο του προςτϊου του μεςτηίτ), ενϊ, τζλοσ, θ οργάνωςθ και ο τρόποσ προβολισ τθσ ζκκεςθσ που ωιλοξενείται ςτον ανατολικό πλευρικό χϊρο εμποδίηει τθν κζαςθ και δεν αναδεικνφει τισ μορωολογικά και καταςκευαςτικά ςτοιχεία του κτθρίου. Επόμενο ςθμείο ςχολιαςμοφ αποτελεί θ μνθμειακι γζφυρα ςτον ποταμό Κομψάτο, ςτα ςφνορα των νομϊν Φοδόπθσ και άνκθσ. Τπωσ ζχει ιδθ αναωερκεί, θ γζωυρα αποτελεί ςθμαντικό μνθμείο τθσ όψιμθσ οκωμανοκρατίασ, και ςχετίηεται άμεςα με τθ διακίνθςθ του εμπορίου και τθν χερςαία οδικι ςφνδεςθ των δφο μεγάλων αςτικϊν κζντρων, τθσ άνκθσ και τθσ Ξομοτθνισ, και ςε ευρφτερο πλαίςιο τθσ Κράκθσ με τθν Ανατολικι Πακεδονία. Θ πρόςβαςθ ςτθν γζωυρα κα μποροφςε να χαρακτθριςτεί ωσ μία μικρι περιπζτεια, κακϊσ δεν επιςθμαίνεται ςε κανζνα ςθμείο τθσ διαδρομισ από τθν Ξομοτθνι προσ τον Μαςμο- Υολφανκο. Για τον εντοπιςμό τθσ χρειάηεται να προθγθκεί μελζτθ ςχετικισ αρκογραωίασ και δορυωορικϊν χαρτϊν. Ψο γεωφρι βρίςκεται περί τα 500μ. βόρεια τθσ ςθμερινισ γζωυρασ τθσ επαρχιακισ οδοφ άνκθσ-λάςμου-ξομοτθνισ. Χτο τζλοσ τθσ διαδρομισ και πριν περάςει κανείσ τθν ςφγχρονθ γζωυρα υπάρχει πλάτωμα για πρόχειρθ ςτάκμευςθ, και πινακίδα ςιμανςθσ δθλωτικισ τθσ κζςθσ του οκωμανικοφ γεωυριοφ, που είναι προςανατολιςμζνθ προσ άςτοχθ κατεφκυνςθ. Ψο μνθμείο δεν είναι ορατό από το ςθμείο ςτάςθσ, κακϊσ θ κοίτθ του ποταμοφ ςχθματίηει καμπφλθ που χάνεται πίςω από το φψωμα. Ψα ωυςικά μονοπάτια, διαμορωωμζνα από περιπατθτζσ και κτθνοτρόωουσ, είναι πολλά και προσ ποικίλεσ κατευκφνςεισ. Πε δυςκολία μπορεί κάποιοσ να διακρίνει τθν ςιμανςθ με μπλε χρϊμα ςτουσ ωυςικοφσ βράχουσ, που δθλϊνει το περιπατθτικό μονοπάτι που οδθγεί προσ τθν γζωυρα του Υολφανκου. Θ διαδρομι που πρζπει να διαςχίςει κάποιοσ είναι ςχετικά εφκολθ και ςφντομθ, οπωςδιποτε όμωσ δεν ενδείκνυται για άτομα με κινθτικά προβλιματα. Θ γζωυρα δεςπόηει ς ζνα εντυπωςιακό παρκζνο περιβάλλον που οι ντόπιοι ωαίνεται να προτιμοφν ιδιαιτζρωσ για τισ θμεριςιεσ αποδράςεισ τουσ. Ψο δφτικό τθσ τμιμα ζχει καταρρεφςει ςτο παρελκόν, και το κατάςτρωμά τθσ ςϊηεται ελλιπζσ. Ωσ εκ τοφτου, δεν υπάρχει θ δυνατότθτα να τθν διαςχίςει κάποιοσ ζωσ τθν απζντι όχκθ του ποταμοφ. Υαρά τισ μικρζσ ςτερεωτικζσ εργαςίεσ, κυρίωσ αρμολογιματα, που ζχουν εκτελεςτεί κατά διαςτιματα, εντοπίηονται μικροπροβλιματα (μικρορωγμζσ, απϊλεια δομικϊν υλικϊν,κυρίωσ ςτα πόδια τθσ γζωυρασ και ςτισ ςωθνοειδείσ αντθρίδεσ), τα οποία κα πρζπει να αντιμετωπιςκοφν ϊςτε ν αποωευχκεί θ εμωάνιςθ διαταραχισ τθσ ςτατικότθτασ του αρχιτεκτονιματοσ. ΕΠΙΧΩΜΑΣΩΗ ΜΠΟΤΚΛΟΤΣΖΑ Εικόνα 330 Ππουκλουτηάσ Σρωζωσ. Χκεσ και ςιμερα (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 331 Ππουκλουτηάσ Σρωζωσ. Χκεσ και ςιμερα (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 332 Χυμβολι οδοφ Λωαννίνων και Σρωζωσ. Θ κζςθ τθσ ςκεπαςτισ αγοράσ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 135

147 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξομοτθνι ΙΣΟΡΙΚΟ ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΚΕΝΣΡΟ Εικόνα 333 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 337 Ψα «τενεκετηίδικα». Χυντεχνιακι αγορά ςε άμεςθ ςχζςθ με τθν κεντρικι πφλθ του Γενί Ψηαμιοφ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 335 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 338 Σδόσ Γραβιάσ, παραπλεφρωσ του Εκςί Ψηαμιοφ. Ψα «Φαωρτάδικα» (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 336 (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 334 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνεσ : Υλακοςτρϊςεισ, πεηοδρομιςεισ, υπαίκρια ςτζγαςτρα και κιόςκια (που ανακαλοφν μνιμεσ από τθν μορωι και οργάνωςθ του οκωμανικοφ τςαρςιοφ) ςυμβάλλουν ςτθν προςπάκεια για εξωραϊςμό και εξυγίανςθ των χϊρων τθσ παλιάσ αγοράσ. 136

148 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξομοτθνι ΓΕΝΙ ΣΖΑΜΙ ΕΚΙ ΣΖΑΜΙ Θ δθμοτικι αγορά Εικόνα 344 (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 339 Ψα κτιρια τθσ Πουωτείασ ςτο Γενί Ψηαμί. Θ καλι διατιρθςθ του ςυγκροτιματοσ είναι εμωανισ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 342 Θ καλι κατάςταςθ διατιρθςθσ είναι ωανερι και ςτο Εςκί Ψηαμί (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 345 (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 340 Εςωτερικι αυλι του ςυγκροτιματοσ με τουσ βοθκθτικοφσ χϊρουσ περιμετρικά τθσ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 343 Χτα ανατολικά του τεμζνουσ ζχει προςκολλθκεί νεότερθ καταςκευι που λειτουργεί ωσ κοςμθματοπωλείο (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 346 (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 341 Ζγγραωο πλειςτθριαςμοφ βακουωικϊν καταςτθμάτων ςτον πίνακα ανακοινϊνςεων του τεμζνουσ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνεσ : Ψα κτιρια που περιζβαλαν το τζμενοσ ζωσ τισ αρχζσ του 20 ου αι ζχουν κατεδαωιςτεί για τθν διάνοιξθ και διαπλάτυνςθ των παρακείμενων οδϊν και για τθν ανζγερςθ τθσ νζασ Δθμοτικισ Αγοράσ. Αδόμθτοι χϊροι με ψθλοφσ αδιαμόρωωτουσ περιβόλουσ, λυόμενεσ καταςκευζσ, ποικίλων μεγεκϊν και μορωολογίασ ςφγχρονα κτιρια, κάδοι απορριμάτων επιβάλλουν ςτο κτιριο μια νζα αντίλθψθ του δομθμζνου του χϊρου, αυτι τθσ απομόνωςθσ. 137

149 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξομοτθνι ΙΜΑΡΕΣ Εικόνα 347 (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 349 (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 351 (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 348 (Υθγι: Google street viewer) Εικόνεσ : Σ υποβιβαςμόσ του μνθμείου και θ διαςτρζβλωςθ τθσ οπτικισ του κεϊρθςθσ είναι πιο αντιλθπτά από τθν πλευρά τθσ οδοφ Βενιηζλου. Ψο κτιριο κυριολεκτικά εξαωανίηεται πίςω από τα υπερυψωμζνα μζτωπα των καταςτθμάτων, όπου «ωιλοξενοφνται» οι μεγάλων διαςτάςεων επωνυμίεσ και διαωθμίςεισ τουσ, τθν αςφνδετθ ποικιλομορωία των υλικϊν ςτισ προςόψεισ, τθν καταπάτθςθ του πεηοδρομθμζνου χϊρου με τραπεηοκακίςματα, τθν ςυςςϊρευςθ πολφχρωμων κάδων ανακφκλωςθσ και απορριμάτων και, ωυςικά, τθν ζντονθ κίνθςθ και τισ επάλλθλεσ ςειρζσ ςτακμευμζνων οχθμάτων. Εικόνα 350 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνεσ : Πετά τθν απομάκρυνςθ των προςκτιςμάτων το , θ νζα αντίλθψθ αωοροφςε ςτθ δθμιουργία ενόσ περίκλειςτου χϊρου προςταςίασ για το κτιριο και ελζγχου τθσ προςβαςιμότθτασ.. Χτθν όψθ του οικοπζδου επί τθσ ενοωϊντοσ, χτίςτθκε ζνα χαμθλό επίμθκεσ κτιριο, (ωυλακίο πλθροωορίεσ - ςυμπλθρωματικι εκκεςιακι αίκουςα), και ο χϊροσ μεταξφ του κτθρίου αυτοφ και του όμορου βιοτεχνικοφ χϊρου κλείςτθκε με θμιςυμπαγι καγκελόπορτα. Εικόνα 352 Ψο Λμαρζτ μζςα ςτον «ξζνιο κφλακα». Υροςτατευμζνθ αυλι, με κακοριςμζνεσ πορείεσ κίνθςθσ και πυκνι βλάςτθςθ απομονϊνουν το μνθμείο από τα «αδιάκριτα» βλζμματα των περαςτικϊν (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 138

150 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξομοτθνι Εικόνα 355 Υροβλιματα υγραςίασ(υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 353 Σι μικρζσ ανακτιςεισ που ζγιναν ςτ αετϊματα των πλευρικϊν χϊρων κυρίωσ, δεν διακρίνονται ςαωϊσ από τθν αρχικι δομι του κτθρίου. (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 357 (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 356 Απϊλεια μάηασ και διάβρωςθ ςτουσ λικόπλινκουσ (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 358 (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 354 Σο κτιριο ωαίνεται ότι εμωανίηει προβλιματα υγραςίασ, κυρίωσ ςτισ επιχριςμζνεσ επιωάνειασ πλθςίον των ειςόδων ςτα πλευρικά διαμερίςματα. Αςφμβατθ ωαίνεται και θ επίςτρωςθ με κεραμικό βιομθχανοποιθμζνο πλακίδιο ςτον ανοιχτό κεντρικό χϊρο (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνεσ : Θ οργάνωςθ και ο τρόποσ προβολισ τθσ ζκκεςθσ που ωιλοξενείται ςτον ανατολικό πλευρικό χϊρο εμποδίηει τθν κζαςθ και δεν αναδεικνφει τα μορωολογικά και καταςκευαςτικά ςτοιχεία του κτθρίου. 139

151 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξομοτθνι Εικόνα 364 Ψο γεωφρι όπωσ ωαίνεται από το μονοπάτι. Απϊλεια υλικοφ και λζπτυνςθ τθσ κεντρικισ καμάρασ, κατάρρευςθ του ςθμείου ζδραςθσ ςτθν αριςτερι πλαγιά (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 359 Χθμείο ςτάκμευςθσ κοντά ςτθν νεότερθ γζωυρα του ποταμοφ Ξομψάτου. Χτο βάκοσ δεξιά διακρίνεται θ παράτερα τοποκετθμζνθ πινακίδα για το οκωμανικό μοναςτιρι. Ψα μονοπάτια που διακρίνονται δίπλα ςτα ςτακμευμζνα οχιματα οδθγοφν ςτο γεωφρι (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 365 Πικρζσ επεμβάςεισ ςυντιρθςθσ που ωςτόςο δεν επαρκοφν κακϊσ θ διάβρωςθ ςυνεχίηει να οδθγεί ςε απϊλεια υλικοφ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 360 Εικόνα 361 ΓΕΦΤΡΑ ΠΟΛΤΑΝΘΟΤ (ΙΑΜΟΤ) Εικόνεσ : Ψο ςφςτθμα μονοπατιϊν που οδθγεί ςτο γεωφρι. Ξαμία ςιμανςθ εκτόσ από τα επιηωγραωιςμζνα κόκκινα ςθμάδια (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 362 Εικόνα

152 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Γενιςζα ΓΕΝΙΕΑ Σ οικιςτικόσ πυρινασ τθσ Γενιςζασ αποτελεί από μόνοσ του μνθμείο τθσ αρχιτεκτονικισ και τθσ ιςτορίασ. Ψο μεγάλο κτθριακό απόκεμα που διαςϊκθκε από τον 19 ο αι ωσ τισ μζρεσ μασ ωζρει ςτθν πλειονότθτά του αυκεντικά χαρακτθριςτικά και ςτοιχεία τθσ εποχισ του, χωρίσ νεότερεσ επεμβάςεισ ι αλλοιϊςεισ. Θ μόνθ ωκοροποιόσ δφναμθ που επζδραςε ςτα εμπορικά και βιοτεχνικά κτιρια τθσ Γενιςζασ ιταν του χρόνου και τθσ εγκατάλειψθσ. Υαρόλο που πολλά από αυτά ςϊηονται ςτθν μορωι κελφωουσ, διατιρθςαν τθν χωρικι τουσ ςυνοχι και τθν μορωολογικι τουσ ταυτότθτα, γεγονόσ που επιτρζπει τθν καλφτερθ κατανόθςθ των δομϊν που διιπαν τθν κοινωνία τθσ Γενιςζασ και που εκωράςτθκαν μζςω τθσ ςυγκεκριμζνθσ μορωισ. Ψο μεγάλο ενδιαωζρον για τθν παλιά πόλθ τθσ άνκθσ παρουςιάςτθκε ςε μια εποχι που θ λατρεία για τουσ ερειπιϊνεσ και οτιδιποτε «παλιό» δεν υποκινοφνταν από τθν ανάγκθ για ςυςτθματικι μελζτθ και αξιολόγθςθ, με ςτόχο τθν ανάπτυξθ ενόσ ολοκλθρωμζνου ςχεδίου δράςθσ για τθν διάςωςθ των μνθμείων του παρελκόντοσ, αλλά από το εμπορικό δαιμόνιο κάποιον που είδαν ςτα παλιά κτιρια τθν ανανζωςθ που αναηθτοφςε θ βιομθχανία τθσ ψυχαγωγίασ. Ζτςι, μπορεί μεν κτθριολογικά θ παλιά πόλθ να ζχει αξιοποιθκεί ςε ςθμαντικό βακμό, ζχει, όμωσ, χάςει τον ςυμβολιςμό τθσ κι ζχει αποκοπεί από τθν ιςτορικισ τθσ ταυτότθτα. Ευτυχϊσ δεν ζλειψαν και οι προςπάκειεσ δθμοςίων ωορζων και παραγόντων για ςωςτι αξιοποίθςθ και προβολι του μνθμειακοφ αποκεματικοφ του τόπου. Θ περικωριοποίθςθ τθσ Γενιςζασ λειτοφργθςε κετικά για τθ διάςωςθ του κτθριακοφ τθσ απόκεματοσ, κακϊσ διζωυγε τθσ εμπορευματοποίθςθσ και κζρδιςε ωσ προσ τθν διατιρθςθ τθσ αυκεντικότθτάσ και τθσ ιςτορικισ του αξίασ. Ψο ιςτορικό κζντρο τθσ Γενιςζασ εντοπίηεται ςτο νοτιανατολικό τμιμα τθσ, ςτο τρίγωνο που ςχθματίηεται μεταξφ τθσ επαρχιακισ οδοφ που οδθγεί ςτα Άβδθρα και αυτισ που ενϊνει τον οικιςμό με τθν οδικι αρτθρία άνκθσ-ξομοτθνισ. Ψα περιςςότερα από τα κτιρια που διαςϊηονται αποτελοφν καπναποκικεσ του 19 ου αι. Ανάμεςα ςε αυτά κα βρει κανείσ και λίγεσ αςτικζσ οικίεσ, κακϊσ και κτιρια που εξυπθρετοφςαν τον διττό χαρακτιρα οικίασ/εργαςιακοφ χϊρου. Ψα ιςτορικά κτιρια του οικιςμοφ διατθροφνται υπό τθ μορωι οικοδομικϊν νθςίδων, ανάμεςα ςτισ οποίεσ παρεμβάλλονται και νεότερα κτιρια ι αδόμθτοι χϊροι. Ωσ προσ τθν μορωι διατιρθςισ τουσ, διακρίνονται οι εξισ κατθγορίεσ: α) ερείπιο, με διατιρθςθ μόνο του κελφωουσ. Χτισ περιπτϊςεισ αυτζσ θ όψθ διατθρεί πολλά από τα αρχιτεκτονικά τθσ ςτοιχεία αναλλοίωτα, όπωσ λίκινα γείςα, κεπζγκια, μεταλλικά ςτθρίγματα ςτεγάςτρων, λίκνινα χρωματιςτά πλαίςια κυρωμάτων, β) κτιριο που διαςϊηεται ςτο ςφνολό του αλλά χωρίσ χριςθ, γ) κτιριο που κατοικείται κι ζχει υποςτεί κάποιεσ αλλοιϊςεισ για τθν εξυπθρζτθςθ των αναγκϊν των ενοίκων, και τζλοσ, δ) κτιρια που ζχουν αποκαταςτακεί και ωιλοξενοφν νζεσ χριςεισ παρεμωεροφσ περιεχομζνου ι ςυλλόγουσ. Χτθν πρϊτθ (α) περίπτωςθ τα ςθμαντικότερο πρόβλθμα που αντιμετωπίηουν τα κτιρια είναι ο κίνδυνοσ τθσ κατάρρευςθσ, κακϊσ ουςιαςτικά δεν υπάρχει ςυνοχι μεταξφ των περιμετρικϊν τοιχοποιιϊν, οι οποίεσ τοπικά παρουςιάηουν καταπτϊςεισ ι ρωγμζσ. Θ ζλλειψθ ςτζγθσ επιδεινϊνει το πρόβλθμα τθσ απόπλυςθσ δομικϊν υλικϊν, και ευνοεί τθν ανεξζλεγκτθ ανάπτυξθ χλωρίδασ εντόσ του κτθρίου και ςτουσ αρμοφσ των τοιχοποιιϊν. Χθμαντικά προβλιματα απϊλειασ μάηασ και αποωλοιϊςεων παρουςιάηουν και οι μαλακοί λίκοι που χρθςιμοποιικθκαν ωσ δόμοι. Χτθν δεφτερθ (β) αυτό που χαρακτθρίηει τα κτιρια είναι θ «κοφραςθ» λόγω ελλιποφσ ςυντιρθςθσ. Ξυρίωσ εντοπίηονται ωκορζσ ςτα υλικά των όψεων, κακϊσ απογυμνϊνονται ςταδιακά από τα επιχρίςματά τουσ, αποςπαςματικι ωυτοκάλυψθ, διάβρωςθ των μεταλλικϊν ςτοιχείων (ςτθρίγματα ςτεγάςτρων, κεπζγκια, κυρϊματα), απϊλεια κεράμων. Χτθν τρίτθ περίπτωςθ (γ), εντοπίηεται κυρίωσ μετατροπι των ανοιγμάτων των όψεων και αλλαγι των διαςτάςεϊν τουσ, ϊςτε να εξυπθρετοφν τισ ανάγκεσ κατοίκθςθσ, αςφμβατεσ επεμβάςεισ με υλικά διάωορα των υλικϊν δόμθςθσ του κτθρίου χριςθ τςιμεντοκονιαμάτων ςε τοπικζσ επιςκευζσ, επικάλυψθ των χαμθλϊν των τοιχοποιιϊν με λίκινα πλακίδια και εμωανείσ θλεκτρολογικζσ και μθχανολογικζσ εγκαταςτάςεισ. Ψζλοσ, ςτθν τζταρτθ περίπτωςθ (δ) εντάςςονται κτιρια που διακρίνονται για τθν προςεγμζνθ αποκατάςταςι τουσ, που ςεβάςτθκε τον χαρακτιρα και τα ιδιαίτερα μορωολογικά χαρακτθριςτικά των κτιςμάτων, επιλζγοντασ ιπιεσ επεμβάςεισ που κα ςυνζβαλαν ςτθν ανάδειξθ και διατιρθςι κι όχι ςτθν αλλοίωςθ τουσ. Χαρακτθριςτικά δείγματα κτθρίων που εμπίπτουν ς αυτιν τθν κατθγορία είναι το διϊροωο ςυγκρότθμα Ξόντθ, το κτιριο ιδιοκτθςίασ OTE και το κτιριο που ςτεγάηει το Υολιτιςτικό Ξζντρο Γενιςζασ. Ψο Kasaba Camii («Ψηαμί τθσ Αγοράσ») βρίςκεται ςτο νεόδμθτο τμιμα του οικιςμοφ, ςτο ανατολικό παρακλάδι του κεντρικοφ δρόμου τθσ Γενιςζασ. Θ περιοχι, που μάλλον ταυτίηεται με το εμπορικό κζντρο του οκωμανικοφ οικιςμοφ, αποτελεί ςιμερα μια περιωερειακι γειτονιά με νεόκτιςτα κτιρια και νζεσ οδικζσ χαράξεισ, που δεν διατθρεί κανζνα ςτοιχείο από το ιςτορικό δομθμζνο τοπίο. Θ εντφπωςθ ότι το ςθμείο αυτό αποτελεί πφλθ εξόδου από τον οικιςμό προσ το περιωερειακό επαρχιακό δίκτυο ενιςχφεται από τθν φπαρξθ πρατθρίου καυςίμων. Ψο Kasaba Camii βρίςκεται ακριβϊσ δίπλα ςτο πρατιριο. Θ επιχείρθςθ ζχει καταλάβει ηωτικό χϊρο του μνθμείου ενϊ οι πινακίδεσ με τθν επωνυμία και τισ τιμζσ των καυςίμων βρίςκονται ςε άμεςθ επαωι με αυτό. Σι χϊροι παραπλεφρωσ και ςτθν όψθ του τεμζνουσ χρθςιμοποιοφνται ωσ χϊροι ςτάκμευςθσ για τα οχιματα του πρατθρίου και των περίοικων. Θ όχλθςθ που προκαλείται ςτο μνθμείο από τισ εν λόγω εγκαταςτάςεισ είναι μεγάλθ, κακϊσ αλλοιϊνουν παντελϊσ τον τρόπο κζαςισ του, ςε ςθμείο που από τον κεντρικό δρόμο το τζμενοσ να μθν είναι ευδιάκριτο λόγω των ςτεγάςτρων και των πινακίδων, προςβάλλουν τθν αιςκθτικι του, του ςτεροφν τθν ιςτορικι του ταυτότθτα και, εξίςου ςθμαντικό, αποτελοφν εςτία ρυπογόνων ουςιϊν και κινδφνου λόγω των εφωλεκτων υλικϊν. Θ προςκείμενθ ςτα νότια του τεμζνουσ κατοικία ζχει επίςθσ καταλάβει χϊρο του μνθμείου και ζκτιςε ςε επαωι μ αυτό βοθκθτικοφσ χϊρουσ, «αγκαλιάηοντασ» τθν νοτιανατολικι γωνία του τεμζνουσ. Από ίχνθ που υπάρχουν ςτισ όψεισ του μνθμείου ωαίνεται ότι υπιρχαν κι άλλα κτιρια ςε επαωι μ αυτό, τα οποία κατεδαωίςτθκαν κατά τθν διάνοιξθ ι διαπλάτυνςθ τθσ οδοφ. Ψο ίδιο το κτιριο ςιμερα αποτελεί κενό κζλυωοσ χωρίσ καμία χριςθ, και το εςωτερικό του δεν είναι προςβάςιμο. Σι κλίμακεσ προςπελαςιμότθτασ που ςίγουρα κα υπιρχαν ςτισ δφο ειςόδουσ τουσ, λόγω τθσ υψομετρικισ διαωοράσ ςε ςχζςθ με τθν ςτάκμθ του ςφγχρονου οδοςτρϊματοσ, ζχουν κακαιρεκεί. Ψα ανοίγματα των παρακφρων του ιςογείου ζχουν ςωραγιςτεί με πρόχειρεσ πλινκοδομζσ, ενϊ ςτου ορόωουσ, από όπου λείπουν τα τηαμιλίκια, ζχουν τοποκετθκεί ςίτεσ. Σι όψεισ του μνθμείου αποτελοφν «χάρτθ» των οικοδομικϊν του ωάςεων και των επεμβάςεων που αυτό δζχκθκε, μνείεσ τθσ ιςτορικισ του πορείασ. Χτισ τοιχοποιίεσ του, με μια γριγορθ ματιά, μποροφμε να διακρίνουμε τρία διαωορετικά ςυςτιματα δόμθςθσ, πλινκοπερίκλειςτο (ςτθν βάςθ τθσ δυτικισ όψθσ), αργολικοδομι με παρζμβλθτεσ πλίνκουσ (δυτικι όψθ) και αργολικοδομι με ηϊνεσ ξυλοδεςιϊν ςτθν βόρεια όψθ. Μχνθ καφςθσ, βιοωκοράσ και παρεμωερϊν προβλθμάτων που οωείλονται ςτθν ζλλειψθ ςυντιρθςθσ διακρίνονται περιμετρικά ςτισ όψεισ του κτθρίου που κατά τα άλλα δεν ωαίνεται ν αντιμετωπίηει κάποιο ςθμαντικό δομοςτατικό πρόβλθμα. Υαρόμοια προβλιματα εγκατάλειψθσ διακρίνονται και ςτο εςωτερικό του μνθμείου 750, όπου ωσ ςθμαντικότερθ απϊλεια κα μποροφςε να καταγραωεί θ κατάρρευςθ του περίτεχνου ξφλινου ταβανιοφ, που παραπζμπει ςε οικίεσ τθσ παραδοςιακισ αρχιτεκτονικισ του βορειοελλαδικοφ χϊρου. 750 Ελάχιςτεσ ωωτογραωίεσ του εςωτερικοφ εντοπίςτθκαν μετά από ζρευνα ςτο διαδίκτυο, από Ψοφρκουσ χριςτεσ που είχαν ςυμμετάςχει ςε οδοιπορικό για τθν καταγραωι και ωωτογραωικι αποτφπωςθ των οκωμανικϊν μνθμείων του Βόρειασ Ελλάδασ. 141

153 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Γενιςζα Χτο δυτικό παρακλάδι του κεντρικοφ δρόμου τθσ Γενιςζασ εντοπίηεται το τηαμί του Musâhib Mustafa Paşa ( ). Αλλοίωςθ του αςτικοφ χαρακτιρα και υποβάκμιςθ παρατθρείται και ςε αυτιν τθν γειτονιά. Υρόκειται για εν λειτουργία τηαμί που εξυπθρετεί τισ ανάγκεσ τθσ μουςουλμανικισ κοινότθτασ τθσ Γενιςζασ. Ρεόκτιςτα κτιρια αδιάωορθσ, τυποποιθμζνθσ αρχιτεκτονικισ, αμωιβόλου ποιότθτασ και αιςκθτικισ πλακοςτρϊςεισ χαρακτθρίηουν τθν υλικι υποδομι του περιβάλλοντοσ χϊρου του μνθμείου, ενϊ τραπεηοκακίςματα, εξοπλιςμόσ καταςτθμάτων μικροεμπορίου (κάδοι, υωαςμάτινα ςτζγαςτρα, ψυγεία, επιγραωζσ) και ακαλαίςκθτεσ μεταλλικζσ καταςκευζσ που λειτουργοφν ωσ ςτάςεισ τθσ αςτικισ ςυγκοινωνίασ κατακλφηουν τουσ γειτονικοφσ υπαίκριουσ χϊρουσ και τισ προςβάςεισ του μνθμείου. Ποναδικό ςτοιχείο του μνθμειακοφ περιβάλλοντοσ που διαςϊκθκε ωσ ςιμερα είναι το χάνι, απζναντι από τθν κφρια πφλθ του τεμζνουσ. Ψο οικόπεδο του ςυγκροτιματοσ οριοκετείται από λικόκτιςτο αυλόγυρο. Πόνο ςε ζνα τμιμα, τθν κζςθ του περιβόλου ζχει καταλάβει χαμθλό επίμθκεσ κατάςτθμα, που ωςτόςο δεν ωαίνεται ςφγχρονο. Ξαι ο υπόλοιποσ περίβολοσ μάλλον ςυνοδευόταν από μικρά καταςτιματα και εργαςτιρια, αν κρίνουμε από τα ορκογϊνια, ςαν κυρϊματα, ανοίγματα που υπάρχουν κατά διαςτιματα κατά μικοσ του, ςτθν νότια, ανατολικι και βόρεια πλευρά του οικοπζδου. Ειδικά ςτθν βόρεια και ανατολικι πλευρά, όπου ςτθν τοιχοποιία δεν ζχει επιτελεςτεί καμία εργαςία ςυντιρθςθσ και εξυγίανςθσ, και διατθρεί τον αυκεντικό χαρακτιρα τθσ, θ υποψία περί καταςτθμάτων ωαίνεται ακόμθ πιο βάςιμθ. Θ είςοδοσ ςτθν εςωτερικι αυλι γίνεται από τθ δυτικι πλευρά του οικοπζδου. Υρόκειται για αδιαμόρωωτθ ζκταςθ, με ίχνθ των ορίων τθσ παλιάσ δυτικισ περίωραξθσ και λειτουργοφντα κτιρια κατά μικοσ τθσ περιμζτρου τθσ. Θ φπαρξθ ςχολείου και βοθκθτικϊν του τεμζνουσ κτθρίων εντόσ του περιβόλου δείχνει τθν ιςτορικι ςυνζχεια που χαρακτθρίηει το ςυγκρότθμα και τθν διαχρονικότθτα τθσ λειτουργίασ του κουλιγιζ τθσ οκωμανικισ περιόδου. διάωορεσ καταςτροωζσ 751. Πε τετράρριχτθ κεραμιδοςκεπι αντικαταςτάκθκε ο κατεςτραμμζνοσ τροφλοσ του κεντρικοφ χϊρου προςευχισ. Εςωτερικά, θ οροωι αποτελεί ςχθματικι απόδοςθ (ςτο κζντρο ςχθματίηεται πολφπλευροσ ομωαλόσ) ξφλινου ταβανιοφ τθσ παραδοςιακισ αρχιτεκτονικισ. Πε ξφλινθ καταςκευι αντικαταςτάκθκε και το κατεςτρεμμζνο τρουλαίο προςτϊο. Σι ξφλινοι πεςςοί που ςτθρίηουν τθν καταςκευι πακτϊκθκαν ςτισ βάςεισ των αρχικϊν κιόνων. Ψο ξφλινο προςτϊο, διατθρεί μεν τθν ίδια αντίλθψθ τθσ δομισ και του όγκου του κτθρίου, ωςτόςο, το αλλοιϊνει μορωολογικά, κακϊσ ςτο μζτωπο τθσ ςτοάσ, που αντιςτοιχεί ςτθν τοξοςτοιχία του αρχικοφ προςτϊου, επιλζχκθκε θ τεχνικι του ραμποτζ, κι όχι μια απλοποιθμζνθ και διακριτικι καταςκευι. Θ ενοποίθςθ τθσ ςτζγαςθσ του κεντρικοφ χϊρου και του προςτϊου δθμιοφργθςε μία αρκετά ψθλι και ογκϊδθ κεραμοςκεπι, που ςε ςυνδυαςμό με τθν πλθκωρικι καταςκευι του προςτϊου εξαλείωει οποιαδιποτε αρμονικότθτα ςυνικωσ τθν αρχιτεκτονικι των τεμενϊν. Ψζλοσ, το όμορο χάνι, διαςϊηει όλα τα μορωολογικά χαρακτθριςτικά του ωσ προσ τισ όψεισ, ωςτόςο, οποιοδιποτε άλλο ςχόλιο κα ιταν άκαιρο κακϊσ δεν υπιρξε θ δυνατότθτα πρόςβαςθσ ςτο εςωτερικό του. Ψα προςκτίςματα μπορεί ωσ προσ τθν μορωολογία τουσ να είναι αςφμβατα με το τζμενοσ, ωςτόςο διατθροφν τα δεδομζνα του ιςτορικοφ χϊρου χωρίσ να τον υποβιβάηουν. Ψο οκωμανικό νεκροταωείο που υπάρχει περιμετρικά του τεμζνουσ ζχει αωεκεί ςτθν τφχθ του, ενϊ ςτον ίδιο χϊρο ςωρρεφονται και λικανάγλυωα αποτμιματα από τθν ευρφτερθ περιοχι. Χτο κτιριο του τηαμιοφ από το 1958 εκτελζςτθκαν κατά διαςτιματα επιςκευαςτικζσ εργαςίεσ, κακϊσ, ιδθ από τα τζλθ του 18 ου αι και ωσ τον Β Υαγκοςμίου Υολζμου, το κτιριο ζχει υποςτεί 751 Σ κεντρικόσ τροφλοσ, το πεντάτρουλο προςτϊο, θ δεφτερθ ςειρά παρακφρων και θ απόλθξθ του κτίςματοσ, οι δφο μιναρζδεσ, εκτόσ από τθν θμιοκταγωνικι βάςθ τουσ, και ο εςωτερικόσ εξοπλιςμόσ. 142

154 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Γενιςζα ΚΑΠΝΑΠΟΘΗΚΕ Α Β Δ Εικόνα 372 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 366 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Δ Α Εικόνα 369 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Β Γ Εικόνα 367 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Α Εικόνα 370 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Γ Εικόνα 373 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Δ Εικόνα 368 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 371 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 374 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) ΚΑΣΗΓΟΡΙΕ ΚΑΠΝΑΠΟΘΗΚΩΝ: α) ερείπιο, με διατιρθςθ μόνο του κελφωουσ. Χτισ περιπτϊςεισ αυτζσ θ όψθ διατθρεί πολλά από τα αρχιτεκτονικά τθσ ςτοιχεία αναλλοίωτα, όπωσ λίκινα γείςα, κεπζγκια, μεταλλικά ςτθρίγματα ςτεγάςτρων, λίκνινα χρωματιςτά πλαίςια κυρωμάτων, β) κτιριο που διαςϊηεται ςτο ςφνολό του αλλά χωρίσ χριςθ, γ) κτιριο που κατοικείται κι ζχει υποςτεί κάποιεσ αλλοιϊςεισ για τθν εξυπθρζτθςθ των αναγκϊν των ενοίκων, και τζλοσ, δ) κτιρια που ζχουν αποκαταςτακεί και ωιλοξενοφν νζεσ χριςεισ παρεμωεροφσ περιεχομζνου ι ςυλλόγουσ. 143

155 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Γενιςζα ΚΑΑΜΠΑ ΣΖΑΜΙ Εικόνα 375 Θ περιοχι που βρίςκεται το τζμενοσ μάλλον ταυτίηεται με το εμπορικό κζντρο του οκωμανικοφ οικιςμοφ. Χιμερα μια περιωερειακι γειτονιά με νεόκτιςτα κτιρια και νζεσ οδικζσ χαράξεισ, που δεν διατθρεί κανζνα ςτοιχείο από το ιςτορικό δομθμζνο τοπίο (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 377 Από ίχνθ που υπάρχουν ςτισ όψεισ του μνθμείου ωαίνεται ότι υπιρχαν κι άλλα κτιρια ςε επαωι μ αυτό, τα οποία κατεδαωίςτθκαν κατά τθν διάνοιξθ ι διαπλάτυνςθ τθσ οδοφ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 379 Υροβλιματα εγκατάλειψθσ ςτο εςωτερικό του μνθμείου, όπωσ θ κατάρρευςθ του περίτεχνου ξφλινου ταβανιοφ (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 380 Ψα παράκυρα ζχουν ςωραγιςκεί με πρόχειρεσ τειχίςεισ και ςίτεσ. Χτα ςθμαντικά προβλιματα που αντιμετωπίηει το τζμενοσ κα πρζπει αν προςτεκεί θ ζλλειψθ ηωτικοφ χϊρου γφρω του, που κα επιτρζπει τθν επιςκεψιμότθτα, και οι αςφμβατεσ δθμόςιεσ και ιδιωτικζσ εγκαταςτάςεισ ςε άμεςθ επαωι με αυτό. (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 376 Ψο πρατιριο καυςίμων ζχει καταλάβει ηωτικό χϊρο του μνθμείου ενϊ οι πινακίδεσ με τθν επωνυμία και τισ τιμζσ των καυςίμων βρίςκονται ςε άμεςθ επαωι με αυτό. Σι χϊροι παραπλεφρωσ και ςτθν όψθ του τεμζνουσ χρθςιμοποιοφνται ωσ χϊροι ςτάκμευςθσ για τα οχιματα του πρατθρίου και των περίοικων (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 378 Θ προςκείμενθ ςτα νότια του τεμζνουσ κατοικία ζχει επίςθσ καταλάβει χϊρο του μνθμείου και ζκτιςε ςε επαωι μ αυτό βοθκθτικοφσ χϊρουσ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 144

156 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Γενιςζα ΜΟΤΣΑΦΑ ΠΑΑ ΣΖΑΜΙ Εικόνα 381 Θ πρόςβαςθ ςτο τζμενοσ από τον κεντρικό δρόμο. Ρεόκτιςτα κτιρια αδιάωορθσ, τυποποιθμζνθσ αρχιτεκτονικισ και αμωιβόλου ποιότθτασ και αιςκθτικισ πλακοςτρϊςεισ χαρακτθρίηουν τθν υλικι υποδομι του περιβάλλοντοσ χϊρου του μνθμείου. Ψθν κζςθ του περιβόλου ζχει καταλάβει χαμθλό επίμθκεσ κατάςτθμα. (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 384 Ψο ανάχωμα υποδθλϊνει τθν αρχικι κζςθ του δυτικοφ περιβόλου (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 386 Εγκαταλειμμζνα αρχιτεκτονικά μζλθ μπροςτά από το προςτϊο. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 382 Ψα ορκογϊνια, ςαν κυρϊματα, ανοίγματα που υπάρχουν κατά διαςτιματα κατά μικοσ του περιβόλου υποδθλϊνουν τθν φπαρξθ καταςτθμάτων ι εργαςτθρίων. (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 385 Εγκατάλειψθ των παλιϊν οκωμανικϊν νεκροταωείων του τεμζνουσ. Ψα ανοίγματα ςτον περίβολο είναι ίδια με αυτά ςτθν εικ. 382 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 387 Ψο νζο ξυλόπθκτο προςτϊο με το ραμποτζ μζτωπο. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) ΣΟ ΧΑΝΙ Εικόνα 383 Θ κεντρικι είςοδοσ προσ τον αφλειο χϊρο (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 1888 Ψο χάνι (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 145

