Η ΘΕΟΜΑΧΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΙΠΙΔΕΙΑ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

Transcript

1 ΕΑΠ ΕΛΠ31 3 Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ Η ΘΕΟΜΑΧΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΙΠΙΔΕΙΑ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΟΙ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΙΠΠΟΛΥΤΟΥ & ΤΩΝ ΒΑΚΧΩΝ ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΣΑΜΠΟΥΚΟΣ ΑΜ.: ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΝΔΡΟΥΛΙΔΑΚΗΣ Περιστέρι, 2/3/2009 ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ

2 «Αφού μελετήσετε προσεκτικά την ενότητα 3.4 του διδακτικού εγχειριδίου σας Ο Δραματικός Λόγος από τον Αισχύλο ως τον Μένανδρο, καθώς επίσης τις ενότητες 17 έως 23 των Παράλληλων Κειμένων και το αντίστοιχο κεφάλαιο για τον Ευριπίδη της Γραμματολογίας του Albin Lesky, να συγκρίνετε τις ενέργειες των θεών και τη θεομαχία των ηρώων στις τραγωδίες του Ευριπίδη Ιππόλυτος και Βάκχες» 1

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΩΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ Η ΘΕΟΜΑΧΙΑ ΤΟΥ ΙΠΠΟΛΥΤΟΥ... 5 ΕΥΤΕΡΗ ΕΝΟΤΗΤΑ Η ΘΕΟΜΑΧΙΑ ΤΟΥ ΠΕΝΘΕΑ ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

4 Ευριπίδη, Ιππόλυτος (11/7/1954), Εθνικό Θέατρο: Κεντρική Σκηνή, Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου Μετάφραση: ηµήτριος Μ. Σάρρος, Σκηνοθεσία: ηµήτρης Ροντήρης Θάνος Κωτσόπουλος (Θησέας), Αλέκος Αλεξανδράκης (Ιππόλυτος). Ευριπίδη, Ιππόλυτος (14/7/ /7/1989), Εθνικό Θέατρο: Κεντρική Σκηνή, Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου Μετάφραση: ηµήτρης ηµητριάδης, Σκηνοθεσία: Γιάννης Χουβαρδάς Μηνάς Χατζησάββας (Ιππόλυτος), Νίκος Μπουσδούκος (Θησέας). Από τις δοκιµές της παράστασης. 3

5 Ευριπίδη, Ιππόλυτος (9/7/ /7/2004), Εθνικό Θέατρο: Κεντρική Σκηνή, Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου Μετάφραση: Στρατής Πασχάλης, Σκηνοθεσία: Βασίλης Νικολαΐδης Κωνσταντίνος Μαρκουλάκης (Ιππόλυτος), Χρήστος Πάρλας (Θησέας). Κύπρις οὐκ ἄρ ἦν θεός, ἀλλ εἴ τι μεῖζον ἄλλο γίγνεται θεοῦ, ᾓ τήνδε κἀμὲ καὶ δόμους ἀπώλεσεν. Ιππόλυτος, στ Ευριπίδης 4