157 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξαβάλα : ΚΑΒΑΛΑ Θ Ξαβάλα παρουςιάηει τθν ίδια εικόνα με πολλζσ άλλεσ πόλεισ του ελλαδικοφ χϊρου που υπζκυψαν ςτισ επιταγζσ του εκςυγχρονιςμοφ. Θ μεγάλθ και άτακτθ ανοικοδόμθςθ που ςθμειϊκθκε από τα μζςα του 20 ου αι εξάλειψε και τα τελευταία ςτοιχεία ιςτορικότθτασ και ςυλλογικισ μνιμθσ του αςτικοφ τθσ τοπίου. Πζςα ςτον άναρχα πυκνοδομθμζνο πολεοδομικό ιςτό, τα εναπομείναντα οκωμανικά μνθμεία (κοςμικά, εμπορικά, κρθςκευτικά) αςωυκτιοφν απομονωμζνα ς ζνα αποςτειρωμζνο, «μοντζρνο» περιβάλλον, χωρίσ εμωανι λόγο φπαρξθσ. Χτον δομθμζνο χϊρο τουσ δεν ςϊηεται κανζνα ςτοιχείο του πρόςωατου παρελκόντοσ που να δικαιολογεί τθν παρουςία τουσ ι να προκαλεί ςυνειρμοφσ και αλλθλοςχετιςμοφσ για τθν μεταξφ τουσ ςφνδεςθ και ςχζςθ. Οίγοι είναι, παραδείγματοσ χάριν, αυτοί που γνωρίηουν ότι ο ςθμερινόσ ναόσ του Αγίου Ρικολάου επί τθσ οδοφ Ξουντουριϊτθ, ζνασ ακόμθ ενοριακόσ ναόσ ςε μία από τισ γειτονιζσ τθσ ςφγχρονθσ μεγαλοφπολθσ, λειτουργοφςε κάποτε ωσ το κεντρικό τζμενοσ του μεγάλου κουλιγιζ του Λμπραιμ Υαςά, γνωςτό και ωσ «Ψηαμί τθσ Αγοράσ», που ζδωςε το ζναυςμα για τθν ανάπτυξθ του εμπορικοφ κζντρου τθσ οκωμανικισ Ξαβάλασ. Χτθν πρϊτθ δεκαετία του 20 ου αι θ Ξαβάλα απζκτθςε όψθ μεγαλοφπολθσ. Λδρφκθκαν πολυτελείσ κατοικίεσ, ςυςτικθκαν νζα ςωματεία, άνοιξαν παντόσ είδουσ καταςτιματα, λειτοφργθςαν νζα ςχολεία. Από τθν απελευκζρωςθ τθσ πόλθσ το 1912 κι ζπειτα, ο αςτικόσ ιςτόσ ςυνεχίηει να μεταβάλλεται, προςπακϊντασ από τθ μια να εκςυγχρονιςτεί και να ςυμβαδίςει με τα ευρωπαϊκά πρότυπα, ακολουκϊντασ τισ επιταγζσ των νζων οικοδομικϊν κανονιςμϊν, κι από τθν άλλθ προςπακεί να αποτινάξει τα ιςλαμικά χαρακτθριςτικά του. Χτα πλαίςια των αςτικϊν επεμβάςεων, γίνονται νζεσ χαράξεισ και διαπλατφνςεισ δρόμων, εκτεταμμζνεσ απαλλοτριϊςεισ και κατεδαωίςεισ δευτερευόντων κτθρίων, από τισ οποίεσ προκφπτουν οι τρεισ πλατείεσ τθσ πόλθσ αλλάηουν οι ονομαςίεσ των δρόμων και των τοποκεςιϊν, πολλά δθμόςια κτιρια αλλάηουν πρόςκαιρα χριςθ, οι μιναρζδεσ γκρεμίηονται και τα τηαμιά μετατρζπονται ςε εκκλθςίεσ. Για τθ δθμιουργία των τριϊν μεγάλων πλατειϊν, του Πεχμζτ Αλί, τθσ πλατείασ Ελευκερίασ και του Δθμοτικοφ Ξιπου, κατεδαωίηονται πολλά από τα οκωμανικά μνθμεία τθσ πόλθσ, ενϊ κάποια άλλα κατακερματίηονται και τμιματά τουσ εγκιβωτίηονται μζςα ςε ςφγχρονα κτιρια. Θ απρόςκοπτθ και άναρχθ δόμθςθ των τελευταίων δεκαετιϊν του 20 ου αι κα μετατρζψει τθν Ξαβάλα ςε μία ακόμθ ςφγχρονθ τςιμεντοφπολθ, με μόνα ψιγματα μνιμθσ του οκωμανικοφ παρελκόντοσ τθσ τα αποςπαςματικά ςωηόμενα μνθμεία, κυρίωσ ςτον χϊρο τθσ παλιάσ πόλθσ και τα ςυγκροτιματα των καπναποκθκϊν ςτο παραλιακό τθσ μζτωπο. Θ μεγαλφτερθ αλλοίωςθ προκλικθκε ςτθν περιοχι των νζων ςυνοικιϊν, ςτθν καρδιά τθσ οκωμανικισ αγοράσ, με τα μεγάλα δθμόςια κτιρια και τα εμπορικά χάνια. Θ πλατεία Φουάτ (Ελευκερίασ) προζκυψε μετά τθν κατεδάωιςθ του μεγάλου καραβάν-ςεραγιοφ, κακϊσ και των εμπορικϊν και αςτικϊν χανιϊν ςτθν άμεςθ περίμετρό του, απαλείωοντασ δια παντόσ τθν ιςτορικι ςυνζχεια και τθν πολιτιςμικι ταυτότθτα τθσ περιοχισ που ςτάκθκε θ αωορμι για τθν οικονομικι και εμπορικι άνοδο τθσ πρϊιμθσ οκωμανικισ Ξαβάλασ, και αλλάηοντασ τον τρόπο με τον οποίο ο ςφγχρονοσ κάτοικοσ ι επιςκζπτθσ βιϊνει και αντιλαμβάνεται τον αςτικό ιςτό και τισ λειτουργίεσ του. Χιμερα θ περιοχι ζχει μετατραπεί ςε ηϊνθ μικτισ χριςθσ και ςε κομβικό ςθμείο για τθν κυκλοωορία. Για τθν κζςθ των οκωμανικϊν μνθμείων δεν υπάρχει καμία επιςιμανςθ, αλλά και θ ζλλειψθ ακριβοφσ πλθροωόρθςθσ από πθγζσ ι αρχειακό υλικό μασ περιορίηει ςε υποκζςεισ μόνο και κατά προςζγγιςθ προςδιοριςμό των κζςεϊν τουσ. Υαρόμοια προβλιματα εντοπίηονται και ςτθν περιοχι του οκωμανικοφ υδραγωγείου, όπου τθν εποχι των Ψανηιμάτ είχαν μεταωερκεί οι διοικθτικζσ υπθρεςίεσ τθσ πόλθσ και αποτελοφςε τον δεφτερο μεγαλφτερο εμπορικό πυρινα τθσ Ξαβάλασ, κακϊσ εδϊ λάμβανε χϊρα το εβδομαδιαίο παηάρι. Θ περιοχι ςιμερα παρουςιάηει υποβάκμιςθ, κι ζχει υποπζςει ςτθν κατθγορία του ςυγκοινωνιακοφ κόμβου τθσ πόλθσ, που οδθγεί ςτθν παλαιά Εκνικι οδό Ξαβάλασ-άνκθσ. Ψαυτόχρονα, κεωρείται ωσ ζνα μεταβατικό ςθμείο χωρίσ καμιά ιδιαίτερθ πολιτιςτικι αξία, με εξαίρεςθ το μνθμειακό υδραγωγείο, μεταξφ του ιςτορικοφ κζντρου τθσ Ξαβάλασ, τθσ Χερςονιςου, και τθσ ςφγχονθσ πόλθσ. Πε τθν αλλοίωςθ του δομθμζνου περιβάλλοντόσ του το κτιριο του παλαιοφ οκωμανικοφ διοικθτθρίου επιβιϊνει ωσ ζνα ακόμθ κτιριο με μορωολογικά χαρακτθριςτικά μιασ περαςμζνθσ εποχισ, ζνα κζλυωοσ κενό από κάκε ςυμβολιςμό. Θ πορεία τθσ οδοφ Ξουντουριϊτθ προσ το λιμάνι, με τθν αυξθμζνθ κίνθςθ και τα πολυϊροωα κτιρια δεν προϊδεάηει κανζναν για τθν ςυνάντθςθ με το κρθςκευτικό πυρινα τθσ οκωμανικισ Ξαβάλασ, το τζμενοσ του Ιμπραιμ Παςά. Ιδθ από τθν οκωμανικι περίοδο το τζμενοσ ιταν ενταγμζνο ς ζνα ςωιχτοδομθμζνο περιβάλλον, ωςτόςο, ο μιναρζσ κι ο τροφλοσ του ξεχϊριηαν και αποτελοφςαν ςθμείο αναωοράσ τθσ ςυνοικίασ. Χιμερα οι αναλογίεσ των όγκων ζχουν ανατραπεί, και θ παρουςία του πρϊθν τεμζνουσ ςτον αςτικό ιςτό ζχει περιοριςτεί. Πικρι ανάςα για το κτιριο αποτελοφν οι χϊροι πράςινου ςτθν δυτικι και νότια πλευρά του, κακϊσ και θ πεηοδρόμθςθ των παράπλευρων δρόμων ςτα βόρεια του ναοφ. Θ αλλοίωςθ του χϊρου του μνθμείου δεν αποτελεί το μόνο αίτιο τθσ αποκοπισ του από το παρελκόν. Ψο ίδιο το κτιριο ζχει υποςτεί μεταςχθματιςμό τθσ χριςθσ και τθσ ταυτότθτάσ του, όταν από τζμενοσ μετατράπθκε ςε χριςτιανικό ναό 752 ςτο α μιςό του 20 ου αι. Από τθν αρχικι ωάςθ του κτθρίου διατθρείται ο τετράγωνοσ χϊροσ προςευχισ, που ξεχωρίηει από το υπόλοιπο κτιριο κακϊσ διατθρεί αναλλοίωτθ τθν λικοδομι του και το αρχικό ςχιμα των ςτενϊν οξυκόρυωων παρακφρων του, και θ βάςθ του μιναρζ. Χ αυτιν υψϊνεται ςιμερα το καμπαναριό του ναοφ. Σ κεντρικόσ χϊροσ του τεμζνουσ ζχει επεκτακεί κακ φψοσ και ζχει καταςκευαςτεί νζοσ τροφλοσ με διάτρθτο τφμπανο. Θ περίμετροσ τθσ προςκικθσ είναι ελαωρϊσ μικρότερθ από αυτιν του αρχικοφ τεμζνουσ και διαχωρίηεται από αυτό με κοςμιτθ. Σ ωζρων οργανιςμόσ τθσ από ςκυρόδεμα εξωτερικά καλφπτεται με εγχάρακτο επίχριςμα που μιμείται ιςόδομθ δόμθςθ. Ράρκθκασ και εξωνάρκθκασ ζχουν προςτεκεί ςτθν δυτικι πλευρά του κτθρίου. Υροςπάκεια για περαιτζρω κάλυψθ του οκωμανικοφ χαρακτιρα του μνθμείου, ι ίςωσ ζξαρςθ κρθςκευτικοφ ωρονιματοσ, αποτελεί το περίοπτο ψθωιδωτό με ςκθνζσ του βίου του αγίου ςτθν νότια πλευρά του κτθρίου. Αντίςτοιχθ προςπάκεια για μεταςτροωι του ςυμβολιςμοφ με τον οποίο ιταν επιωορτιςμζνο το μνθμείο διαπιςτϊνεται και ςτο εςωτερικό του ναοφ, με τθν τοιχογράωθςθ και διακόςμθςθ των επιωανειϊν, ϊςτε να εξυπθρετεί τισ ανάγκεσ τθσ χριςτιανικισ πλζον κοινότθτασ. Αν και τα μορωολογικά χαρακτθριςτικά του τεμζνουσ ζχουν τροποποιθκεί τα μζγιςτα, δεν κα πρζπει ν αμωιςβθτθκεί το ςχετικό ενδιαωζρον για τθν διακριτι διατιρθςθ τθσ οκωμανικισ ωάςθσ του κτθρίου, ζςτω και θ ανάγνωςι του βρίςκεται ςε δεφτερο επίπεδο που διαωεφγει τθσ αρχικισ προςοχισ. Ψθν ίδια αντιμετϊπιςθ με τισ νζεσ ςυνοικίεσ ωαίνεται να ζχει και το ιςτορικό κζντρο τθσ πόλθσ, ςτθν χερςόνθςο τθσ Υαναγίασ. Σι προςδοκίεσ για τθν διάςωςθ τθσ περιοχισ ςε μία μορωι αναλλοίωτθ, ςαν μία άμεςθ και ορατι αωιγθςθ του παρελκόντοσ, διαψεφςκθκαν. Σ εντόσ των τειχϊν ιςτορικόσ χϊροσ ςταδιακά αποδομείται και απαξιϊνεται κακϊσ οι αςυμβίβαςτεσ καταςκευζσ πλθκαίνουν, το απόκεμα ιςτορικϊν κτθρίων μειϊνεται και τα εναπομείναντα μνθμεία (κυρίωσ παραδοςιακζσ οικίεσ) ερειπϊνουν 753 ι οδθγοφνται ςτθν κατάρρευςθ. Θ ανάβαςθ προσ τθν ακρόπολθν από τθν οδό Υουλίδου, δεν αποτελεί τίποτ άλλο από περιδάβαςθ ς ζναν ακόμθ δρόμο τθσ πόλθσ, με αδιάωορα ζωσ κακόγουςτα κτιρια, μαγαηιά παντόσ είδουσ, 752 Θ μετατροπι τεμενϊν ςε χριςτιανικοφσ ναοφσ, ι θ κατεδάωιςι τουσ για τθν ανζγερςθ νζων βυηαντινοπρεπϊν εκκλθςιϊν, αποτελεί τον διακαι πόκο πολλϊν ελλινων, που ζχουν γαλουχθκεί ςτθν Πεγάλθ Λδζα και ςτο να κεωροφν εχκρικό και ταυτόςθμο τθσ αμαυρισ για το ζκνοσ περιόδου τθσ οκωμανικισ κατοχισ οτιδιποτε ςχετίηεται μ εκείνθ τθν περίδο. 753 Υαπαδοποφλου Α., «Ξαβάλα, επανάχρθςθ ι το bric-à-brac των μνθμείων», Αρχαιολογία & Ψζχνεσ 83(2002), ςελ

158 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξαβάλα : διαωθμιςτικζσ πινακίδεσ διαωόρων υλικϊν και μεγεκϊν. Ψα ςυνοικιακά καταςτιματα διαδζχονται ςταδιακά τα μαγαηιά με τουριςτικά είδθ, που καταλαμβάνουν ακόμθ και τα πεηοδρόμια. Απζνταντι από το Ιμαρζτ του Μεχμζτ Άλι κυριαρχοφν τα ςκυρόδετα κτιρια. Ψα ιςόγεια καταςτιματά τουσ κατακλφηονται από χϊρουσ ςίτιςθσ και αναψυχισ, με τα ςχετικά μεταλλικά ςτζγαςτρα, πλαςτικά τραπεηοκακίςματα και ωανταχτερζσ βιτρίνεσ, λόγω τθσ άμεςθσ γειτνίαςθσ με το κτιριο, που αποτελεί ςθμαντικό πόλο ζλξθσ για όποιον καταλιγει ςτθν Ξαβάλα, αλλά και γιατί θ ίδια θ περιοχι τθσ Χερςονιςου κεωρείται ωσ θ πιο τουριςτικι και «γραωικι» περιοχι τθσ πόλθσ. Άλλωςτε, πολλζσ από τισ παραδοςιακζσ μονοκατοικίεσ τθσ περιοχισ ζχουν μετατραπεί τα τελευταία χρόνια ςε ξενϊνεσ. Υαρατθρϊντασ ωωτογραωικό υλικό από τα τζλθ του 19 ου και τισ αρχζσ του 20 ου, παρατθροφμε ότι θ περιοχι γφρω από το Λμαρζτ ιταν ιδθ πυκνοκατοικθμζνθ. Τςον αωορά τουσ δομθμζνουσ χϊρουσ δεν ςθμειϊνεται κάποια διαωοροποίθςθ, ωςτόςο, θ μορωολογία και το φωοσ των ςφγχρονων κτθρίων, όπωσ και οι όγκοι τουσ, είναι τελείωσ διάωορα ςε ςχζςθ με το ιςτορικό αςτικό περιβάλλον του Λμαρζτ. Υαρατθρείται, δθλαδι, μία ςθμαντικι παραποίθςθ του χαρακτιρα τθσ χερςονιςου, που δεν ωζρει πια καμιά μνιμθ του παρελκόντοσ, απογυμνϊνοντασ από τθν ιςτορία τουσ και μειϊνοντασ τθν αιςκθτικι τουσ κεϊρθςθ όχι μόνο το Λμαρζτ, αλλά και υπόλοιπα μνθμεία που διαςϊηονται εντόσ των ορίων τθσ,. Ψο κτιριο του Λμαρζτ λειτουργεί ςιμερα ωσ πολυτελισ ξενοδοχειακι μονάδα, μετά από προτροπι τθσ αιγυπτιακισ κυβζρνθςθσ, ςτθν οποία το κτιριο ςυνεχίηει ν ανικει διοικθτικά. Ψο ζργο τθσ αποκατάςταςθσ και νζασ χριςθσ του μνθμειακοφ ςυγκροτιματοσ κεωροφνταν μεγάλθσ πολιτιςμικισ και κοινωνικισ ςθμαςίασ για τθν πόλθ τθσ Ξαβάλασ κακϊσ το Λμαρζτ, μαηί με το Ωδραγωγείο, αποτελοφν τοπόςθμα για τθν περιοχι. Χφμωωνα με τθ μελζτθ αποκατάςταςθσ κάποιοι από τουσ χϊρουσ του κτθρίου κα διακζτονταν για πολιτιςτικζσ και μορωωτικζσ δράςεισ, ωσ μνιμθ του εκπαιδευτικοφ και κρθςκευτικοφ χαρακτιρα του τθν περίοδο τθσ οκωμανοκρατίασ. Τπωσ αναωζρει ο Ξίηθσ Γ., «το ςκεπτικό των επεμβάςεων εςτιάςτθκε ςτθ ςωτθρία του μνθμείου μζςω τθσ ανκρϊπινθσ παρουςίασ και τθσ διαρκοφσ χριςθσ με λειτουργικι βιωςιμότθτα, ςτθν προςζλκυςθ ποιοτικοφ τουριςμοφ επιςκεπτϊν που ενδιαωζρονταν να ηιςουν τθ μοναδικι ατμόςωαιρα του μνθμείου, ςτθ βίωςθ του χϊρου του τεμζνουσ του ιεροςπουδαςτθρίου μζςω επιλεγμζνων πολιτιςτικϊν εκδθλϊςεων, ςτθ ςφνδεςθ των πολιτϊν με τουσ ιςτορικοφσ χϊρουσ και τισ μοναδικζσ κζεσ που προςωζρουν μζςω τθσ διαρκοφσ λειτουργίασ του καωενείου, του εςτιατορίου και των κοινοχριςτων χϊρων του ξενοδοχείου» 754. Για τον ςυμβιβαςμό τον πνευματικϊν, κοινωνικϊν και αρχιτεκτονικϊν αξιϊν του παρελκόντοσ με τθ νζα χριςθ, θ επζμβαςθ κινικθκε με βάςθ τουσ παρακάτω άξονεσ: α) διατιρθςθ και επανάχρθςθ, ωσ ζχει, χϊρων που θ νζα χριςθ τουσ ιταν παρόμοια με τθν παλιά, β) τομι ςτον χϊρο και τον χρόνο, ςτουσ χϊρουσ που θ νζα χριςθ ζδινε αυτοτελι προςωπικότθτα δθλωτικι του χρόνου επζμβαςθσ, με τθν χριςθ διαωοροποιθμζνων υλικϊν και αρχιτεκτονικοφ φωουσ (πχ. θ είςοδοσ του ξενοδοχείου επί τθσ οδοφ Υουλίδου) και γ) διαβακμιςμζνθ παρζμβαςθ, ςτα ςθμεία που ο ςυνδυαςμόσ παλαιϊν και νζων μορωολογικϊν ςτοιχείων ιταν επιβεβλθμζνοσ. Χτόχοι που, όπωσ κα δοφμε, δεν επιτεφχκθκαν. Ξατά τθν εωαρμογι τθσ μελζτθσ ζγιναν πολλζσ παρατυπίεσ και διαωοροποιιςεισ, με αρνθτικι ωσ επί το πλείςτον επίδραςθ για τθν αυκεντικότθτα και ιςτορικότθτα του κτθρίου, όπωσ: θ διαωοροποίθςθ ςτο χρϊμα του αρχικά επιλεγμζνου εξωτερικοφ επιχρίςματοασ (από υπόλευκο κατζλθξε ρόδινο), θ μετατροπι του αικρίου χϊρου ςε αβακι πιςίνα (το ίδιο ςυνζβθ και με τισ κλειςτζσ δεξαμενζσ), θ αποτυχθμζνθ απόδοςθ των καταςκευαςτικϊν ωάςεων του κτθρίου, θ διατιρθςθ εμωανοφσ λικοδομισ ςε τμιματα των όψεων, και θ παραποίθςθ τθσ ειςόδου επί τθσ οδοφ Υουλίδου που δεν αποδίδει τθν οικοδομικζσ ωάςεισ του μνθμείου. Θ νζα του εικόνα παραπλανά τον επιςκζπτθ, κακϊσ αποδίδει ςτον χϊρο ξζνα προσ αυτόν μορωολογικά και αρχιτεκτονικά χαρακτθριςτικά και ζναν χαρακτιρα διαμετρικά αντίκετο με τθν ωφςθ του μνθμείου και τον ςκοπό που εξυπθρετοφςε. Ψα αίκρια των μεντρεςζδων του ςυγκροτιματοσ αποτελοφςαν τθν αρχιτεκτονικι ζκωραςθ τθσ εςωςτρζωειασ που χαρακτιριηε τθν Σκωμανικι κοινωνία και τθσ ανάγκθσ για περιοριςμό ςε ςυμπαγείσ, ομοιογενείσ ομάδεσ 755. Υαράλλθλα, θ λιτότθτα που χαρακτιριηε το ςυγκρότθμα είχε άμεςθ ςυνάωεια με τον χαρακτιρα και τον προοριςμό του κτθρίου, ασ μθν ξεχνάμε ότι επρόκειτο για κρθςκευτικά εκπαιδευτικά ιδρφματα. Θ μετατροπι του ςυγκροτιματοσ ςε πολυτελζσ ξενοδοχείο ζρχεται ςε αντίκεςθ με το αρχικό λιτό του φωοσ, ενϊ θ μετατροπι των αικρίων ςε υδάτινεσ δεξαμενζσ παραπζμπει ςε ανάκτορα μαροκινισ ζμπνευςθσ. Εςωτερικά, το ςυγκρότθμα δεν αντιμετωπίςτθκε ωσ ζνα ιςτορικό αρχιτεκτονικό ςφνολο, αλλά ωσ ζνα χϊροσ διακζςιμοσ για μία μυκιςτορθματικι απόδοςθ ενόσ επίπλαςτου παρελκόντοσ. 754 Ξίηθσ Γ., «Θ αποκατάςταςθ και θ ξενοδοχειακι αξιοποίθςθ του μνθμειακοφ ςυνόλου Λμαρζτ Ξαβάλασ», Θ Χυντιρθςθ και Αποκατάςταςθ των Σκωμανικϊν Πνθμείων ςτθν Ελλάδα, Χτεωανίδου Α. (επιμ.), University Studio Press 2010, ςελ Ψο ίδιο μοτίβο ςυναντάται και ςτα τεμζνθ, ςτθν οικιςτικι αρχιτεκτονικι, ςτα χάνια ακόμθ και ςτθν ςυγκρότθςθ του μαχαλά. Σ τελικόσ ςτόχοσ, τθσ βιωματικισ ςφνδεςθσ των πολιτϊν με τουσ ιςτορικοφσ χϊρουσ του κτθρίου, περιορίςτθκε μόνο ςτουσ διακεκριμζνουσ επιςκζπτεσ που διαμζνουν ςτον ξενοδοχείο, κακϊσ θ πρόςβαςθ ςε οποιονδιποτε χϊρο εςωτερικό ι θμιυπαίκριο, ακόμθ και για τισ ανάγκεσ μελζτθσ, τελεί υπό απαγόρευςθ. Ψο ςυγκρότθμα του Χαλίλ Μπζθ (τηαμί και μεντρεςζσ) βρίςκονται ςτθν καρδιά τθσ χερςονιςου τθσ Υαναγίασ, ςε μια ςυνοικία που ζχει διατθριςει ςε γενικζσ γραμμζσ τον χαρακτιρα τθσ, χωρίσ ωςτόςο να λείπουν και τα αςφμβατα μορωολογικά ςτοιχεία, που δεν ανατρζπουν, όμωσ, τθν αντιλθπτικι οργάνωςθ του ιςτορικοφ χϊρου. Για τον εντοπιςμό του ςυγκροτιματοσ υπάρχουν αποςπαςματικζσ ενδείξεισ κοντά ςτθν κεντρικι πλατεία τθσ χερςονιςου. Θ πολυπλοκότθτα των διαδρομϊν και θ αλλαγι τθσ προςβαςιμότθτασ ςε ςυγκεκριμζνα ςθμεία λόγω πρόςωατων εργαςιϊν και καταρρεφςεων περιπλζκει λίγο τθν κατάςταςθ, χωρίσ όμωσ ιδιαίτερα προβλιματα. Χτα πλαίςια του ζργου ανάδειξθσ του ςυγκροτιματοσ που πραγματοποίθςε θ Εωορεία Αρχαιοτιτων τθσ Ξαβάλασ, ο θμιδθμόςιοσ χϊροσ του ςυγκροτιματοσ ζχει εξωραϊςτεί, ενϊ ςτουσ κτθριακοφσ όγκουσ του τεμζνουσ και του μεντρεςζ ζχουν εκτελεςτεί εργαςίεσ αποκατάςταςθσ με ςτόχο τθν απόδοςθ πολιτιςτικϊν και δθμόςιων/διοικθτικϊν χριςεων. Σι καταςκευαςτικζσ ωάςεισ που αποκαλφωκθκαν κατά τισ αναςτθλωτικζσ και αναςκαωικζσ εργαςίεσ ςτον χϊρο του τεμζνουσ, διατθρικθκαν, τόςο ςτον εςωτερικό όςο και ςτον εξωτερικό του χϊρο, κακϊσ αποτελοφν αναπόςπαςτο μζροσ τθσ ταυτότθτασ του κτθρίου και αποκαλφπτουν τισ ιςτορικζσ και αιςκθτικζσ του αξίεσ. Αδιευκρίνιςτθ παραμζνει θ κωνικοφ ςχιματοσ καταςκευι επάνω ςτθν βάςθ του κακαιρεκζντοσ μιναρζ, και θ επιλογι των χρωμάτων για τισ όψεισ των δφο κτθρίων ςε ωωτογραωίεσ αρχείου το τζμενοσ ωζρει εξωτερικά υπόλευκθ απόχρωςθ. Σι χϊροι του μεντρεςζ ζχουν αποδοκεί ςε χριςεισ δθμόςιου και ιδιωτικοφ χαρακτιρα (δθμοτικό γραωείο ενθμζρωςθσ κοινοφ, γραωείο του ςυλλόγου των κατοίκων τθσ Υαναγίασ, μικρό ιατρείο, ξενϊνασ, χϊροι εναλλακτικισ χριςθσ και καωενείο). Ψο ςυγκρότθμα ςυνοδεφεται από πινακίδεσ διαβακμιςμζνθσ πλθροωόρθςθσ, λαμβάνοντασ υπόψθ τισ ανάγκεσ ενόσ χϊρου με επιςκεψιμότθτα. Ψζλοσ, μία ςχετικι αναωορά κα πρζπει να γίνει και ςτον βιομθχανικό πλοφτο τθσ Ξαβάλασ, τισ καπναποκικεσ τθσ, που ωαίνεται ν ακολουκοφν τθ μοίρα του επαγγζλματοσ των καπνεργατϊν: εγκατάλειψθ, εριμωςθ και ςταδιακό αωανιςμό. Ξάποια από τα κτιρια ζχουν χαρακτθριςτεί ωσ ζργα τζχνθσ και ιςτορικά διατθρθτζα 147

159 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξαβάλα : μνθμεία 756 και τελοφν υπό, προςταςία ι τουσ ζχουν δοκεί νζεσ χριςεισ. Ψα περιςςότερα όμωσ από αυτά, χωρίσ ν αντιμετωπίηουν ιδιαίτερα δομοςτατικά προβλιματα, κι ενϊ κα μποροφςαν ν αποδοκοφν ςε ποικίλεσ χριςεισ, περιζρχονται ςε αχρθςτία ι κατεδαωίηονται αβαςάνιςτα. Πεγαλφτερο πρόβλθμα παρουςιάηεται ςτουσ ακάλυπτουσ χϊρουσ που δθμιουργοφνται μεταξφ των ςυγκροτθμάτων των καπναποκκϊν και των οικιςτικϊν ςυνόλων, που παραμζνουν αδιαμόρωωτα κενά του αςτικοφ χϊρου με κυριότερθ χριςθ του ελεφκερου χϊρου ςτάκμευςθσ, επιβαρφνοντασ περιςςότερο περιοχζσ που ιδθ κεωροφνται υποβακμιςμζνεσ λόγω των εγκαταλελειμζνων βιομθχανικϊν κτθριακϊν όγκων. ΠΛΑΣΕΙΑ ΦΟΤΑΣ (ΕΛΕΤΘΕΡΙΑ) Εικόνα 389 Εικόνα 390 Εικόνεσ : Θ πλατεία Φουάτ (Ελευκερίασ) προζκυψε μετά τθν κατεδάωιςθ του μεγάλου καραβάνςεραγιοφ, κακϊσ και των εμπορικϊν και αςτικϊν χανιϊν ςτθν άμεςθ περίμετρό του, απαλείωοντασ δια παντόσ τθν ιςτορικι ςυνζχεια και τθν πολιτιςμικι ταυτότθτα τθσ περιοχισ. (Υθγι: Google street viewer) 756 ΩΑ ΩΥΥΣ/ΔΛΟΑΥ/Γ/3394/57273/ ΦΕΞ 10/Β/

160 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξαβάλα : ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ ΔΙΟΙΚΗΣΗΡΙΟ Εικόνα 391 Θ περιοχι του οκωμανικοφ διοικθτθρίου και υδραγωγείου όπου λάμβανε χϊρα το εβδομαδιαίο παηάρι. (Υθγι: Bing maps) Εικόνα 393 Άποψθ τθσ οδοφ Ξουντουριϊτου προσ το Ωδραγωγείο (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 392. Θ περιοχι ςιμερα παρουςιάηει υποβάκμιςθ, κι ζχει υποπζςει ςτθν κατθγορία του ςυγκοινωνιακοφ κόμβου τθσ πόλθσ. Κεωρείται ωσ ζνα μεταβατικό ςθμείο χωρίσ καμιά ιδιαίτερθ πολιτιςτικι αξία, με εξαίρεςθ το μνθμειακό υδραγωγείο. (Υθγι: Google street viewer) 149

161 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξαβάλα : ΣΖΑΜΙ ΙΜΠΡΑΗΜ ΠΑΑ (ΑΓΙΟ ΝΙΚΟΛΑΟ) Εικόνα 394 Ξατθωορίηοντασ τθν Ξουντουριϊτου είναι δφςκολο να εντοπίςει κανείσ το τζμενοσ εκτόσ κι αν ωκάςει ςε πολφ κοντινι απόςταςθ από αυτό. (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 397 Ψο ίδιο (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 398 Από τθν αρχικι ωάςθ του κτθρίου διατθρείται ο τετράγωνοσ χϊροσ προςευχισ και θ βάςθ του μιναρζ, ςτθν οποία υψϊνεται ςιμερα το καμπαναριό του ναοφ. Υεραιτζρω κάλυψθ του οκωμανικοφ χαρακτιρα του μνθμείου, ι ίςωσ ζξαρςθ κρθςκευτικοφ ωρονιματοσ, αποτελεί το περίοπτο ψθωιδωτό με ςκθνζσ του βίου του αγίου (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 395 Σι αναλογίεσ των όγκων ζχουν ανατραπεί, και θ παρουςία του πρϊθν τεμζνουσ ςτον αςτικό ιςτό ζχει περιοριςτεί. (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 396 Πικρι ανάςα για το κτιριο αποτελοφν οι χϊροι πράςινου ςτθν δυτικι και νότια πλευρά του, κακϊσ και θ πεηοδρόμθςθ των παράπλευρων δρόμων ςτα βόρεια του ναοφ. ( Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 399 Σ τρόποσ κζαςθσ του τεμζνουσ και θ ςχζςθ όγκων μεταξφ του μνθμείου και των κτιςμάτων που το περιβάλλουν ζχει αλλάξει δραματικά. Χιμερα, το τζμενοσ διακρίνεται μετά δυςκολίασ πίςω από τα πολυϊροωα κτιρια. Ξάτι άλλο που ζχει αλλάξει είναι και θ ςχζςθ του με το λιμάνι τθσ πόλθσ, από το οποίο ζχει απομακρυνκεί κατά πολφ μετά τισ επιχωματϊςεισ και τθν δθμιουργία του νζου παραλιακοφ μετϊπου. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 150

162 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξαβάλα : ΙΜΑΡΕΣ ΣΖΑΜΙ ΚΑΙ ΜΕΝΣΡΕΕ ΧΑΛΙΛ ΜΠΕΗ Εικόνα 400 ( Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 404 ( Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 405 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 403 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 401 Εικόνα 402 (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνεσ : Απζνταντι από το Ιμαρζτ του Μεχμζτ Άλι κυριαρχοφν τα ςκυρόδετα κτιρια. Ψα ιςόγεια καταςτιματά τουσ κατακλφηονται από χϊρουσ ςίτιςθσ και αναψυχισ. Ξατά τθν εωαρμογι τθσ μελζτθσ ζγιναν πολλζσ παρατυπίεσ και διαωοροποιιςεισ, με αρνθτικι ωσ επί το πλείςτον επίδραςθ για τθν αυκεντικότθτα και ιςτορικότθτα του κτθρίου, όπωσ: θ διαωοροποίθςθ ςτο χρϊμα του αρχικά επιλεγμζνου εξωτερικοφ επιχρίςματοασ (από υπόλευκο κατζλθξε ρόδινο), θ μετατροπι του αικρίου χϊρου ςε αβακι πιςίνα (το ίδιο ςυνζβθ και με τισ κλειςτζσ δεξαμενζσ), θ αποτυχθμζνθ απόδοςθ των καταςκευαςτικϊν ωάςεων του κτθρίου, θ διατιρθςθ εμωανοφσ λικοδομισ ςε τμιματα των όψεων, και θ παραποίθςθ τθσ ειςόδου επί τθσ οδοφ Υουλίδου που δεν αποδίδει τθν οικοδομικζσ ωάςεισ του μνθμείου. Θ νζα του εικόνα παραπλανά τον επιςκζπτθ, κακϊσ αποδίδει ςτον χϊρο ξζνα προσ αυτόν μορωολογικά και αρχιτεκτονικά χαρακτθριςτικά και ζναν χαρακτιρα διαμετρικά αντίκετο με τθν ωφςθ του μνθμείου και τον ςκοπό που εξυπθρετοφςε. Εςωτερικά, το ςυγκρότθμα δεν αντιμετωπίςτθκε ωσ ζνα ιςτορικό αρχιτεκτονικό ςφνολο, αλλά ωσ ζνα χϊροσ διακζςιμοσ για μία μυκιςτορθματικι απόδοςθ ενόσ επίπλαςτου παρελκόντοσ. Εικόνα 406 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνεσ : Ο θμιδθμόςιοσ χϊροσ του ςυγκροτιματοσ ζχει εξωραϊςτεί, ενϊ ςτουσ κτθριακοφσ όγκουσ του τεμζνουσ και του μεντρεςζ ζχουν εκτελεςτεί εργαςίεσ αποκατάςταςθσ με ςτόχο τθν απόδοςθ πολιτιςτικϊν και δθμόςιων / διοικθτικϊν χριςεων. Ψο μνθμείο είναι από τα λίγα ςτα οποία ςυναντιςαμε πινακίδεσ πλθροωόρθςθσ και ενθμζρωςθσ. Ψο υλικό τουσ αωορά ςτθν ιςτορία, ςτισ οικοδομικζσ ωάςεισ και ςτισ εργαςίεσ αποκατάςταςθσ του ςυγκροτιματοσ. Σι χϊροι του μεντρεςζ ζχουν αποδοκεί για τθν ςτζγαςθ δθμοςίων και ιδιωτικϊν υπθρεςιϊν. 151

163 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Ξαβάλα : ΚΑΠΝΑΠΟΘΗΚΕ Εικόνα 1907 Ψα ςυκγροτιματα των καπναποκθκϊν ςτθν δυτικι επζκταςθ τθσ πόλθσ (Υθγι: Bing maps) Εικόνα 410 Χυγκροτιματα καπναποκθκϊν (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 413 Σι κενοί χϊροι χρθςιμοποιοφνται ωσ χϊροι ςτάκμευςθσ (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 408 Ξτιριο καπναποκικθσ ωσ κατάςτθμα λιανικοφ εμπορίου. Αν και θ απόδοςθ νζων χριςεων κεωρείται επικυμθτι για τθν βιϊςιμθ ανάπτυξθ των μνθμείων, θ ςυγκεκριμζνθ, με τον τρόπο που κυρίωσ εωαρμόςτθκε, οχλεί το κτιριο. (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 411 Χυγκροτιματα καπναποκθκϊν (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 414 Σι κενοί χϊροι χρθςιμοποιοφνται ωσ χϊροι ςτάκμευςθ (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 409 Χυγκροτιματα καπναποκθκϊν (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 412 Χυγκροτιματα καπναποκθκϊν (Υθγι: Google street viewer) Εικόνεσ : Σι καπναποκικεσ τθσ Ξαβάλασ ςτον ςφγχρονο αςτικό ιςτό. Ξάποια από τα κτιρια ζχουν χαρακτθριςτεί ωσ ζργα τζχνθσ και ιςτορικά διατθρθτζα μνθμεία και τελοφν υπό, προςταςία ι τουσ ζχουν δοκεί νζεσ χριςεισ. Ψα περιςςότερα όμωσ από αυτά περιζρχονται ςε αχρθςτία ι κατεδαωίηονται Εικόνα 415 Σι κενοί χϊροι χρθςιμοποιοφνται ωσ χϊροι ςτάκμευςθ (Υθγι: Google street viewer) Εικόνεσ : Σι ακάλυπτοι χϊροι ςτα οικοδομικά τετράγωνα που δθμιουργοφνται μεταξφ των κελυωϊν των καπναποκθκϊν αποτελοφν ταυτόχρονα πρόβλθμα, λόγω τθσ χριςθσ τουσ ωσ χϊρων ςτάκμευςθσ. 152

164 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Χζρρεσ ΕΡΡΕ Θ μεγάλθ καταςτροωι από εμπρθςμό του ιςτορικοφ κζντρου των Χερρϊν, θ οποία επθρζαςε τμιμα τθσ βυηαντινισ πόλθσ, εκτάςεισ από τισ νεότερεσ ςυνοικίεσ και το εμπορικό κζντρο ςυνζβθ ςτισ αρχζσ του 20 ου, κατά τθν αποχϊρθςθ των Βουλγάρων από τθν περιοχι. Πετά τθν καταςτροωι κ ακολουκιςει αναςχεδιαςμόσ του κζντρου, με νζεσ χαράξεισ δρόμων, διάνοιξθ οδικϊν αρτθριϊν, κατεδαωίςεισ κτθρίων και ανζγερςθ άλλων. Χταδιακά, ακολουκϊντασ τα βιματα του εκςυγχρονιςμοφ, οι Χζρρεσ κ αποτινάξουν κάκε ανατολίτικο ςτοιχείο και κα πάρουν τθν μορωι μίασ ακόμθ «μοντζρνασ» πόλθσ τθσ ελλθνικισ περιωζρειασ, με άναρχθ δόμθςθ, ελάχιςτουσ χϊρουσ πράςινου, ζντονο κυκλοωοριακό πρόβλθμα και το ςθμαντικότερο, ζλλειψθ ιςτορικισ ταυτότθτασ. Χτον ςθμερινό αςτικό ιςτό των Χερρϊν μποροφν να αναγνωριςτοφν, άλλοι ςε μεγαλφτερο κι άλλοι ςε μικρότερο βακμό, τρεισ ιςτορικοί χϊροι, ο βυηαντινόσ, ο όψιμοσ οκωμανικόσ και ο νεότεροσ ιςτορικόσ χϊροσ του Σι περιοχζσ αυτζσ ζχουν περιπζςει πια ςε ουδετερότθτα, ζχουν χάςει τθν ιδεολογικι τουσ ςιμανςθ και λόγω των ωκαρτϊν υλικϊν καταςκευισ τουσ, χάκθκαν μζςα ςτθν ανϊνυμθ μεταπολεμικι κτιςμζνθ μάηα. Ζνα ςθμαντικό τμιμα του όψιμθσ οκωμανικισ πόλθσ χωροκετείται ςτο τρίγωνο που ορίηουν τα κτιρια όρόςθμα τθσ πόλθσ, Ππεηεςτζνι - Αχμζτ Υαςά Ψηαμί - Ηιντηιρλί Ψηαμί. Σ νεότεροσ ιςτορικόσ χϊροσ όςον αωορά ςτθν εμπορικι ηϊνθ του, ςυμπίπτει με τθν όψιμθ οκωμανικι ηϊνθ 757. Ψα λίγα διαςωκζντα οκωμανικά μνθμεία τθσ εντοπίηονται διάςπαρτα ςτον αςτικό τθσ ιςτό, χωρίσ εμωανι ςχζςθ με το περιβάλλον ςτο οποίο βρίςκονται, αλλά και χωρίσ αλλθλοςυςχετιςμό. Άδεια κουωάρια, αποκομμζνα από τθν ιςτορικι τουσ ταυτότθτα, που οδθγικθκαν είτε ςτθν απομόνωςθ, μζςω τθσ απογφμνωςθσ του αςτικοφ ιςτοφ που τα περιζβαλε, ι ςτον εγκλειςμό εξαιτίασ τθσ υπζρμετρθσ ανοικοδόμθςθσ. Ψα οκωμανικά μνθμεία των Χερρϊν μποροφν να ενταχκοφν ςε δφο μεγάλεσ κατθγορίεσ, ςε αυτά που ζτυχαν κρατικισ μζριμνασ και επαναλειτουργοφν με διάωορεσ τθσ αρχικισ τουσ χριςεισ, και ςε αυτά που ςυνεχίηουν ν αντιμετωπίηουν ςθμαντικά προβλιματα διατιρθςθσ. Ψο πρόβλθμα ωαίνεται ότι δεν περιορίηεται μόνο ςτθν αδυναμία ζνταξισ τουσ ςε κάποιο πρόγραμμα χρθματοδότθςθσ, αλλά ουςιαςτικά «τρζωεται» από τθν άγνοια ι, ςτθν χειρότερθ των περιπτϊςεων, τθν αποςτροωι τθσ τοπικισ κοινωνίασ για τα οκωμανικά μνθμεία τθσ πόλθσ τουσ, τθν αδιαωορία να περιςϊςουν ό,τι αποτελεί τθν ςφνδεςι τουσ με 757 Βάκαλοσ Α., Γκεντςίδθσ Α., Ππλιάωα Ο., Ρθςιοφδθ Α. και Χίγκα Α., Ωπαίκριοι Δθμόςιοι Χϊροι ςτον Ξεντρικό Αςτικό Λςτό των Χερρϊν, ΨΕΕ-Ψμιμα Ξεντρικισ Πακεδονίασ, 10-11/2006, ςελ. 12. τθν ιςτορία τουσ και το παρελκόν τουσ. Ξατά τθν αναηιτθςθ των μνθμείων διαπιςτϊςαμε ότι κάποια από τα κτιρια είναι γνωςτά μόνο με τθ νζα τουσ ταυτότθτα, όπωσ πχ. το Ππεηεςτζνι, που ζχει αποςυνδεκεί από τον πραγματικό του ρόλο και ο κόςμοσ το γνωρίηει μόνο ωσ «Ψο αρχαιολογικό μουςείο», ι ότι κάτοικοι επικυμοφν τθν κατεδάωιςθ «χαλαςμάτων» για τθν δθμιουργία χϊρων ςτάκμευςθσ. Χτθν δεφτερθ κατθγορία ανικουν τα λουτρά τθσ Καμενίκιασ. Ψα λουτρά εντοπίηονται ςτο δυτικό τμιμα τθσ πόλθσ, ςε περιοχι που αποτελοφςε πζραςμα κατά τθν οκωμανικι περίοδο, κακϊσ ιταν ο «ωόροσ» τθσ πόλθσ γι αυτοφσ που ζρχονταν από τθν Κεςςαλονίκθ. Χιμερα, θ περιοχι αποτελεί μία ςχεδόν αμιγϊσ οικιςτικι προαςτιακι ηϊνθ, χωρίσ κανζνα ιςτορικό ι αρχιτεκτονικό ενδιαωζρον. Ψο κτιριο βρίςκεται εντόσ αωφλακτου, αδιαμόρωωτου οικοπζδου, και αποτελεί «ςυγκρότθμα» με τισ δφο μοναδικζσ ςωηόμενεσ παραδοςιακζσ οικίεσ τθσ ςυνοικίασ. Θ κατάςταςθ του μνθμείου χαρακτθρίηεται ωσ ερειπιϊδθσ και προδίδει τθν πλιρθ εγκατάλειψι του. Χφμωωνα με τθν Χτεωανίδου Α., οι τελευταίεσ επεμβάςεισ ςτο κτιριο ζγιναν το 2002, οπότε μια ςθμαντικι καταςκευαςτικι του ωάςθ ο χϊροσ των αποδυτθρίων με τθν κακ φψοσ επζκταςι του - με ιδιαίτερα μορωολογικά χαρακτθριςτικά, και μοναδικι για τον ελλαδικό χϊρο ςφλλθψθ ωσ προσ τθν ςφνκεςθ 758, κατεδαωίςτθκε, για λόγουσ επικινδυνότθτασ. Εικόνα εγκατάλειψθσ και υποβάκμιςθ προδίδει και ο άμεςοσ χϊροσ που περιβάλλει το μνθμείο: οργιϊδθσ βλάςτθςθ, κάδοι απορριμάτων, εγκαταλειμμζνα μθχανιματα είναι μερικά από τα χαρακτθριςτικά που τον ςυνκζτουν. Ψο ακρωτθριαςμζνο κτιριο ςιμερα διατθρεί μόνο τουσ κερμοφσ και χλιαροφσ χϊρουσ. Χτθν υπάρχουςα όψθ του, μπορεί κανείσ να «διαβάςει» όλεσ τισ μετατροπζσ ςτισ οποίεσ υποβλικθκε το κτιριο ζωσ και τθν κατεδάωιςθ του διϊροωου προκαλάμου. Θ δομι των τοιχοποιιϊν του παρουςιάηουν ςθμαντικζσ αςυνζχειεσ, λόγω των προςκθκϊν και των μετατροπϊν που κάκε ωορά εξυπθρετοφςαν τουσ νζουσ ςκοποφσ του κτθρίου, και που χαρακτθρίηονται από διαωορά ωσ προσ τα δομικά υλικά αλλά και ωσ προσ τον τρόπο εωαρμογισ τουσ. Ζτςι, εντοπίηονται περιοχζσ αμιγοφσ πλινκοδομισ ανάμεςα ςτθν λικοδομι, επεκτάςεισ κακ φψοσ που ςε παρατακτικι διάταξθ ςε ςχζςθ με τθν υποκείμενθ τοιχοποιία, ςυμπλθρϊςεισ ι αωαιρζςεισ λικοδομϊν, τροποποίθςθ των υπαρχόντων ανοιγμάτων. Θ κατεδάωιςθ του προκαλάμου επζωερε περιςςότερεσ καταςτροωζσ ςτον ιδθ καταπονθμζνο ωζρονται οργανιςμό του κτθρίου, όπωσ τθν απϊλεια 758 Χτεωανίδου Α., «Ψα χαμάμ ςτθν πόλθ των Χερρϊν», Υρακτικά Β Διεκνοφσ Επιςτθμονικοφ Χυνεδρίου: Σι Χζρρεσ και θ περιοχι τουσ, από τθν οκωμανικι κατάκτθςθ μζχρι τθ ςφγχρονθ εποχι, τόμοσ Β, Χζρρεσ 2013, ςελ.764. υλικϊν δόμθςθσ με επακόλουκθ δθμιουργία χαςμάτων ςτθν τοιχοποιία, υπολείμματα επιωανειακϊν επιχριςμάτων, οπζσ από τθν αωαίρεςθ ξυλοδοκϊν. Σι αποκολλιςεισ ςτισ ακμζσ των λικοδομϊν και θ ανεπαρκισ ςτζγαςθ ευνοοφν τθν ανάπτυξθ βλάςτθςθσ και τθν διάβρωςθ των ςυνδετικϊν κονιαμάτων, με επιβλαβείσ για τισ τοιχοποιίεσ ςυνζπειεσ. Χε αρκετά ςθμεία ςτισ επιωάνειεσ των λίκων υπάρχουν επιηωγραωίςεισ (graffiti). Θ πρόςβαςθ ςτο εςωτερικό γίνεται από τθν αρχικι κφρα ειςόδου ςτον χλιαρό χϊρο του κτθρίου. Ψο δάπεδο του κτθρίου, ςε όλουσ τουσ χϊρουσ, είναι καλυμμζνο με πεςμζνα κονιάματα, μπάηα από μεταγενζςτερα ςκαψίματα, εναποκζςεισ ωερτϊν υλικϊν, καταπτϊςεισ από τισ ακάλυπτεσ οπζσ των οροωϊν. Ψα εςωτερικά επιχρίςματα ζχουν ωκαρεί και επιχρωματιςτεί από τθν απορροι ομβρίων υδάτων και των ωερτϊν υλικϊν που ςυμπαραςφρουν, και τθν ανάπτυξθ βιοωκοράσ. Ψα μεταλικά ςτελζχθ ςτα νεότερα διαχωριςτικά τοιχία, ςτον χλιαρό χϊρο, λόγω τθσ διάβρωςθσ μεταωζρουν ςκωρίεσ ςτα επιωανειακά κονιάματα. Ψο ίδιο και τα ωκαρμζνα υλικά των επιωανειακϊν θλεκτρολογικϊν εγκαταςτάςεωων. Σι μετατροπζσ που ζχουν γίνει ςτο εςωτερικό των χρόνων, ςε μια προςπάκεια εκςυγχρονιςμοφ των εγκαταςτάςεων ζχουν καταςτρζψει πολλά από τα διακοςμθτικά και μορωολογικά ςτοιχεία του λουτροφ, και αλλοίωςαν τελείωσ τθν μορωι του. Χτουσ κερμοφσ χϊρουσ από οπζσ ςτα δάπεδα διακρίνονται οι πεςςίςκοι των υποκαφςτων, ενϊ ηθμίεσ ςθμειϊνονται και ςτουσ περιμετρικοφσ πάγκουσ που ωζρουν τισ γοφρνεσ. Θ κατάςταςθ του μνθμείου μόνο ωσ χριηουςα επείγουςασ προςταςίασ και αποκατάςταςθσ μπορεί να χαρακτθριςτεί. Ωςτόςο, οι διακζςεισ των περίοικων και των ίδιων των ιδιοκτθτϊν ζρχονται ςε πλιρθ αντίκεςθ με τισ ανάγκεσ του μνθμείου, κακϊσ επικυμοφν τθν πλιρθ κατεδάωιςι του και τθν απελευκζρωςθ του οικοπζδου προσ εκμετάλλευςι του. Ακόμθ ζνα μνθμείο των Χερρϊν βιϊνει τθν ςταδιακι υποβάκμιςθ και εξακλίωςι του. Θ ςυνοικία Ξάτω Ξαμενίκιασ ςτθν οποία βρίςκεται το Mustafa Bey Camii, χαρακτθρίηεται γενικά από υψθλι δόμθςθ με κτιρια πολυϊροωα, ςφμωωνα με τισ επιταγζσ του ςφγχρονου αςτικοφ χϊρου. Χε αντίκεςθ με τα όςα ιςχφουν ςτθν περίμετρο, το οικοδομικό τετράγωνο ςτο οποίο εντάςςεται το μνθμείο καλφπτεται κυρίωσ από μονϊροωα ι διϊροωα μικτισ χριςθσ κτίςματα, με παρεμβαλλόμενουσ αδόμθτουσ χϊρουσ. Ψα κτιρια, αρκετά από τα οποία βρίςκονται ςε άκλια κατάςταςθ διατιρθςθσ ι είναι εγκαταλειμμζνα, τα χαρακτθρίηει ποικιλομορωία ωσ προσ τθν μορωι και τθν κζςθ τουσ ςτον χϊρο. Θ οπτικι κζαςθ του τηαμιοφ είναι εωικτι μόνο κατά μικοσ των πλαγίων όψεων του οικοπζδου, ανατολικά και δυτικά. Ψο βόρειο όριο γειτνίαςθσ του τεμζνουσ απαρτίηουν οι αδιαμόρωωτεσ όψεισ (με εμωανι τα υλικά 153

165 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Χζρρεσ δόμθςθσ) ςειράσ κτθρίων μεγαλφτερου όγκου, που ςχθματίηουν τείχοσ μπροςτά από το μνθμείο, αλλοιϊνοντασ ςθμαντικά τα δεδομζνα του δομθμζνου χϊρου του. Ξαι ςτα νότια, το κτιριο περιβάλλεται από αςφμβατα ωσ προσ τθν αιςκθτικι του κτίςματα που, ωςτόςο, λόγω του χαμθλοφ φψουσ τουσ δεν το εγκλωβίηουν. Χτα ςθμεία που το οικόπεδο ιταν ακάλυπτο, τοποκετικθκε καγκελόωραχτοσ περίβολοσ. Χτα δυτικά, μζροσ του περιβόλου καταλαμβάνει ςυμπαγισ μεταλλικι πόρτα που κα ταίριαηε περιςςότερο ςε βιοτεχνικι μονάδα παρά ςε μνθμείο. Υινακίδεσ κατευκφνςεων ι πλθροωόρθςθσ δεν ςυναντϊνται ςε κανζνα ςθμείο τθσ διαδρομισ από τθν πόλθ προσ το τζμενοσ, οφτε ςτον άμεςο χϊρο του μνθμείου. Σ αφλειοσ χϊροσ είναι αδιαμόρωωτοσ, χωρίσ ςαωείσ διαδρομζσ κίνθςθσ. Χτθν πρόςοψθ του κτθρίου διατθρείται, εκτόσ των ορίων τθσ ςτοάσ του προςτϊου, όρυγμα που ςχετίηεται με τθν εργαςτθριακι λειτουργία του μνθμείου κατά τον 20 ο αι. Υαρατθρϊντασ κανείσ το τζμενοσ μπορεί εφκολα να διαπιςτϊςει το μζγεκοσ των αλλοιϊςεων και καταςτροωϊν που προκάλεςε ςτον ωζροντα οργανιςμό του μνθμείου και ςτα επιμζρουσ μορωολογικά του ςτοιχεία θ αςφμβατθ με τον χαρακτιρα του λειτουργία ωσ ξυλουργικό εργαςτιριο ζωσ και το 1962, οπότε και κθρφχκθκε ιςτορικό διατθρθτζο μνθμείο. Σι περιμετρικζσ τοιχοποιίεσ του τεμζνουσ παρουςιάηουν εκτεταμζνα προβλιματα, όπωσ διάβρωςθ των λικοδόμων και απϊλεια τθσ μάηασ τουσ, απόπλυςθ των κονιαμάτων δομισ και κατακόρυωεσ ρωγμζσ. Ψο πρόβλθμα τθσ απϊλειασ δομικοφ υλικοφ είναι πιο ζντονο ςτο ςθμείο επιςτζγαςθσ κακϊσ θ ζλλειψθ επικεράμωςθσ ι ωφλλων μολφβδου, επιτρζπει ςτα όμβρια φδατα να παρειςωρφουν ςτουσ αρμοφσ τθσ τοιχοποιίασ αποδυναμϊνοντασ ςταδιακά τα κονιάματα και τθν ςυνοχι τθσ δομισ τθσ τοιχοποιίασ, ενϊ θ ζντονθ ωυτοκάλυψθ ςτισ επιωάνειεσ των κόλων επιδεινϊνει περιςςότερο το πρόβλθμα. Εκτεταμζνεσ καταρρεφςεισ ςθμειϊνονται κυρίωσ γφρω από τα κυρϊματα του μνθμείου. Χτα περιςςότερα από τα ανοίγματα, παράκυρα ι κφρεσ, είχαν πραγματοποιθκεί μετατροπζσ είτε τθσ μορωισ τουσ ςτον τοίχο κίμπλε τα οξυκόρυωα παράκυρα τθσ κάτω ηϊνθσ εκατζρωκεν του μιχράμπ ζχουν μετατραπεί ςε ορκογϊνια με μονολικικά πρζκια και ςυμωυι κιγκλιδϊματα είτε ςτο μζγεκόσ τουσ. Αλλαγζσ κυρίωσ ωσ προσ το εφροσ παρατθροφνται ςτα ανοίγματα των πλευρικϊν χϊρων του κτθρίου όπου δεν υπάρχει αντιςτοιχία μεταξφ του οξυκόρυωου υπζρκυρου και των νεότερων παρειϊν από ςκυρόδεμα, όπου αυτζσ ςϊηονται. Χθμαντικότερα προβλιματα ςθμειϊνονται ςτον εξωτερικό τοίχο του ανατολικοφ πλευρικοφ διαμερίςματοσ, όπου οι καταρρεφςεισ ςτα κυρϊματα του ιςογείου προκάλεςαν απϊλεια του ςχιματόσ τουσ, ςιμερα ωαίνονται ωσ χάςματα ςτθν τοιχοποιία, και επικίνδυνθ λζπτυνςθ ςτο πάχοσ του τοίχου μεταξφ τθσ κορυωισ του τόξου τθσ κφρασ και τθσ ποδιάσ του υπερκείμενου παρακφρου. Χτθν νοτιανατολικι κφρα ωαίνεται ότι ζγινε μία προςπάκεια για ςτερζωςι τθσ με τθν εωαρμογι προλθπτικοφ κτιςίματόσ τθσ, που όμωσ δεν απζδωςε, κακϊσ το υλικό πλιρωςθσ χφκθκε προσ τα ζξω. Υρόχειρεσ ςυμπλθρϊςεισ ι τειχίςεισ που είχαν ωσ ςτόχο τθν ςτερζωςθ ι τθν μεταβολι των ανοιγμάτων παρατθροφνται και ςε άλλα ςθμεία του κτθρίου. Χτα παράκυρα τθσ άνω ηϊνθσ ςτθ δυτικι όψθ, θ απϊλεια των λίκινων ποδιϊν αντικαταςτάκθκε με πρόχειρθ καταςκευι από πλίνκουσ ι λίκουσ, ενϊ θ νοτιοδυτικι κφρα, ςτθν ίδια όψθ, ζχει ςωραγιςτεί με πρόχειρθ πλινκοδομι. Πε ξερολικιά ζχει κλειςτι και το δυτικό παράκυρο του τοίχου κίμπλε. Χτισ νεότερεσ επεμβάςεισ ανικει και θ διαπλάτυνςθ,τθσ κεντρικισ πφλθσ ςτον κφριο χϊρο προςευχισ, ςε όλο το πλάτοσ του μεταξόνιου διαςτιματοσ, και θ καταςκευι περικυρϊματοσ από οπλιςμζνο ςκυρόδεμα για τθν ςυγκράτθςθ των τοιχοποιιϊν. Αντίκετα, θ πλιρωςθ των παρακφρων που παρατθρείται ςτισ ανϊτερεσ ηϊνεσ των μεςοτοιχιϊν, πρζπει ν ανικει ςτθν εποχι που προςτζκθκαν οι πλευρικοί βοθκθτικοί χϊροι. Αλλοίωςθ του τρόπου αντίλθψθσ και κζαςθσ του μνθμείου προκαλεί και θ απογφμνωςι του από τα εξωτερικά επιχρίςματα. Χτα ςθμεία που αυτά ςϊηονται αχνοωαίνεται θ εωαρμογι χαράξεων ι επιχρωματιςμοφ κατ απομίμθςθ του πλινκοπερίκλειςτου ςυςτιματοσ δόμθςθσ ςτισ επιωάνειεσ και τθσ κρυμμζνθσ πλίνκου ςτα μζτωπα των κτιςτϊν τοξωτϊν υπερκφρων. Αντιλαμβανόμαςτε λοιπόν, ότι θ μορωι και θ αιςκθτικι απόδοςθ του μνθμείου κατά τθν οκωμανικι εποχι ιταν τελείωσ διαωορετικι από αυτιν που αποκομίηουμε ςιμερα κωρϊντασ τισ απογυμνωμζνεσ τοιχοποιίεσ, ζςτω κι αν αυτζσ διαςϊηονταν με άκικτθ τθν δομι τουσ. Αιςκθτικι υποβάκμιςθ παρατθρείται και ςτο εςωτερικό του κτθρίου με τθν απϊλεια του τοιχογραωικοφ διακόςμου, από τον οποίο διαςϊηονται μερικά μόνο ςπαράγματα. Είναι απορίασ άξιο γιατί δφο τόςο ςθμαντικά για τθν πολεοδομικι ιςτορία τθσ πόλθσ μνθμεία, το λουτρό τθσ Ξαμενίκαιασ και το Mustafa Bey Camii, που θ μορωι τουσ αντικατοπτρίηει εκτόσ από τθν οικονομικι ευρωςτία τθσ τοπικισ κοινωνίασ και τον ςθμαίνοντα ρόλο τθσ πόλθσ για τθ οκωμανικι αυτοκρατορία, αωινονται ςε ςταδιακι κατάρρευςθ, ενϊ κα μποροφςαν ν αποτελζςουν πόλο ζλξθσ και ςθμείο αναωοράσ για τισ υποβακμιςμζνεσ λόγω κζςθσ δυτικζσ ςυνοικίεσ τθσ πόλθσ. Χτον αντίποδα του Mustafa Bey Camii, ςτθν ανατολικι είςοδο τθσ πόλθσ βρίςκεται το Ahmed Paşa Camii. Υαρατθρϊντασ ωωτογραωίεσ αρχείου ωαίνεται ξεκάκαρα ότι το τζμενοσ είχε ανεγερκεί ςε ανοιχτι περιοχι, ςτισ παρυωζσ του αςτικοφ ιςτοφ τθσ πόλθσ, ςε μια περιοχι που αποτελοφςε πζραςμα προσ τθν Ανατολικι Πακεδονία και τθν Κράκθ, και που ςυνδεόταν με τον κεντρικό τθσ βυηαντινισ πόλθσ. Θ ςυγκεκριμζνθ κζςθ, ςε ανοιχτό πεδίο χωρίσ άλλα κτιρια περιμετρικά του, ίςωσ είχε επιλεγεί λόγω του διακζςιμου χϊρου που ιταν απαραίτθτοσ για τθν ανζγερςθ ενόσ τόςο μεγαλοπρεποφσ αρχιτεκτονιματοσ, ι ίςωσ και για τον ςυμβολιςμό τθσ, κακϊσ το κτιριο δζςποηε ςτον χϊρο, προκαλϊντασ το δζοσ και τον καυμαςμό όςων ζωκαναν ςτθν πόλθ από τθν ανατολικι τθσ είςοδο (ς αυτιν τθν είςοδο πρζπει να κατζλθγαν και οι διαδρομζσ από τθν κεντρικι Ευρϊπθ και βόρεια Βαλκανικι). Χιμερα, θ ςχζςθ του μνθμείου με το χϊρο του παραμζνει ςτακερι και αναλλοίωτθ, κακϊσ θ περιοχι διατθρεί τον ρόλο τθσ ωσ ςθμείο ειςόδου/εξόδου προσ τθν οικιςτικι ηϊνθ, και από τθν άλλθ ςυντθρεί τθν ίδια χωρικι δομι, με τθ δόμθςθ να ςταματά επί τθσ περιωερειακισ οδοφ, απζναντι από το τζμενοσ. Θ μόνθ αλλαγι που παρατθρείται είναι ςτθ ςχζςθ των όγκων μεταξφ του μνθμείου και των γειτονικϊν κτθρίων, που τείνει από τθν απόλυτθ υπεροχι του μνθμείου ςτο παρελκόν ςτθν εξιςορρόπθςθ ι και τον υποςκελιςμό του ςτθν ςφγχρονθ εποχι. Ψο τζμενοσ αποτελεί μζροσ ενόσ ευρφτερου ιςτορικοφ τόπου ςτον οποίο ςυγκαταλζγεται θ κρινθ του Λςμαιλ Ππζθ και το Παυςωλείο των Γαηιδων. Ψο μνθμειακό αυτό ςφνολο βρίςκεται εντόσ οικοπζδου που ςτα βόρεια και δυτικά ςυνορεφει με τθν περιωερειακι οδό και ςτα ανατολικά διατρζχεται από το ρζμα των Αγίων Αναργφρων. Αν και θ απόςταςθ μεταξφ των μνθμείων είναι ςχετικά μικρι, θ μεταξφ τουσ κζαςθ παρεμποδίηεται από τθν ψθλι βλάςτθςθ και το ανιςόπεδο του εδάωουσ, που προκαλεί οπτικά εμπόδια. Ζτςι, τα μνθμεία αντιμετωπίηονται ωσ αυτόνομεσ ενότθτεσ χωρίσ να γίνεται ςυνειδθτι θ ιδεολογικι τουσ ενότθτα. Φωτεινοί ςθματοδότεσ και κατευκυντιριεσ πινακίδεσ, για τισ εκτόσ των Χερρϊν περιοχζσ ζχουν τοποκετθκεί ςτο φψοσ του μνθμείου προκαλϊντασ όχλθςθ ςε αυτό κι εμποδίηοντασ τθν απρόςκοπτθ κζαςθ από το μοναδικό ςθμείο που προςωζρει πανοραμικι κζα προσ το τζμενοσ. Θ ειρωνεία είναι ότι τόςο οι πινακίδεσ που βρίςκονται κοντά ςτο τηαμί όςο και οι πολιτιςτικζσ (καωζ) πινακίδεσ που ζχουν τοποκετθκεί ςτο φψοσ τθσ κρινθσ του Λςμαιλ Ππζθ αωοροφν αποκλειςτικά ςε βυηαντινά μνθμεία και ναοφσ, κακϊσ και ςε περιοχζσ τουριςτικοφ ενδιαωζροντοσ, και δεν γίνεται καμμία μνεία για τα κτιρια με τα οποία γειτνιάηουν άμεςα. Ξανενόσ είδουσ πλθροωόρθςθ δεν 154

166 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Χζρρεσ παρζχεται οφτε εντόσ των χϊρων των μνθμείων. Υαράλλθλα, θ αποςπαςματικι πεηοδρόμθςθ κατά μικοσ του ιςτορικοφ τόπου από τθν πλευρά τθσ περιωερειακισ οδοφ, ςε ςυνδυαςμό με τθν επικινδυνότθτα του δρόμου για τουσ πεηοφσ, δεν ευνοεί τθν επιςκεψιμότθτα υπό τθ μορωι περιπάτου ςτθν περιοχι. Γφρω από το Ahmed Paşa Camii ζχει τοποκετθκεί για λόγουσ προςταςίασ πρόχειρθ περίωραξθ. Θ εντφπωςθ ότι το τζμενοσ είναι χτιςμζνο ςε επικλινζσ ζδαωοσ είναι πλαςματικι, και οωείλεται ςε επιχωματϊςεισ από το παρακείμενο ρζμα των Αγίων Αναργφρων που κάποτε περνοφςε δίπλα από το τηαμί. Ψα ωερτά υλικά που κατζκλυςαν πολλζσ ωορζσ τον χϊρο προκαλϊντασ ςθμαντικζσ ωκορζσ και προβλιματα ςτο τζμενοσ αποτελζςαν μάλιςτα κι ζναν από τουσ λόγουσ για τουσ οποίουσ εγκαταλιωκθκε ςυνζβαλαν ςτθν επίχωςι του ςτθ νότια πλευρά μζχρι το φψοσ του μιχράμπ. Αναλογιηόμενοι τθν ςτάκμθ τθσ επίχωςθσ μποροφμε να καταλάβουμε πόςο πιο κολοςιαίο μπορεί να ωαινόταν το τζμενοσ όταν πρωτοανεγζρκθκε. Σι τοιχοποιία του μνθμείου διατθρείται ςε πολφ καλι κατάςταςθ με ςθμειακζσ μόνο ωκορζσ ςε λίκουσ των όψεων. Ξατά διαςτιματα, ςτα πλαίςια εργαςιϊν ςυντιρθςθσ, ζχουν γίνει αντικαταςτάςεισ ρθγματωμζνων ι διαβρωμζνων δομικϊν υλικϊν και ζχουν εωαρμοςτεί τοπικά αρμολογιματα για ενίςχυςθ τθσ τοιχοποιίασ, κυρίωσ ςε περιοχζσ με αμιγι πλινκοδομι. Ζνα πρόβλθμα που ςυναντάται ςε όλεσ τισ όψεισ του μνθμείου είναι οι ανάπτυξθ βλάςτθςθσ ςτουσ αρμοφσ των καλυπτιριων λίκων, που πικανόν οωείλεται ςτθν εωαρμογι τουσ με απλι ςυναρμογι χωρίσ κονίαμα, θ οποία επιτρζπει τθν διείςδυςθ υλικϊν που προςωζρονται για τθν ανάπτυξθ ωυτϊν. Από ωυτοκάλυψθ πάςχουν και οι κολοδομίεσ του μνθμείου, κακϊσ, μετά τθν αωαίρεςθ των ωφλλων μολφβδου, ζχουν μείνει εκετεκειμζνεσ ςτουσ περιβαλλοντικοφσ παράγοντεσ. Φυτοκάλυψθ ςυναντάται και ςτα κατεςτραμμζνα πλατϊματα του προςτϊου, εκατζρωκεν τθσ μνθμειακισ ειςόδου ςτθν δυτικι όψθ του κτθρίου. Από το προςτϊο ςιμερα διατθροφνται οι κίονεσ ςτιριξθσ, τα τόξα που ςχθμάτιηαν τα διάχωρα και ςε μερικά ςθμεία, ςε επαωι με τον τοίχο τθσ πρόςοψθσ του κυρίωσ χϊρου προςευχισ, οι γενζςεισ των κολίςκων. Για τθν ςτερζωςθ τθσ καταςκευισ ζχουν εωαρμοςτεί τοπικά αρμολογιματα, κι ζχουν ενιςχυκεί οι μεταλλικοί ελκυςτιρεσ μεταξφ των τοξοςτοιχιϊν. Υαράλλθλα, λόγω ρθγματϊςεων που είχαν παρατθρθκεί ςτουσ κίονεσ ςτιριξθσ ςτθν ανϊτερθ ςτάκμθ τουσ εωαρμόςτθκαν μεταλλικζσ περιδζςεισ. Θ αποκατάςταςθ ι όχι των κόλων του προςτϊου αποτελεί ζνα ωλζγον κζμα, παρόλο που υπάρχουν ςτοιχεία, και από ωωτογραωικά ντοκουμζντα, για τθν ακριβι τουσ μορωι, πριν τθν κατάρρευςθ 759. Θ πρόςβαςθ ςτο εςωτερικό του τεμζνουσ γίνεται μζςω του νότιου πλευρικοφ χϊρου, από μία προςωρινά τοποκετθμζνθ μεταλλικι ςκάλα. Ψο δωμάτιο ςιμερα χρθςιμοποιείται ωσ αποκικθ τθσ Εωορείασ Αρχαιοτιτων. Διατθρεί πολλά από τα καταςκευαςτικά ςτοιχεία του, όπωσ τον χϊρο τθσ εςτίασ, που ερμθνεφουν τθν χριςθ του ωσ χϊρο προςωοράσ γευμάτων. Σ κεντρικόσ χϊροσ προςευχισ του τηαμιοφ χρθςιμοποιείται κι αυτόσ για τθν εναπόκεςθ ικριωμάτων και άλλων υλικϊν τθσ Εωορείασ. Υαρόλο που το δάπεδο διατθρεί ςχεδόν ςε όλθ του τθν ζκταςθ τα αρχικά κεραμικά πλακίδια, δεν ζχει λθωκεί καμιά μζριμνα για τθν προςταςία τουσ από ωκορζσ που μπορεί να προκαλζςουν τα μεταλλικά ςτελζχθ των ικριωμάτων και τα βαριά υλικά που εναποτίκενται πάνω τουσ. Από τα παράκυρα που υπιρχαν περιμετρικά ςτουσ τοίχουσ, τοποκετθμζνα ςε δφο ηϊνεσ, διατθροφνται ανοιχτά μόνο αυτά τθσ άνω ηϊνθσ, ενϊ τα ανοίγματα του ιςογείου ζχουν ςωραγιςτεί όλα για να προςτατευτεί το εςωτερικό του μνθμείου από τισ προςχϊςεισ, να ενιςχυκεί θ αντοχι τθσ τοιχοποιίασ και να μειωκεί θ απϊλεια δομικϊν ςτοιχείων εξαιτίασ τθσ διάβρωςθσ και των ωκιςεων. Ψα εςωτερικά επιχρίςματα ζχουν καταρρεφςει ζωσ το φψοσ τθσ πρόςχωςθσ, με αναπόωευκτθ καταςτροωι και του ηωγραωικοφ διακόςμου που ποίκιλλε το εςωτερικό του μνθμείου, κι από τον οποίο ςϊηονται παλαιοκωμανικά ςφμβολα μόνο ςτα λοωία. Θ κρινθ του Ιςμαιλ Μπζθ διατθρείται ςε αρκετά καλι κατάςταςθ. Ψα τελευταία χρόνια ζχει λθωκεί μζριμνα για τθν εξυγίανςθ και των εξωραϊςμό του μνθμείου με ςκοπό τθν αποκατάςταςθ τθσ ιςτορικότθτασ του τόπου και τθν περίςωςθ τθσ πολιτιςτικισ του αξίασ. Από δορυωορικζσ εικόνεσ και χαρτογράωθςθ του χϊρου 760 διαπιςτϊνεται ότι οι δφο οικίεσ που υπιρχαν μπροςτά και ςε επαωι με το μνθμείο κατεδαωίςτθκαν κάποια ςτιγμι πριν το 2011, ενϊ μεταξφ των ετϊν 2011 και 2014 κακαιρζκθκαν και τα τελευταία εναπομείναντα τοιχία. Δυςτυχϊσ, λόγω τθσ πυκνισ βλάςτθςθσ και τθσ ζλλειψθσ τοπογραωικοφ διαγράμματοσ με τισ κζςεισ των μνθμείων, δεν ςτάκθκε εωικτό να εντοπίςουμε το μαυςωλείο των γαηιδων. 759 Δαδάκθ Χ., «Ψηαμί Πεχμζτ Ππζθ (ι «Αγιά Χοωιά»), Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ Εωαρμογζσ bing/maps και google/maps-street viewer Ψο Zincirli Camii ζχει αποκαταςτακεί πρόςωατα και χρθςιμοποείται ωσ χϊροσ περιοδικϊν εκκζςεων, ενϊ ςτθν αυλι του ωυλάςςονται αρχιτεκτονικά και γλυπτά μζλθ από μνθμεία τθσ περιωζρειασ Χερρϊν. Ψισ ενδιάμεςεσ περιόδουσ παραμζνει κλειςτό για το κοινό. Ψο μνθμείο αποτελεί προςωιλι τόπο επίςκεψθσ για τουσ μουςουλμάνουσ τθσ γείτονοσ χϊρασ, όπωσ και πολλά από τα οκωμανικά μνθμεία τθσ βόρειασ Ελλάδασ, και αναωζρεται ςυχνά ςτα οδοιπορικά τουσ και ςτισ μελζτεσ τουσ. Ψο τζμενοσ βρίςκεται κοντά ςτο εμπορικό και διοικθτικό κζντρο των Χερρϊν, ςε μια πυκνοκατοικθμζνθ περιοχι με υψθλό δείκτθ δόμθςθσ. Θ μορωι του δομθμζνου χϊρου ςτον οποίο εντάςςεται το μνθμείο ζχει υποςτεί επάλλθλεσ τροποποιιςεισ από τθν ίδρυςι του ζωσ ςιμερα, μεταβάλλοντασ κάκε ωορά τθν προβολι και τθν οπτικι αντίλθψθ του μνθμείου. Χτα τζλθ του 19 ου αι το τζμενοσ ιταν περίοπτο και ελεφκερο από οποιαδιποτε πολεοδομικι ςχζςθ και οργάνωςθ. Περικζσ δεκαετίεσ αργότερα, θ εξάπλωςθ τθσ πόλθσ προσ νζεσ κατευκφνςεισ κα οδθγιςει ςε εγκλειςμό του κτθρίου ς ζναν ςωικτό αςτικό ιςτό, περιορίηοντασ τον χϊρο γφρω του ςτα όρια των διαςτάςεϊν του. Χτα πλαίςια τθσ εξυγίανςθσ, κα απομακρυνκοφν οι οικίεσ ςτα βόρεια και δυτικά του μνθμείου, κα επεκτακεί ο αφλειοσ χϊροσ του ςτα όρια του οικοπζδου, κα διατθρθκεί όμωσ ο περίβολοσ ωσ όριο μεταξφ των αςτικϊν δράςεων και του μνθμειακοφ χϊρου. Χιμερα, το Ηιντηιρλί τηαμί δίνει τθν εντφπωςθ ενόσ πολιτιςμικοφ πάρκου, αποκομμζνο από τθν πόλθ και τα προβλιματά τθσ. Σ περίβολοσ αποτελεί μία λιτι καταςκευι που επιτρζπει τθν κζαςθ ςτο εςωτερικό του αφλειου χϊρου, αλλά και του ίδιου του μνθμείου. Από τθν πφλθ ειςόδου ζωσ το προςτϊο του τεμζνουσ θ διαδρομι που κα ακολουκιςει ο επιςκζπτθσ είναι προδιαγεγραμμζνθ. Σ διάδρομοσ από κοινοφ τφπου τςιμεντοπλακίδια ουςιαςτικά αποτελεί επζκταςθ του διαδρόμου που είχε δθμιουργθκεί κατά τθν πρϊτθ περίωραξθ του μνθμείου και δεν ζχει υποςτεί καμιά μετατροπι ι εξωραϊςμό από τότε. Ψο μνθμείο διατθρείται ςε πολφ καλι κατάςταςθ, κακϊσ ζχει αποκαταςτακεί πρόςωατα. Χφμωωνα με το ιςτορικό τθσ μελζτθσ αποκατάςταςθσ 761, οι επεμβάςεισ που εκτελζςκθκαν ζγιναν με κάκε ςεβαςμό ςτθν ιςτορικι ταυτότθτα και τα ιδιαίτερα μορωολογικά χαρακτθριςτικά του μνθμείου, μετά από αξιολόγθςθ των ςθμαντικότερων ωάςεων και προςκθκϊν του, ενϊ κατά τθν εωαρμογι και εκτζλεςθ των εργαςιϊν τθρικθκε θ αρχι τθσ διακριτότθτασ των νεϊτερων προςκθκϊν και τθσ αντιςτρεψιμότθτασ, δίνοντασ το ζναυςμα για περαιτζρω μελζτθ του μνθμείου. Σι επεμβάςεισ είχαν ιπιο 761 Ππακιρτηισ Α. και Χαμπανοποφλου Ο., «Ψο ιςλαμικό τζμενοσ Ηιντηιρλί πόλεωσ Χερρϊν και οι επεμβάςεισ ςυντιρθςισ του ( )», Θ Χυντιρθςθ και Αποκατάςταςθ των Σκωμανικϊν Πνθμείων ςτθν Ελλάδα, Χτεωανίδου Α. (επιμ.), University Studio Press 2010, ςελ