6 ΠΡΩΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ Η ΘΕΟΜΑΧΙΑ ΤΟΥ ΙΠΠΟΛΥΤΟΥ Ο Ευριπίδης έγραψε δυο τραγωδίες βασισμένες στο μύθο του Ιππόλυτου, στην παράξενη ιστορία του αγνού νέου που πέφτει θύμα της εμμονής του στην παρθενία. Κι ενώ με την πρώτη του προσπάθεια εξασφάλισε την αποδοκιμασία του κοινού, η δεύτερη του χάρισε μια από τις λιγοστές πρώτες νίκες του σε δραματικούς αγώνες. Αυτή η δεύτερη και ευτυχώς διασωθείσα τραγωδία, η εκ των υστέρων επονομαζόμενη ως Ιππόλυτος στεφανίας ή στεφανηφόρος, ξεκινά στον πρόλογο με μια αγέρωχη, πανίσχυρη και εκδικητική Αφροδίτη να παρουσιάζει ένα ιδιαίτερα πολύπλοκο σχέδιο, σχέδιο που δούλεψε καιρό, ώστε αβίαστη να έρθει η εκδίκησή της. 1 Καταστρέφοντας κάθε δυνατότητα δραματικής έκπληξης στο έργο, η Αφροδίτη αποκαλύπτει εξαρχής και αναλυτικά τι ακριβώς πρόκειται να συμβεί. Ο θεατής καταλαμβάνεται αμέσως από δραματικό δέος παρακολουθώντας από το στόμα της μεγάλης και ένδοξης θεάς, που εξουσιάζει τους θνητούς της Γης απ άκρη σ άκρη, 2 την αμετάκλητη καταδίκη του Ιππόλυτου επειδή την περιφρονεί και δεν της αποδίδει τις προσήκουσες τιμές. 3 Η αναγγελία όμως της τιμωρίας ήδη από τον πρόλογο προοικονομεί το τραγικό πλαίσιο μέσα στο οποίο θα κινηθούν οι χαρακτήρες της τραγωδίας. Ένα πλαίσιο δράσης, οριοθετημένο και προκαθορισμένο από τη θεά, μέσα στο οποίο οι ευριπίδειοι ήρωες δεν κρατούν τη μοίρα τους στα χέρια τους. 4 Η Αφροδίτη είναι λοιπόν ο τραγικός δράστης που στρέφεται ξεκάθαρα ενάντια στον Ιππόλυτο, το τραγικό θύμα. Όπως η ίδια εξαγγελτικά δηλώνει, παραπλανά και τσακίζει όσους αρνιούνται αυτήν και την αναγκαιότητά της. 5 Για να τον καταστρέψει λοιπόν θα μεταχειριστεί σαν παιγνίδια της όλα τα πρόσωπα της τραγωδίας. Θα εμπνεύσει μοιραίο πόθο στην ενάρετη Φαίδρα, ένα κρυφό πάθος για τον πρόγονό της, το οποίο θα φανερώσει ώστε οι κατάρες του πατέρα του, να τον σκοτώσουν. 6 Ολόκληρη η οικογένεια του νέου λειτουργεί ως πιόνια στο επιτελικό της σχέδιο η μητριά του η Φαίδρα και η παραμάνα της, ο πατέρας του Θησέας, ακόμα και ο παππούς του, ο θεός Ποσειδώνας, μέσω της ευχής που είχε παραχωρήσει ως πατέρας στο Θησέα. Η θεά δηλώνει ότι κίνητρο στην καταδίωξη του Ιππόλυτου δεν είναι η ζήλια της για την προσήλωση του ήρωα προς την Άρτεμη, δεν ζηλεύω βέβαια, τι με πειράζει μένα. 7 Είναι πασιφανές όμως, ότι η περιφρόνηση του Ιππόλυτου στην Αφροδίτη και στη λατρεία της, είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη μονομερή του εκτίμηση και την αφιέρωσή του στην Άρτεμη. Η εμφάνισή του εξάλλου αμέσως μετά τις εξαγγελίες της Αφροδίτης και η προσφορά του στεφανιού στη λατρευτή του θεά, προβάλλουν έντονη αντίθεση, παρουσιάζοντας συγχρόνως στο σκηνικό χώρο, έστω και συμβολικά, μια άλλη αντίρροπη θεϊκή δύναμη. Η απόλυτη αφοσίωση που εκφράζει ο ήρωας προκαλεί νέα συγκίνηση, ενώ η 1 στ Όλα τα αναφερθέντα αποσπάσµατα της τραγωδίας Ιππόλυτος ακολουθούν την µετάφραση του Κ. Τοπούζη στο Ευριπίδου, Ἱππόλυτος, µτφρ. εισαγωγή & σχόλια Κ. Τοπούζη, εκδ. Επικαιρότητα, Αθήνα στ Ευριπίδου, Ιππόλυτος Στεφανηφόρος, µτφρ. εισαγωγή & σχόλια Κ. Κοντού, εκδ. Ι. & Π. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1940, σ Kitto H. D. F., Η αρχαία Ελληνική τραγωδία, µτφρ. Ζενάκος Λ., εκδ. Παπαδήµα, Αθήνα , σ στ.6. 6 στ στ.20. 5

7 στενή αφιερωματική σχέση του με την Άρτεμη, δημιουργεί στους θεατές την προσμονή επερχόμενης προστασίας από τη μεριά της και την εικασία μιας πιθανής σύγκρουσης των δυο θεοτήτων. Ο διάλογος όμως του Ιππόλυτου με το γέρο υπηρέτη, αποκαλύπτει τη τραγική θέση του ήρωα, ο οποίος δεν είναι πλέον μόνο ο οπαδός της Άρτεμης, αλλά και ο περιφρονητής της θεάς Αφροδίτης. Το πρώτο δείγμα της ύβρης του βρίσκεται εδώ, όταν διατρανώνει ότι δεν του αρέσει ο θεός που τον λατρεύουνε νύχτα, 8 αποκαλύπτοντας πέρα από συμπάθειες και τις οξύτατες αντιπάθειές του. Ελάχιστους στίχους παρακάτω αντιτείνει σαρκαστικά τα χαιρετίσματά του στην Αφροδίτη, απέναντι στη σύσταση του γέροντα να τιμά όλους τους θεούς και τη σεβάσμια θεά την Κύπριδα. 9 Έτσι ο ήρωας, παρασυρμένος από το μονοκόμματο και περήφανο χαρακτήρα του, ολισθαίνει σε μοιραίο σφάλμα επιμένοντας στην ασέβειά του. 10 Η διαμάχη ανάμεσα σε Αφροδίτη και Ιππόλυτο οφείλεται σε αυτήν ακριβώς τη στάση του να αψηφά και να εχθρεύεται την πιο δυνατή, αυτήν που κυβερνά την αγύριστη απόφαση θεών και θνητών, αυτήν που μόνη της σε όλα εξουσιάζει. 11 Η μονομέρεια του ήρωα ξεπερνά το μέτρο το ανθρώπινο. 12 Η αδιαλλαξία του επιφέρει την αναπόφευκτη καταστροφή, αφού για αυτόν τίποτε δεν έχει σημασία πέρα από το φανατισμό στην παρθενικότητά του. 13 Μέσα στην ψυχή του δεν αναγνωρίζουμε τραγική αντίφαση ή πολυπλοκότητα, αλλά μια τραγική μονολιθικότητα. Ο ίδιος συμπεριλαμβάνει τον εαυτό του σε όσους δεν έχουν τίποτα επίκτητο, αφού η ακεραιότητά του, του δόθηκε μαζί με τη φύση του. 14 ὅσοις διδακτὸν μηδέν, ἀλλ ἐν τῇ φύσει τὸ σωφρονεῖν εἴληχεν ἐς τὰ πάνθ ὁμῶς, 15 Η έμφυτη λοιπόν αποστροφή του αγνού και παρθενικού Ιππόλυτου προς το γυναικείο φύλλο τον μετατρέπει σε φοβερό κατήγορο των γυναικών. Η άλλη όψη της αγνότητας και της αρετής του είναι η στενή και χωρίς σκέψη αδιαλλαξία του σε σχέση με την ανθρώπινη φύση. 16 Εξαιτίας της απόλυτης και δογματικής ιδιοσυγκρασίας του, μπορεί να είναι λιγότερο συναρπαστικός ως τραγικός χαρακτήρας και στερημένος από δραματικά διλλήματα, αλλά όσο εμφανέστερη γίνεται αυτή η έλλειψη, τόσο περισσότερο αισθανόμαστε την αόρατη παρουσία της Αφροδίτης. 17 Βρίσκεται εξάλλου συνεχώς κάτω από τη σκιά του θανάτου, χωρίς ο ίδιος να ξέρει ότι τη στιγμή που υμνεί την Άρτεμη και εύχεται να βρει θάνατο αντάξιο, 18 διανύει την μέρα του αυτή την τελευταία, με του Χάροντα τις πύλες να έχουν ήδη ανοίξει για αυτόν. 19 Ο Ευριπίδης, ως δραματικός ποιητής, δεν μεταχειρίζεται την Αφροδίτη 8 στ στ.113, 107, 99 & Ευριπίδου 1940, ό.π., σ στ , στ Kitto, ό.π., σ Lesky A., Η τραγική ποίηση των αρχαίων Ελλήνων, τ. B, µτφρ. Χουρµουζιάδης Ν., εκδ. Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα , σ στ Ευριπίδου Ιππόλυτος, µτφρ. εισαγωγή & σχόλια Τ. Ρούσσος, εκδ. Κάκτος, Αθήνα 1993, σ Kitto, ό.π., σ στ στ