167 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Χζρρεσ χαρακτιρα και περιορίςτθκαν κυρίωσ ςε ςυντιρθςθ των υλικϊν και αποςπαςματικι ςυμπλιρωςθ των καταςκευαςτικϊν και μορωολογικϊν ςτοιχείων, όπου απαιτοφνταν για λόγουσ προςταςίασ των αρχιτεκτονικϊν μελϊν και ενίςχυςθσ του ωορζα. Τςον αωορά ςε μορωολογικά ςτοιχεία όπωσ τα εςωτερικά επιχρίςματα ι τα δάπεδα, διατθρικθκε και ςυντθρικθκε ό,τι ςωηόταν χωρίσ ςυμπλθρϊςεισ ι ολοκλιρωςθ τθσ μορωισ τουσ. Χτον χϊρο του ιςογείου, για λόγουσ επιςκεψιμότθτασ επιςτρϊκθκε νζο δάπεδο με κεραμικά πλακίδια, κατ αναλογία του αυκεντικοφ δαπζδου που διατθρείται ςτον εξϊςτθ. Για τθν αποκατάςταςθ τθσ ςτζγθσ και τθν κάλυψθ των κόλων με ωφλλα μολφβδου, οι αναςτθλωτζσ προχϊρθςαν ςε αποκατάςταςθ του μετϊπου και του γείςου του προςτϊου. Για τθν ςυμπλιρωςθ δεν χρθςιμοποιικθκαν λίκοι, όπωσ είναι θ υπόλοιπθ καταςκευι, αλλά πλίνκοι ςε οριηόντιεσ ςτρϊςεισ. Χτόχοσ ιταν θ ανάκτθςθ να διακρίνεται ευκρινϊσ ςε ςχζςθ με τθν αυκεντικι τοιχοποιία πρζπει να ομολογιςουμε, όμωσ, ότι το αποτζλεςμα είναι αρκετά ζντονο κι από μακριά δίνει τθν εντφπωςθ απλοποιθμζνου κεραμοπλαςτικοφ διακόςμου. Θ λειτουργία του τεμζνουσ ωσ επιςκζψιμου μνθμειακοφ χϊρου ςυμπλθρϊκθκε με τθν τοποκζτθςθ πινακίδων πλθροωόρθςθσ με ςτοιχεία τθσ ιςτορίασ του αλλά και του ζργου αποκατάςταςθσ. Ψο εμπορικό κζντρο των Χερρϊν καταλαμβάνει μζροσ του κεντρικοφ και ςχεδόν όλο το ΒΑ τμιμα τθσ πόλθσ. Θ περιοχι ανοικοδομικθκε ζντονα κατά τθ δεκαετία του 1970 και χαρακτθρίηεται από μεγάλθ ςυγκζντρωςθ και πυκνότθτα λειτουργιϊν. Αποτζλεςε τον κφριο πόλο ζλξθσ, κακϊσ εκεί ςυγκεντρϊνονται πια οι εμπορικζσ και διοικθτικζσ υπθρεςίεσ τθσ πόλθσ. Υυρινα του αςτικοφ κζντρου κεωρείται θ πλατεία Ελευκερίασ. Θ πλατεία λειτουργεί ωσ πολυχϊροσ με περίπτερα για το μικροεμπόριο, ςτάςεισ ανάπαυςθσ, υδάτινο μνθμείο, χϊρουσ εςτίαςθσ κι αναψυχισ. Αποτελεί πζραςμα και θ περίμετρό τθσ χρθςιμοποιείται ωσ ςυγκοινωνιακόσ κόμβοσ. Θ πεηοδρόμθςθ τθσ πλατείασ και των γφρω δρόμων αναβάκμιςε τθν κεντρικι περιοχι και βελτίωςε το επίπεδο εξυπθρζτθςθσ των πεηϊν ςτο εμπορικό κζντρο. Ωςτόςο, ςε πολλά ςθμεία οι μικρζσ διατομζσ των πεηοδρομίων και τα εμπόδια ςτο κατάςτρωμά τουσ, όπωσ ο εξοπλιςμόσ καταςτθμάτων, τα περίπτερα και οι κάδοι απορριμάτων, υποχρεϊνουν τουσ πεηοφσ να περπατοφν ςτο δρόμο με προωανι προβλιματα για τθν αςωάλεια τόςο των ίδιων όςο και των οδθγϊν. Σ χϊροσ τθσ πλατείασ δθμιουργικθκε με τθν κατεδάωιςθ των παηαριϊν και των μικρϊν εμπορικϊν καταςτθμάτων τθσ παλιάσ οκωμανικισ αγοράσ, του Σρτά Ψςαρςί μετά τθν πυρκαγιά του Ποναδικό κτιριο που διαςϊκθκε από τθ λαίλαπα ιταν το Ππεηεςτζνι, το οποίο, ωςτόςο, κινδφνευςε να κατεδαωιςτεί ςτα πλαίςια του εκςυγχρονιςμοφ του κζντρου τθσ πόλθσ και τθσ εξυγίανςισ του από κάκε οκωμανικό ςτοιχείο. Ξατά τθν οκωμανικι περίοδο το τςαρςί αποτελοφςε τθν καρδιά τθσ πόλθσ απ όπου περνοφςαν οι κεντρικζσ οδικζσ αρτθρίεσ τθσ ζνωνε τισ ςυντεχνιακζσ αγορζσ και κοινωνικοποιοφςε τουσ πολίτεσ. Χτισ Χζρρεσ, το ςφμπλεγμα του Ππεηεςτενιοφ και του Εςκί τηαμιοφ δζςποηαν ςτον χϊρο, ξεχωρίηοντασ τόςο μορωολογικά όςο και ωσ όγκοι ςε ςχζςθ με τα χαμθλά καταςτιματα των αγορϊν που εκτείνονταν γφρω τουσ. Χιμερα, ςε ςυμβολικό επίπεδο θ πλατεία ζχει διατθριςει τθν ίδια λειτουργία με το παρελκόν, αποτελεί δθλαδι τόπο ςυνάντθςθσ και ςυγχρωτιςμοφ των πολιτϊν τθσ, όμωσ, ςε επίπεδο χωρικισ οργάνωςθσ και λειτουργίασ παρουςιάηεται μία μεταςτροωι ςτον ρόλο τθσ. Θ πλατεία αποτελεί πλζον μία παφςθ ςτον αςτικό ιςτοφ, ζνα κενό ςτθν εμπορικι δραςτθριότθτα. Ψο Μπεηεςτζνι ζχει τοποκετθκεί ζκκεντρα ςε ςχζςθ με το ανάπτυγμα τθσ πλατείασ. Σ ςυμβολικόσ περιοριςμόσ του, με τθν επιλογι τθσ ςυγκεκριμζνθσ τοποκζτθςθσ, επιτείνεται από τον κλοιό που ςχθματίηουν τα δζντρα κατά μικοσ τθσ όψθ που βλζπει προσ τθν πλατεία, κακιςτϊντασ το ουςιαςτικά «αόρατο». Υερίπτερα μικροεμπορίου, ςτάςεισ αςτικϊν, τραπεηοκακίςματα, κι άλλοσ αςτικόσ εξοπλιςμόσ ζρχονται να καλφψουν τα κενά που αωινει θ ωφτευςθ, παρεμποδίηοντασ ςχεδόν ςε όλθ τθν περίμετρο τθν οπτικι κεϊρθςθ του μνθμείου. Δεν μποροφμε να μιλιςουμε για υποβάκμιςθ του χϊρου ωσ προσ τθν μορωι του ι τθ λειτουργία του, αλλά για αποδυνάμωςθ του ςυμβολιςμοφ και τθσ ιςτορικότθτάσ του, κακϊσ τα ςτοιχεία που τον απάρτιηαν ζχουν πια χακεί, χωρίσ να υπάρχει κάποια υπόμνθςθ τθσ πρότερθσ φπαρξισ τουσ. Χτθν κζςθ του Εςκί Ψηαμιοφ ορκϊνεται ζνα μεγάλο κτθριακό ςυγκρότθμα, ενϊ θ χάραξθ του κυριότερου οκωμανικοφ δρόμου, του Σρτά Ψςαρςί, χάκθκε μαηί με τουσ αραςτάδεσ και τα παηάρια του. Ψο ίδιο το Ππεηεςτζνι, αποκομμζνο από το μνθμειακό του περιβάλλον και αλλοιωμζνο ωσ προσ τθν μορωι του, ζχει απωλζςει τθν ίδια του τθν ταυτότθτα. Για τουσ περιςςότερουσ, δεν είναι τίποτα περιςςότερο από το «Αρχαιολογικό Πουςείο». Θ αποκατάςταςθ του κτθρίου δίνει το αποτζλεςμα ενόσ ενιαίου όγκου, ενόσ μονότονου ςυμπαγοφσ κτθρίου που, αντίκετα με τον προοριςμό του, απωκεί αντί να προςκαλεί τον κόςμο, ενϊ ςτοιχεία ςτισ όψεισ του κτθρίου, που κα ωϊτιηαν περιςςότερο καταςκευαςτικζσ και μορωολογικζσ λεπτομζρειεσ και ωάςεισ του, ζχουν ςχεδόν ιςοπεδωκεί. Για τισ εκκεςιακζσ ανάγκεσ του μουςείου οι νζεσ καταςκευζσ ςτο εςωτερικό του, που αωοροφν κυρίωσ ςτα ςτοιχεία επίπλωςθσ, επιλζχκθκε να γίνουν με ελαωριά υλικά και λυόμενεσ, ϊςτε θ ςυνολικι εικόνα τουσ να αντιδιαςτζλλεται προσ τθ βαρφτθτα και τθν ακανονιςτία τθσ δομισ του μνθμείου και να μθν περιορίηουν τθν εφλθπτθ οργάνωςθ και αντίλθψθ του χϊρου, και τθ δυνατότθτα περιιγθςθσ 762. Ζτςι, θ ζκκεςθ των αρχαιολογικϊν ευρθμάτων ςτο εςωτερικό του μνθμείου, διατθρεί μία ιςόρροπθ ςχζςθ μαηί του, χωρίσ να το επιςκιάηει αλλά και χωρίσ αυτό να τθσ επιβάλλεται, παρά τον πλοφςιο γλυπτό διάκοςμό του. Σ ίδιοσ ο χϊροσ εκτίκεται μαηί με τα αντικείμενα. Χτο επαρχιακό δίκτυο Χερρϊν Δράμασ βρίςκεται το γεφφρι τθσ Αγγίςτασ, κοντά ςτο χωριό Χτακμόσ. Θ προςζγγιςθ τθσ περιοχισ είναι εφκολθ, χωρίσ όμωσ ςχετικι ςιμανςθ κατά τθ διάρκεια τθσ διαδρομισ. Αποτελεί, δε, προςωιλι χϊρο καταςκινωςθσ και αναψυχισ για τουσ ντόπιουσ. Ψο ίδιο το γεωφρι τυγχάνει ιδιαίτερθσ προβολισ, τουλάχιςτον ςε τοπικό επίπεδο. Χε κεντρικό ςθμείο του οικιςμοφ υπάρχει, απαρχαιωμζνθ πια, ταμπζλα με οδθγίεσ και πλθροωορίεσ για το γεωφρι, ενϊ θ εικόνα του μνθμείου καλφπτει ωσ τοιχογραωία ζναν από τουσ τοίχουσ του παρακείμενου ςχολείου. Θ γζωυρα ςϊηεται ςε καλι κατάςταςθ διατιρθςθσ και είναι διακζςιμθ για περιπατθτικζσ διαδρομζσ. Οόγω τθσ ανόδου τθσ ςτάκμθσ των νερϊν του ποταμοφ είναι ορατό μόνο το ανϊτερο τμιμα τθσ, ενϊ τα ςθμεία ηεφξθσ τθσ με τθν ςτεριά βρίςκονται ελάχιςτα πάνω από τθν ςτάκμθ των υδάτων. Πικρζσ βλάβεσ που είχαν ςθμειωκεί ςτθν νότια απόλθξι τθσ, ςε ςυνδυαςμό με τισ υπερχειλίςεισ του ποταμοφ, επζβαλαν οριςμζνεσ τροποποιιςεισ με ςτόχο τθν ενίςχυςθ και επζκταςι τθσ. Επί τθσ ξθράσ καταςκευάςτθκε νζο πόδιο ςχιματοσ Υ, που εν μζρει εδράηεται ςτθν απόλθξθ τθσ λικόκτιςτθσ γζωυρασ, το οποίο εν ςυνεχεία ενοποιικθκε με το νότιο τμιμα τθσ γζωυρασ με λικόκτιςτθ καταςκευι από αργολικοδομι. Ζτςι, αν και θ νεότερθ προςκικθ δεν ςυνάδει απόλυτα με τθν μορωολογία τθσ γζωυρασ, είναι απόλυτα διακριτι ςε ςχζςθ με τθν αρχικι ωάςθ. Πικροωκορζσ που απαντϊνται ςτο κατάςτρωμά και ςτα μζτωπα τθσ κουπαςτισ, κυρίωσ απϊλεια λίκων επιςτζγαςθσ και υλικοφ πλιρωςθσ, δεν ζχουν επιςκευαςτεί. 762 Χτεωανίδου Α., «Ππεηεςτζνι», Θ Σκωμανικι Αρχιτεκτονικι ςτθν Ελλάδα, Ππροφςκαρθ Ε. (επιμ.), ΩΥΥΣ-ΔΒΠΠ, Εκδ. Οιβάνθ ΣΕ. 2008, ςελ

168 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Χζρρεσ ΛΟΤΣΡΑ ΚΑΜΕΝΙΚΙΑ Εικόνα 416 Ψο κτιριο βρίςκεται εντόσ αωφλακτου, αδιαμόρωωτου οικοπζδου, και αποτελεί «ςυγκρότθμα» με τισ δφο μοναδικζσ ςωηόμενεσ παραδοςιακζσ οικίεσ τθσ ςυνοικίασ. Θ κατάςταςθ του μνθμείου χαρακτθρίηεται ωσ ερειπιϊδθσ και προδίδει τθν πλιρθ εγκατάλειψι του. (Υροςωπικό αρχείο) Εικόνα 418 Εικόνα εγκατάλειψθσ και υποβάκμιςθ προδίδει και ο άμεςοσ χϊροσ που περιβάλλει το μνθμείο: οργιϊδθσ βλάςτθςθ, κάδοι απορριμάτων, εγκαταλειμμζνα μθχανιματα είναι μερικά από τα χαρακτθριςτικά που τον ςυνκζτουν (Υροςωπικό αρχείο) Εικόνα 420 Χλιαρόσ χϊροσ.ψα εςωτερικά επιχρίςματα ζχουν ωκαρεί και επιχρωματιςτεί από τθν απορροι ομβρίων υδάτων και των ωερτϊν υλικϊν που ςυμπαραςφρουν, και τθν ανάπτυξθ βιοωκοράσ. Ψα μεταλικά ςτελζχθ λόγω τθσ διάβρωςθσ μεταωζρουν ςκωρίεσ ςτα επιωανειακά κονιάματα. Ψο ίδιο και τα ωκαρμζνα υλικά των επιωανειακϊν θλεκτρολογικϊν εγκαταςτάςεων. (Υροςωπικό αρχείο) Εικόνα 417 Θ δομι των τοιχοποιιϊν παρουςιάηει αςυνζχειεσ, λόγω των προςκθκϊν και των μετατροπϊν, που χαρακτθρίηονται από διαωορά ωσ προσ τα δομικά υλικά αλλά και ωσ προσ τον τρόπο εωαρμογισ τουσ. Εντοπίηονται περιοχζσ αμιγοφσ πλινκοδομισ ανάμεςα ςτθν λικοδομι, επεκτάςεισ κακ φψοσ, ςε παρατακτικι διάταξθ ςε ςχζςθ με τθν υποκείμενθ τοιχοποιία, ςυμπλθρϊςεισ ι αωαιρζςεισ λικοδομϊν, τροποποίθςθ των υπαρχόντων ανοιγμάτων. Χτισ επιωάνειεσ διατθροφνται ςπαράγματα παλαιϊν εςωτερικϊν επιχριςμάτων, ενϊ οι λικόπλινκοι ωζρουν επιηωγραωίςεισ. (Υροςωπικό αρχείο) Εικόνα 419 Αριςτερά χλιαρόσ χϊροσ. Δεξιά, ηεςτόσ χϊροσ. Σι μετατροπζσ που ζχουν γίνει ςτο εςωτερικό των χϊνων, ςε μια προςπάκεια εκςυγχρονιςμοφ των εγκαταςτάςεων, ζχουν καταςτρζψει πολλά από τα διακοςμθτικά και μορωολογικά ςτοιχεία του λουτροφ, και αλλοίωςαν τελείωσ τθν μορωι του. (Υροςωπικό αρχείο) Εικόνα 421 Ηεςτόσ χϊροσ.σπι ςτο δάπεδο του ηεςτοφ χϊρου από τθν οποία μπορεί να δει κανείσ τα υπόκαυςτα. (Υροςωπικό αρχείο) 157

169 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Χζρρεσ ΜΟΤΣΑΦΑ ΜΠΕΗ ΣΖΑΜΙ Εικόνα 422 (Υροςωπικό αρχείο) Εικόνα 425 (Υροςωπικό αρχείο) Εικόνα 427 Χθμειακζσ επεμβάςεισ με αρμολογιματα. Φυτοκάλυψθ. Απϊλεια δομικοφ υλικοφ ςτο ςθμείο επιςτζγαςθσ (Υροςωπικό αρχείο) Εικόνεσ : Θ ςυνοικία Ξάτω Ξαμενίκιασ ςτθν οποία βρίςκεται το Mustafa Bey Camii, χαρακτθρίηεται γενικά από υψθλι δόμθςθ με κτιρια πολυϊροωα. Ψο οικοδομικό τετράγωνο ςτο οποίο εντάςςεται το μνθμείο καλφπτεται κυρίωσ από μονϊροωα ι διϊροωα μικτισ χριςθσ κτίςματα, με παρεμβαλλόμενουσ αδόμθτουσ χϊρουσ. Θ οπτικι κζαςθ του τηαμιοφ είναι εωικτι μόνο κατά μικοσ των πλαγίων όψεων του οικοπζδου, ανατολικά και δυτικά. Ψο βόρειο όριο γειτνίαςθσ του τεμζνουσ απαρτίηουν οι αδιαμόρωωτεσ όψεισ των όμορων κτιςμάτων. Ξαι ςτα νότια, το κτιριο περιβάλλεται από αςφμβατα ωσ προσ τθν αιςκθτικι του κτίςματα που, ωςτόςο, λόγω του χαμθλοφ φψουσ τουσ, δεν το εγκλωβίηουν. Χτα ςθμεία που το οικόπεδο ιταν ακάλυπτο, τοποκετικθκε καγκελόωραχτοσ περίβολοσ. Σ αφλειοσ χϊροσ παραμζνει αδιαμόρωωτοσ. Τςον αωορά ςτο κτιριο, οι αλλοιϊςεισ του ωζροντα οργανιςμοφ είναι ωανερζσ. Ζντονο είναι και το πρόβλθμα τθσ ωυτοκάλυψθσ ςτουσ κόλουσ του μνθμείου. Εικόνα 423 (Υροςωπικό αρχείο) Εικόνα 428 Πετατροπζσ ανοιγμάτων με διεφρυνςθ ι κατάργθςθ. Αλλαγι επιπζδου ποδιάσ παρακφρων. Ξακαίρεςθ μιναρζ. Αλλοιϊςεισ ςτισ τοιχοποιίεσ.(υροςωπικό αρχείο) Εικόνα 424 (Υροςωπικό αρχείο) Εικόνα 426 Απογφμνωςθ τθσ τοιχοποιίασ. Πετατροπι των παρακφρων τθσ κάτω ηϊνθσ με λίκινα πλαίςια και κιγκλίδωμα, και διάνοιξθ ςτρογγυλϊν ωεγγιτϊν ςτθν άνω ηϊνθ (Υροςωπικό αρχείο) Εικόνα 429 Ψο όρυγμα που ςχετίηεται με τθν λειτουργία του κτθρίου ωσ ξυλουργείο. (Υροςωπικό αρχείο) 158

170 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Χζρρεσ ΑΧΜΕΣ ΠΑΑ ΣΖΑΜΙ Εικόνα 430 Ωποβάκμιςθ τθσ ςτάκμθσ του τεμζνουσ. Φυτοκάλυψθ αρμϊν. Ψείχιςθ παρακφρου κάτω ηϊνθσ για τθν ενίςχυςθ τθσ ςυνοχισ τθσ τοιχοποιίασ ζναντι των ωκιςεων (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 434 Ψο προςτϊο. Ψα τμιματα που υποδθλϊνουν τθν γζνεςθ κολίςκων ςυνθγοροφν ςτθν φπαρξθ πεντάτρουλου προςτϊου. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 432 Ψα εςωτερικά επιχρίςματα με τον γραπτό διάκοςμο διατθροφνται ζωσ το φψοσ τθσ εξωτερικισ επίχωςθσ. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 431 Χριςθ του κυρίωσ χϊρου και του πλαϊνοφ διαμερίςματοσ ωσ χϊρων αποκικευςθσ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 435 Χυνδυαςμόσ τοιχοποιιϊν (πλινκοδομι και λικοδομι. Για τθν ενίςχυςθ τθσ ςτατικότθτασ εωαρμόςτθκε περίδεςθ ςτουσ κίονεσ και τοποκετικθκαν μεταλλικοί ελκυςτιρεσ μεταξφ των τόξων. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 433 Απϊλεια λικόπλινκων. Ψείχιςθ ανοιγμάτων κατϊτερθσ ηϊνθσ. Χτο δάπεδο του αψίδασ του τοίχου κίμπλα, όπωσ και ςτον κυρίωσ χϊρο, διαςϊηεται μεγάλο μζροσ του αυκεντικοφ δαπζδου από κεραμικά πλακίδια. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 159

171 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Χζρρεσ ΚΡΗΝΗ ΙΜΑΗΛ ΜΠΕΗ Εικόνα 436 Χχζςθ του τεμζνουσ και τθσ κρινθσ του Λςμαιλ Ππζθ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 439 Θ πρόχειρθ περίωραξθ λειτουργεί αποτρεπτικά για τουσ επιςκζπτεσ. Φωτεινοί ςθματοδότεσ και πινακίδεσ οχλοφν το μνθμείο., (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 437 Θ περιωερειακι οδόσ και το τζμενοσ ςτο βάκοσ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικ.440 ΣΛ δφο όψεισ τθσ κρινθσ του Λςμαιλ Ππζθ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 438 Φφτευςθ, αςτικόσ εξοπλιςμόσ, οδόσ αυξθμζνθσ κυκλοωορίασ, εμποδίηουν τθν απρόςκοπτθ κζαςθ τθσ κρινθσ και δεν ευνοοφν τθν επιςκεψιμότθτα. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Ψο τζμενοσ αποτελεί μζροσ ενόσ ευρφτερου ιςτορικοφ τόπου ςτον οποίο ςυγκαταλζγεται θ κρινθ του Λςμαιλ Ππζθ και το Παυςωλείο των Γαηιδων. Ψο μνθμειακό αυτό ςφνολο βρίςκεται εντόσ οικοπζδου που ςτα βόρεια και δυτικά ςυνορεφει με τθν περιωερειακι οδό και ςτα ανατολικά διατρζχεται από το ρζμα των Αγίων Αναργφρων. Αν και θ απόςταςθ μεταξφ των μνθμείων είναι ςχετικά μικρι, θ μεταξφ τουσ κζαςθ παρεμποδίηεται από τθν ψθλι βλάςτθςθ και το ανιςόπεδο του εδάωουσ, που προκαλεί οπτικά εμπόδια. Ζτςι, τα μνθμεία αντιμετωπίηονται ωσ αυτόνομεσ ενότθτεσ χωρίσ να γίνεται ςυνειδθτι θ ιδεολογικι τουσ ενότθτα. Φωτεινοί ςθματοδότεσ και κατευκυντιριεσ πινακίδεσ, για τισ εκτόσ των Χερρϊν περιοχζσ ζχουν τοποκετθκεί ςτο φψοσ του μνθμείου προκαλϊντασ όχλθςθ ςε αυτό κι εμποδίηοντασ τθν απρόςκοπτθ κζαςθ από το μοναδικό ςθμείο που προςωζρει πανοραμικι κζα προσ το τζμενοσ. 160

172 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Χζρρεσ ΖΙΝΣΖΙΡΛΙ ΣΖΑΜΙ Εικόνα 441 (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 444 Χαωισ οριςμόσ τθσ πορείασ επιςκεψιμότθτασ. Εκατζρωκεν του πακοςτρωμζνου δρομίςκου διακρίνονται τα αρχιτεκτονικά μζλθ που ωυλάςςονται ςτον χϊρο. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 446 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 442 (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 447 Διατιρθςθ των αυκεντικϊν πλακιδίων ςτον εξϊςτθ. Ξαι ςτο ιςόγειο ζγινε προςπάκεια να διατθρθκεί θ ίδια μορωολογία ωσ προσ τθν πλακόςτρωςθ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 445 Αποκαταςταθ του μετϊπου τθσ τοξοςτοιχίασ του προςτϊου με διαωορετικό υλικό ϊςτε θ επζμβαςθ να είναι διακριτι. (Υθγι: διαδίκτυο) Σ περίβολοσ λειτουργεί ωσ όριο μεταξφ των αςτικϊν δράςεων και του μνθμειακοφ χϊρου. Χιμερα, το Ηιντηιρλί τηαμί δίνει τθν εντφπωςθ ενόσ πολιτιςμικοφ πάρκου, αποκομμζνο από τθν πόλθ και τα προβλιματά τθσ. Σ περίβολοσ αποτελεί μία λιτι καταςκευι που επιτρζπει τθν κζαςθ ςτο εςωτερικό του αφλειου χϊρου, αλλά και του ίδιου του μνθμείου. Εικόνα 443 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 448 Υινακίδα πλθροωόρθςθσ για το ζργο τθσ αποκατάςταςθσ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 161

173 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Χζρρεσ ΜΠΕΖΕΣΕΝΙ Εικόνα 449 (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 452 (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 454 Ψα παράκυρα (ι κόγχεσ) τθσ κάτω ηϊνθσ που ςφμωωνα με τον Σρλάνδο ςωραγίςκθκαν. Ωςτόςο, ςτισ εξωτερικζσ όψεισ το περίγραμμά τουσ δεν διαγράωεται ςτθν δομι τθσ τοιχοποιίασ. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 450 (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 451 (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 453 Θ αποκατάςταςθ του κτθρίου δίνει το αποτζλεςμα ενόσ ενιαίου όγκου, ενόσ μονότονου ςυμπαγοφσ κτθρίου που, αντίκετα με τον προοριςμό του, απωκεί αντί να προςκαλεί τον κόςμο, ενϊ ςτοιχεία ςτισ όψεισ του κτθρίου, που κα ωϊτιηαν περιςςότερο καταςκευαςτικζσ και μορωολογικζσ λεπτομζρειεσ και ωάςεισ του, ζχουν ςχεδόν ιςοπεδωκεί. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνεσ : Ψο Ππεηεςτζνι ζχει τοποκετθκεί ζκκεντρα ςε ςχζςθ με το ανάπτυγμα τθσ πλατείασ. Σ ςυμβολικόσ περιοριςμόσ του, με τθν επιλογι τθσ ςυγκεκριμζνθσ τοποκζτθςθσ, επιτείνεται από τον κλοιό που ςχθματίηουν τα δζντρα κατά μικοσ τθσ όψθσ που βλζπει προσ τθν πλατεία, κακιςτϊντασ το ουςιαςτικά «αόρατο». Υερίπτερα μικροεμπορίου, ςτάςεισ αςτικϊν, τραπεηοκακίςματα, κι άλλοσ αςτικόσ εξοπλιςμόσ ζρχονται να καλφψουν τα κενά που αωινει θ ωφτευςθ, παρεμποδίηοντασ ςχεδόν ς όλθ τθν περίμετρο τθν οπτικι κεϊρθςθ του μνθμείου. Ψο ίδιο το Ππεηεςτζνι, αποκομμζνο από το μνθμειακό του περιβάλλον και αλλοιωμζνο ωσ προσ τθν μορωι του, ζχει απωλζςει τθν ίδια του τθν ταυτότθτα. Εικόνα 455 Για τισ εκκεςιακζσ ανάγκεσ του μουςείου οι νζεσ καταςκευζσ ςτο εςωτερικό του, που αωοροφν κυρίωσ ςτα ςτοιχεία επίπλωςθσ, επιλζχκθκε να γίνουν με ελαωριά υλικά και λυόμενεσ, ϊςτε θ ςυνολικι εικόνα τουσ να αντιδιαςτζλλεται προσ τθ βαρφτθτα και τθν ακανονιςτία τθσ δομισ του μνθμείου και να μθν περιορίηουν τθν εφλθπτθ οργάνωςθ και αντίλθψθ του χϊρου, και τθ δυνατότθτα περιιγθςθσ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 162

174 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Χζρρεσ ΓΕΦΤΡΑ ΑΓΓΙΣΑ Εικόνα 456 Θ πλατεία του ςτακμοφ Αγγίςτθσ. Χτο κζντρο τθσ ωωτογραωίασ, το κτιριο του παλιοφ ςτακμοφ. (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 459 Υινακίδα πλθροωόρθςθσ για τθν γζωυρα ςτθν πλατεία του Χτακμοφ. Χτο βάκοσ, ςτον τοίχο του ςχολείου, απεικονίηεται θ γζωυρα. (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 460 Ψο πόδιο από ςκυρόδεμα που δθμιουργικθκε για επζκταςθ τθσ γζωυρασ λόγω τθσ ςτάκμθσ των υδάτων. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 457 Υινακίδα που υποδεικνφει τθν κζςθ τθσ γζωυρασ. (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 458 Άλλα ςθμεία αρχαιολογικοφ ενδιαωζροντοσ ςτισ παρυωζσ του οικιςμοφ (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 461 Γενικι άποψθ τθσ γζωυρασ και του περιβάλλοντα χϊρου. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 163

175 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Γιαννιτςά : ΓΙΑΝΝΙΣΑ Ψο εμπορικό κζντρο των Γιαννιτςϊν κατά τθν οκωμανικι εποχι εντοπίηεται κατά μικοσ τθσ ςθμερινισ οδοφ Εγνατίασ, ςτον δρόμο που ςυνζδεε τον οικιςμό με τα άλλα μεγάλα αςτικά κζντρα τθσ Πακεδονίασ κι απ όπου διερχόταν θ Εγνατία οδόσ. Αυτό που παρατθρείται ςτισ υπόλοιπεσ πόλεισ, θ διαχρονικι, δθλαδι, λειτουργία του ίδιου εμπορικοφ κζντρου από τθν οκωμανικι, ίςωσ και τθ βυηαντινι, εποχι ωσ τισ μζρεσ μασ, με μικρζσ μόνο μετατοπίςεισ και αυξομειϊςεισ τθσ ζκταςισ του, ςτα Γιαννιτςά δεν ιςχφει. Θ οικονομικι και εμπορικι δραςτθριότθτα τθσ νζασ πόλθσ μετατοπίςτθκε ςτα βορειοανατολικά του οκωμανικοφ εμπορικοφ κζντρου. Σι βαςικοί άξονεσ κυκλοωορίασ τθσ τουρκοκρατίασ, οι οδοί Εγνατίασ και Βενιηζλου, διατθρικθκαν ςτον ςφγχρονο αςτικό ιςτό αλλά ζχουν υποπζςει ςε δευτερεφοντα ρόλο. Θ Εγνατία οδόσ, ο δρόμοσ με τα βυρςοδεψεία, τα χάνια και τα παηάρια, αποτελεί πλζον ζναν περιαςτικό δρόμο υψθλισ κυκλοωορίασ. Θ περιοχι ζχει επιλεγεί για τθν εγκατάςταςθ και λειτουργία ςυνεργείων, μαντρϊν, αντιπροςωπειϊν, υποβακμίηοντάσ τθν ςε βιομθχανικι ηϊνθ, αποτρεπτικι για κατοίκθςθ ι κοινωνικζσ και πολιτιςτικζσ δράςεισ. Ψα λίγα μνθμεία τθσ οκωμανικισ περιόδου που διαςϊηονται ςτισ παρυωζσ τθσ οδοφ ζχουν εγκλωβιςτεί ς ζναν εχκρικό ιςτό που τα απομονϊνει και τα καταπιζηει, ειςβάλλοντασ όλο και περιςςότερο ς αυτό που ορίηεται ωσ χωρθτικότθτά τουσ. Ψο πολιτιςτικό περιβάλλον ζχει αποδομθκεί ολοκλθρωτικά, ενϊ κάκε ςτοιχείο που ςυνζδεε τα μνθμεία με το παρελκόν και τθν ιςτορικι μνιμθ του τόπου ζχει εξωβελιςτεί ςτθν ςωαίρα τθσ ωιλολογίασ και του αρχειακοφ υλικοφ. Χε εκςκαωι οικοπζδου επί τθσ οδοφ Εγνατίασ είχαν εντοπιςτεί ίχνθ βιοτεχνικισ δραςτθριότθτεσ (βυρςοδεψία) και ςε δεφτερθ ωάςθ τετραγωνικοί πεςςοί από αμιγι πλινκοδομι, που πικανολογείται ότι ανικουν ςτο καραβάν ςεράι που αναωζρεται ςτισ περιθγθτικζσ πθγζσ. Από τουσ τζςςερισ πεςςοφσ που αποκαλφωκθκαν δφο μόνο διατθρικθκαν ωσ υπόμνθςθ τθσ κζςθσ του αναςκαωζντοσ κτθρίου, και τα υπόλοιπα κατάλοιπα καταχϊςκθκαν. Σι δφο πεςςοί που διατθρικθκαν, ενςωματϊκθκαν ςτο υπόγειο λυόμενθσ καταςκευισ που λειτουργεί ωσ πολυκατάςτθμα λιανικισ επί τθσ οδοφ Εγνατίασ. Σ ζνασ πεςςόσ οπτικά «διαςπάται» ςε δφο μζρθ από εγκάρςιο τοίχο κι ο δεφτεροσ, που βρίςκεται ςτθν μζςθ του χϊρου ζχει εγκιβωτιςτεί ςε μεταλλικι καταςκευι με γυάλινθ επιωάνεια, ϊςτε να είναι ορατόσ. Δυςτυχϊσ, τα μνθμειακά υπολείμματα δεν τυγχάνουν του απαραίτθτου ςεβαςμοφ από τουσ διαχειριςτζσ του καταςτιματοσ, και εκτελοφν τον ρόλο προκικθσ και πάγκου για τθν ζκκεςθ των προϊόντων του καταςτιματοσ. Απζνταντι από το καραβάν ςεράι βριςκόταν ο ταχυδρομικόσ ςτακμόσ (και ςτακμόσ αλλαγισ αλόγων) το λεγόμενο «ιπποφορβείο». Σ εντοπιςμόσ του ιταν «κυνιγι χαμζνου κθςαυροφ», κακϊσ το κτιριο είναι ουςιαςτικά αόρατο από τθν βλάςτθςθ που το καλφπτει. Τπωσ διαπιςτϊκθκε, το κτλιςμα είναι ικανοφ μεγζκουσ, ορκογϊνιο ςτθν κάτοψθ, και ωζρει τετράρριχτθ κεραμιδοςκεπι. Είναι κτιςμζνο με αργολικοδομι, περιμετρικζσ ξυλοδεςιζσ ςε τρεισ τουλάχιςτον ςτάκμεσ, που καλφπτονται εξωτερικά με πλακοειδείσ πλίνκουσ, και αντί για γωνιόλικουσ ωζρει πλινκοδομι, ςαν πεςςοφσ. Ψο κτιριο βρίςκεται πίςω από νεόδμθτθ διϊροωθ οικοδομι (πλυντιριο αυτοκινιτων), ανάμεςα ςε οικιματα και παραπιγματα, κοτζτςια και αποκικεσ. Θ νότια όψθ του καλφπτεται ςχεδόν ςε όλο τθσ το φψοσ από μπάηα και ςκουπίδια, αωινοντεσ ορατζσ μόνο τισ δφο γωνίεσ τθσ (ΡΔ και ΡΑ). Ξατά μικοσ τθσ ανατολικισ όψθσ του κτθρίου ζχουν αναπτυχκεί πολλά δζντρα και κάμνοι, που υπερκαλφπτουν με περικοκλάδεσ και κλαδιά όλθν τθν όψθ, ενϊ τα μπάηα και τα ςκουπίδια που είναι ςκορπιςμζνα και ς αυτιν τθν πλευρά ςε ςυνδυαςμό με τα πεςίματα του ίδιου του κτθρίου, δεν επιτρζπουν τθν προςζγγιςι του. Ψο κτιριο είναι τόςο καταχωμζνο που θ βάςθ τθσ ςκεπισ βρίςκεται ςτο 1,50-2,00 από τθν επιωάνεια του εδάωουσ. Ψο τετραπλό βακμιδωτό πλίνκινο γείςο τθσ ςϊηεται αποςπαςματικά. Χτα ςθμεία που είναι κατεςτραμμζνο μπορεί να μελετιςει κανείσ άνετα τθν δομι του ξφλινου ςκελετοφ τθσ ςτζγθσ. Χτθν ανατολικι όψθ του κτθρίου εντοπίςαμε τρία τοξωτά παράκυρα, που διατθροφν ακζραιο το πλίνκινο πλαίςιό τουσ και το πακτωμζνο ςτισ τοιχοποιίεσ προςτατευτικό κιγκλίδωμα. Από ςπαράγματα επιωανειακϊν κονιαμάτων ςυμπεραίνουμε ότι το κτιριο εξωτερικά πρζπει να ιταν επιχριςμζνο. Ψο ιπποωορβείο παρουςιάηει πολλά προβλιματα. Φωγμζσ, απϊλεια υλικοφ, κυρίωσ από τουσ αρμοφσ ςτισ επιωάνειεσ τισ αργολικοκομισ, ζντονθ ωυτοκάλυψθ, καταπτϊςεισ δομικϊν υλικϊν. Θ καταςτροωι τθσ ςκεπισ επιδεινϊνει τθν κατάςταςθ κακϊσ δεν προςτατεφει τισ περιμετρικζσ τοιχοποιίεσ από τθν διάβρωςθ που προκαλοφν τα καιρικά ωαινόμενα, και δθμιουργεί ζνα ευνοϊκό περβάλλον για τθν ανάπτυξθ βλάςτθςθσ. Θ αποκόλλθςθ των καλυπτιριων πλίνκων από τισ επιωάνειεσ των ξυλοδεςιϊν, ςυντελεί ςτθν ωκορά του ξφλινου ςκελετοφ (οπλιςμόσ), και αυξάνει τισ πικανότθτεσ μελλοντικισ κατάρρευςθσ του κτθρίου. Ψο ςοβαρότερο, όμωσ, όλων των προβλθμάτων, είναι θ ιςτορικι και πολιτιςμικι απαξίωςθ του μνθμείου. Ψο κτιριο αωινεται ζρμαιο τθσ αδιαωορίασ του κόςμου και τθσ ωκοράσ του χρόνου, κακϊσ δεν εντάςςεται ςτθν κατθγορία των ιςτορικϊν καταλοίπων που κα μποροφςαν να κινιςουν το κοινό ενδιαωζρον και ν αποτελζςουν αντικείμενο τουριςτικισ εκμετάλλευςθσ και προβολισ τθσ πόλθσ. Ωςτόςο, κτιρια, όπωσ το ιπποωορβείο, που ςχετίηονται με δθμόςιεσ κακθμερινζσ πρακτικζσ, είναι ιςάξιασ ςθμαςίασ για τον ιςτορικό ι μελετθτι, γιατί τα παραδείγματα που να ςχετίηονται με τθν τεκμθρίωςθ του κακθμερινοφ βίου τθσ κοινότθτασ, τθν διεκπεραίωςθ του εμπορίου κτλ. είναι λίγα και, γιατί θ χριςθ τουσ και θ λειτουργία τουσ είναι πιο απτι και εφκολα κατανοθτι από τον ςφγχρονο άνκρωπο, κακϊσ μπορεί να βρει αναλογίεσ με τισ δικζσ του δραςτθριότθτεσ και τθν κοινωνικι και ιδιωτικι του ηωι, κι κατ αυτόν τον τρόπο να κατανοιςει και να κατακτιςει καλφτερα το παρελκόν. Τπωσ ζχει αναωερκεί ςτθν «παλιά» αγορά ζχουν διατθρθκεί τρία μικρά κτιρια που λειτοφργθςαν ωσ καταςτιματα και αποκικεσ, ζνα εκ των οποίων αποκαταςτάκθκε πρόςωατα, με δαπάνεσ του ιδιοκτιτθ του. Ψο διϊροφο κατάςτθμα, ςτο οποίο ζχει γίνει μία ιδιαιτζρωσ προςεγμζνθ αποκατάςταςθ, βαςιςμζνθ ςε λεπτομερι μελζτθ τθσ δομισ και ςε ςτοιχεία τθσ μορωολογίασ του που διατθροφνταν ζςτω και αποςπαςματικά, δυςτυχϊσ ζχει περιπζςει ςε ουδετερότθτα και εκμθδενιςμό τθσ πολιτιςτικισ του ςθμαςίασ λόγω του υπερμεγζκουσ εκκεςιακοφ χϊρου που ζχει ανεγερκεί ςε επαωι με αυτό. Θ αςτοχία τθσ επιλογισ του ίδιου χρωματικοφ τόνου και για τα δφο κτιρια ενοποιεί τισ επιωάνειεσ τουσ, αποςπϊντασ κάκε προςοχι από το μνθμείο που κα ζπρεπε ν αποτελεί το κζντρο του ενδιαωζροντοσ. Υαράλλθλα, θ πολυεπίπεδθ πλακόςτρωςθ με ςχιςτόλικο, που λειτουργεί ωσ κοινό προαφλειο για τουσ δφο χϊρουσ, δθμιουργεί ζνα ζντονο υπόβακρο για το ουδζτερο χρωματικά παραδοςιακό κτιριο και δεν ςυμβάλλει ςτθν ανάδειξι του. Υαρόμοιασ μορωολογίασ κατάςτθμα διατθρείται ςε κάκετο ςτθν οδό Εγνατίασ δρόμο. Σ δρόμοσ ςτον οποίο βρίςκεται το κτίςμα αποτελεί οικιςτικι ηϊνθ. Ψο κτιριο, από το οποίο διατθρείται μόνο το κζλυωοσ, διαςϊηει αρκετά από τα μορωολογικά του χαρακτθριςτικά, όπωσ τθν επιηωγράωιςθ του πλαςτικοφ κοςμιτθ ςτθν πρόςοψθ, που υποδθλϊνει τθν ςτάκμθ του παταριοφ ςτο εςωτερικό του κτθρίου. Ψο κτιριο δεν ζχει επιδεχκεί κάποια επζμβαςθ και το αίκριο πια εςωτερικό του χρθςιμοποιείται ωσ αποκθκευτικόσ χϊροσ. Ψο τζμενοσ του Ιςκεντζρ Μπζθ, ςτθν αρχι τθσ οδοφ Βενιηζλου, αποτελοφςε τοπόςθμο τθσ οκωμανικισ αγοράσ, και παράλλθλα ςθματοδοτοφςε τθν ζναρξθ του κεντρικότερου δρόμου τθσ πόλθσ, μια πορεία που κατζλθγε ςτο περίοπτο μαυςωλείο του Γαηι Εβρενόσ. Ψο τζμενοσ ανικει ς εκείνα τα μνθμεία που οι νεότερεσ αςφμβατεσ προςκικεσ ζχουν αμαυρϊςει και αλλοιϊςει τόςο πολφ τθν μορωι τουσ και τθ δομι τουσ που είναι δφςκολο να αξιολογθκεί τί μπορεί να περιςωκεί από το μνθμείο, κι αν κα μπορζςει, ςτθν ςυνζχεια, να ςτακεί ωσ αυτόνομθ οντότθτα, χωρίσ αυτό να προκαλζςει μεγαλφτερουσ 164

176 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Γιαννιτςά : κινδφνουσ για τθν φπαρξι του. Υαράλλθλα, το τζμενοσ βρίςκεται ς ζνα άκρωσ υποβακμιςμζνο περιβάλλον, με εγκαταλειμζνα ι κακισ καταςκευισ κτιρια, ςε μια ςυνοικία που, απ ό,τι ωαίνεται, ςτισ αρχζσ του 20 ου αι ο μόνοσ λόγοσ φπαρξισ τθσ ιταν θ λειτουργία του εκοκκιςτθρίου, οπότε κι ζςβθςε μαηί του. Θ κεϊρθςθ του μνθμείου ςιμερα ζχει μεταςτραωεί τελείωσ, ζχει γίνει πιο ζκκεντρθ, κακϊσ από τον τριμερι χϊρο του μνθμείου, ο οποίοσ προταςςόταν τθσ αίκουςασ προςευχισ, ςϊηονται μόνο το κεντρικό τμιμα και θ είςοδοσ ςτο δεξί πλευρικό διαμζριςμα. Σι υπόλοιποι χϊροι του τεμζνουσ ζχουν ενςωματωκεί κι αωομοιωκεί από τθν δομι τθσ βιοτεχνικισ μονάδασ του εκκοκκιςτθρίου. Χτον υπερτονιςμό αυτισ τθσ οπτικισ ςυμβάλλει και θ φπαρξθ των εγκάρςια ςε ςχζςθ με το μνθμείο τοποκετθμζνων προςκτιςμάτων, που κλείνουν το μνθμείο και από τισ δφο πλευρζσ και οι ςκοτεινοί, άμορωοι πλευρικοί τοίχοι τουσ δθμιουργοφν ζνα παραπζταςμα που αναπόωευκτα ςτρζωει τθν προςοχι ςτα ιδιαίτερα μορωολογικά ςτοιχεία του τεμζνουσ. Χτο εςωτερικό του τεμζνουσ, διατθροφνται ςτοιχεία τθσ ςτιριξθσ του κεντρικοφ κόλου. Οίγο πριν το μαυςωλείο του Γαηι Εβρενόσ βρίςκεται το λουτρό του ιδίου. Ψα τρία αυτά μνθμεία, τζμενοσ Λςκεντζρ Ππζθ, λουτρό και μαυςωλείο, ιταν ςε οπτικι επαωι μεταξφ τουσ, οι τρεισ βαςικοί ςτακμοί ςτθν πορεία προσ το Παυςωλείο, κι αν αποδεχκοφμε ότι το αρχικό τζμενοσ του Λςκεντζρ Ππζθ είχε ιδρυκεί από τον Εβρενόσ, θ τοποκζτθςθ των μνθμείων αποκτά ζναν ιδιαίτερο ενδιαωζρον και ςυμβολιςμό. Ψο χαμάμ του Εβρενόσ βρίςκεται εντόσ περιωραγμζνου οικοπζδου ςε οικοδομικι νθςίδα μεταξφ δφο οδϊν κίνθςθσ. Χιμερα το κτιριο από τθν νότια τουλάχιςτον πλευρά του είναι ελεφκερο κτιςμάτων. Ξάποια κτιρια που υπιρχαν κακαιρζκθκαν κατά τθν εξυγίανςθ του χϊρου το 2012, ενϊ προγραμματίηεται εκ νζου κακαίρεςθ και των αςφμβατων οικιϊν ςτα βόρεια του λουτροφ, ζτςι ϊςτε ν αποκαταςτακεί ο μνθμειακόσ χϊροσ και το κτιριο να γίνει περίοπτο. Σ χϊροσ περιμετρικά του κτθρίου είναι ακόμθ αδιαμόρωωτοσ και δεν υπάρχει κάποια πινακίδα ενθμζρωςθσ και πλθροωόρθςθσ ςχετικά με το μνθμείο. Ψο λουτρό, που ιταν δίδυμο, δεν ςϊηεται ακζραιο. Γενζςεισ τόξων, και κατακερματιςμζνεσ τοιχοποιίεσ προδίδουν τθν ςυνζχεια των χϊρων του. Οόγω τθσ απϊλειασ ςθμαντικοφ μζρουσ του ωζροντα οργανιςμοφ, αλλά κι εξαιτίασ τθσ πρόςωατθσ κακαίρεςθσ των νοτίων προςκτιςμάτων (ίχνθ των εςωτερικϊν τουσ χϊρων διατθροφνται ακόμθ ςτθν νότια όψθ του μνθμείου), ο καταπονθμζροσ ωορζασ του λουτροφ επιβαρφνκθκε περιςςότερο. Σι κφριεσ ωκορζσ που επιςθμαίνονται είναι, βλάβεσ γενικοφ χαρακτιρα διαταραχι τθσ ςυνζχειασ και τθσ μορωισ του δομικοφ ςυςτιματοσ και εκτενείσ ρθγματϊςεισ, χάςματα ςτισ τοιχοποιίεσ από κατάπτωςθ υλικϊν και βλάβεσ τοπικοφ χαρακτιρα ωκορζσ ςτα υλικά δόμθςθσ 763. Χ αυτά κα πρζπει να προςτεκεί θ ζντονθ ωυτοκάλυψθ ςτθν περιοχι τθσ ςτζγθσ, περιμετρικά ςτθν βάςθ του κθτρίου κακϊσ και ςτουσ αρμοφσ. Χθμαντικι όχλθςθ ςτο μνθμείο προκαλεί και θ πάκτωςθ ςτθν βορειοδυτικι του γωνία (όπου διακρίνεται θ γζνεςθ πλινκόκτιςτου τόξου με κατεφκυνςθ προσ τα βόρεια) του κτιςτοφ και καγκελόωραχτου περιβόλου τθσ όμορθσ οικίασ. Φτάνοντασ ςτο τζλοσ τθσ ιςτορικισ διαδρομισ τθσ οδοφ Βενιηζλου, ερχόμαςτε αντιμζτωποι με το ςθμαντικότερο, λόγω ςυμβολιςμοφ, μνθμείο τθσ πόλθσ, το Μαυςωλείο του Γαηι Εβρενόσ. Ψο μνθμείο αποτελεί προςκφνθμα για τουσ μουςουλμάνουσ, κακϊσ ς αυτό βριςκόταν ο τάωοσ του μυκοποιθμζνου ςτρατθλάτθ και διαμορωωτι τθσ ιςλαμικισ ταυτότθτασ τθσ Βορείου Ελλάδοσ. Τπωσ ωαίνεται ςε ωωτογραωίεσ αρχείου, το μνθμείο ανζκακεν ιταν περίοπτο και κυριαρχοφςε ςτον χϊρο, ενϊ ςε μία ωωτογραωία διακρίνεται ζκκεντρα τθσ πρόςοψισ του μία κρινθ. Θ ςχζςθ αυτι του μνθμείου με το περιβάλλον του παραβιάςτθκε μετά τθν ανταλλαγι των πλθκυςμϊν και τθν παραχϊρθςι του, ωσ ανταλλάξιμθ περιουςία, για τθ λειτουργία εκοκκιςτθρίου. Χτθν ωάςθ αυτι το μνθμείο περιβλικθκε με προςκτίςματα από ςκυρόδεμα που κατζςτρεψαν πολλά από τα μορωολογικά του ςτοιχεία, ενϊ οι δονιςεισ λόγω των μθχανθμάτων επεξεργαςίασ προκάλεςαν ςθμαντικζσ ωκορζσ ςτον ωζροντα οργανιςμό. Πετά τον χαρακτθριςμό του μνθμείου και τθν κακαίρεςθ των αςφμβατων εγκαταςτάςεων με παράλλθλθ εξυγίανςθ του περιβάλλοντα χϊρου ϊςτε ν αποκαταςτακεί θ δομι του μνθμειακοφ περιβάλλοντοσ και ο τρόποσ κζαςισ του μνθμείου ςυντάχκθκε μελζτθ για τθν αποκατάςταςθ των ωκορϊν του μνθμείου και τθν επανζνταξι του ςτον αςτικό ιςτό με νζεσ χριςεισ, ςυμβατζσ με τθν ιςτορικι του ωυςιογνωμία. Σι εργαςίεσ περιελάμβαναν ςτερζωςθ και αποκατάςταςθ τθσ δομικισ ςυνοχισ των τοιχοποιιϊν, κακϊσ και διατιρθςθ και ανάδειξθ των καταςκευαςτικϊν ωάςεων του μνθμείου και των ςτοιχείων που είχαν αποκαλυωκεί κατά τισ αναςκαωζσ και αποτελοφςαν ςτοιχεία ιςτορικισ τεκμθρίωςθσ του μνθμείου. ΣΛ εργαςίεσ που εκτελζςτθκαν περιελάμβαναν ςτερζωςθ του πλαςικοφ διακόςμου και ςυμπλιρωςι του ςτα ςθμεία για τα οποία υπιρχαν αδιάςειςτα τεκμιρια τθσ μορωισ 763 Φαλελάκθσ Ξ. - Χτεωανάκθ Α. - Χκιαδαρζςθσ Γ. - Χτεωανίδου Α. - Λγνατάκθσ Χ., «Πελζτθ Αποκατάςταςθσ και δομοςτατικι ανάλυςθ του οκωμανικοφ λουτροφ του Χεΐχθ Λλαχι ςτα Γιαννιτςά», Ψο Αρχαιολογικό Ζργο ςτθ Πακεδονία και ςτθ Κράκθ 22(2008), ςελ του, ςυμπλιρωςθ αρχιτεκτονικϊν ςτοιχείων, όπωσ των κόλων που είχαν καταρρεφςει, ςφμωωνα με τισ αρχζσ τθσ «ξαναολοκλιρωςθσ τθσ εικόνασ», αποκατάςταςθ των εξωτερικϊν επιχριςμάτων του κτθρίου, τα οποία είχαν δεχκεί και το μεγαλφτερο πλιγμα, κακϊσ και των εςωτερικϊν, που παρουςίαηαν διάβρωςθ, και διατιρθςθ του ηωγραωικοφ διακόςμου, όπου αυτόσ ςωηόταν. Υαράλλθλα, ζγινε αντικατάςταςθ των νζων δαπζδων που διαμορωϊκθκαν κατά τζτοιο τρόπο ϊςτε να δθμιουργοφν μία εξζδρα πάνω από τον χϊρο τον ταωϊν ςτον χϊρο Λ, που και κα προςωζρει πανοραμικι κζα του χϊρου και κα επιτρζψει τθν διατιρθςθ και προςταςία τθσ αρχικισ λίκινθσ κλίμακασ κακόδου προσ τον χϊρο. Υροβλθματιςμό προκαλλεί θ επιλογι των αςπρόμαυρων πλακιδίων (ςε μορωι ηατρικίου) για τθν επίςτρωςθ του δαπζδου, που παραπζμπει ςε δάπεδο τθσ εποχισ του μεςοπολζμου, αςφμβατο με τθν χρονολόγθςθ και τον χαρακτιρα του μνθμείου, που δεν προβλεπόταν ςτθν μελζτθ αποκατάςταςθσ. Θ εικόνα του «καινοφργιου» που απζκτθςε το κτιριο μετά το πζρασ των εργαςιϊν τίκεται από πολλοφσ υπό αμωιςβιτθςθ. Θ εντφπωςθ αυτι προκαλείται κυρίωσ από τθν εωαρμογι ςε όλθ τθν ζκταςθ των επιωανειϊν νζων επιχριςμάτων, που αν και απζδωςαν τθν μορωι και τουσ χρωματικοφσ τόνουσ που είχε το μνθμείο πριν τθν αλλοίωςι του από τισ βιομθχανικζσ εγκαταςτάςεισ (θ τεκμθρίωςθ προζρχεται από ωωτογραωικό υλικό των τελϊν του 19 ου αρχϊν του 20 ου αι, όπου διακρίνεται με κάκε λεπτομζρεια, τόςο ο πλαςτικόσ διάκοςμοσ των όψεων όςο και θ χρωματικι απόδοςθ των επιχριςμάτων) δεν ωζρουν ακόμθ τθν πάτινα του χρόνου, θ οποία κα μείωνε τθν εντφπωςθ του «κίβδθλου». Ψο πρόβλθμα είναι, μάλλον, περιςςότερο ιδεολογικό. Κα πρζπει ν αναλογιςτοφμε γιατί θ όψθ του καινοφργιου που προκφπτει είτε από τθν κακολικι εωαρμογι νζων επιχριςμάτων ςτισ περιπτϊςεισ που δεν είναι δυνατι θ διατιρθςθ ζςτω και ςπαραγμάτων των αυκεντικϊν είτε λόγω εκτεταμζνων εργαςιϊν ςτο δομικό υλικό του ωζροντοσ οργανιςμοφ ενόσ μνθμείου, γίνεται ευκολότερα αποδεκτι για διατθρθτζα ι παραδοςιακά κτιρια με χαρακτιρα κοςμικό, ενϊ ςε κτιρια που ο ςυμβολιςμόσ τουσ ςχετίηεται με κρθςκευτικοφ ι τελετουργικοφ χαρακτιρα δραςτθριότθτεσ μασ ξενίηει και κεωρείται κατακριτζα, ακόμθ κι αν βαςίηεται ςε εμπεριςτατωμζνθ μελζτθ με ιδιαίτερο ςεβαςμό για τα μορωολογικα χαρακτθριςτικά του μνθμείου και για τθν ιςτορικι του ταυτότθτα και ςκοπό τθν πρόλθψθ περαιτζρω ωκοράσ του μνθμείου.ψί γίνεται ςε περιπτϊςεισ όπωσ του Παυςωλείου του Εβρενόσ, που θ μορωι και θ κατάςταςθ διατιρθςθσ τθσ τοιχοποιίασ αλλά και θ πρότερθ μορωι του επιβάλλουν τθν κακολικι εωαρμογι νζων επιχριςμάτων; Πιπωσ ο ο κίνδυνοσ τθσ διατιρθςθσ του μνθμείου 165

177 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Γιαννιτςά : και αλλοίωςθσ του χαρακτιρα είναι μεγαλφτεροσ ςτθν περίπτωςθ που διατθρθκεί «ωσ ζχει»; μνθμείων τθσ πόλθσ, κλθροδοτιματα τθσ ιςτορίασ και του πολιτιςμοφ του τόπου. ΙΠΠΟΦΟΡΒΕΙΟ Αςφμβατθ παραμζνει θ εικόνα του προκθπίου περιμετρικά του Παυςωλείου. Ξαταςκευαςμζνο με ςχιςτολικικζσ πλάκεσ που δθμιουργοφν διάωορα επίπεδα διατθρικθκε ςτθν μορωι που είχε πριν τα ζργα αποκατάςταςθσ. Θ ζντονθ χρωματικι αντίκεςθ ςε ςυνδυαςμό με τθν πλθκϊρα γεωμετρικϊν ςχθμάτων και διαβακμίςεων δεν ςυνάδουν με τον λιτό και εκλεπτιςμζνο χαρακτιρα του μνθμείου. Ψζλοσ, ο θλεκτρολογικόσ εξοπλιςμόσ που ζχει τοποκετθκεί για τον ωωτιςμό του μνθμείου, κακϊσ και οι θλεκτρολογικζσ εγκαταςτάςεισ του Διμου, προκαλοφν όχλθςθ ςτο μνθμείο, κακϊσ παρεμβάλλονται μεταξφ αυτοφ και των κεατϊν του. ΚΑΡΑΒΑΝ ΕΡΑΪ Ψελευταίο ςτακμό αποτελεί το ςτρατόπεδο Ξαψάλθ, ςτον λόωο που βρίςκεται ςτισ βορειοδυτικζσ παρυωζσ τθσ πόλθσ. Εντόσ τθσ μεγάλθσ, εγκαταλειμζνθσ και ανεκμετάλλευτθσ πια ζκταςθσ του ςτρατοπζδου, διαςϊηονται ςε ερειπιϊδθ κατάςταςθ δφο μνθμεία τα οποία ςχετίηονται τόςο με τθν μεγάλθ βακουωικι δραςτθριότθτα των διοικοφντων τθσ πόλθσ όςο και με τθν πνευματικι τθσ ηωι το τηαμί και το χαμάμ του Ahmed Bey Evrenosoğlu ι, όπωσ είναι γνωςτά, του Χεΐχθ Λλαχι. Σ χϊροσ ςτον οποίο εντάςςονται τα δφο μνθμεία παρουςιάηει μια εικόνα απόλυτθσ εξακλίωςθσ, δθμιουργϊντασ ζνα «πακογόνο» περιβάλλον για τθν αιςκθτικι και πολιτιςτικι εκτίμθςθ των μνθμείων. Ερειπωμζνεσ εγκαταςτάςεισ, θλεκτρολογικόσ και μθχανολογικόσ εξοπλιςμόσ ςε αποςφνκεςθ, ανεξζλεγκτθ βλάςτθςθ αποτελοφν τα κφρια χαρακτθριςτικά που πλαιςιϊνουν τα οκωμανικά κτιρια. Ψο τηαμί αντιμετωπίηει ζντονα προβλιματα πακολογίασ από τα οποία το πιο ςθμαντικό είναι θ απϊλεια μεγάλου μζρουσ του δομικοφ του υλικοφ, γεγονόσ που διατάραξε τον ωζροντα οργανιςμό του και αφξθςε τισ πικανότθτεσ κατάρρευςθσ. Φθγματϊςεισ εντοπίηονται ςτισ ωζρουςεσ τοιχοποιίεσ, ςτα τόξα, ςτα ανοίγματα και ςτουσ κόλουσ. Ψα κονιάματα, δομισ και επιωανειακά, εμωανίηουν αποςάκρωςθ, ενϊ ςθμαντικά προβλιματα ζχει προκαλζςει και θ αναπτυςςόμενθ βλάςτθςθ. Υαρόμοια προβιματα εντοπίηονται και ςτο λουτρικό ςυγκρότθμα. Ξαι τα δφο μνθμεία χριηουν άμεςων ςτερεωτικϊν επεμβάςεων και εκτεταμζνθσ αποκατάςταςθσ. Εικόνα 462 Τ,τι απζμεινε από τουσ πεςςοφσ του καραβάν ςεραγιοφ. Ξαι οι δφο χρθςιμοποιοφνται ωσ ράωια και προκικεσ για τθν επίδειξθ του εμπορεφματοσ. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 463 Ξάκετοσ προσ τθν Εγνατία δρομίςκοσ, από τθν πίςω πλευρά του οικοπζδου του ιπποωορβείο, που περνά παράπλευρα του κτθρίου. Ψο μνθμείο από το ςθμείο αυτό δεν είναι ακόμθ διακρίςιμο λόγω τθσ βλάςτθςθσ και των μπάηων. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 464 Ψα μπάηα που καλφπτουν τθν νότια πλευρά του κτθρίου. Διακρίνεται μόνο θ ΡΑ του γωνία (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Χτο πνεφμα τθσ ςφνδεςθσ όλων των οκωμανικϊν μνθμείων ςε μία ενότθτα, ο Διμοσ Γιαννιτςϊν διεκδικεί από το Ωπουργείο Εκνικισ Άμυνασ το ςτρατόπεδο Ξαψάλθ, ενϊ ςε ςυνεργαςία με το Ωπουργείο Υολιτιςμοφ γίνεται μία για τθν διάςωςθ και ανάδειξθ των οκωμανικϊν 166

178 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Γιαννιτςά : ΚΑΣΑΣΗΜΑΣΑ Εικόνα 465 Ξλαδιά, ωυλλϊματα και ςκουπίδια, μαηί με τθν επίχωςθ ζχουν καλφψει το μνθμείο ζωσ το μιςά του φψουσ του. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 467 Απϊλεια δομικϊν υλικϊν ςτο ςθμείο επίςτεψθσ. Ανάμεςα ςτθν ςτζγθ και τθν τοιχοποινα ζχει δθμιουργθκεί κενό που επιτρζπει τθν διαμπερι κζαςθ. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 466 Αμιγισ πλινκοδομι αντί για γωνιόλικοι. Σι καλυπτιριεσ πλίνκοι που κατζπεςαν απογφμνωςαν το ςθμείο περίδεςθσ του μνθμείου και οδιγθςαν ςε απϊλεια των ξυλοδεςιϊν. Φανερό και το πρόβλθμα ωυτοκάλυψθσ. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 468 Ψο μνθμείο όπωσ ωαίνεται από τθν Εγνατία ανάμεςα ςτα δφο νεόδμθτα κτιρια. Θ ανατροπι των αναλογιϊν ςτθν ςχζςθ των όγκων είναι ωανερι (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 469 Ξατάςτθμα επί τθσ οδοφ Εγνατίασ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Θ αποκατάςταςθ του κτθρίου που πραγματοποιικθκε πρόςωατα, με δαπάνεσ του ιδιοκτιτθ του, είναι ιδιαίτερα προςεγμζνθ και βαςίηεται ςε λεπτομερι μελζτθ τθσ δομισ και ςε ςτοιχεία τθσ μορωολογίασ του. Δυςτυχϊσ, ζχει περιπζςει ςε ουδετερότθτα και εκμθδενιςμό τθσ πολιτιςτικισ του ςθμαςίασ λόγω του υπερμεγζκουσ εκκεςιακοφ χϊρου που ζχει ανεγερκεί ςε επαωι με αυτό. Θ αςτοχία τθσ επιλογισ του ίδιου χρωματικοφ τόνου και για τα δφο κτιρια ενοποιεί τισ επιωάνειεσ τουσ, αποςπϊντασ κάκε προςοχι από το μνθμείο. 167

179 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Γιαννιτςά : Εικόνα 470 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνεσ : Θ οδόσ Λςαφρων, ςτθν οποία βρίςκεται το κτίςμα, αποτελεί οικιςτικι ηϊνθ. Ψο κτιριο, από το οποίο διατθρείται μόνο το κζλυωοσ, διαςϊηει αρκετά από τα μορωολογικά του χαρακτθριςτικά, όπωσ τθν επιηωγράωιςθ του πλαςτικοφ κοςμιτθ ςτθν πρόςοψθ. Ψο κτιριο δεν ζχει επιδεχκεί κάποια επζμβαςθ και το αίκριο πια εςωτερικό του χρθςιμοποιείται ωσ αποκθκευτικόσ χϊροσ Εικόνα 473 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) ΣΕΜΕΝΟ ΙΚΕΝΣΕΡΜΠΕΗ Εικόνα 475 Υροςκτίςματα, βλάςτθςθ, περίωραξθ, ςτφλοι παροχισ ρεφματοσ δθμιουργοφν ζνα αςφμβατο με τον χαρακτιρα του μνθμείου περιβάλλον, που μαηί με τθν αλλοίωςθ τθσ κτθριακισ του δομισ του αποςτεροφν κάκε καλλιτεχνικι και ιςτορικι αξία (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 471 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 476 Θ βιοτεχνικι μονάδα του εκκοκκιςτθρίου ζχει εγκιβωτίςει το μνθμείο που είναι πλζον «αόρατο» (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 474 Ψο τζμενοσ βρίςκεται ς ζνα άκρωσ υποβακμιςμζνο περιβάλλον, με εγκαταλειμζνα ι κακισ καταςκευισ κτιρια (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 472 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 477 Θ δεξιά πλευρικι είςοδοσ προσ τον τριμερι χϊρο ςϊηεται ακόμθ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 168

180 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Γιαννιτςά : ΛΟΤΣΡΑ ΓΑΖΗ ΕΒΡΕΝΟ Εικόνα 478 Ψο χαμάμ του Εβρενόσ βρίςκεται εντόσ περιωραγμζνου οικοπζδου ςε οικοδομικι νθςίδα μεταξφ δφο οδϊν κίνθςθσ. Χιμερα το κτιριο από τθν νότια τουλάχιςτον πλευρά του είναι ελεφκερο κτιςμάτων, ενϊ προγραμματίηεται θ κακαίρεςθ των αςφμβατων οικιϊν ςτα βόρεια του λουτροφ, ζτςι ϊςτε ν αποκαταςτακεί ο μνθμειακόσ χϊροσ και το κτιριο να γίνει περίοπτο (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 480 Άποψθ τθσ δυτικισ πλευράσ του μνθμείου. Αδιαμόρωωτοι χϊροι, αςφμβατεσ καταςκευζσ και περιωράξεισ απτελοφν τα χαρακτθριςτικά κι από αυτι τθν πλευρά κζαςθσ. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 482 Χτθν νόιτα όψθ διατθροφνται ακόμθ τα άλλοτε εςωτερικά επιχρίςματα των κακαιρεκζντων προςκτιςμάτων. Χτθν δυτικι όψθ διακρίνονται τα χάςματα ςτθν τοιχοποιία (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 479 Σ χϊροσ περιμετρικά του κτθρίου είναι ακόμθ αδιαμόρωωτοσ, με προςωρινι περίωραξθ, ενϊ δεν υπάρχει κάποια πινακίδα ενθμζρωςθσ και πλθροωόρθςθσ ςχετικά με το μνθμείο (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 481 Ζντονθ ωυτοκάλυψθ, κατάρρευςθ τοιχοποιιϊν, απϊλεια δομικϊν υλικϊν, αποτελοφν μερικά από τα προβιματα που αντιμετωπίηει ο ωζροντασ οργανιςμόσ του μνθμείου, ενϊ τα υπολείμματα των κακαιρεκζντων προςκιςμάτων δθμιουργοφν ζναν «χάρτθ» των οικδομικϊν ωάςεων του μνθμείου (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 483 Από αριςτερά προσ τα δεξιά: πάκτωςθ του περίβολου τθσ όμορθσ οικίασ ςτθν τοιχοποιία του μνθμείου. Χάςμα ςτθν τοιχοποιία. Ξάτω από τα ςπαράγματα των επιχριςμάτων διακρίνεται κεραμοπλαςτικόσ διάκοςμοσ ( Υθγι: προςωπικό αρχείο) 169

181 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Γιαννιτςά : ΜΑΤΩΛΕΙΟ ΓΑΖΗ ΕΒΡΕΝΟ Εικόνα 484 Πετά τον χαρακτθριςμό του μνθμείου οι αςφμβατεσ βιομθχανικζσ εγκαταςτάςεισ κακαιρζκθκαν και παράλλθλα εξυγιάνκθκε ο περιβάλλων χϊροσ του κτθρίου, ϊρου ϊςτε ν αποκαταςτακεί θ δομι του μνθμειακοφ περιβάλλοντοσ και ο τρόποσ κζαςισ του. Χ θμερα, το μαυςωλείο βρίςκεται ςε περίοπτθ κζςθ και αποτελεί τθν κορφωωςθ τθσ πολτιςτικισ διαδρομισ των Γιαννιτςϊν (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 486 Θ διαμόρωωςθ του περιβάλλοντα χϊρου με διαβακμιςμζνεσ πεηοφλεσ δεν ςυνάδει με τον λιτό και εκλεπτιςμζνο χαρακτιρα του μνθμείου. Σ θλεκτρολογικόσ εξοπλιςμόσ που ζχει τοποκετθκεί για τον ωωτιςμό του μνθμείου, κακϊσ και οι θλεκτρολογικζσ εγκαταςτάςεισ του Διμου, προκαλοφν όχλθςθ ςτο μνθμείο. Θ ειδικι καταςκευι για τθν κάλυψθ του μθχανολογικοφ εξοπλιςμοφ, που διακίρνεται ςτ αριςτερά, χαρακτθρίηεται από υπερςχεδιαςμό. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 488 Ξαταχρθςτικι εωαρμοωι δαπζδου με επιρροζσ τθσ εποχισ του μεςοπολζμου ςτο εςωτερικό. Χτα δεξιά, αποκατάςταςθ των κολίςκων ςφμωωνα με τισ αρχζσ τθσ τθσ «ξαναολοκλιρωςθσ τθσ εικόνασ» (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 485 Χτθν μελζτθ αποκατάςταςθσ υπιρξε πρόβλεψθ για τθν πρόςβαςθ των ατόμων με κινθτικά προβλιματα (ράμπα). (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 487 Θ εικόνα του «καινοφργιου» που απζκτθςε το κτιριο μετά το πζρασ των εργαςιϊν τίκεται από πολλοφσ υπό αμωιςβιτθςθ.εδϊ, λεπτομζρεια από τθν αποκατάςταςθ του πλαςτικοφ διακόςμου ςτα τφμπανα των τόξων των παρακφρων. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 489 Εξϊςτθσ με περίτεχνο κιγκλίδωμα ωσ ςθμείο ςτάςθσ για τθν κζαςθ του χϊρου των ταωϊν (αςφμβατο). Πία από τισ πινακίδεσ διαβακμιςμζνθσ πλθροωόρθςθσ με τισ οποίεσ ζχει εξοπλιςτεί το μνθμείο. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 170

182 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ: Γιαννιτςά : ΑΧΜΕΣ ΜΠΕΗ ΣΖΑΜΙ (ΕΪΧΗ ΙΛΑΧΗ) ΛΟΤΣΡΟ ΕΪΧΗ ΙΛΑΧΗ Εικόνα 490 Ερειπωμζνεσ εγκαταςτάςεισ, θλεκτρολογικόσ και μθχανολογικόσ εξοπλιςμόσ ςε αποςφνκεςθ, ανεξζλεγκτθ βλάςτθςθ αποτελοφν τα κφρια χαρακτθριςτικά που πλαιςιϊνουν Ψο μνθμείο (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 492 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 493 Ψο λουτρό παρουςιάηει παρόμοια προβλιματα με το τζμενοσ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 491 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνεσ : Ψο τηαμί αντιμετωπίηει ζντονα προβλιματα πακολογίασ από τα οποία το πιο ςθμαντικό είναι θ απϊλεια μεγάλου μζρουσ του δομικοφ του υλικοφ, γεγονόσ που διατάραξε τον ωζροντα οργανιςμό του και αφξθςε τισ πικανότθτεσ κατάρρευςθσ. Φθγματϊςεισ εντοπίηονται ςτισ ωζρουςεσ τοιχοποιίεσ, ςτα τόξα, ςτα ανοίγματα και ςτουσ κόλουσ. Ψα κονιάματα, δομισ και επιωανειακά, εμωανίηουν αποςάκρωςθ, ενϊ ςθμαντικά προβλιματα ζχει προκαλζςει και θ αναπτυςςόμενθ βλάςτθςθ. Εικόνα 494 Ψο ςτρατόπεδο Ξαψάλθ αποτελεί ςιμερα ζναν αδιαμόρωωτο χϊρο με εγκαταλελειμζνεσ εγκαταςτάςεισ. Χτόχοσ του Διμου είναι να τον μετατρζψει ςε πολιτιςτικό πάρκο. Θ υψομετρικι διαωορά που δθμιουργοφν οι ωυςικζσ καμπφλεσ του εδάωουσ δθμιουργοφν εξαίρετα πλατϊ κζαςθσ μεταξφ των δφο οκωμανικϊν μνθμείων και μποροφν να ποικίλουν τισ διαδρομζσ κίνθςεισ εντόσ του χϊρου (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 171