8 σαν αποδοκιμαστέο μέλος του ολύμπιου πάνθεου έστω και αν την παρουσιάζει με ανθρώπινες ατέλειες, με κοινά και κοινότοπα χαρακτηριστικά, καταδικαστέα ακόμα και στους ανθρώπους. Αντιθέτως την αναγνωρίζει και την προβάλλει ως φυσική δύναμη εντελώς αδιάφορη για την ανθρώπινη ηθική μια θεμελιώδη δύναμη που μαζί της πρέπει να έρθουμε σε συνεννόηση, ένα παντοδύναμο και καταστρεπτικό στοιχείο που συνυπάρχει στη δική μας φύση. Δεν είναι μια θεά που βασανίζει για την ευχαρίστησή της, αλλά ένας εσωτερικός τύραννος που προσδιορίζει τον Ιππόλυτο ως τραγωδία. 20 Όταν ο ήρωας αψηφά αυτή τη δύναμη, τη βασική εντολή για τη διαιώνιση του είδους, στην ουσία προσπαθεί να καταπιέσει τα αρχέγονα ένστικτα. Οι δυνάμεις όμως αυτές δεν τιθασεύονται και ο Ευριπίδης διαπιστώνει χιλιετίες πριν το Φρόιντ την αδυναμία του ανθρώπου να εναντιωθεί στις επιταγές της φύσης. Έτσι στην επίθεση της Αφροδίτης, η Άρτεμη δεν μπορεί να αμυνθεί. Ανήμπορη να τον βοηθήσει αφήνει να πεθάνει ο πιο ακριβός της 21 αφού δεσμεύεται από το νόμο των αθανάτων που δεν επιτρέπει να επεμβαίνει ο ένας στις βουλές του άλλου. 22 Ο Όλυμπος εμφανίζεται εδώ σαν ένα τοπίο ηθικού χάους, αλλά αυτή η εικόνα στην ουσία απλά υποδεικνύει ότι οι θεότητες εκπροσωπούν τα ενστικτώδη πάθη, δυνάμεις που είναι ανεξάρτητες από τη λογική και την ηθική. 23 Όπως η Αφροδίτη, έτσι και η Άρτεμη αποτελούν λοιπόν συμπληρωματικές δυνάμεις που πρέπει να είναι σεβαστές. 24 Από τη μια μεριά ο έρωτας, από τις μεγαλύτερες κοινωνικές αξίες στην αρχαιότητα, θεωρούμενη ως μια από τις μεγαλύτερες θεϊκές δυνάμεις. Από την άλλη ο ασκητισμός με κυριότερο συστατικό του την παρθενία, συμπεριφορά όμως δύσληπτη για τον αρχαίο έλληνα που αναγνώριζε ως κεντρικό πολιτιστικό άξονα τη χαρά της ζωής σε ψυχικό, πνευματικό αλλά και υλικό επίπεδο. 25 Η αντίθεση λοιπόν Αφροδίτης και Άρτεμης δεν υποβόσκει απλώς και υπάρχουν χωρία στην τραγωδία που κάνουν τη σύγκρουση των ηρώων να φαίνεται ως φιλονικία των θεών για την τάξη τους και την κυριαρχία τους. 26 Στη σύγκρουση των δυο κόσμων που εκφράζει το δίπολο Ιππόλυτος Φαίδρα, ο πρώτος εκφράζει το ηθικό συναίσθημα της τιμής, ενώ η Φαίδρα, παγιδευμένη από την υπερτερούσα θεϊκή δύναμη που διαπλέκει τα νήματα της εξέλιξης των γεγονότων, αντιπροσωπεύει έναν μεικτό κόσμο από πάθος και φρόνηση. Είναι το ακούσιο όργανο του ερωτικού δαίμονα μα ως χαρακτήρας, εμφανίζεται περισσότερο σεμνός και ηθικός, από ότι θα περίμενε κανείς από μια γυναίκα ερωτευμένη. 27 Μετά το φανέρωμα του μυστικού της πάθους, βρίσκεται ηθικά μειωμένη και εκτεθειμένη στο περιβάλλον της. Η αποκάλυψη των προσωπικών της καταστάσεων, που δεν ταιριάζουν στο χαρακτήρα της, την οδηγούν να αγωνισθεί με όλες τις δυνάμεις της, ώστε να διασωθεί η υπόληψή της. Ωστόσο θα προβεί τελικά σε ταπεινωτική, όσο και εγκληματική για την αξιοπρέπειά της ενέργεια, με τη συκοφαντική της επιστολή που διαβάλλει τον Ιππόλυτο ως επίδοξο εραστή της. 20 Kitto, ό.π., σσ στ στ Kitto, ό.π., σ Kitto, ό.π., σ Ευριπίδου 1940, ό.π., σ Ευριπίδου 1993, ό.π., σ Ευριπίδου 1940, ό.π., σ.23. 7