183 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Βζροια ΒΕΡΟΙΑ Θ ςταδιακι ανοικοδόμθςθ του κζντρου τθσ πόλθσ, θ οποία ξεκίνθςε το 1924 για τθν ςτζγαςθ των εποίκων από τθν Κράκθ και τθ Πικρά Αςία και κορυωϊκθκε κατά τισ δεκαετίεσ , με τθν παράλλθλθ διάνοιξθ νζων αςωαλτοςτρωμζνων οδϊν 764 και τθ διαμόρωωςθ των πλατειϊν του Αγίου Αντωνίου και του Ωρολογίου, αρχίηει ν αλλοιϊνει τθν μορωι τθσ πόλθσ που ζωσ τότε είχε καταωζρει να διατθριςει τα χαρακτθριςτικά τθσ φςτερθσ οκωμανοκρατίασ. Ψθν περίοδο αυτι, κα χακεί μία ςειρά ιςτορικϊν μνθμείων τθσ πόλθσ. Ψο 1928 κατεδαωίςτθκε θ «Ϊρα», ςτθν πλατεία Ωρολογίου ο οχυρωματικόσ πφργοσ είχε λικολογθκεί νωρίτερα από τουσ ίδιουσ τουσ Ψοφρκουσ για το κτίςιμο του ςχολείου δίπλα ςτο τηαμί του Πεντρεςζ -, το 1956 το Πελζτειο Υαρκεναγωγείο και ςτα επόμενα ζτθ μία ςειρά αρχοντόςπιτων επιωανϊν Βεροιζων 765. Θ Βζροια που προζκυψε από το ρυμοτομικό του 1936 χαρακτθρίηεται από πυκνι δόμθςθ, πολυϊροωα κτιρια και οδικό δίκτυο που κατακερματίηει τον αςτικό ιςτό. Σ εκςυγχρονιςμόσ του εμπορικοφ κζντρου που ςυνζπεςε με τθν μθχανοποίθςθ τθσ κίνθςθσ και τθσ παραγωγικισ διαδικαςίασ, κα οδθγιςει ςε ςταδιακό μαραςμό παραδοςιακοφσ κλάδουσ όπωσ των χαντηιδων, πεταλωτϊν, ςαμαροποιϊν και καροποιϊν, οι οποίοι λόγω τθσ μείωςθσ τθσ πελατίασ, τθσ ζλλειψθσ κατάλλθλων χϊρων και τθσ δυςκολίασ ωσ προσ τθν πρόςβαςθ αρχίηουν να εκτοπίηονται από τον χϊρο τθσ αγοράσ. Ψαυτόχρονα, θ αυξανόμενθ χριςθ μθχανοκίνθτων μζςων, τόςο για τισ μεταωορζσ όςο και για τισ αγροτικζσ εργαςίεσ, ζναντι των ζωσ τότε ηωοκίνθτων μζςων, δίνει τθν χαριςτικι βολι ςτον ιδθ νοςοφντα κλάδο των κυρατηιδων και χαντηιδων, οι οποίοι κατατάςςονται πια ςτα «παραδοςιακά» επαγγζλματα. Αυτό που χαρακτιριηε τθν πόλθ και τθν πολιτικι γραμμι των διοικοφντων ιταν θ προςπάκεια για προβολι του βυηαντινοφ παρελκόντοσ τθσ και τον εξωβελιςμό οποιουδιποτε ςτοιχείου παρζπεμπε ςτθν περίοδο τθσ οκωμανοκρατίασ. Χαρακτθριςτικό αυτοφ θ πινακίδα καλωςορίςματοσ ςτθν «Βυηαντινι πόλθ Βζροια» που δζςποηε κοντά ςτο πάρκο τθσ Ελθάσ, ςτθν δυτικι είςοδο τθσ πόλθσ. Τςον αωορά ςτα μνθμεία εντόσ του αςτικοφ ιςτοφ το ενδιαωζρον για ςυντιρθςθ, αποκατάςταςθ και ανάδειξθ εςτιαηόταν ςτισ κλαςικζσ αρχαιότθτεσ, λόγω και τθσ γειτνίαςθσ με τον αρχαιολογικό χϊρο τθσ Βεργίνασ, κακϊσ και ςτα βυηαντινά και μεταβυηαντινά κατάλοιπα. Άλλωςτε, αυτό ςυμβάδιηε και με τθν γενικότερθ πολιτικι αδιαωορίασ ωσ προσ τα 764 Πθτροπόλεωσ και Βενιηζλου 765 Ξατςαβουνίδου Γ.-Οεπζςθ Κ., Θ οδόσ Ξεντρικισ ςτθ Βζροια, Αςκιςεισ αςτικοφ ςχεδιαςμοφ, Διπλωματικι εργαςία, Κεςςαλονίκθ οκωμανικά μνθμεία, μία ςτάςθ που άρχιςε ν αλλάηει τα τελευταία χρόνια. Σ επιςκζπτθσ που ζρχεται ςιμερα ςτθν Βζροια αντικρφηει μία πόλθ με ζντονο κυκλοωοριακό πρόβλθμα, ελάχιςτουσ χϊρουσ πράςινου και κίνθςθσ πεηϊν, καμία μζριμνα για τθν εξυπθρζτθςθ των επιςκεπτϊν τθσ πόλθσ, ακόμθ και ςε πολυςφχναςτα τουριςτικά ςθμεία, όπωσ είναι θ περιοχι του Βιματοσ του Αποςτόλου Υαφλου, και ςχεδόν καμιά υπόμνθςθ για τα είδθ και τθν κζςθ των μνθμείων που κα μποροφςε να επιςκεωκεί κανείσ. Αυτό που χαρακτθρίηει τα μνθμεία τθσ πόλθσ είναι θ ζγκλειςθ, θ ενςωμάτωςι τουσ ςτθν γφρω κτθριακι μάηα, που τα κακιςτά αόρατα για τουσ μι ειδικοφσ και τ αποκαλφπτει τυχαία μόνο ςτον περιπατθτι. Ψο ιςτορικό εμπορικό κζντρο τθσ Βζροιασ υωίςταται κυρίωσ ωσ περιοχι πεηοδρόμθςθσ. Θ ολοζνα και μεγαλφτερθ ηιτθςθ για πλιρθ εκμετάλλευςθ τθσ γθσ, οδιγθςαν ςε εξαωάνιςθ τα περιςςότερα από τα παραδοςιακά καταςτιματα κατά μικοσ τθσ Ξεντρικισ και τθσ μζςα αγοράσ. Ζνα διάςτθμα, θ κάμψθ ςτθν ανοικοδόμθςθ ενιργθςε κετικά ωσ προσ τθν διάςωςθ των λίγων κελυωϊν που είχαν απομείνει. Θ ςταδιακι όμωσ μείωςθ τθσ αξίασ των ακινιτων, θ παρακμι των επαγγελμάτων που ςτζγαηαν και το γεγονόσ ότι τα μικρά αυτά καταςτιματα πολλζσ ωορζσ δεν κάλυπταν τισ ανάγκεσ των εμπόρων, οδιγθςαν ςε εριμωςθ και τελικά παρακμι, ζωσ κατάρρευςθ, των κτιςμάτων. Από τα ςυντεχνιακά εργαςτιρια και τα ιςόγεια παραδοςιακά καταςτιματα του οκωμανικοφ «Σηιάντε» ςϊηονται μόνο ελάχιςτα κελφωθ, διάςπαρτα ςτον πολεοδομικό ιςτό. Ξάποια παλιά κελφωθ καταςτθμάτων διατθροφνται κατά μικοσ τθσ Ξεντρικισ οδοφ ενϊ ζνασ μκρόσ πυρινασ παραδοςιακϊν μαγαηιϊν, με αλλοιωμζνεσ μορωολογικά τισ όψεισ τουσ, διατθρείται ςτο φψοσ τθσ Υαλαιάσ Πθτροπόλεωσ και ςτθν οδό Υλατάνων.Θ αγορά τθσ πλατείασ Αγίου Αντωνίου με τα βακουωικά κτιρια ιταν από τα πρϊτα ςθμεία τθσ πόλθσ που απαλλοτριϊκθκαν, και μάλιςτα μετά τισ τελευταίεσ αναπλάςεισ χάκθκε και το τελευταίο ίχνοσ χϊρου πράςινου. Από τουσ ςυντεχνιακοφσ πυρινεσ τθσ πόλθσ ςυνεχίηει να διατθρείται, περιςςότερο ωσ χϊροσ κι όχι ωσ αρχιτεκτονιματα, θ περιοχι των λευκοςιδθρουργείων. Λδιαίτερο ενδιαωζρον παρουςιάηει ζνα κτιριο του 19 ου αι ςτθν διαςταφρωςθ των οδϊν Υλατάνων και Ξάδμου, αςτικό ςπίτι με χϊρουσ καταςτιματοσ ςτο ιςόγειο, που ζχει υποςτεί, ωςτόςο, πολλζσ αλλοιϊςεισ. Θ ςυνοικία των κρεοπωλείων και μανάβικων ςτο τρίγωνο των οδϊν Ξάππου-Λπποκράτουσ-Ψςαλδάρθ, που διατθροφνταν ζωσ τισ αρχζσ τισ προθγοφμενθσ δεκαετίασ, χάνεται με ταχφτατουσ ρυκμοφσ. Ψα μικρά μαγαηιά τθσ ςιμερα είτε ζχουν κατεδαωιςτεί και μετατραπεί ςε παρτζρια πράςινου ι νεόδμθτα κτιρια, είτε ζχουν παραποιθκεί και αλλοιωκεί ςε ςθμείο μι αναςτρζψιμο, με ςτόχο να ςτεγάςουν καταςτιματα λιανικοφ εμπορίου, ι ςε άλλεσ περιπτϊςεισ τα κτίςματα ωιλοξενοφν μικρά καωζ και μπιςτρό 766. Θ χριςθ των οικθμάτων από τθν τοπικι βιομθχανία ψυχαγωγίασ απζδωςε, ωσ ζνα βακμό, κετικά αποτζλεςμα κκακϊσ ςυνζβαλε ςτθν διάςωςθ των ερειπωμζνων παραδοςιακϊν κτιςμάτων.. Χτο ίδιο οικοδομικό τετράγωνο διαςϊηεται και το μοναδικό κζλυωοσ χανιοφ-πεταλωτθρίου τθσ πόλθσ, του Καλλιγά, επί τθσ οδοφ Ξάππου. Ψο κτίςμα, που για τουλάχιςτον δφο δεκαετίεσ λειτουργεί ωσ κατάςτθμα, δεν ωζρει κανζνα ςτοιχείο που να παραπζμπει ςτθν αρχικι του χριςθ. Χφμωωνα με τουσ παλαιοφσ ιδιοκτιτεσ οι αψίδεσ τθσ πρόςοψθσ, που λειτουργοφν ωσ βιτρίνεσ, ανικουν ςτθν αρχικι του ωάςθ. Ωςτόςο, οι μετατροπζσ που ζγιναν ςτο κτιριο για να μπορεί να ωιλοξενιςει τθ νζα χριςθ - διαωθμιςτικζσ πινακίδεσ, περιγράμματα από λευκό επίχριςμα ςτισ αψιδωτά ανοίγματα, εμωανείσ μθχανολογικζσ εγκαταςτάςεισ παραποιοφν τθν εικόνα του. Υαράλλθλα, το κτιριο βρίςκεται εγκλωβιςμζνο ανάμεςα ςε ψθλότερα κτιρια, ενϊ το όμορο καωεςτιατόριο, καταλαμβάνει με τα τραπεηοκακίςματα όλο τον χϊρο μπροςτά από τθν πρόςοψθ του χανιοφ αλλοιϊνοντασ το άμεςο περιβάλλον του. Ακόμθ ζνα ιςτορικά ενδιαωζρον ςθμείο τθσ πόλθσ, θ πλατεία Πλατάνων, ζχει χάςει τελείωσ τθν ιςτορικι τθσ ταυτότθτα. Χτο ςθμείο αυτό γινόταν το παηάρι τθσ πόλθσ, και υπιρχαν μερικά από τα μεγαλφτερα χάνια κακϊσ και μία ςτζρνα ποτιςμοφ και φδρευςθσ τθσ περιοχισ. Χιμερα, θ πλατεία ζχει μετατραπεί ςε μικρι νθςίδα, ενϊ θ βόρεια πλευρά τθσ ζχει κατακλυςτεί από τθν δεκαετία του 1960 με πολυκατοικίεσ. Θ νθςίδα, μοναδικι υπενκφμιςθ τθσ παλιάσ πλατείασ, όπου διατθροφνται τα πλατάνια που αντικατζςτθςαν τουσ παλιοφσ πλατάνουσ τθσ οκωμανικισ περιόδου, ζχει υποβακμιςτεί ςε χϊρο παράνομθσ ςτάκμευςθσ, ενϊ οι μεγάλοι κάδοι ςκουπιδιϊν που βρικαν κι αυτοί τθν κζςθ τουσ ςτο ςυγκεκριμζνο ςθμείο, επιδεινϊνουν περιςςότερο τθν εικόνα τθσ. Οίγο πιο ψθλά από τθν πλατεία Υλατάνων, επί τθσ οδοφ Ξεντρικισ, ςτο τμιμα τθσ πόλθσ που κατά τθν οκωμανικι περίοδο αποτελοφςε τθ ςυνοικία Sınan, ςυναντά κανείσ τθν Παλαιά Μθτρόπολθ (Hünkâr Camii). Χτο κτιριο βρίςκονται ςε εξζλιξθ εργαςίεσ αποκατάςταςθσ. Σ περιβάλλων χϊροσ του διατθρεί ωσ επί το πλείςτον τισ παλιζσ κλίμακεσ και τον ιςτορικό του χαρακτιρα, κακϊσ ςτισ γειτονικζσ οικοδομικζσ νθςίδεσ διαςϊηονται αρκετά από τα κτίςματα του παρελκόντοσ. Ψθ 766 Θ τοπικι βιομθχανία ψυχαγωγίασ ακολουκϊντασ τισ επιταγζσ τθσ μόδασ για μικροφσ χϊρουσ ςε παραδοςιακό ι νεοβιομθχανικό ςτυλ, τείνει να μεταωερκεί ςτο παλιό εμπορικό κζντρο. 172

184 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Βζροια μόνθ παραωωνία αποτελοφν οι πολυκατοικίεσ ςτα δυτικά του μνθμείου. Ωςτόςο, επειδι ςε πολεοδομικό επίπεδο ο δρόμοσ που παρεμβάλλεται μεταξφ τθσ Υαλαιάσ Πθτρόπολθσ και των πολυκατοικιϊν ζχει διατθριςει τθν παλιά του χάραξθ, θ όχλθςθ περιορίηεται ςτο επίπεδο τθσ μορωολογίασ κι όχι τθσ διατάραξθσ τθσ πολεοδομικισ ενότθτασ. Πεταξφ τθσ Υαλαιάσ Πθτροπόλεωσ και τθσ Υλατείασ Δικαςτθρίων βρίςκεται το Orta Camii. Θ πρόςβαςθ ςτο τηαμί γίνεται μζςω δευτερεφουςασ οδοφ που ενϊνει τισ δφο κεντρικζσ αρτθρίεσ, τθν οδό Ξεντρικισ με τθν οδό Πθτροπόλεωσ, ενϊ δεν υπάρχει κανενόσ είδουσ ςιμανςθ ι ενθμζρωςθ για τθν ταυτότθτα του κτθρίου και τθν κζςθ του ςτον ιςτό τθσ πόλθσ. Ππροςτά από τθν ςθμερινι κφρια είςοδο του τεμζνουσ δθμιουργείται ζνα πλάτωμα από αδόμθτα οικόπεδα και χϊρουσ πράςινου, που επιτρζπουν τθν απρόςκοπτθ κζα προσ το μνθμείο. Ωςτόςο, τόςο ο δρόμοσ όςο και οι ελεφκεροι χϊροι κατακλφηονται από ςτακμευμζνα οχιματα, που καταλαμβάνουν ακόμθ και τα καταςτρϊματα των πεηοδρομίων. Σχιματα που τελοφν υπό εγκατάλειψθ υπάρχουν και ς επαωι ςχεδόν με το μνθμείο, ςε ςθμείο που να εμποδίηουν τθν πρόςβαςθ ς αυτό. Υαράλλθλα, θ κζςθ των ανοιχτϊν ρυπογόνων κάδων απορριμάτων ςε άμεςθ οπτικι επαωι με το τζμενοσ, χωρίσ να καλφπτονται από κάποια ειδικι καταςκευι, οι ςτφλοι θλεκτροδότθςθσ εντόσ του Σ.Ψ. του μνθμείου και οι εναζριεσ καλωδιϊςεισ, προκαλλοφν μία ζντονθ παραμόρωωςθ του περιβάλλοντόσ του, μεταβάλλοντασ τον τρόπο προςζγγιςθσ και κζαςθσ του μνθμείου. Υαρόμοια κατάςταςθ παρατθρείται και ςτισ υπόλοιπεσ όψεισ του μνθμείου. Τπωσ προκφπτει μετά από ςφγκριςθ με ωωτογραωίεσ των αρχϊν του 20 ου αι, θ μορωι του δομθμζνου χϊρου γφρω από το μνθμείο ιταν τελείωσ διαωορετικι ςε ςχζςθ με ςιμερα. Ψο κτίςμα περιβαλλόταν από κτιρια παρόμοιου όγκου και φψουσ, ενϊ ςτθν δυτικι του πλευρά, ςτθν κζςθ τθσ μονοκατοικίασ και του μανάβικου, το κτιριο περιβαλλόταν από μεςαίου φψουσ τοιχίο, που δεν παρεμπόδιηε τθν κζα του από τον περαςτικό. Χιμερα, θ ςχζςθ του μνθμείου με τα όμορα κτιρια ζχει μεταβλθκεί. Χε άμεςθ γειτνίαςθ και οπτικι επαωι υψϊνονται τριϊροωα κτιρια, μειϊνοντασ ςθμαντικά τον ελεφκερο χϊρο γφρω του, ενϊ θ μονοκατοικία που βρίςκεται ςε αξονικι κζςθ με τον μιναρζ κλείνει τελείωσ τθν κζα του μνθμείου, κακιςτϊντασ ορατό μόνο το ανϊτερο τμιμα του πφργου. Ψο τριϊροωο κτιριο ςτα βόρεια του μνθμείου (επί τθσ Ξεντρικισ) ζχει προςκολλθκεί ςτον εναπομείναν τόξο του προςτϊου του τηαμιοφ, ενςωματϊνοντασ ςτον τοίχο πλιρωςθσ τον μοναδικό ςωηόμενο κίοντα ςτιριξθσ τθσ τοξοςτοιχίασ. Θ πρόςβαςθ ςτον ελάχιςτο ελεφκερο χϊρο που διατθρικθκε μεταξφ του μνθμείου και τθσ μονοκατοικίασ εμποδίηεται από ςυρματόπλεγμα. Σ χϊροσ, που ζχει καταπατθκεί από τουσ ενοίκουσ τθσ οικίασ, χρθςιμοποιείται ωσ επζκταςι τθσ για τθν εναπόκεςθ διάωορων άχρθςτων αντικειμζνων. Πία προςπάκεια οριοκζτθςθσ του ελεφκερου χϊρου γφρω από μνθμείο και προςταςίασ του διαπιςτϊνεται από τθν καταςκευι χαμθλϊν πεςςίςκων κατά μικοσ του οικοπζδου, επί τθσ προςόψεωσ, που πικανότατα ενϊνονταν με αλυςίδα και τθν δενδροωφτευςθ. Χιμερα όμωσ ζχουν υποπζςει ςε αχρθςτία. Ξαταπάτθςθ του περιβάλλοντοσ χϊρου με παράλλθλθ προςβολι του μνθμείου παρατθρείται κι από τουσ γειτονικοφσ ιδιοκτιτεσ καταςτθμάτων, αν κρίνουμε από τθν εγκατάςταςθ ψθςταριάσ ςε μια γωνία του οικοπζδου, ενϊ ςε άγνωςτο ανικει θ πρωτοβουλία για τθν τοποκζτθςθ αλουμινζνιων παρτεριϊν. Ψο ίδιο το κτιριο παρουςιάηει εικόνα εγκατάλειψθσ, ενϊ οι επάλλθλεσ αςφμβατεσ με τον χαρακτιρα του χριςεισ που ωιλοξζνθςε ςτθ διάρκεια τθσ ηωισ του (κατοικία, εργαςτιριο μουςικϊν οργάνων, μαρμαράδικο, πριονοκορδζλα) προκάλεςαν ςοβαρζσ αλλοιϊςεισ και ωκορζσ ςτον ωζροντα οργανιςμό του. Χε αρκετά ςθμεία τθσ τοιχοποιίασ ςθμειϊνεται διάβρωςθ των λικοδόμων και απϊλεια τθσ μάηασ τουσ, απόπλυςθ των κονιαμάτων δομισ, κατακόρυωεσ ρωγμζσ και αποςχίςεισ κοντά ςτα κυρϊματα ι ςτισ ακμζσ του κτθρίου, με κίνδυνο τθν αποκόλλθςθ ι κατάρρευςθ τμθμάτων τθσ τοιχοποιίασ. Απϊλεια ι καταςτροωι υλικοφ παρουςιάηεται και ςε μορωολογικά ςτοιχεία του κτθρίου, όπωσ τα οδοντωτά γείςα τθσ ςτζγθσ του τροφλου και του κυρίωσ ναοφ. Ωπολείμματα των προθγοφμενων ωάςεων, όπωσ τςιμεντοκονιάματα, επιωανειακά επιχρίςματα, καλωδιϊςεισ, διακρίνονται ςε διάωορα ςθμεία του κτθρίου και καλφπτουν αποςπαςματικά τισ επιωάνειζσ του, που ζχουν αντιμετωπιςτεί ωσ καμβάσ για γκραωίτι. Απόκλιςθ από τθν κατακόρυωο και απϊλεια υλικϊν ςθμειϊνεται και ςτον μιναρζ. Θ πρόςβαςθ ςτο εςωτερικό του μνθμείου είναι απαγορευτικι, τόςο λόγω επικινδυνότθτασ, όςο και λόγω τθσ τείχιςθσ των ανοιγμάτων του με τςιμεντόλικουσ, οπτόπλινκουσ ι πρόχειρα καταςκευαςμζνα κυρϊματα. Πεγάλο είναι και το πρόβλθμα τθσ ωυτοκάλυψθσ, που ουςιαςτικά ζχει «εξαωανίςει» το μιςό τζμενοσ. Θ ζλλειψθ ςεβαςμοφ, θ εγκατάλειψθ και θ άγνοια που χαρακτθρίηει τθν ςυμπεριωορά τθσ τοπικισ κοινωνίασ ωσ προσ το μνθμείο, παραποιεί το ιςτορικά δομθμζνο περιβάλλον του, το αποκόπτει από τθν ταυτότθτά του και οδθγεί ςε εξαωάνιςθ οποιαδιποτε αιςκθτικι και ιςτορικι αξία κατάωερε να διαςϊςει ςτο πζραςμα των αιϊνων. Ψο πλζον αναγνωρίςιμο οκωμανικό μνθμείο τθσ πόλθσ, τα Λουτρά του Αλατά (ι «Ψςισ Χαμάμ» για τουσ ντόπιουσ) βιϊνει κι αυτό τθν απομόνωςι του ςτα όρια τθσ ςυνοικίασ τθσ Ξυριϊτιςςασ, ςτθν ςυμβολι των οδϊν Ελευκερίασ και Οουτροφ. Ψα λουτρά που βρίςκονται εντόσ οριοκετθμζνου οικοπζδου ςυνορεφουν ςτθν βόρεια πλευρά τουσ με ακάλυπτο χϊρο, ςτθν ανατολικι με οδό χαμθλισ κυκλοωορίασ, ενϊ ςτθν νότια και νοτιοδυτικι πλευρά τουσ υπάρχει αδόμθτο οικόπεδο. Ζτςι, το μνθμείο είναι ςχεδόν περίοπτο. Θ κφρια είςοδοσ επιςκεψιμότθτασ του μνθμείου εντοπίηεται επί του αδόμθτου χϊρου. Αν και το 1985 είχε κατατεκεί πρόταςθ από τον Διμο Βζροιασ για διαμόρωωςθ του χϊρου μπροςτά από το χαμάμ, αίτθμα που επαναλιωκθκε το 1990 από τθν 11 θ Εωορεία προσ τθν Υεριωζρεια Ξεντρικισ Πακεδονίασ, με ςκοπό τθν αναβάκμιςθ τθσ περιοχισ ϊςτε αυτι ν αποτελζςει ςθμείο ςτάςθσ για τουσ κατοίκουσ τθσ πόλθσ και τουσ επιςκζπτεσ τθσ 767, ο χϊροσ αυτόσ παραμζνει αδιαμόρωωτοσ. Θ κατάςταςθ που παρουςιάηει είναι το λιγότερο τραγικι, κακϊσ θ ςυςςϊρευςθ χωμάτων και μπαηϊν εμποδίηει τθν ομαλι απορροι των ομβρίων υδάτων με αποτζλεςμα το λίμναςμά τουσ κατά τθ διάρκεια του χειμϊνα, ενϊ παράλλθλα, το οικόπεδο, όπωσ και το πλάτωμα μπροςτά από το Σρτά Ψηαμί, κεωρείται ελεφκεροσ χϊροσ ςτάκμευςθσ για τθν υπερκορεςμζνθ από οχιματα ςυνοικία. Υολλζσ ωορζσ, ςτακμευμζνα οχιματα υπάρχουν κακόλο το μικοσ του τοιχίου, μπροςτά ακόμθ κι από τθν ίδια τθν αυλόπορτα. Θ κατάςταςθ αυτι, εκτόσ από όχλθςθ και υποβάκμιςθ του περιβάλλοντοσ χϊρου και τθσ αιςκθτικισ αξίασ του μνθμείου, αποτελεί και αναςταλτικό παράγοντα επιςκεψιμότθτασ. Ειδικι ςιμανςθ μζςα ςτθν πόλθ για τον εντοπιςμό του μνθμείου δεν υπάρχει, οπότε, κακϊσ περιβάλλεται από ψθλά οικοδομιματα και δεν βρίςκεται πάνω ςε μία από τισ κεντρικζσ αρτθρίεσ, δφςκολα εντοπίηεται από τον επιςκζπτθ. Θ αςφμβατθ ωσ προσ το χαρακτιρα και τουσ όγκουσ δόμθςθ περιμετρικά του μνθμείου μειϊνει αιςκθτικά το περιβάλλον του και αποδιοργανϊνει το ιςτορικό πλαίςιο μζςα ςτο οποίο ιταν ενταγμζνο. Ευτφχθμα αποτελεί θ απαίτθςθ τθσ Εωορείασ για διατιρθςθ δφο παραδοςιακϊν οικιϊν ςτον άμεςο περίγυρο των λουτρϊν ϊςτε να εμποδίςουν μελλοντικι ανοικοδόμθςθ και περαιτζρω εγκλωβιςμό του μνθμείου. Ψο τοιχίο ςτα όρια ιδιοκτθςίασ του κτίςματοσ ανεγζρκθκε το 1981 και ςε δεφτερθ ωάςθ, το 1990, προςτζκθκε και το ςιδερζνιο κιγκλίδωμα. Ωσ ςυμβολιςμόσ μπορεί να μθν ταιριάηει απόλυτα μ ζνα μνθμείο που αποτελοφςε δθμόςιο κτιριο, ελεφκερα προςβάςιμο και ανοικτό προσ το κοινό, ωςτόςο εξυπθρετεί τισ ανάγκεσ ωφλαξθσ του χϊρου και πλθρεί τθν προχπόκεςθ τθσ ελεφκερθσ κζαςθσ και τθσ ψευδαίςκθςθσ τθσ επαωισ του εςωτερικοφ χϊρου με τον δθμόςιο. 767 Ξαραγιάννθ Φ. και Ξαλταπανίδου-Υυροβζτςθ Β., «Δίδυμοσ λουτρϊνασ Βζροιασ», Θ Χυντιρθςθ και Αποκατάςταςθ των Σκωμανικϊν Πνθμείων ςτθν Ελλάδα, Χτεωανίδου Α. (επιμ.), University Studio Press 2010 ςελ

185 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Βζροια Σ λικόςτρωτοσ δρομίςκοσ που οδθγεί τον επιςκζπτθ προσ το εςωτερικό τθσ αυλισ καταλιγει ςτον οικίςκο που ωιλοξενεί το ωυλακίο και τα εργαςτιρια ςυντιρθςθσ. Θ επιμελθμζνθ καταςκευι του με το αρκετά μεγάλο εφροσ και τα περικϊρια από τςιμεντοκονία, δίνουν τθν εντφπωςθ ότι παραγκωνίηουν το ςυγκρότθμα των λουτρϊν ζναντι του οικίςκου, ςτον οποίο «οωείλει» να καταλιξει ο επιςκζπτθσ. Αμθχανία προκαλεί θ φπαρξθ ςτφλων θλεκτροδότθςθσ εντόσ του αφλειο χϊρου του μνθμείο (ο ζνασ ςτφλοσ βρίςκεται ςτθν βορειοδυτικι γωνία του γυναικείου τμιματοσ και ο δεφτεροσ, ςχεδόν ςφμωυτοσ, ςτο αψίδωμα που διατθρείται μπροςτά από τθν κφρια είςοδο ςτθν δυτικι όψθ του αντρικοφ τμιματοσ), κακϊσ και δφο ακόμθ ςε επαωι με τον περίβολο (ο ζνασ ςτθν δυτικι πλευρά τθσ ειςόδου και ο δεφτεροσ ςτθν νοτιανατολικι γωνία του μνθμείου), που εκτόσ από τθν υποβάκμιςθ τθσ αιςκθτικισ κεϊρθςθσ του λουτρϊνα αποτελεί κι εςτία κινδφνου για το μνθμείο και για τουσ κινοφμενουσ ςτουσ χϊρουσ του. Ψο λουτρικό ςυγκρότθμα είναι κλειςτό για το κοινό, και για τθν επίςκεψθ ςτον αφλειο χϊρο του χρειάηεται ειδικι άδεια. Ψο κτιριο που αντιςτοιχεί ςτον γυναικείο τομζα παραμζνει ζνα κενό κζλυωοσ που ενίοτε ωιλοξενεί κάποια ζκκεςθ, ενϊ το αντρικό τμιμα χρθςιμοποιείται ωσ αποκικθ τθσ Εωορείασ. Θ πρόςβαςθ απαγορεφεται και ςτουσ δφο χϊρουσ. Υαρόμοια χριςθ εξυπθρετεί και ο αφλειοσ χϊροσ κατά μικοσ τθσ πρόςοψθσ του κτθρίου. Ψο ίδιο το λουτρικό ςυγκρότθμα, λόγω τθσ ςυνεχοφσ χριςθσ του ζωσ και τθ δεκαετία του 1930, και των περιςταςιακϊν ιπιων επεμβάςεων που εκτελζςτθκαν για τθν ςυντιρθςι του από το 1970 κι εξισ, διατθρείται ςε πολφ καλι κατάςταςθ. Πικροωκορζσ ςθμειϊνονται ςτα κουωϊματα των κυρωμάτων του και ςτισ επικεραμϊςεισ και δυςχρωμίεσ από επικακοφμενα άλγθ λόγω τθσ ροισ ομβρίων υδάτων. Σι επεμβάςεισ που εκτελζςτθκαν ςτο μνθμείο ζγιναν με ςεβαςμό ςτθν ταυτότθτά του και τθν μορωολογία του. Θ αςτοχία ςτθν χριςθ αςφμβατων υλικϊν και μι αναςτρζψιμων επεμβάςεων, όπωσ θ επικάλυψθ των κολίςκων των κερμϊν και χλιαρϊν χϊρων με τςιμεντοκονία και θ μι αναγνωριςιμότθτα των ςφγχρονων επεμβάςεων (ςυμπλθρϊςεων και ανακτιςεων) κα πρζπει ν αποδοκεί ςτθν ζλλειψθ τεχνογνωςίασ και ςτθν διαωορετικι αντίλθψθ περί προςταςίασ, κακϊσ οι επεμβάςεισ αυτζσ ζλαβαν χϊρα ςε μια περιόδο που θ κεωρθτικι κατάρτιςθ περί αποκαταςτάςεωσ ιταν υπό ανάπτυξθ. ΠΛΑΣΕΙΑ ΠΛΑΣΑΝΩΝ Εικόνα 495 Εδϊ λάμβανε χϊρα το παηάρι τθσ πόλθσ, και υπιρχαν μερικά από τα μεγαλφτερα χάνια. Χιμερα, θ πλατεία ζχει υποβακμιςτεί ςε χϊρο παράνομθσ ςτάκμευςθσ, ενϊ οι μεγάλοι κάδοι ςκουπιδιϊν που βρικαν κι αυτοί τθν κζςθ τουσ ςτο ςυγκεκριμζνο ςθμείο, επιδεινϊνουν περιςςότερο τθν εικόνα τθσ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΚΕΝΣΡΟ Εικόνα 496 Αρχι τθσ οδοφ Ξεντρικισ (Ψηιάντε) ςτο φψοσ τθσ πλατείασ Αγίου Αντωνίου (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 497 Υαραδοςιακά κελφωθ διατθροφνται ακόμθ κατά μικοσ τθσ Ξεντρικισ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 498 Υαραδοςιακά κελφωθ επί τθσ οδοφ Ξεντρικισ. Σ δρόμοσ αυτόσ αποτελοφςε τον κφρια εμπορικι αρτθρία τθσ πόλθσ κατά τθν οκωμανικι περίοδο (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 174

186 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Βζροια Εικόνα 499 Χε μερικά καταςτιματα διατθρείται θ ίδια χριςθ από τισ αρχζσ του 20 ου αι. Ψα καταςτιματ αυτά βρίςκονται ςτο φψοσ τθσ παλαιάσ Πθτρόπολθσ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 502 Αλλοίωςθ των όψεων με τθν δθμιουργία βιτρινϊν και τθν χριςθ αςφμβατων υλικϊν και ωανταχτερϊν επιγραωϊν επωνυμίασ. Χε κάποιεσ περιπτϊςεισ τα κτίςματα ζχουν κατεδαωιςτεί και τθν κζςθ τουσ ζχουν πάρει μικροί χϊροι πράςινου. Εικόνα 505 Ψα «Οευκοςιδθρουργεία» (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 500 Θ μζςα αγορά. Εδϊ, κατά τθν οκωμανικι περίοδο, βρίςκονταν τα κρεοπωλεία και τα μανάβικα. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 503 Ψο χαμουτηίδικο του Ξαλλιγά ζχει μετατραπεί ςε κατάςτθμα ετοίμων ενδυμάτων με ωανερζσ για τθν μορωι του κτθρίου επιττϊςεισ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 506 Χε μερικζσ περιπτϊςεισ ο παραδοςιακόσ χαρακτιρασ ζχει χακεί, διατθρείται όμωσ θ χριςθ. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 501 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 504 Ξατάλθψθ των παραδοςιακϊν οικθμάτων και του περιβάλλοντοσ χϊρου από τθν βιομθχανία τθσ ψυχαγωγίασ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 175

187 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Βζροια ΟΡΣΑ ΣΖΑΜΙ Εικόνα 510 Σ ακάλυπτοσ χϊροσ ςτα δυτικά του οικοπζδου ζχει καταλθωκεί από τθν όμορθ οικία. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 507 Ψα αδόμθτα οικόπεδα και οι χϊροι πράςινου επιτρζπουν τθν απρόςκοπτθ κζα προσ το μνθμείο. Ωςτόςο, τόςο ο δρόμοσ όςο και οι ελεφκεροι χϊροι κατακλφηονται από ςτακμευμζνα οχιματα, που καταλαμβάνουν ακόμθ και τα καταςτρϊματα των πεηοδρομίων. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 511 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 508 τθν κζςθ τθσ μονοκατοικίασ και του μανάβικου, το κτιριο περιβαλλόταν από μεςαίου φψουσ τοιχίο, που δεν παρεμπόδιηε τθν κζα του από τον περαςτικό. Χιμερα, θ ςχζςθ του μνθμείου με τα όμορα κτιρια ζχει μεταβλθκεί. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 509 Ψρεισ διαωορετικοί και αςφμβατοι τρόποι οριοκζτθςθσ του οικοπζδου. Ψςιμζντινοι ςτφλοι, μεταλλικά παρτζρια και ωφτευςθ. Σι ςτφλοι θλεκτροδότθςθσ εντόσ του Σ.Ψ. του μνθμείου και οι εναζριεσ καλωδιϊςεισ, προκαλλοφν μία ζντονθ παραμόρωωςθ του περιβάλλοντόσ του, μεταβάλλοντασ τον τρόπο προςζγγιςθσ και κζαςθσ του μνθμείου. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 176

188 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Βζροια Εικόνα 516 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 512 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 514 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνεσ : Χτον ωζροντα οργανιςμό του μνθμείου εντοπίςτθκαν τα εξισ προβλιματα διάβρωςθ των λικοδόμων και απϊλεια τθσ μάηασ τουσ, απόπλυςθ των κονιαμάτων δομισ, κατακόρυωεσ ρωγμζσ και αποςχίςεισ κοντά ςτα κυρϊματα ι ςτισ ακμζσ του κτθρίου με κίνδυνο τθν αποκόλλθςθ ι κατάρρευςθ τμθμάτων τθσ τοιχοποιίασ απϊλεια ι καταςτροωι υλικοφ παρουςιάηεταιι ςε μορωολογικά ςτοιχεία του κτθρίου, όπωσ τα οδοντωτά γείςα τθσ ςτζγθσ του τροφλου και του κυρίωσ ναοφ υπολείμματα των προθγοφμενων ωάςεων, όπωσ τςιμεντοκονιάματα, επιωανειακά επιχρίςματα καλωδιϊςεισ, διακρίνονται ςε διάωορα ςθμεία του κτθρίου και καλφπτουν αποςπαςματικά τισ επιωάνειζσ του γκραωίτι Απόκλιςθ από τθν κατακόρυωο και απϊλεια υλικϊν ςθμειϊνεται και ςτον μιναρζ θ τείχιςθ των ανοιγμάτων με τςιμεντόλικουσ, οπτόπλινκουσ ι πρόχειρα καταςκευαςμζνα κυρϊματα ωυτοκάλυψθ Εικόνα 513 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 515 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 177

189 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Βζροια ΛΟΤΣΡΑ ΙΝΑΝ ΑΛΑΣΑ Εικόνα 517 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 519 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 521 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 520 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 518 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνεσ : Ψα λουτρά βρίςκονται εντόσ οριοκετθμζνου οικοπζδου που ςυνορεφει ςτθν βόρεια πλευρά με ακάλυπτο χϊρο, ςτθν ανατολικι με οδό χαμθλισ κυκλοωορίασ, ενϊ ςτθν νότια και νοτιοδυτικι πλευρά υπάρχει αδόμθτο οικόπεδο. Θ ςυςςϊρευςθ χωμάτων και μπαηϊν εντόσ του οικοπζδου εμποδίηει τθν ομαλι απορροι των ομβρίων υδάτων με αποτζλεςμα το λίμναςμά τουσ κατά τθ διάρκεια του χειμϊνα, ενϊ παράλλθλα, το οικόπεδο, όπωσ και το πλάτωμα μπροςτά από το Σρτά Ψηαμί, κεωρείται ελεφκεροσ χϊροσ ςτάκμευςθσ για τθν υπερκορεςμζνθ από οχιματα ςυνοικία. Θ αςφμβατθ ωσ προσ το χαρακτιρα και τουσ όγκουσ δόμθςθ περιμετρικά του μνθμείου μειϊνει αιςκθτικά το περιβάλλον του και αποδιοργανϊνει το ιςτορικό πλαίςιο μζςα ςτο οποίο ιταν ενταγμζνο. Εικόνα 522 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνεσ : Θ περίωραξθ του μνθμείου αποτρζπει τθν επιςκεψιμότθτα, κακϊσ τα λουτρά χρθςιμοποιοφνται ωσ χϊροσ ωφλαξθσ αρχαιολογικϊν αντικειμζνων και ωσ εργαςτιρια ςυντιρθςθσ. 178

190 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Βζροια Εικόνα 523 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 525 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 527 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνεσ : Ψο λουτρικό ςυγκρότθμα, λόγω τθσ ςυνεχοφσ χριςθσ του ζωσ και τθ δεκαετία του 1930, και των περιςταςιακϊν ιπιων επεμβάςεων που εκτελζςτθκαν για τθν ςυντιρθςι του από το 1970 κι εξισ, διατθρείται ςε πολφ καλι κατάςταςθ. Πικροωκορζσ ςθμειϊνονται ςτα κουωϊματα των κυρωμάτων του και ςτισ επικεραμϊςεισ και δυςχρωμίεσ από επικακοφμενα άλγθ λόγω τθσ ροισ ομβρίων υδάτων. Σι επεμβάςεισ που εκτελζςτθκαν ςτο μνθμείο ζγιναν με ςεβαςμό ςτθν ταυτότθτά του και τθν μορωολογία του. Αςτοχία ςθμειϊνεται ςτθν χριςθ αςφμβατων υλικϊν και μι αναςτρζψιμων επεμβάςεων, όπωσ θ επικάλυψθ των κολίςκων των κερμϊν και χλιαρϊν χϊρων με τςιμεντοκονία και θ μι αναγνωριςιμότθτα των ςφγχρονων επεμβάςεων (ςυμπλθρϊςεων και ανακτιςεων). Εικόνα 524 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 526 (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 179

191 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Κεςςαλονίκθ ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ Θ διαμόρωωςθ του ιςτοφ του εμπορικοφ κζντρου τθσ πόλθσ και ο τρόποσ με τον οποίο κωροφμε τα μνθμεία ςιμερα αποτελεί ςυνιςτϊςα πολιτικϊν αποωάςεων και πολεοδομικϊν χειριςμϊν, κακϊσ και αςτάκμθτων παραγόντων, όπωσ οι ωυςικζσ καταςτροωζσ και οι ανκρϊπινεσ ανάγκεσ, που άρχιςαν να δρουν ιδθ από τα τζλθ του 19 ου αι. Από το 1858 αρχίηει θ εποχι των μεγάλων αναπτυξιακϊν μζτρων και των πολεοδομικϊν επεμβάςεων με βάςθ τα δυτικά πρότυπα (κατεδαωίςεισ των τειχϊν, διάνοιξθ οδϊν, ζργα υποδομισ, ανοικοδόμθςθ πυρίκαυςτων ηωνϊν). Ψθν εποχι αυτι εμωανίηονται τα πρϊτα αςτικά χάνια, δθμιουργϊντασ τισ βάςεισ για τθν αρχιτεκτονικι εξζλιξθ του τφπου και τθν μετάβαςθ ςτον 20 ο πια αιϊνα,ςτα μεγαλοπρεπι κτιρια με ςτοζσ. Ψο κτθριακό απόκεμα που δθμιουργείται τθν περίοδο τθσ οκωμανοκρατίασ ςτθν περιοχι τθσ αγοράσ κα χακεί ςτθν πυρκαγιά του 1917, εκτόσ από ελάχιςτα κτιρια, όπωσ το μπεηεςτζνι και κάποια χάνια ςτθν περιοχι του Φραγκομαχαλά, και θ περιοχι κα επαναςχεδιαςτεί από τουσ Εμπράρ και Πάουςον, οι οποίοι κα κζςουν νζουσ ςτόχουσ ωσ προσ τθν διάταξθ του χϊρου. Επθρεαςμζνοι από τον αγγλικό ρομαντιςμό του 18 ου αι και τισ αρχζσ τθσ ρομαντικισ αποκατάςταςθσ, που υπερτονίηει το ςτοιχείο τθσ ωφςθσ κα αποδίδει ςτο παρελκόν και τα μνθμεία του μία νοςταλγικι διάκεςθ και μία αξία αποκλειςτικι ςε ςχζςθ με το παρόν 768, οι Εμπράρ και Πάουςον κα ςυμπεριλάβουν ςτον επαναςχεδιαςμό του ιςτορικοφ κζντρου το οκωμανικό μπαηάρ και τα μνθμεία τθσ πόλθσ ωσ ιςτορικά κατάλοιπα τα οποία εμπλουτίηουν τθν πόλθ με μορωζσ. Άλλωςτε, τα υπάρχοντα γεροωτιαγμζνα λίκινα κελφωθ των οκωμανικϊν κτθρίων προςωζρονταν για να καλφψουν τισ επείγουςεσ ανάγκεσ τθσ πόλθσ για ςτζγαςθ διοικθτικϊν και άλλων υπθρεςιϊν. Χτα ςχζδιά τουσ κα βρουν υποςτθρικτζσ και αντιπάλουσ, τόςο ανάμεςα ςτουσ πολιτικοφσ άρχοντεσ όςο και ςτον απλό κόςμο. Ψο 1919, οι δθμοτικζσ αρχζσ τθσ Κεςςαλονίκθσ κα εκωράςουν αρνθτικι ςτάςθ ωσ προσ τθ διατιρθςθ του Ππαηάρ, γιατί κα το κεωριςουν αναχρονιςτικό. Αντιτίκενται, επίςθσ, και ςτθν διατιρθςθ των χαμάμ, ςτθν κζςθ των οποίων οραματίηονται τθν ανζγερςθ ςφγχρονων δθμοςίων κτθρίων 769. Χτον νζο πολεοδομικό ιςτό του Εμπράρ το ιςτορικό μνθμείο αποτελεί τον πυρινα τθσ οργάνωςθσ των χαράξεων τθσ περιοχισ του, όπου όλεσ οι ευκείεσ των οδϊν οδθγοφν ς αυτό, ενϊ γφρω από το μνθμείο 768 Ξαραδζδοσ, Γ., Λςτορία και Κεωρία τθσ Αποκατάςταςθσ, Κεςςαλονίκθ 2009, ςελ Χτεωανίδου Α., Ψα οκωμανικά μνθμεία τθσ Ελλάδασ. Θ προςταςία,θ ςυντιρθςθ και θ αποκατάςταςι τουσ, Υροςταςία, Χυντιρθςθ και Αποκατάςταςθ Σκωμανικϊν Πνθμείων, ςελ. 33 δθμιουργείται ζνα είδοσ πλατείασ. Θ ελλιπισ αρχαιολογικι ζρευνα, θ παράλειψθ τθσ ζνταξθσ τθσ ιςτορικισ μορωολογίασ του ιςτοφ ςτισ νζεσ χαράξεισ, θ αντίλθψθ περί αξιολόγθςθσ των αρχαιοτοτιτων και των παλαιϊν κτθρίων, ζχει ωσ αποτζλεςμα τθν προβολι του μνθμείου ωσ άλλο ζκκεμα, κακϊσ με τθν αωαίρεςθ του ιςτορικοφ δομθμζνου περιβάλλοντόσ του παρζμενε μετζωρο ςτθ μζςθ ενόσ ςτείρου χϊρου. Σι αρχιτεκτονικζσ μορωζσ και θ πολεοδομικι παράδοςθ τθσ Κεςςαλονίκθσ αωινεται να επιβιϊςει ςε πολφ ςυγκεκριμζνα και πλαιςιωμζνα ςθμεία τθσ. Χτα χρόνια που ακολοφκθςαν ο μεταςχθματιςμόσ τθσ πόλθσ ςυνεχίςτθκε. Σι νζεσ καταςτροωζσ λόγω των πολζμων, οι ανάγκεσ που δθμιουργικθκαν από τθν ςυνεχι αφξθςθ του πλθκυςμοφ, οι αλλαγζσ που κα επιωζρει θ βιομθχανικι επανάςταςθ και θ ανοικοδόμθςθ τθσ πόλθσ ςφμωωνα με τα νζα εκςυγχρονιςτικά μζςα, κα εγκλωβίςει τα μνθμεία τθσ Κεςςαλονίκθσ ς ζνα ολοζνα και πιο εχκρικό περιβάλλον κ αλλάξει τισ ςτάκμεσ των οδικϊν αξόνων και των νζων οικοδομικϊν τετραγϊνων, οδθγϊντασ άλλα μνθμεία ςε αναγκαςτικι υπερφψωςθ κι άλλα ςε καταβφκιςθ, τροποιϊντασ τθν οπτικι μασ αντίλθψθ γι αυτά και τον τρόπο με τον οποίο τα εκλαμβάνουμε ςε ςχζςθ με το ςφγχρονο δομθμζνο περιβάλλον κα δθμιουργιςει τθν ανάγκθ για εξεφρεςθ λφςεων ωσ προσ τθν διάςωςθ και ανάδειξι τουσ, που ςε πολλζσ περιπτϊςεισ αντί να αμβλφνει κα επιτείνει το πρόβλθμα 770, υποβακμίηοντάσ τα ακόμθ περιςςότερο. Χτισ προςπάκειεσ αυτζσ εντάςςονται μζτρα όπωσ, θ δθμιουργία ενόσ πράςινου κλοιοφ γφρω από τα μνθμεία που κα «εξαωανίηει» τθν άμορωθ, και πολλζσ ωορζσ άςχθμθ, μάηα των νζων κτθρίων θ ζνταξθ του μνθμείου ς ζνα είδοσ αρχαιολογικοφ πάρκου, με ςαωι και απαράβατα όρια θ προςπάκεια ζνταξθσ των μνθμείων ςε αρχαιολογικοφσ περιπάτουσ που ωςτόςο, ζχοντασ ωσ προχπόκεςθ τθν φπαρξθ μίασ νοθτισ γραμμισ ςφνδεςθσ θ οποία, ςυνικωσ, υποδθλϊνεται μζςω ενόσ αρχιτεκτονιματοσ (τείχθ) ι μίασ πολεδομικισ χάραξθσ (οδόσ, πλατεία), δεν μπορεί να ςυμπεριλάβει και μνθμεία που βρίςκονται εκτόσ του πεδίου εμβζλειασ των οροκεςιϊν. Ξαι ωυςικά, ςτα πλαίςια αυτά και τουσ ςχεδιαςμοφσ, λόγω των περιοριςμϊν που 770 Ξουρκουτίδου-Ρικολαΐδου Ε., «Θ κζςθ των μνθμείων μζςα ςτθ ςφγχρονθ Κεςςαλονίκθ. Υροτάςεισ για αξιοποίθςθ», Αρχαιολογία & Ψζχνεσ 7(1983), ςελ.38-42, Ξουτοφπθσ Γ.Χ., «Φυμοτομία και αρχαιολογικοί περίπατοι ςτο ςχζδιο τθσ εντόσ των τειχϊν Κεςςαλονίκθσ», Πνθμείο & Υεριβάλλον 3(1996), ςελ και Υετρίδου Η., Αρχαιολογικοί χϊροι, μνθμεία και ιςτορικά ςφνολα ςτο κζντρο τθσ πόλθσ τθσ Κεςςαλονίκθσ, Διατμθματικό Υρόγραμμα Πεταπτυχιακϊν Χπουδϊν Αρχιτεκτονικι Χχεδιαςμόσ του χϊρου, Υολεοδομία και χωροταξία, Τψεισ του αςτικοφ τοπίου ςτο δθμόςιο χϊρο, Χεπτζμβριοσ 2005, ςελ. 13 κ.εξ... κζτουν, δεν μποροφν να ενταχκοφν πολεοδομικά ςφνολα, όπωσ το ιςτορικό εμπορικό κζντρο, ακόμθ κι αν αυτά αποτελοφν αναπόςπαςτα κομμάτια τθσ ιςτορίασ τθσ πόλθσ. Ψο ιςτορικό εμπορικό κζντρο τθσ Κεςςαλονίκθσ είναι θ περιοχι που διαχρονικά παρατθρείται μία ςυνζχεια ςτθν χριςθ και τον ςυμβολιςμό τθσ. Θ μετατροπι αωορά ςτισ αλλαγζσ μόνο ςε επίπεδο μορωολογίασ. Ψα εμπορικά κτιρια που διαςϊηονται ςιμερα ςτθν περιοχι τθσ παλιάσ οκωμανικισ αγοράσ, όπωσ το Ππεηεςτζνι, οι ςτοζσ, τα μονϊροωα τυποποιθμζνα κτιρια ςτθν κζςθ του Un Kapan (μεταξφ τθσ οδοφ Βενιηζλου και τθσ Υλατείασ Αριςτοτζλουσ), ακόμθ κι αυτά που χρονολογικά και ςτυλιςτικά δεν ωαίνεται να εμπίπτουν ςτθν κακαυτό οκωμανικι περίοδο τθσ αγοράσ (πχ θ ςτοά Ποδιάνο), αποτελοφν ζνα ενιαίο ιςτορικό ςφνολο με ξεχωριςτι πολιτιςτικι αξία, που μασ δείχνει με ηωντανό και βιωματικό τρόπο πϊσ οι κοινωνικζσ, οικονομικζσ και αιςκθτικζσ ανάγκεσ τθσ κάκε εποχισ αποτυπϊκθκαν ςτθν πολεοδομία και διαμόρωωςαν τθν μορωολογία μιασ περιοχισ, ι ενόσ αρχιτεκτονικοφ ςυνόλου. Θ χρονολογικι, μάλιςτα, ποικιλία των κτθρίων κα μποροφςε να ςυγκρικεί με μία γραμμι του χρόνου ςτθν οποία βλζπουμε τθ μετεξζλιξθ των παηαριϊν και τςαρςιϊν ςε χάνια, κι εν ςυνεχεία ςε αςτικά χάνια, εμπορικά χάνια και τζλοσ ςτισ ςτοζσ του 20 ου αι., και τθν αντικατάςταςθ των ξφλινων ι πάνινων ςτεγάςτρων με τα «ςκεπαςτά» από μζταλλο και γυαλί. Χτθν πορεία αυτι ςτον χρόνο θ αγορά του Un Kapan (αλευραγορά) κα διατθριςει το όνομα, τθν κζςθ και τθν χριςθ τθσ (με πιο διευρυμζνο χαρακτιρα κακϊσ αναδεικνφεται ςτθν κεντρικι αγορά τροωίμων τθσ πόλθσ), αλλά κα διαμορωωκεί με νζα κτθριακά πρότυπα, βάςει ςχεδιαςμοφ. Σι δρόμοι τθσ κα εξωραϊςτοφν με ςτζγαςτρα από μζταλλο και γυαλί, που παραπζμπουν ςτο οκωμανικό παρελκόν, ειςάγουν, ωςτόςο, τθν νζα τεχνολογία ςτθν καταςκευι. Χτο γφριςμα του 19 ου αι, τα χάνια και καπθλειά του Φραγκομαχαλά, κ αρχίςουν ςταδιακά ν αντικακίςτανται από τισ νζεσ εμπορικζσ ςτοζσ και τα δυτικότροπα ξενοδοχεία. Θ οδόσ Βενιηζλου κα προςελκφςει ς όλθ τθν περίοδο του Πεςοπολζμου και ωσ τθν δεκαετία του 1960 κατ εξοχιν το εμπόριο ειδϊν πολυτελείασ (κοςμιματα, υωάςματα και δερμάτινα είδθ, είδθ νεωτεριςμϊν). Ψα μικροεπαγγζλματα, ελλείψει χϊρων, κα κατακλφςουν τα νζα μοντζρνα οικοδομικά τετράγωνα και τουσ ελεφκερουσ χϊρουσ εντόσ των ςτοϊν τουσ κατακερματίηοντάσ τα και δθμιουργϊντασ ζνα νζου είδουσ παηάρι 771. Χιμερα, θ αγορά ςτο Ξαπάνι ςυνεχίηει να αποτελεί ζναν ηωντανό εμπορικό πυρινα τθσ πόλθσ, που διατθρεί τον 771 Χτο εςωτερικό των κτθρίων εγκακίςτανται καωενεδάκια, εργαςτιρια, μικροεξυπθρετιςεισ τθσ αγοράσ. 180

192 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Κεςςαλονίκθ χαρακτιρα του και τθν αρχιτεκτονικι και χωρικι του δομι. Σι αλλοιϊςεισ που παρατθροφνται αωοροφν κυρίωσ ςτθ διαμόρωωςθ των όψεων των καταςτθμάτων, ςτουσ χρωματικοφσ τόνουσ που τουσ αποδίδονται, ςτθν τοποκζτθςθ διαωθμιςτικϊν μζςων από υλικά αςφμβατα προσ τθν ιςτορικι ωυςιογνωμία του τόπου. Βαςικι αιτία «κοφραςθσ» του χϊρου, θ ωκορά του χρόνου. Αντίκετα θ περιοχι του Φραγκομαχαλά βιϊνει, όχι μόνο υποβάκμιςθ του ιςτορικοφ περιβάλλοντοσ, κακϊσ αςφμβατα ωσ προσ τθν αρχιτεκονικι τουσ δομι κτιρια αντικατζςτθςαν, και ςυνεχίηουν ν αντικακιςτοφν, ιςτορικά κτιρια, ενϊ τα εγκαταλειμμζνα βιομθχανικά και εμπορικά κτιρια, που ςυνεχϊσ αυξάνονται, δθμιουργοφν τοξικοφσ πυρινεσ και αλλοιϊνουν τθν πολιτιςτικι αξία των ιςτορικϊν κτθρίων τθσ περιοχισ. Σι χϊροι που κάποτε ςτζγαηαν μικρά εμπορικά μαγαηιά, εργαςτιρια, και τθ δθμιουργικι βιομθχανία τθσ πόλθσ, μεταμορωϊνονται ςιμερα ςε χϊρουσ ψυχαγωγίασ και διαςκζδαςθσ, με ό,τι ςυνεπάγεται αυτό ωσ προσ τθν αιςκθτικι των χϊρων και τθν αλλοίωςθ τθσ μορωολογίασ τουσ, μζχρι να ερθμϊςουν και πάλι εξαιτίασ τθσ αλλαγισ τθσ μόδασ. Γφρω από το Μπεηεςτζνι κα γίνει μία προςπάκεια αναβίωςθσ του παλαιοφ παραδοςιακοφ παηαριοφ 772. Ψο γεγονόσ ότι αποτελοφςε ιδιωτικι περιουςία ςυνζβαλε ςτθν πλιρθ εκμετάλλευςθ του χϊρου, το υπερωόρτωςε με προκικεσ και αποκθκευτικοφσ χϊρουσ και κατακερμάτιςε τθν αρχικι διάρκρωςθ του εςωτερικοφ χϊρου 773, όπου μεταωζρκθκαν οι μικροεπιχειριςεισ λιανικοφ εμπορίου. Θ εργαςίεσ ςυντιρθςθσ κι αποκατάςταςθσ που εκτελζςτθκαν ςτο μπεηεςτζνι τθ δεκαετία του 1990 είχαν ςτόχο, εκτόσ από επιςκευι των ωκορϊν και τθν διερεφνθςθ των οικοδομικϊν του ωάςεων, τθν αναδιοργάνωςθ του εςωτερικοφ χϊρου του, ϊςτε και οι χριςεισ που κα του αποδίδονταν να εξυπθρετοφνται και το αρχιτεκτόνθμα να ξαναβρεί τθν αυκεντικι του μορωι και λειτουργία. Ωςτόςο, το τελικό αποτζλεςμα ωαίνεται ότι διζωυγε κατά πολφ των ςτόχων. Σι λυόμενεσ εγκαταςτάςεισ που καταςκευάςτθκαν ςτο εςωτερικό του κτθρίου με ςκοπό τθν εξυπθρζτθςθ του εμπορίου, επιςτεγαςμζνεσ με διαδρόμουσ επιςκεψιμότθτασ (που εξυπθρετοφν περιςςότερο τθν επίβλεψθ και ςυντιρθςθ του μνθμείου) ουςιαςτικά δρουν αναςταλτικά και περιοριςτικά, κακϊσ κρφβουν οποιαδιποτε οπτικι κεϊρθςθ του ιςογείου, περιορίηουν το οπτικό πεδίο του επιςκζπτθ ςτον ςτενό χϊρο 772 Γερολφμπου Α., «Ψόποι και χϊροι του εμπορίου ςτθ Κεςςαλονίκθ», «Κεςςαλονίκθ», Επιςτθμονικι Επετθρίδα του Ξζντρου Λςτορίασ του Διμου Κεςςαλονίκθσ, 5 οσ Ψόμοσ, Λανόσ, Κεςςαλονίκθ 1999., ςελ Ξουρκουτίδου-Ρικολαΐδου Ε., «Θ κζςθ των μνθμείων μζςα ςτθ ςφγχρονθ Κεςςαλονίκθ. Υροτάςεισ για αξιοποίθςθ», Αρχαιολογία & Ψζχνεσ 7(1983), ςελ των διαδρόμων μεταξφ των καταςτθμάτων και τον αναγκάηουν ςε μια τυωλι κυκλικι κίνθςθ. Ψο φψοσ των καταςκευϊν και οι μεταλλικζσ ςυνδζςεισ παρακωλφουν τθν πανοραμικι κεϊρθςθ τθσ κολοδομίασ και τθν κατανόθςθ του ςυςτιματοσ ςτιριξθσ τθσ μζςω των τεςςάρων πεςςϊν. Ξι όλ αυτά, ς ζνα κτιριο που, ςφμωωνα με τθν τυπολογία του, το εςωτερικό του δθμιουργικθκε για να είναι ενοποιθμζνο, με ςθμεία ζκκεςθσ των εμπορικϊν προϊόντων μόνο κατά μικοσ των περιμετρικϊν τοιχοποιιϊν και ςε χαμθλό φψοσ. Θ προςπάκεια για εκτόνωςθ του προβλιματοσ υπερωόρτωςθσ και αποκατάςταςθσ τθσ μορωισ του κτθρίου απζτυχε τόςο εςωτερικά, όπου δθμιουργικθκε μία νζα υπερωόρτωςθ, όςο και εξωτερικά. Χτα μπεηεςτζνια ςτισ εξωτερικζσ ςτοζσ παρατθρείται μία ομοιομορωία ςτθν διαμόρωωςθ των καταςτθμάτων, που επιτυγχάνεται μζςω τθσ επανάλθψθσ τθσ ίδια βαςικισ χωρικισ μονάδασ ςε όλθ τθν περίμετρο του κτθρίου, με μικρζσ, ίςωσ, διαωορζσ ωσ ςτα μεγζκθ των γωνιακϊν διαμεριςμάτων για λόγουσ αρχιτεκτονικισ επίλυςθσ. Αντίκετα, λοιπόν, με ό,τι αποτελεί κανόνα ςτον ςχεδιαςμό των κτθρίων, ςτο Ππεηςτζνι τθσ Κεςςαλονίκθσ παρατθρείται εξωτερικά μία πολυμορωία υλικϊν και ςτεγάςτρων, μία ποικιλομορωία ςτθν διαμόρωωςθ των βιτρινϊν και των ςυςτθμάτων αςωαλείασ των καταςτθμάτων, ςτον τρόπο ζκκεςθσ των προϊόντων τουσ, που κατακλφηουν ακόμθ και τα ςθμεία ειςόδου/εξόδου και οδθγοφν ςε διάλυςθ τθσ αρχιτεκτονικισ δομισ και τθσ μορωολογίασ του κτθρίου. Ψο Ππεηεςτζνι, όπωσ, ςυνζβθ και ςε άλλα μνθμεία τθσ Κεςςαλονίκθσ, περιορίςτθκε ςτο πλαίςιο μία μικρισ τετράγωνθσ πλατείασ (ουςιαςτικά τζςςερισ πεηόδρομοι που το περιβάλλουν) ενϊ ο ιςτορικόσ του χϊροσ τροποποιικθκε με τισ νζεσ χαράξεισ των αρχϊν του 20 ου αι. Υαρατθρϊντασ κανείσ ςιμερα ζναν χάρτθ τθσ περιοχισ τθσ αγοράσ ςτο ιςτορικό κζντρο τθσ Κεςςαλονίκθσ, το μνθμείο ωαίνεται παράταιρο μζςα ςτον ιςτό τθσ πόλθσ, χωρίσ τθν δυνατότθτα αναγνϊριςθσ ςτοιχείων που χαρακτιριηαν τθν ςχζςθ των μπεηεςτενιϊν με το περιβάλλον τουσ. Ωςτόςο, θ ςχζςθ που είχε με τθν περίμετρό του κατά τθν οκωμανικι εποχι ιταν τελείωσ διαωορετικι. Χε χάρτθ τθσ αγοράσ που παρακζτει ο Χεκίμογλου 774, θ ομοιότθτα μεταξφ του παλαιοφ πυρινα τθσ αγοράσ του μπεηεςτενίου τθσ Κεςςαλονίκθσ και τθσ αγοράσ τθσ Ξωνςταντινοφπολθσ είναι εκπλθκτικι. Ψο Ππεηεςτζνι τθσ Κεςςαλονίκθσ, όπωσ και το Εςκί Ππεηεςτζνι, αποτελοφςε τον κεντρικό ορκογϊνιο πυρινα γφρω από τον οποίο αναπτυςςόταν θ αγορά με χαράξεισ που απλϊσ διεφρυναν το ςχιμα του. Χιμερα, ο περιβάλλων 774 Χεκίμογλου Ε., Θ Κεςςαλονίκθ πριν από 100 χρόνια. Ψο μετζωρο βιμα προσ τθ Δφςθ, University Studio Press χϊροσ του ζχει αλλάξει δραματικά, εντάςςοντάσ το ς' ζναν κλοιό από ψθλά κτιρια που το απομονϊνουν και αποκόπτουν τθν άμεςθ επαωι του με τουσ πυρινεσ των άλλων αγορϊν του ιςτορικοφ κζντρου. Ωςτόςο, πίςω από τα ψθλά κτιρια τθσ οδοφ Βενιηζλου οι αγορζσ ωζρουν ωσ ζνα βακμό τθν ςυντεχνιακι τουσ δομι, δίνοντασ μία αμυδρι εικόνα του πϊσ κα πρζπει να ιταν θ οργάνωςθ τθσ αγοράσ γφρω από το μπεηεςτζνι κατά τθν εποχι τθσ τουρκοκρατίασ. Ψο κακορίςτθκαν ειδικζσ χριςθσ γθσ και χριςεισ και λειτουργίεσ των πεηοδρόμων και τθσ κυκλοωορίασ πεηϊν και οχθμάτων γφρω από το ιςτορικό εμπορικό κζντρο. Υιο ςυγκεκριμζνα, οι επιτρεπόμενεσ χριςεισ ςτθν περιοχι τθσ αγοράσ του Ππεηεςτενίου αωοροφν ςε α) επαγγελματικά εργαςτιρια χαμθλισ όχλθςθσ, β) εμπορικά καταςτιματα και καταςτιματα τροωίμων, γ) παραδοςιακά εςτιατόρια, καωενεία, ταβζρνεσ, ουηερί ςε ποςοςτό 10% του ςυνόλου των αρχικϊν ιδιοκτθςιϊν, πλθν του μνθμείου του Ππεηεςτενίου, ςτο οποίο απαγορεφονται παντελϊσ οι χριςεισ. Λςτορικι και πολεοδομικι ενότθτα με τον Ππεηεςτζνι αποτελοφςε το Hamza Bey Camii (Αλκαηάρ) επί τθσ οδοφ Εγνατίασ. Χτο οικοδομικό τετράγωνό του τεμζνουσ είχε δθμιουργθκεί ζνασ δεφτεροσ εμπορικόσ πυρινασ θ αγορά του Ψαχτακαλζ, και δίπλα του ακριβϊσ υψωνόταν το πολυτελζσ κτιριο του Πεγάλου Ξαραβάν Χεραγιοφ του Ξοτηά Πουςταωά. Αν και ςιμερα θ αίςκθςθ τθσ ενότθτασ μεταξφ Ππεηεςτενιοφ και Αλκαηάρ ζχει χακεί λόγω τθσ διεφλευςθσ τθσ διαπλατυςμζνθσ κεντρικισ οδοφ και των εργοταξιακϊν εγκαταςτάςεων 776, θ αρχικι πρόκεςθ ιταν ο ςχεδιαςμόσ να δθμιουργιςει μία διευρυμζνθ πλατεία που κα περιελάμβανε τα δφο μνθμεία, ιςχυροποιϊντασ τθν ιςτορικι τουσ ςχζςθ και αποκόπτοντάσ τα από τον ςφγχρονο αςτικό ιςτό. Ζτςι, και ςτθν περίπτωςθ του Χαμηά Ππζθ Ψηαμιοφ βλζπουμε τθν εωαρμογι του εξωραϊςμοφ μζςω τθσ απομόνωςθσ του μνθμείου. Θ ανζγερςθ των πολυκατοικιϊν και του μεγάλου κτθρίου ςτθν κζςθ του καραβάν ςεραγιοφ δθμιοφργθςε ζνα αδιαπζραςτο μζτωπο πίςω από το μνθμείο, με πολυπλοκότθτα και πλθκϊρα χρωματικϊν διαβακμίςεων, ανοιγμάτων και γραμμικϊν περαςμάτων, που προκαλοφν όχλθςθ, κακϊσ μπερδεφουν τθν όραςθ κι εμποδίηουν τθν ςωςτι κεϊρθςθ του μνθμείου. Υαράλλθλα, το μζγεκοσ του τεμζνουσ ςε ςυνδυαςμό με τθν ςχεδόν εξ επαωισ διζλευςθ τθσ Οεωω. Εγνατίασ εξαναγκάηει τον κεατι ςε αποςπαςματικι κεϊρθςθ του κτίςματοσ, κακϊσ δεν υπάρχουν περικϊρια για πανοραμικι κζαςθ. 775 Άρκρα 1 και 2 του ΥΔ Θ παρουςία εργοταξιακϊν εγκαταςτάςεων οωείλεται ςτθν εκτζλεςθ αναπτυξιακϊν ζργων ςτο κζντρο τθσ πόλθσ. 181

193 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Κεςςαλονίκθ Χτισ αρχζσ του 20 ου αι το Bey Hamamı, το παλαιότερο λουτρό τθσ Κεςςαλονίκθσ, με τον ςχεδιαςμό του άξονα τθσ πλατείασ Αριςτοτζλουσ βρζκθκε ςτθν άκρθ του νζου οικοδομικοφ τετραγϊνου, ζκκεντρα τοποκετθμζνο ςε ςχζςθ με τθν ρωμαϊκι αγορά, τον άξονα τθσ νζασ χάραξθσ, γεγονόσ που υποβάκμιςε τθν πολιτιςτικι του ςθμαςία και εξάλειψε τθν ςχζςθ του με το εμπορικό κζντρο και τθν πολιτιςμικι ενότθτα του Χαμηά μπζθ Ψηαμιιοφ και του Ππεηεςτενιοφ. Αργότερα, με τθν διαπλάτυνςθ τθσ Οεωω. Εγνατίασ, το χαμάμ απομονϊκθκε ςτθν άκρθ ενόσ περάςματοσ, ενϊ θ κεντρικι οδικι αρτθρία ζςτρεωε τθν προςοχι όλων προσ το κζντρο τθσ πλατείασ. Θ χωρθτικότθτά του λουτροφ οριοκετικθκε μ ζναν «ωυτικό ωράχτθ» που είχε ςκοπό να αποκρφψει το αςφμβατα αναπτυςςόμενο περιβάλλον γφρω του, και ταυτόχρονα να προςτατζψει και να επιςθμάνει τθν κζςθ του μνθμείου μζςα ςτον αςτικό ιςτό. Ωςτόςο, θ «προςταςία» ωαίνεται ότι λειτοφργθςε ωσ καταπζλτθσ για τθν ανάδειξθ του χαμάμ, κακϊσ το κτιριο χάκθκε και «απορροωικθκε» από τον όγκο του πράςινου ςτθν περίμετρό του. Είναι πολφ δφςκολο να διακρίνει κανείσ οποιοδιποτε ςτοιχείο του μνθμείου πριν περάςει τον «πράςινο περίβολο», κι αωοφ τον περάςει είναι αδφνατον να ζχει μία ςυνολικι οπτικι εικόνα του κτθρίου, που κα τον βοθκιςει να κατανοιςει τθν δομι του, τα μορωολογικά του χαρακτθριςτικά και το ανάπτυγμά του ςτον χϊρο. Τςον αωορά ςτο ίδιο το χαμάμ, οι εργαςίεσ ςυντιρθςθσ κι αποκατάςταςθσ που τελζςτθκαν ςεβάςτθκαν τα ιδιαίτερα χαρακτθριςτικά του και κατάωεραν ν αναδείξουν τον ιδιαίτερο εςωτερικό του διάκοςμο, αλλά και τισ μετεξελίξεισ που δζχκθκε το κτιριο από τον 15 ο ζωσ και τθν δεκαετία του 1970, οπότε και παραχωρικθκε ςτο ΩΥΥΣ για να λειτουργιςει ωσ εκκεςιακόσ χϊροσ. Ψο Yahudi Hamamı, αποτελοφςε το κεντρικό λουτρό τθσ αγοράσ (εξοφ και θ ονομαςία του Pazar Hamamı), και θ ιςτορία του είναι άμεςα ςυνυωαςμζνθ με το ςθμείο τομισ τθσ κοινωνικισ, εμπορικισ και οικονομικισ ηωισ τθσ πόλθσ. Αν και το περιβάλλον ςτο οποίο εντάςςεται ςιμερα ωσ προσ τισ λειτουργίεσ του διατθρεί τθν διαχρονικότθτά του, κακϊσ, κοντά ςτο χαμάμ λειτουργεί το αναβιωμζνο οκωμανικό παηάρι και οι μεγάλεσ εμπορικζσ ςτοζσ, ωσ μορωολογία και χωρικι μορωι του δομθμζνου χϊρου ζχει αλλοιωκεί ςθμαντικά. Ψο μνθμείο ζχει περιπζςει ςε ουδετερότθτα και θ εικόνα του ζχει αποδυναμωκεί, κακϊσ ζχει υποβακμιςτεί λόγω τθσ ανφψωςθσ των ςτάκμεων τθσ ςφγχρονθσ πόλθσ, κι ζχει ανατραπεί εισ βάροσ του θ ςχζςθ των όγκων μεταξφ του ίδιου και των κτθρίων που το περιβάλλουν. Θ οδόσ Ξομνθνϊν που εκτείνεται κατά μικοσ του μνθμείου χαρακτθρίηεται από αυξθμζνθ κίνθςθ (κυρίωσ πεηϊν), ςτενότθτα χϊρου, πλθκϊρα καταςτθμάτων (από λιανικό εμπόριο ζωσ ουηερί και καωζ) παρά το μικρό τθσ μζγεκοσ, ποικιλία μορωϊν και υλικϊν ςτθν διαμόρωωςθ των όψεων των χϊρων εμπορίου. Ψο μικρό πλάτοσ του πεηοδρομίου μπροςτά από τα καταςτιματα (απζναντι από το μνθμείο), που καλείται να εξυπθρετιςει τόςο τθν κίνθςθ των πεηϊν όςο και τθν υπαίκρια επζκταςθ των καταςτθμάτων 777, οδιγθςε ςτθν κατάλθψθ του καταςτρϊματοσ μπροςτά από το μνθμείο. Χτθν ηϊνθ αυτι ζχουν τοποκετθκεί ςειρά από πάνινα ςτζγαςτρα και τραπεηοκακίςματα από τα γειτονικά εςτιατόρια, όπου βρικαν ζνα ανατολίτικο και γραωικό ωόντο για ν αναβακμίςουν τθν εικόνα των καταςτθμάτων τουσ. Πθχανάκια και γλάςτρεσ για καλωπιςμό του χϊρου ζχουν βρει επίςθσ τθν κζςθ του μπροςτά ςτο μνθμείο, παρεμποδίηοντασ τθν κζαςθ, μειϊνοντασ τον ςυμβολιςμό και τθν πολιτιςτικι ςθμαςία του ςτον ρόλο ενόσ εξωτικοφ ςκθνικοφ για τισ γειτονικζσ επιχειριςεισ, και καταλφοντασ κάκε ενδιαωζρον που κα μποροφςε να εγείρει το μνθμείο ςτουσ περιδιαβαίνοντεσ. Υαραμόρωωςθ τθσ μορωολογικισ αυκεντικότθτασ του μνθμείου προκαλεί και θ γειτνίαςι του με τα «λουλουδάδικα», ςτθν βόρεια όψθ του. Υαραδοςιακά, θ κζςθ των λουλουδάδικων ιταν ςυνυωαςμζνθ με τον χϊρο του χαμάμ και αποτελοφν τοπόςθμο για τθν πόλθ. Ωςτόςο, δεν δόκθκε βαρφτθτα ςτθν διακριτικι παρουςία τουσ, ωσ μικρζσ ςυντεχνιακζσ μονάδεσ, κι αντί να ςυλλειτουργοφν με το χαμάμ ωσ πολιτιςμικι ενότθτα και ιςτορικι υπόμνθςθ, δρουν ςε βάροσ του γειτονικοφ μνθμείου. Αωζκθκαν ελεφκερα να ξεπεράςουν τα όρια που τουσ επζτρεπε ο ρόλοσ τουσ και θ μορωολογία ςτθν οποία υπακοφν, μζςω τθσ υπαίκριασ επζκταςισ τουσ, τθσ τοποκζτθςθσ πάνινων ςτεγάςτρων με διαωθμιςτικά λογότυπα και επωνυμίεσ χορθγϊν, και να δθμιουργιςουν ζνα οπτικά αδιαπζραςτο μζτωπο που κακιςτά αόρατο το μνθμείο και μειϊνει τθν αιςκθτικι του αξία. Ψο ίδιο το κτιριο μετά τθν αποκατάςταςι του παραμζνει ζνα κενό κζλυωοσ χωρίσ χριςεισ, κλειςτό για το κοινό. Ψο εςωτερικό του ωαίνεται να χρθςιμοποιείται ωσ αποκικθ και ςυλλζκτθσ άχρθςτων υλικϊν. Θ μεταλλικζσ μπάρεσ, που τοποκετικθκαν για προςτατευτικοφσ λόγουσ, λόγω τθσ φπαρξθσ χαςμάτων μεταξφ των κυρωμάτων του κτθρίου και του πεηοδρομίου, ςε ςυνδυαςμό με κουωϊματα από γυαλί και ςιδερόβεργεσ παραπζμπουν περιςςότερο ςε αποκικεσ και βιομθχανικοφσ χϊρουσ και εντείνουν τθν αωιλόξενθ εικόνα του χαμάμ κακϊσ δθμιουργοφν ςυνειρμοφσ απαγόρευςθσ. Υαρόμοια προβλιματα εντοπίηονται και ςτο Paşa Hamamı, ςτθν περιοχι των Αγίων Αποςτόλων. Ψο Χαμάμ αποτζλεςε τον πυρινα για τθν χωρικι ρφκμιςθ των όμορων οικοδομικϊν νθςίδων που ανζπτυξαν ζναν ςτενό κλοιό γφρω του χωρίσ οπτικζσ ωυγζσ και αποκόπτοντάσ το από τθν εκκλθςία των Αγίων Αποςτόλων, ςτα νότιά του, και τα δυτικά τείχθ, με τα οποία αποτελοφςε λειτουργικι και ιςτορικι ενότθτα. Χιμερα, το χαμάμ βρίςκεται περιοριςμζνο εντόσ οικοπζδου ςτα όρια των δρόμων που το διατρζχουν ςτα δυτικά και βόρεια. Χτακμευμζνα αυτοκίνθτα, κάδοι απορριμάτων και μπετόν αποτελοφν το νζο περιβάλλον του μνθμείου, από το οποίο ζχει απαλειωκεί κάκε ιςτορικό κατάλοιπο. Αν και υπιρχε θ πρόκεςθ για τθν δθμιουργία πράςινθσ ηϊνθσ περιμετρικά του μνθμείο ϊςτε ν αναβακμιςτεί θ εικόνα του, δεν ζχει γίνει καμία κίνθςθ προσ αυτιν τθν κατεφκυνςθ. Χτο κτιριο διατθροφνται ακόμθ προςκτίςματα και καταςκευζσ που αμαυρϊνουν τθν εικόνα του και εμποδίηουν τθν αποκάλυψθ των αιςκθτικϊν και ιςτορικϊν αξιϊν του, όπωσ θ καταςκευι από βιομθχανικοφσ οπτόπλινκουσ και αντθρίδεσ από μπετόν ςτθ νότια όψθ του κτθρίου, πάνω από τον χϊρο τθσ δεξαμενισ. Ψζλοσ, το Αλατηά Ιμαρζτ, ανικει κι αυτό ςτθν κατθγορία μνθμείων που θ ιδζα περί ζνταξισ τουσ ςτον αςτικό ιςτό περιορίηεται ςτθν λειτουργία τουσ ωσ κειμιλια απογυμνωμζνα από οποιαδιποτε ςχζςθ με το δομθμζνο περιβάλλον. Ψο τηαμί βρίςκεται ςτο κζντρο πλατείασ γφρω από τθν οποία αναπτφςςονται τα ςφγχρονα οικοδομικά τετράγωνα, δθμιουργϊντασ ζνα «προςτατευμζνο», αλλά αςφμβατο με τθν ιςτορικι πραγματικότθτα του μνθμείου, περιβάλλον. Ψα όρια τθσ πλατείασ με τα προκιπια, χρθςιμεφουν ωσ χϊροι ςτάκμευςθσ που ενίοτε επεκτείνονται μζχρι και τα ςκαλιά του προςτϊου του μνθμείου. Υαγκάκια ςε επαωι με τισ περιμετρικζσ τοιχοποιίεσ και εντόσ των χϊρων πραςίνου δθλϊνουν τθν λειτουργία του μνθμείου και τθσ πλατείασ ωσ χϊρου ςτάςθσ, ενϊ οι ςειρά κάδων απορριμάτων ςε παρακείμενο πεηοδρόμιο τονίηουν τον ζντονο οικιςτικό χαρακτιρα τθσ περιοχισ. Ψθν δεκαετία του 1990 λόγω τθσ επείγουςασ κατάςταςθσ του μνθμείου εκτελζςκθκαν εργαςίεσ αποκατάςταςθσ για ν αντιμετωπιςτοφν προβλιματα όπωσ θ καταρροι ομβρίων υδάτων ςτο εςωτερικό, λόγω ωραξίματοσ των υδρορροϊν, και θ ωκορά υλικϊν λόγω γιρανςθσ. Σι εργαςίεσ ςτερζωςθσ κι αποκατάςταςθσ ζγιναν με ςεβαςμό ςτον αρχιτεκτονικό και καλλιτεχνικό χαρακτιρα του μνθμείου με ςτόχο τθν ανάδειξθ των ιδιαίτερων αιςκθτικϊν και ιςτορικϊν του αξιϊν. Ψο κτιριο ςιμερα λειτουργεί ωσ εκκεςιακόσ χϊροσ. 777 Ψο πεηοδρόμιο χρθςιμοποείται και ωσ χϊροσ προβολισ και πϊλθςθσ προϊόντων. 182

194 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Κεςςαλονίκθ ΦΡΑΓΚΟΜΑΧΑΛΑ Εικόνα 531 Χάνι Ξφρτςθ (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 528 Θ Σκωμανικι Ψράπεηα (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 534 Χτοά Παλακοπι ςτθν πλατεία χρθματιςτθρίου (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 529 Χάνια τθσ οδοφ Εδζςςθσ (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 532 Χάνι Λςμαιλ Ππζθ ςτθν Βαλαωρίτου (Υθγι: Ξυριάκου Χ, Υριγγόπουλοσ Κ., Ϊττα Ξ., Γοφλασ Ρ., Υαλαμιτηόγλου Π., Υαππά Ξ., Οιάλιοσ Ξ. και Ρτόγκασ Κ., 2007). Εικόνα 535 Χτοά που ζχει μετατραπεί ςε κζντρο διαςκζδαςθσ (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 530 Ψο ίδιο (Υθγι: Google street viewer) Θ περιοχι του Φραγκομαχαλά βιϊνει, όχι μόνο υποβάκμιςθ του ιςτορικοφ περιβάλλοντοσ, κακϊσ αςφμβατα ωσ προσ τθν αρχιτεκονικι τουσ δομι κτιρια αντικατζςτθςαν, και ςυνεχίηουν ν αντικακιςτοφν, τα ιςτορικά κτιρια αλλοιϊνοντασ τθν πολιτιςτικι τουσ αξία. Σι χϊροι που κάποτε ςτζγαηαν μικρά εμπορικά μαγαηιά, εργαςτιρια, και τθ δθμιουργικι βιομθχανία τθσ πόλθσ, εγκαταλείπονται ι μεταμορωϊνονται ςε χϊρουσ ψυχαγωγίασ και διαςκζδαςθσ. Εικόνα 533 Χτοά Χαοφλ (Υθγι: Google street viewer) 183