9 Η προηγηθείσα όμως αντίδραση του προγονού της στην αποκάλυψη των αισθημάτων της για αυτόν, προκαλεί την ταραχή της και ο φόβος για κοινολόγηση του άνομου πάθους της στο σύζυγό της, ενισχύεται από τις δηλώσεις του Ιππόλυτου στην τροφό ότι η γλώσσα του ορκίστηκε μα η ψυχή του παραμένει ανόρκιστη. 28 Ο ευφυής ποιητής προβάλλει το ψυχολογικό και συναισθηματικό υπόβαθρο της ηρωίδας του ώστε να λειτουργήσουν ως κίνητρο για τη συκοφαντία της, υποβιβάζοντας έτσι την πικρία της απόρριψης ως αίτιο εκδίκησης, διασώζοντας εντέλει τη ηρωίδα του από την αυστηρή κρίση των θεατών. Η ίδια η ηρωίδα όμως μέσα από τον κίνδυνο και το φόβο απώλειας της τιμής της, χάνει εκείνο για το οποίο τόσο αγωνίστηκε. Διατηρεί όμως την επίγνωση της κατάστασής της ως υποχείριο της Αφροδίτης και με τα τελευταία της λόγια αποκαλύπτει: Και εγώ την Κυπρίδα που με κατέστρεψε τη ζωή μου θα της δώσω σήμερα κιόλας Να χαρεί. Θα χαθώ για τη πικρή μου αγάπη αλλά θα γίνω και για κείνον συμφορά. Να μάθει. 29 Με παρόμοιο τρόπο και η τροφός εξυπηρετεί το σχέδιο της θεϊκής τιμωρίας, συμβάλλοντας τόσο σε θεωρητικό επίπεδο, όταν συμβουλεύει τη κυρά της να παραδοθεί στις επιταγές του έρωτα, ασέβεια είναι ν αντιβγείς στην Αφροδίτη, 30 όσο και σε πρακτικό, όταν κοινοποιεί τον έρωτα της Φαίδρας στον Ιππόλυτο. Ακολουθεί με τη σειρά του ο Θησέας που σφραγίζει την καταστροφή του γιου του, εξασφαλίζοντας στη θεά το όργανο για την επίτευξή της. Ο ρόλος του Θησέα στην τραγωδία περιγράφεται με ακρίβεια από την Άρτεμη. Είναι μια από εκείνες τις τραγικές μορφές που στέκουν στο σταυροδρόμι της καταστροφής και καταποντίζονται παρασυρόμενοι από τους υπόλοιπους. Διαβάζοντας τη καταγγελία της νεκρής Φαίδρας εναντίον του Ιππόλυτου, μαριονέτα και αυτός της Αφροδίτης, διαμορφώνει μια σκληρή σαν πέτρα πεποίθηση και τυφλωμένος εξακοντίζει αμέσως τη μία από τις τρείς ευχές που του έχει δώσει ο Ποσειδώνας. 31 Κωφεύοντας σε κάθε παραίνεση, καταριέται τον ίδιο του το γιο να πεθάνει κι η πατρική κατάρα υπερβαίνοντας τις προθέσεις και τα όρια της θεομαχίας, οδηγεί τον Ιππόλυτο μοιραία στην καταστροφή. Ο Ιππόλυτος βρίσκεται εγκλωβισμένος τόσο στον επίγειο κόσμο όσο και στον υπερβατικό. Ο κύκλος της ζωής του καθορισμένος από ανθρώπινη βούληση και πράξη, αγγίζει και τα δυο επίπεδα. Η Αφροδίτη μέσα από τη Φαίδρα ενεργεί ως ερωτική απαίτηση, η Άρτεμη στη δική του ψυχή δρα ως σωματική εγκράτεια που υποδουλώνει τις ερωτικές ορμές. Κι ο Θησέας μπορεί να μην κατέχει πλέον κανένα γνώρισμα από τον περίφημο ήρωα που υπήρξε ως σκληρός εξολοθρευτής ληστών και τεράτων, διαθέτει όμως, παρόλο που είναι θνητός, τις ευχές που τον εφοδιάζουν με θεϊκή δύναμη. Όταν λοιπόν τον βλέπουμε να αντιμετωπίζει και να καταριέται τον Ιππόλυτο, ξεπερνά το ανθρώπινο μέγεθος και δεν αποτελεί το δράστη ανόητης πράξης ή κακόβουλου σφάλματος, αλλά κάποιον που δεν μπορεί να πράξει αλλιώς στ στ στ Lesky, ό.π., σ Kitto, ό.π., σ

10 Η καταστροφή του Ιππόλυτου από την Αφροδίτη αποτελεί και το τέλος της τραγωδίας, αλλά η υπόθεση δεν ολοκληρώνεται εδώ αφού ένα τρίτο θύμα, ο Θησέας, βρίσκεται εμπλεκόμενος στην τραγική πλάνη. Η παρουσία λοιπόν της Άρτεμης στη σκηνή είναι αναγκαία και δραματική όχι μόνο γιατί εξισορροπεί την Αφροδίτη, δομικά και ηθικά, αλλά επειδή είναι επίσης ο μόνος εύλογος τρόπος να πληροφορηθεί ο Θησέας την αλήθεια, δείχνοντάς του ότι έχει πέσει, συμπληρωματικό θύμα, στη θεϊκή διαμάχη. 33 Με την απροσδόκητη παρουσία της ολοκληρώνει τον αγώνα που διεξήχθη ανάμεσα στις δυο θεές, απλώνοντας πάνω από το θάνατο του Ιππόλυτου και πάνω από το τέλος του έργου μια απέραντη γαλήνη. 34 Αγανακτισμένη βέβαια αποφασίζει να πάρει την εκδίκησή της και να προκαλέσει θλίψη στην Αφροδίτη, καταστρέφοντας και αυτή με τη σειρά της κάποιον θνητό που θα είναι αγαπητός στη θεά του έρωτα. Μπορεί να είναι ανήμπορη να δακρύσει για τον προστατευόμενό της και να αδυνατεί να μείνει μαζί του τη στιγμή του θανάτου του, αλλά αποκαλύπτοντας την αλήθεια τον αποκαθιστά, ενώ ταυτόχρονα συμφιλιώνει πατέρα και γιο. Επίσης ως υπερκόσμια αμοιβή στον τραγικό ήρωα, υπόσχεται την τιμή της αιώνιας λατρείας του, υπόσχεση που βρίσκει το παράλληλό της και σε κάμποσους άλλους από τους συντετριμμένους ήρωες του Ευριπίδη. 35 Έτσι την προσωρινή επιβολή της Αφροδίτης τη διαδέχεται η παντοτινή κυριαρχία της Άρτεμης αφού παρά τα πάθη του ο Ιππόλυτος μένοντας ευλαβής εξασφάλισε την αιώνια δόξα. Όσο τρομερή και να είναι η δύναμη της σκληρής Αφροδίτης, η αιώνια αμοιβή της Άρτεμης θα καλύψει τον πρόσκαιρο σωματικό πόνο της εκδικητικής μανίας. 36 Στον Ιππόλυτο προβάλλει εντυπωσιακά η πολυστρωματικότητα των θεϊκών μορφών στον Ευριπίδη, η οποία αποκλείει κάθε συνοπτική περιγραφική διατύπωση. Πίσω από το ξέσπασμα της Αφροδίτης στην αρχή και της Άρτεμης στο τέλος, κρύβεται μια προαιώνια διαμάχη. Στο χώρο της μαγείας θα την αναγνωρίζαμε ως σύγκρουση ανάμεσα στο όργιο και στην αποχή, αλλά σε φυσιολογικότερα μέτρα και με συμβατικότερους όρους, επισημαίνουμε στο βάθος του έργου τη διένεξη δυο ιδεωδών, το κατά φύσιν ζῆν και το κατά νόμον ζῆν, του έρωτα και της παρθενίας. 37 Ο Ευριπίδης συνεπώς δεν εξαντλεί την τραγωδία του στην αντίθεση ανάμεσα στη φύση του Ιππόλυτου και στη φύση της Φαίδρας. Αυτό που επιθυμεί είναι να καταδείξει την ανθρώπινη αδυναμία απέναντι στους φυσικούς νόμους και με πυρήνα τον έρωτα ως τέτοια αξία να αναδείξει ότι υπάρχουν νόμοι της φύσης που απαιτούν υπακοή εξίσου όπως οι νόμοι της ηθικής Kitto, ό.π., σ Romilly Jacqueline De, Αρχαία Ελληνική Τραγωδία, µτφρ. Μίνα Καρδαµίτσα-Ψυχογιού, εκδ. Α. Καρδαµίτσα, Αθήνα , σ Kitto, ό.π., σ Ευριπίδου 1940, ό.π., σσ Ευριπίδη 1997, ό.π., σ Kitto, ό.π., σ