195 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Κεςςαλονίκθ ΜΠΕΖΕ ΣΕΝΙ Εικόνα 541 Ψο μπεηεςτζνι (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Εικόνα 538 Υίςω από το Ππεηεςτζνι, προ τθν εκκλθςία του Αγίου Πθνά, διατθρείται το ίδιο φωοσ ωσ προσ τθν διαμόρωωςθ των κτθρίων με αυτό του Ππαηάρ (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 536 Θ ςχζςθ του Ππεηεςτενίου με το αναβιωμζνο οκωμανικό μπαηάρ (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 539 το αναβιωμζνο οκωμανικό μπαηάρ (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 542 Σι λυόμενεσ εγκαταςτάςεισ που καταςκευάςτθκαν ςτο εςωτερικό του κτθρίου με ςκοπό τθν εξυπθρζτθςθ του εμπορίου, επιςτεγαςμζνεσ με διαδρόμουσ επιςκεψιμότθτασ παρακωλφουν τθν πανοραμικι κεϊρθςθ τθσ κολοδομίασ και τθν κατανόθςθ του ςυςτιματοσ ςτιριξθσ τθσ μζςω των τεςςάρων πεςςϊν. (Υθγι: προςωπικό αρχείο) Ψο κτιριο διατιρθςε τθν αρχικι του χριςθ ωσ χϊροσ εμπορικισ ςυναλλαγισ, χάνοντασ όμωσ ςταδιακά τον ρόλο του ωσ αγορά πολυτελϊν ειδϊν, εκπίπτοντασ ςε κλειςτι αγορά λιανικοφ μικροεμπορίου ενϊ θ οπτικι προβολι οδιγθςε τα κοςμθματοπωλεία ςτθν εξωτερικι ςτοά. Θ προςπάκεια για εκτόνωςθ του προβλιματοσ υπερωόρτωςθσ και αποκατάςταςθσ τθσ μορωισ του κτθρίου απζτυχε τόςο εςωτερικά, όπου δθμιουργικθκε μία νζα υπερωόρτωςθ, όςο και εξωτερικά. Θ πολυμορωία υλικϊν και ςτεγάςτρων, θ ποικιλομορωία ςτθν διαμόρωωςθ των βιτρινϊν και των ςυςτθμάτων αςωαλείασ των καταςτθμάτων, ςτον τρόπο ζκκεςθσ των προϊόντων τουσ, που κατακλφηουν ακόμθ και τα ςθμεία ειςόδου/εξόδου οδθγοφν ςε διάλυςθ τθσ αρχιτεκτονικισ δομισ και τθσ μορωολογίασ του κτθρίου. Εικόνα 537 Θ οδόσ Βενιηζλου αποτελί αρτθρία υψθλισ κυκλοωορίασ, γεγονόσ που λειτουργεί αναςταλτικά ωσ προσ τθν επιςκεψιμότθτα του μνθμείου. (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 540 Ψο μπεηεςτζνι (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 184

196 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Κεςςαλονίκθ ΧΑΜΖΑ ΜΠΕΗ ΣΖΑΜΙ ΜΠΕΗ ΧΑΜΑΜ Εικόνα 543 Θ πολιτιςτικι και αρχιτεκτονικι ενότθτα των δφο μνθμείων (Ππεηεςτζνι, Αλατηά) κατακερματίςτθκε με τθν διζλευςθ τθσ Εγνατίασ οδοφ. (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 545 (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 548 Διατιρθςθ τθσ διαςτρωμάτωςθσ επιχριςμάτων ςτισ εςωτερικζσ και εξωτερικζσ επιωάνειεσ του χαμάμ, κακϊσ και των αρχικϊν υλικϊν επίςτρωςθσ των δαπζδων. (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 546 (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 544 Εργαςίσ αποκατάςταςθσ και ζργα του ΠΕΨΦΣ. (Υθγι: Google street viewer) Θ ανζγερςθ των πολυκατοικιϊν και του μεγάλου κτθρίου ςτθν κζςθ του καραβάν ςεραγιοφ δθμιοφργθςε ζνα αδιαπζραςτο μζτωπο πίςω από το μνθμείο, με πολυπλοκότθτα και πλθκϊρα χρωματικϊν διαβακμίςεων, ανοιγμάτων και γραμμικϊν περαςμάτων, που προκαλοφν όχλθςθ, κακϊσ μπερδεφουν τθν όραςθ κι εμποδίηουν τθν ςωςτι κεϊρθςθ του μνθμείου. Υαράλλθλα, το μζγεκοσ του τεμζνουσ ςε ςυνδυαςμό με τθν ςχεδόν εξ επαωισ διζλευςθ τθσ Οεωω. Εγνατίασ εξαναγκάηει τον κεατι ςε αποςπαςματικι κεϊρθςθ του κτίςματοσ, κακϊσ δεν υπάρχουν περικϊρια για πανοραμικι κζαςθ. Εικόνα 547 (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 549 Ψο ίδιο (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνεσ : Θ χωρθτικότθτά του λουτροφ οριοκετικθκε μ ζναν «ωυτικό ωράχτθ» που είχε ςκοπό να αποκρφψει το αςφμβατα αναπτυςςόμενο περιβάλλον γφρω του, και ταυτόχρονα να προςτατζψει και να επιςθμάνει τθν κζςθ του μνθμείου μζςα ςτον αςτικό ιςτό. Ωςτόςο, θ «προςταςία» ωαίνεται ότι λειτοφργθςε ωσ καταπζλτθσ για τθν ανάδειξθ του χαμάμ, κακϊσ το κτιριο χάκθκε και «απορροωικθκε» από τον όγκο του πράςινου ςτθν περίμετρό του. 185

197 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Κεςςαλονίκθ ΓΙΑΧΟΤΝΣΙ ΧΑΜΑΜ ΠΑΑ ΧΑΜΑΜ Εικόνα 550 Υαραμόρωωςθ τθσ μορωολογικισ αυκεντικότθτασ του μνθμείου προκαλεί και θ γειτνίαςι του με τα «λουλουδάδικα», ςτθν βόρεια όψθ που αντί να ςυλλειτουργοφν με το χαμάμ ωσ πολιτιςμικι ενότθτα και ιςτορικι υπόμνθςθ, δρουν ςε βάροσ του γειτονικοφ μνθμείου. (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 552 Αναβάκμιςθ τθσ ςτάκμθσ του εδάωουσ ςε ςχζςθ με το μνθμείο. Ψα μεταλλικά κουωϊματα και οι ςιδερόβεργεσ λειτουργοφν αποτρεπτικά και δεν ςυνάδουν με τον χαρακτιρα του μνθμείου (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 554 (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 555 (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 551 Ξατάλθψθ των χϊρων ςτθν πρόςοψθ του μνθμείου από τραπεηοκακίςματα και ςτζγαςτρα που εκτόσ από υποβάκμιςθ του δομθμζνου του χϊρου, παρεμποδίηουν τθν κζαςθ και τθν οπτικι του κεϊρθςθ. (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 553 Ξατάλθψθ από ςτακμευμζνα οχιματα και αδιαμόρωωτοι ακάλυπτοι χϊροι δεν αναδεικνφουν τισ αξίεσ του μνθμείου (Υθγι: Google street viewer) Χτακμευμζνα αυτοκίνθτα, κάδοι απορριμάτων και μπετόν αποτελοφν το νζο περιβάλλον του μνθμείου, από το οποίο ζχει απαλειωκεί κάκε ιςτορικό κατάλοιπο. Χτο κτιριο διατθροφνται ακόμθ προςκτίςματα και καταςκευζσ που αμαυρϊνουν τθν εικόνα του και εμποδίηουν τθν αποκάλυψθ των αιςκθτικϊν και ιςτορικϊν αξιϊν του, όπωσ θ καταςκευι από βιομθχανικοφσ οπτόπλινκουσ και αντθρίδεσ από μπετόν ςτθ νότια όψθ του κτθρίου, πάνω από τον χϊρο τθσ δεξαμενισ. 186

198 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Κεςςαλονίκθ ΑΛΑΣΖΑ ΙΜΑΡΕΣ Εικόνα 556 (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 559 (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 557 (Υθγι: Google street viewer) Εικόνα 560 (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 561 Ψοιχογραωίεσ και κολογραωίεσ από το εςωτερικό του τεμζνουσ. Σι εργαςίεσ ςτερζωςθσ κι αποκατάςταςθσ ζγιναν με ςεβαςμό ςτον αρχιτεκτονικό και καλλιτεχνικό χαρακτιρα του μνθμείου με ςτόχο τθν ανάδειξθ των ιδιαίτερων αιςκθτικϊν και ιςτορικϊν του αξιϊν (Υθγι: διαδίκτυο) Εικόνα 558 (Υθγι: Google street viewer) Ψο τηαμί βρίςκεται ςτο κζντρο πλατείασ γφρω από τθν οποία αναπτφςςονται τα ςφγχρονα οικοδομικά τετράγωνα, δθμιουργϊντασ ζνα «προςτατευμζνο», αλλά αςφμβατο με τθν ιςτορικι πραγματικότθτα του μνθμείου, περιβάλλον. Ψα όρια τθσ πλατείασ με τα προκιπια, χρθςιμεφουν ωσ χϊροι ςτάκμευςθσ που ενίοτε επεκτείνονται μζχρι και τα ςκαλιά του προςτϊου του μνθμείου. Υαγκάκια ςε επαωι με τισ περιμετρικζσ τοιχοποιίεσ και εντόσ των χϊρων πραςίνου δθλϊνουν τθν λειτουργία του μνθμείου και τθσ πλατείασ ωσ χϊρου ςτάςθσ, ενϊ οι ςειρά κάδων απορριμάτων ςε παρακείμενο πεηοδρόμιο τονίηουν τον ζντονο οικιςτικό χαρακτιρα τθσ περιοχισ 187

199 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Χυνοψίηοντασ : ΤΝΟΨΙΖΟΝΣΑ τα δεδομζνα που προζκυψαν από τθν ςφγχρονθ ανάλυςθ, τα κυριότερα ςθμεία που εντοπίςτθκαν και που κα πρζπει να λθωκοφν υπόψθ κατά τον ςχεδιαςμό, είναι τα εξισ: Αςωυκτικά δομθμζνα αςτικά κζντρα, με ςοβαρά προβλιματα διοχζτευςθσ τθσ κυκλοωορίασ. Αλλοίωςθ και υποβάκμιςθ του ιςτορικά διαμορωωμζνου περιβάλλοντοσ των μνθμείων, μεταβολι του τρόπου προςζγγιςθσ και κζαςθσ τουσ. Αλλοίωςθ των αναλογιϊν και τθσ κλίμακασ του μνθμείου ςε ςχζςθ με το πλαίςιο αναωοράσ. Εγκιβωτιςμόσ ι διατιρθςθ τμθμάτων μνθμείων εντόσ νεοτζρων καταςκευϊν. Διαωοροποίθςθ ςτθν ςχζςθ των μνθμείων με το αςτικό περιβάλλον. Θ εςωαλμζνθ αντίλθψθ περί εξωραϊςμοφ και εξυγίανςθσ του περιβάλλοντα χϊρου ζχει οδθγιςει ςε εγκλειςμό, απομόνωςθ ι μουςειοποίθςθ των μνθμείων. Ελλειψθ αλλθλοςφνδεςθσ, ςυςχετιςμοφ και κοινισ αντίλθψθσ των πολιτιςμικϊν και ιςτορικϊν ενοτιτων, μζροσ των οποίων αποτελοφν και τα αρχιτεκτονικά μνθμεία. Ελλιπισ παρουςία κατευκυντιριασ ςιμανςθσ και πινακίδων διαβακμιςμζνθσ πλθροωόρθςθσ. Δυςκολία ςτθν πρόςβαςθ ςτα μνθμεία, είτε αυτά βρίςκονται εντόσ αςτικοφ ιςτοφ είτε ςτθν φπαικρο. Υοικιλομορωία αρχιτεκτονικϊν μνθμείων, με διαωορετικι ςυμβολικι ςπουδαιότθτα και διαωορετικζσ δυνατότθτεσ αξιοποίθςθσ και επανζνταξθσ. Εδϊ κα πρζπει να ενταχκεί κι θ απόδοςθ αςφμβατων χριςεων ςε μνθμεία ι ιςτορικά ςθμαίνοντα αςτικά ςφνολα. Φκορζσ ςτα μορωολογικά ςτοιχεία και ςτον ωζροντα οργανιςμό των μνθμείων λόγω γιρανςθσ των δομικϊν υλικϊν ι από καταςτροωζσ που αποδίδονται ςε ωυςικά ι ανκρωπογενι αίτια (ρωγμζσ, καταπτϊςεισ, απϊλεια ςυνδετικϊν κονιαμάτων, μείωςθ μάηασ λικοςωμάτων, αποκόλλθςθ επιχριςμάτων, απϊλεια πλαςτικοφ/ηωγραωικοφ διακόςμου, μετατροπζσ κυρωμάτων, αςφμβατα προςκτίςματα, μεταγενζςτερεσ επεμβάςεισ με αςφμβατα υλικά, βιοωκορά, ωυτοκάλυψθ, graffities, εμωανείσ θλεκτρολογικζσ και άλλεσ εγκαταςτάςεισ, βανδαλιςμοί). «Πνθμεία δφο ταχυτιτων». Διαωοροποίθςθ ωσ προσ τθν κατάςταςθ διατιρθςθσ, όπου θ προςοχι εςτιάηεται ςτα μνθμειακά ζργα και ςτουσ τουριςτικοφσ πόλουσ, ςε ό,τι κα επζλεγε να δει ο επιςκζπτθσ, ενϊ τα δευτερεφοντα για τθν τουριςτικι βιομθχανία μνθμεία καταδικάηονται ςε ςταδιακό μαραςμό, υποβάκμιςθ και ωκορά που αναπόωευκτα κάποια ςτιγμι κα οδθγιςει ςτον αωανιςμό τουσ. Δίνεται θ ευκαιρία να ςκεωτοφμε ςχετικά με τθ ςθμαςία διατιρθςθσ των πιο άγνωςτων ειδϊν τθσ αρχιτεκτονικισ κλθρονομιάσ, αυτϊν που εκωράηουν τισ ανάγκεσ τθσ ηωισ του ανκρϊπου πζρα από τθ λαμπρότθτα, τθν πνευματικότθτα και τθ γοθτεία των χϊρων λατρείασ. Διάκεςθ κόςμου και πολιτείασ απζναντι ςτα μνθμεία. Υροςδοκίεσ και πλάνα διαχείριςθσ. 188

200 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Χυνοψίηοντασ : Ππεηεςτζνια και χάνια / Ξατάςταςθ διατιρθςθσ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 189

201 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Χυνοψίηοντασ : Εμπορικά & βιομθχανικά κτιρια / Ξατάςταςθ διατιρθςθσ (Υθγι: προςωπικό αρχζιο) 190

202 ΜΕΡΟ Β ΧΩΓΧΦΣΡΘ ΑΡΑΟΩΧΘ:Χυνοψίηοντασ : Βακουωικά κτιρια / Ξατάςταςθ διατιρθςθσ (Υθγι: προςωπικό αρχείο) 191

203 ΜΕΡΟ Γ ΧΧΕΔΛΣ ΔΛΑΧΕΛΦΛΧΘΧ & ΑΡΑΔΕΛΘΧ 192

204 ΜΕΡΟ Γ ΔΙΑΧΕΙΡΙΗ ΣΗ ΠΟΛΙΣΙΣΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ «Θ διαχείριςθ τθσ πολιτιςτικισ κλθρονομιάσ είναι θ ςθμερινι χριςθ του παρελκόντοσ» (Ashworth 2003). Χφμωωνα με τθν παραπάνω ριςθ, ο ρόλοσ τθσ διαχείριςθσ τθσ πολιτιςτικισ κλθρονομιάσ εμπεριζχει τθν ζννοια τθσ προςταςίασ των μνθμείων και τθσ «ολοκλθρωμζνθσ διατιρθςθσ» (conservazione integrate), με απϊτερο ςτόχο να καταςτοφν κοινωνικό αγακό και να εξαςωαλιςτεί θ βιωςιμότθτά τουσ. Τπωσ ζχει ιδθ αναωερκεί, το μνθμείο είναι ζνα ςιμα του παρελκόντοσ, κάτι που ωζρει εκτόσ από μνιμεσ και ιδιαίτερεσ αξίεσ 778 που ςυνκζτουν τον πολιτιςμικό του χαρακτιρα. Ζτςι, θ παρουςία αρχαιολογικϊν χϊρων, αρχιτεκτονθμάτων, μνθμειακϊν ςυνκζςεων ι ςυνόλων ςτο περιβάλλον, όςο και εκτόσ αυτοφ, είναι πρωταρχικισ ςθμαςίασ, κακϊσ ο διαχρονικόσ τουσ χαρακτιρασ ςυμβάλει, ςε ςυμβολικό επίπεδο, ςτθν μεταβίβαςθ μθνυμάτων για τθν ιςτορικι πορεία μιασ χϊρασ, μιασ πόλθσ, ενόσ λαοφ, και ςε ωυςικό επίπεδο, επθρεάηει τθν δομι τθσ ςφγχρονθσ πόλθσ και τθν ηωι των πολιτϊν τθσ. Σ χαρακτιρασ του μνθμείου είναι πολυςιμαντοσ και πολυδιάςτατοσ. Οειτουργεί ωσ ερζκιςμα για τθν διαβίωςθ τθσ ιςτορικισ μνιμθσ και ωσ ςυνδετικόσ κρίκοσ του παρόντοσ με το παρελκόν. Πζςω τθσ ιςτορικισ μνιμθσ μποροφμε ν ανακαλζςουμε ςτοιχεία για το περιβάλλον, τουσ ανκρϊπουσ, τθν οργάνωςθ, τισ δραςτθριότθτεσ, τθν δομι μιασ άλλθσ εποχισ, τα οποία μποροφμε εν ςυνεχεία να χρθςιμοποιιςουμε για τθν αποκωδικοποίθςθ των κραυςμάτων του παρελκόντοσ και για τθν κατανόθςθ του άρρθκτου δεςμοφ του με τα δεδομζνα τθσ ςφγχρονθσ εποχισ. Ψα μνθμεία λειτουργοφν ωσ πολιτιςτικό κειμιλιο και ωσ εωαλτιριο για τθν ανάπτυξθ του πολιτιςμοφ. Θ φπαρξι τουσ ςτο περιβάλλον αποτελεί τθν κλθρονομιά που θ μία γενιά κλθροδοτεί ςτθν επόμενθ, ωσ αναλλοίωτο ςθμάδι τθσ ιςτορικισ ςυνζχειασ των πολιτιςμϊν. Ψζλοσ, όςον αωορά ςτα μνθμεία αρχιτεκτονικισ, αποτελοφν τοπόςθμο για ζναν αςτικό ιςτό ι μια ευρφτερθ περιοχι, κακϊσ ςυμβάλουν ςτθν διαμόρωωςθ μίασ μοναδικισ για κάκε τόπο εικόνασ, που ωζρει ιδιαίτερουσ ςυμβολιςμοφσ και ανακαλεί ςυγκεκριμζνεσ 778 Χφμωωνα με τθν Χφμβαςθ τθσ Γρανάδασ οι αξίεσ των πολιτιςμικϊν αγακϊν επαναπροςδιορίςκθκαν ςε ςχζςθ με τισ κοινωνικζσ και οικονομικζσ πραγματικότθτεσ και με τθν πολιτικι τθσ «οικολογικά υποςτθριηόμενθσ ςυγκρατθμζνθσ ανάπτυξθσ». Χτισ αιςκθτικζσ και ιςτορικζσ αξίεσ προςτζκθκαν αξίεσ επιςτθμονικζσ, πολιτιςτικζσ, κρθςκευτικζσ, ςυμβολικζσ, πνευματικζσ, θκικζσ, ςπανιότθτασ, τεχνικζσκαταςκευαςτικζσ, πολιτικζσ, ταυτότθτασ, κοινωνικζσ, οικονομικζσ, τουριςτικζσ, χρθςτικζσ, τθσ ανκρϊπινθσ ηωισ. Χτο: Ξαραδζδοσ Γ., Λςτορία και Κεωρία τθσ Αποκατάςταςθσ, Κεςςαλονίκθ 2009, ςελ μνιμεσ 779. Ζτςι, πχ., θ εικόνα με τθν οποία ζχει ταυτιςτεί θ Κεςςαλονίκθ είναι ο Οευκόσ Υφργοσ και τα κάςτρα τθσ, θ Ξωνςταντινοφπολθ με τθν Αγία Χοωία, με όλο το βάροσ του ςυμβολιςμοφ τθσ ςε εκνικό και κρθςκευτικό επίπεδο, θ Φϊμθ με το Ξολοςςαίο κτλ. Θ ανάγκθ για τθν διατιρθςθ τθσ πολιτιςτικισ κλθρονομιάσ πθγάηει κατά βάςθ από τθν ανάγκθ του ανκρϊπου για ςφνδεςθ με το παρελκόν του και τισ ρίηεσ του, απόρροια τθσ αναςωάλειασ που του δθμιουργεί το ραγδαία εξελιςςόμενο και μεταβαλλόμενο περιβάλλον μζςα ςτο οποίο ηει. Χτο παρελκόν, οι επεμβάςεισ και οι μεταςχθματιςμοί του οικιςτικοφ χϊρου δεν ξεπερνοφςαν ζνα μζτρο, γεγονόσ που διατθροφςε αμετάβλθτο το λόγο ανάμεςα ςτο μνθμείο και ςτον δομθμζνο ι ελεφκερο ηωτικό χϊρο γφρω του 780. Χιμερα, ωςτόςο, οι εξελίξεισ ξεπερνοφν τθν ικανότθτα του ανκρϊπου να τισ ελζξγει, και τθν δυνατότθτα του περιβάλλοντοσ ν αωομοιϊςει και να εντάξει αρμονικά δομζσ και μορωζσ καινοωανείσ και ανοίκειεσ. Ζτςι, οδθγοφμαςτε ςε μία αντίςτροωθ πορεία, ςε μία άνιςθ μάχθ για τθ διάςωςθ και τθν ςυντιρθςθ των μνθμείων, που κάκε ωορά που ωαίνεται ότι πάει να κερδθκεί τα δεδομζνα του παιχνιδιοφ ανατρζπονται και πάλι ςε βάροσ τθσ ιςτορικισ μνιμθσ και του πολιτιςτικοφ τοπίου. Χε μια εποχι που το ωαινόμενο τθσ παγκοςμιοποίθςθσ εμωανίηεται όλο και πιο ζντονο θ διατιρθςθ, ςυντιρθςθ και επανζνταξθ των μνθμείων και των ιςτορικϊν ςυνόλων που αποτελοφν τθν μνιμθ και τθν ιςτορία ενόσ λαοφ, καταδεικνφουν τθν ανάγκθ για γνϊςθ τθσ ιςτορικισ του ςυνζχειασ, και ταυτίηονται με τθν προάςπιςθ τθσ εκνικισ του ταυτότθτασ. Επιπρόςκετα, και θ ζννοια του μνθμείου αναπροςαρμόηεται και διευρφνεται προκειμζνου να ςυμπεριλάβει ολοζνα και μεγαλφτερο αρικμό δομϊν του παρελκόντοσ, πχ πολυκατοικίεσ μεςοπολζμου, βιομθχανικι κλθρονομιά κλπ. Τπωσ αναωζρκθκε πιο πάνω, βαςικόσ ςτόχοσ τθσ διαχείριςθσ είναι θ προςταςία των μνθμείων, θ οποία ςιμερα μπορεί να επιτευχκεί μόνο μζςω μιασ ςυνολικισ κεϊρθςθσ τθσ πολιτιςτικισ κλθρονομιάσ, που δεν εςτιάηει μόνο ςτθν υλικι πλευρά του μνθμείου, αλλά λαμβάνει υπόψθ τθσ και παραμζτρουσ όπωσ θ προςταςία των υλικϊν και άυλων αξιϊν του, θ διευκόλυνςθ τθσ κατανόθςθσ τθσ ιςτορίασ του και τθσ εκτίμθςθσ των αξιϊν του, θ ζνταξι του ςτο ςιμερα και θ βιωςιμότθτά του για το μζλλον. Για τον λόγο αυτό απαιτείται θ κατάρτθςθ ενόσ μακρόπνοου ςχεδίου αντιμετϊπιςθσ, που κα κζτει τουσ όρουσ και τισ αρχζσ για μία ςειρά επεμβάςεων που κα εςτιάηουν ςτθν ενιαία αντιμετϊπιςθ των 779 Πθτοφλα Φ., «Θ προςταςία τθσ αρχιτεκτονικισ κλθρονομιάσ ωσ παράγοντασ διατιρθςθσ τθσ ωυςιογνωμίασ τθσ πόλθσ», Αρχαιολογία & Ψζχνεσ 72 (1999), ςελ Ξουρκουτίδου-Ρικολαΐδου Ε., «Θ κζςθ των μνθμείων μζςα ςτθ ςφγχρονθ Κεςςαλονίκθ. Υροτάςεισ για αξιοποίθςθ», Αρχαιολογία & Ψζχνεσ 7(1983), ςελ.39. χϊρων και των μνθμείων, χωρίσ επιλογζσ και ςτόχουσ κακοριςμζνουσ από βραχυπρόκεςμεσ κεωριςεισ ι ξεπεραςμζνεσ αντιλιψεισ, κα διαςωαλίηουν τθν διατιρθςθ των χαρακτθριςτικϊν των ιςτορικϊν μνθμείων και τόπων και κα τα βοθκιςουν να βγουν από τθν απομόνωςθ ςτθν οποία περιιλκαν μετά από λανκαςμζνεσ ςτρατθγικζσ διαχείριςθσ και ατυχείσ ιςτορικζσ ςυγκυρίεσ. Πε γνϊμονα τα παραπάνω, κα επιχειριςουμε να ςυντάξουμε ζνα ςχζδιο δράςθσ για τθν διάςωςθ, αποκατάςταςθ και ανάδειξθ του εμπορικοφ και οικονομικοφ δικτφου τθσ οκωμανικισ αυτοκρατορίασ ςτθ Βόρεια Ελλάδα, κινοφμενοι πάντα γφρω από τρεισ βαςικοφσ άξονεσ: το μνθμείο, το περιβάλλον και τον άνκρωπο. 193

205 ΜΕΡΟ Γ Οι πολιτιςτικζσ διαδρομζσ ωσ μζςο προβολισ και διαχείριςθσ του πολιτιςμοφ Σι πολιτιςτικζσ διαδρομζσ ωσ μζςο ανάδειξθσ και διαχείριςθσ του πολιτιςμοφ αποτελοφν ςιμερα μία διαδεδομζνθ πρακτικι που ωαίνεται να κερδίηει ολοζνα και περιςςότερο τθν ςυμπάκεια τόςο του επιςτθμονικοφ κόςμου όςο και των κρατικϊν ι ιδιωτικϊν οργανιςμϊν που ςχετίηονται με τθν βιομθχανία του τουριςμοφ. Ψο μεγάλο πλεονζκτθμά τουσ είναι θ βιωματικι, νοθτικι και ςυγκινθςιακι εμπειρία που προςωζρουν ςτουσ χριςτεσ, κακϊσ δεν εςτιάηουν μόνο ςτθν «ςτεγνι» παρουςίαςθ και προβολι των μνθμείων, αλλά εμπλζκουν ςτθν διαδικαςία τθσ αποκατάςταςθσ τθσ προςβαςιμότθτασ τθν δράςθ, τθν ανακάλυψθ, τισ εναλλαγζσ ςτα τοπία και ςτα μνθμεία. Βαςικό ςτοιχείο ςε όλθ τθν πορεία είναι θ πρόκλθςθ του ςυναιςκιματοσ και των αιςκιςεων που αποτελοφν για τον άνκρωπο από τθ μια το κφριο μζςον πρόςλθψθσ και αωομίωςθσ των γεγονότων και ερεκιςμάτων του περιβάλλοντοσ και από τθν άλλθ βοθκά ςτθν ανάκλθςθ τθσ μνιμθσ και των αναμνιςεων. Ζτςι, μζςω τθσ ψυχαγωγίασ ο χριςτθσ ωκάνει πιο εφκολα ςτθ κατανόθςθ του περιβάλλοντοσ και των ςχεςιακϊν δομϊν μεταξφ του παρελκόντοσ και του παρόντοσ. Σι πολιτιςτικζσ διαδρομζσ μπορεί να πραγματεφονται κζματα που αωοροφν ςε κρθςκευτικό, ιςτορικό ι ακόμθ και γαςτριμαργικό781 περιεχόμενο. Χτθν ζρευνά μασ εντοπίςαμε μερικά ενδιαωζροντα δίκτυα τα οποία παρατίκενται αμζςωσ παρακάτω ωσ χαρακτθριςτικά παραδείγματα. Πζςω τθσ οργάνωςθσ περιθγιςεων και οδοιπορικϊν διαδρομϊν κατά μικοσ τθσ Εγνατίασ, και με ςθμαντικι δράςθ όςον αωορά ςε ςυνζδρια, εκδόςεισ, επιωανειακζσ ζρευνεσ, ςυμμετοχι ςε αποκαταςτάςεισ, ο οργανιςμόσ «The Via Egnatia Foundation»782, ευελπιςτεί να ςυμβάλει ςτθν ανάδειξθ και αναβίωςθ τθσ Φωμαϊκισ Εγνατίασ Σδοφ, και να ςυμβάλλει ςτθν ανάπτυξθ μίασ διαπολιτιςμικισ ςυνείδθςθσ, με ςτόχο τθν ανάπτυξθ των περιοχϊν γφρω από τθν οδό και τθν ανάδειξθ του ςθμαντικοφ αυτοφ οδικοφ άξονα. Πε παρόμοιουσ ςτόχουσ, αλλά με περιςςότερο τουριςτικι ματιά, ο τουρκικόσ οργανιςμόσ «The Culture 781 Χ αυτιν τθν κατθγορία εντάςςονται «Οι Δρόμοι του Κραςιοφ τθσ Βορείου Ελλάδοσ», που με με κφριο ςτόχο τθν αωφπνιςθ και τζρψθ των αιςκιςεων αποτελοφν τθν αωορμι για πολιτιςτικζσ αναηθτιςεισ και γνωριμία με νζουσ τόπουσ και τθν ιςτορία τουσ. ( 5/10/2014) 782 «Via Egnatia Foundation is set up to inspire this old road with new life: The Via Egnatia Foundation aims to promote interest for the region around the Via Egnatia and thus pay a contribution to the development of this region. Officially the goals of the Via Egnatia Foundation (VEF) are stated as: To stimulate interest in and development of the (region around) the Via Egnatia, in cultural, economical and social respect, by means of publications, research, education, restoration, exhibitions and other means that can further this interest and development». ( 5/10/2014) Routes Society»783 οργανϊνει πολιτιςτικζσ διαδρομζσ - ιςτορικοφ, εκνολογικοφ, ωυςιολατρικοφ κ.α. ενδιαωζροντοσ - ανάμεςα ςτισ οποίεσ ξεχωρίηουν θ «Υορεία του Εβλιγιά Ψςελεμπί», θ «Σκωμανικι Εγνατία Σδόσ», θ «Χουλτανικι οδόσ» - προςδοκϊντασ ςτθν βιϊςιμθ ανάπτυξθ των τοπικϊν κοινοτιτων που ςχετίηονται με τα δίκτυα και τθν βακφτερθ επαωι του κόςμου με τθν πολιτιςτικι κλθρονομιά τθσ χϊρασ. χϊροσ αποτελεί κόμβο-ςτακμό, ενϊ ςε πολλά ςθμεία θ πολιτιςτικι περιιγθςθ ςυνδυάηεται με περιοχζσ ωυςικοφ κάλλουσ. Θ ιςτορικι διαδρομι του Αγίου Λακϊβου τθσ Ξομποςτζλα784 κθρφχκθκε το 1987 από τθν UNESCO ωσ θ πρϊτθ Ευρωπαϊκι Υολιτιςτικι διαδρομι. Θ προςκυνθματικι αυτι διαδρομι ζπαιξε κατά τον Πεςαίωνα ςθμαντικό ρόλο ςτισ διαπολιτιςμικζσ ανταλλαγζσ μεταξφ τθσ Λβθρικισ Χερςονιςου και τθσ υπόλοιπθσ Ευρϊπθσ και ενδυνάμωςε τθν οικοδομικι και καλλιτεχνικι δραςτθριότθτα ςτισ περιοχζσ διζλευςισ τθσ, κατά τρόπο ανάλογο με τα χερςαία εμπορικά δίκτυα, ζτςι ϊςτε ςιμερα ν αποτελεί ζνα ιςτορικό δίκτυο αποκθςαφριςμα τθσ ευρωπαϊκισ καλλιτεχνικισ και αρχιτεκτονικισ δθμιουργίασ785. Χτθν Ελλάδα, τθν δεκαετία του 2000, το ΨΑΥΑ προχϊρθςε μζςα από τθν χωροταξικι προςζγγιςθ τθσ Πελζτθσ Χυνολικισ Ανάδειξθσ Αρχαιολογικϊν Υεριοχϊν «Υελλαίασ Χϊρασ» ςτον ςχεδιαςμό δικτφου αρχαιολογικϊν χϊρων τθσ Ξεντρικισ, Δυτικισ και Ανατολικισ Πακεδονίασ, το «Ενιαίο Δίκτυο Αρχαιολογικϊν Χϊρων Πακεδονίασ». Χτόχοσ του ςχεδιαςμοφ ιταν θ ενίςχυςθ του τουριςτικοφ ρεφματοσ και θ οικονομικι εξζλιξθ των περιοχϊν αυτϊν, θ ζνταξθ των μνθμείων ςτθ ςφγχρονθ κοινωνικι ηωι και θ ελπίδα ότι τα μνθμεία και οι αρχαιολογικοί χϊροι κα λειτουργιςουν ωσ ερζκιςμα, ϊςτε «θ πολιτιςτικι κλθρονομιά να γίνει βίωμα αλλά και ζμπνευςθ για τθν ςφγχρονθ πολιτιςτικι δθμιουργία». Ψο δίκτυο περιλαμβάνει ζξι κεματικζσ ιςτορικζσ διαδρομζσ786, ςτισ οποίεσ ο κάκε αρχαιολογικόσ 783 The Culture Routes Society / Aims of the Society: As defined in the Society s constitution, a culture route is a sustainable route or combination of routes following a historical, cultural or natural theme. Sustainability is our watchword, and eligible routes are aimed at walkers, cyclists or horse-riders. The Society sees culture routes as a means of deepening cultural understanding both within Turkey, where city-dwellers are increasingly distanced from their rural past, and by introducing international visitors to aspects of Turkey s culture that would normally be hidden from them. We aim to bring benefits to the areas through which the routes pass, by involving local people in their creation and by offering them opportunities to host route-users in their homes and pensions. A major concern is conservation of the culture routes and their environment: change is often fast and unplanned in Turkey, and we will work with the relevant authorities to minimise disruption to trails where development is scheduled.( 5/10/2014) 784 ( 5/10/2014) 785 Θ οργάνωςι τθσ αποτζλεςε τθν αωορμι για τθν «μεγάλθ εποχι των κακεδρικϊν» όπωσ τθν ονόμαςε ο Β. Συγκϊ. 786 Ψισ ειδικζσ κεματικζσ-ιςτορικζσ διαδρομζσ του δικτφου αποτελοφν: α) θ Πεγάλθ Λςτορικι Διαδρομι, β) θ Πικρι Λςτορικι Διαδρομι, γ) θ Διαδρομι Υροϊςτορικϊν Χρόνων, δ) θ Λςτορικι Διαδρομι του Πεγάλου Αλεξάνδρου, ε) θ Διαδρομι τθσ Αρχαίασ Εικόνα 562 Υολιτιςτικζσ διαδρομζσ του οργανιςμοφ The Via Egnatia Foundation (Υθγι: Εγνατίασ, ςτ) θ Διαδρομι των Βυηαντιντϊν Χρόνων. Χτο: Ενιαίο Δίκτυο Αρχαιολογικϊν Χϊρων Πακεδονίασ, ΨΑΥΑ, Ακινα

206 ΜΕΡΟ Γ Εικόνα 563 Υολιτιςτικζσ διαδρομζσ Ψoυρκίασ (Υθγι: Εικόνα 564 Υροςκυνθματικόσ δρόμοσ του Αγίου Λακϊβου τθσ Ξομποςτζλα (Υθγι: Εικόνα 565 Ενιαίο Αρχαιολογικό Δίκτυο Πακεδονίασ (Υθγι: Ενιαίο Δίκτυο Αρχαιολογικϊν Χϊρων Πακεδονίασ, 2005) Εικόνα 566 Δρόμοι του κραςιοφ τθσ Πακεδονίασ (Υθγι: 195

207 ΜΕΡΟ Γ ΧΧΕΔΛΣ ΔΛΑΧΕΛΦΛΧΘΧ ΣΟ ΧΕΔΙΟ ΔΙΑΧΕΙΡΙΗ ΚΑΙ ΑΝΑΔΕΙΞΗ ωθδωθδωθ Ξάνοντασ λόγο γι αποκατάςταςθ ςτα πλαίςια τθσ διατιρθςθσ των μνθμείων ειςάγουμε τθσ ζννοιεσ τθσ ανάγνωςθσ, τθσ αωιγθςθσ, τθσ μετάωραςθσ και τθσ ερμθνείασ, τθσ αναβίωςθσ δθλαδι τθσ ιςτορίασ μζςα από τθν ζννοια τθσ παράςταςθσ, κακϊσ προςπακοφμε ν αποκαταςτιςουμε ςε πραγματικό και ωανταςτικό επίπεδο μορωζσ που πλζον δεν υωίςτανται. Ψο μνθμείο (ωσ μνθμείο νοείται το ακίνθτο μνθμείο με το περιβάλλον του) μπορεί να είναι ταυτόχρονα ςφμβολο και ςκθνικό ςτοιχείο, το οποίο ωιλοξενεί ςκθνζσ και ιςτορίεσ προθγοφμενων ρόλων, που είτε παρατίκενται είτε αλλθλοκαλφπτονται. Είναι ο κφριοσ αωθγθτισ και παράλλθλα θ προβολι τθσ αωιγθςθσ μιασ ιςτορίασ που ςυγκροτείται από τισ ιςτορικζσ οικοδομικζσ ωάςεισ, τισ καταςτροωζσ, τισ επιςκευζσ, και τισ προςκικεσ, ζνασ κϊδικασ επικοινωνίασ ςτθν ςχζςθ παρελκόντοσ-παρόντοσ 787. Πιλϊντασ, λοιπόν, για αωθγθτζσ, ςκθνικό, ρόλουσ, το ςχζδιο δράςθσ δεν μπορεί παρά να ςυγκρικεί μ ζνα ςενάριο πάνω ςτο οποίο κα ςτθριχκεί θ αωιγθςθ, που κ αποτελζςει τον «κορμό» και τον ςυνδετικό κρίκο για τθν ενοποίθςθ, ανάδειξθ και αναβίωςθ των ωαινομενικά ετερόκλθτων ςτοιχείων που απαρτίηουν τον ιςτορικό τόπο του οκωμανικοφ εμπορικοφ δικτφου. Θ ανάπτυξθ του ςχεδίου, ςτο οποίο κα πρζπει να λθωκοφν υπόψθ οι ανάγκεσ των χρθςτϊν και οι προςβλζψεισ και διακζςεισ τθσ τοπικισ κοινωνίασ, διαιρείται ςε δφο υποενότθτεσ: α) Διαχείριςθ ςε Υραγματικό Επίπεδο, που αωορά ςε όλεσ τισ εργαςίεσ και τα μζτρα που πρζπει να λθωκοφν για τθν προςταςία τθσ υλικισ υπόςταςθσ των μνθμείων και ιςτορικϊν τόπων, κακϊσ και τθν προςταςία, διαχείριςθ και ανάδειξθ των άυλων και υλικϊν τουσ αξιϊν, πάντα ςε ςχζςθ με το ιςτορικό και ςφγχρονο δομθμζνο περιβάλλον τουσ, β) Διαχείριςθ ςε Εικονικό Επίπεδο, με τθν ανάπτυξθ πολυμεςικϊν εωαρμογϊν και μίασ διαδικτυακισ πλατωόρμασ που κα εξυπθρετεί τόςο τθν τουριςτικι προβολι των μνθμείων όςο και τισ ανάγκεσ τθσ επιςτθμονικισ ζρευνασ. Εικόνα 567 χθματικι απόδοςθ του ςχεδίου διαχείριςθσ 787 Durčid S., «Αρχιτεκτονικι ςτθν εποχι τθσ αναςωάλειασ», Ξοςμικι Πεςαιωνικι Αρχιτεκτονικι ςτα Βαλκάνια και θ διατιρθςι τθσ, Χυλλογικό ζργο, Χατηθτρφωωνοσ Ε. και Durčid S. (επιμ.), University Studio Press 1999ςελ