11 Ευριπίδη, Βάκχαι (17/06/1962), Εθνικό Θέατρο: Κεντρική Σκηνή Μετάφραση: Παντελής Πρεβελάκης, Σκηνοθεσία: Αλέξη Μινωτή Αλέξης Μινωτής (Κάδµος), Κατίνα Παξινού (Αγαύη). Ευριπίδη, Βάκχες (29/6/ /6/1985), Εθνικό Θέατρο: Κεντρική Σκηνή, Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου Μετάφραση: Γιώργος Χειµωνάς, Σκηνοθεσία: Γιώργος Σεβαστίκογλου Νικήτας Τσακίρογλου (Πενθέας), Κώστας Καστανάς ( ιόνυσος). 10

12 Ευριπίδη, Βάκχες (8/7/2005 9/7/2005), Εθνικό Θέατρο: Κεντρική Σκηνή, Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου Μετάφραση: Κ. Χ. Μύρης, Σκηνοθεσία: Σωτήρης Χατζάκης Λάζαρος Γεωργακόπουλος ( ιόνυσος), Ιερώνυµος Καλετσάνος (Πενθέας). Ἀργεῖ. Ἀλλὰ εἶναι πάντα ἐδῶ Ἀργεῖ. Ἀλλὰ στὸ τέλος νικᾶ ἀληθινό Τὸ σθένος τῶν θεῶν. Δικάζει τὴν ἀκρισία Καὶ τῶν θνητῶν τὴν μαινόμενη ἀδικία Κι αὐτὸν ποὺ δὲν τιμᾶ τὸ θεϊκὸ Βάκχες, στ Ευριπίδης µτφρ. Γιώργος Χειµωνάς 11

13 ΕΥΤΕΡΗ ΕΝΟΤΗΤΑ Η ΘΕΟΜΑΧΙΑ ΤΟΥ ΠΕΝΘΕΑ Οι ενέργειες αντεκδίκησης της Αφροδίτης και της Άρτεμης που βρίσκουν τον άνθρωπο ανυπεράσπιστο στον Ιππόλυτο, ανοίγουν χρονολογικά στο δραματουργικό έργο του Ευριπίδη, το δρόμο για μιαν άλλην εκδίκηση, αυτήν του Διόνυσου στις Βάκχες. Η τραγωδία Βάκχες, η τελευταία που έγραψε ο Ευριπίδης, του έδωσε κι αυτή το πρώτο βραβείο, το πέμπτο στη σειρά, έστω και αν αυτό δεν συνέβηκε όταν ο ποιητής ήταν εν ζωή, αφού το δράμα διδάχθηκε δυο χρόνια μετά το θάνατό του. Και αυτή η τραγωδία πραγματεύεται μια θεομαχία που πηγάζει από την άρνηση ενός θνητού να παραδεχτεί μια λατρεία, τη διονυσιακή. 39 Ο πρόλογος στις Βάκχες βρίσκεται σε αντιστοιχία με αυτόν του Ιππόλυτου τόσο σε περιεχόμενο όσο και σε ατμόσφαιρα. Ο Διόνυσος παρουσιάζεται και αφού αποκαλύψει την ταυτότητά του, επισημαίνει εμφατικά τη θεϊκή του φύση και διευκρινίζοντας ότι φέρει προσωπείο ανθρώπου, εκφράζει την απόφασή του να επιβάλει τη βακχική λατρεία στις ελληνικές πόλεις, αρχίζοντας από τη γενέτειρά του Θήβα. Έτσι με το στανιό θα μάθει η πόλη αυτή, η αλειτούργητη, τις βακχικές τελετές μου. 40 Προδιαγράφοντας τον ορίζοντα της δραματικής δράσης, φανερώνει ότι αρχή της εκδικητικής του διάθεσης είναι η δυσπιστία του προγονικού του οίκου για τη θεϊκή καταγωγή του. Τις αδελφές της μητρός μου, τις ασεβείς, που αρνήθηκαν πως ο Διόνυσος εφύτρωσεν από το Δία κι είπαν πως η Σεμέλη πλάγιασε μ ένα θνητό και φόρτωσε στο Δία τ αμαρτωλό κρεβάτι της, -σοφίσματα του Κάδμου- που είπαν και καμάρωναν 41 Η εκδίκηση του θεού θα βρει στόχο στο πρόσωπο του νέου βασιλιά Πενθέα, που τον πολεμά, σκορπίζει τις σπονδές και στις προσευχές του δεν τον μνημονεύει. 42 Σε ολόκληρη τη Θήβα λοιπόν, ο Διόνυσος δηλώνει και συνάμα προοικονομεί ότι θα αποκαταστήσει την τιμή της μητέρας του Σεμέλης 43 και αφού φανερώσει στα μάτια των θνητών τη θεϊκή του ταυτότητα και δόξα, 44 θα τιμωρήσει τον ασεβή βασιλιά που με ισχυρογνωμοσύνη αρνείται τη νέα λατρεία. 45 Το διττό σχέδιο τιμωρίας και επιβολής λατρείας, έχει ξεκινήσει ήδη, όταν ώθησε κάθε σπέρμα θηλυκό των Καδμείων, κάθε γυναίκα, να ξεπορτίσει σα μανιακή, αφού εμφύσησε οίστρο μανίας και τις οδήγησε στον Κιθαιρώνα να κατοικούν τώρα παράφορες στα όρη, μαζί με τις θυγατέρες του Κάδμου, ενδεδυμένες με τη στολή των οργίων. 46 Με την προσπάθειά του να επιβάλει τη λατρεία του μέσω των Μαινάδων, ο Διόνυσος καταξιώνει το συλλογικό της στοιχείο, τονίζοντας μέσω της λατρευτικής του ακολουθίας ὁμοῦ 39 Romilly, ό.π., σ στ Όλα τα αναφερθέντα αποσπάσµατα της τραγωδίας Βάκχαι ακολουθούν την µετάφραση του Κ. Χ. Μύρη στο Ευριπίδου, Βάκχαι, µτφρ. Κ. Χ. Μύρης, εισαγωγή & σχόλια Α. Φραγκούλης, εκδ. Πατάκη, Αθήνα στ στ στ στ.42, Ευριπίδου, Βάκχαι, µτφρ. εισαγωγή & σχόλια Σ. Νικολαΐδου-Αραµπατζή, πρόλ. ανιήλ Ι. Ιακώβ, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2006, σσ στ

14 άναμεμευγμέναι, την απουσία διακρίσεων μεταξύ των οπαδών του. 47 Αν μάλιστα η πόλη των Θηβαίων οργιστεί και καταφύγει στα όπλα, δηλώνει ότι ο ίδιος θα μπει στη μάχη, στρατηγός των Μαινάδων. 48 Αξιοπρόσεκτη είναι η προβολή του μυθολογικού υπόβαθρου της διονυσιακής λατρείας αλλά και πλήθους τελετουργικών στοιχείων της, καθώς και τόπων συνδεδεμένων μαζί της, από τα οποία βρίθει τόσο ο πρόλογος αλλά ιδιαιτέρως τα στάσιμα. Πέρα από τους μύθους της διπλής γέννησης και του διωκομένου Διόνυσου, ο ποιητής κάνει συνεχείς αναφορές στη σκευὴν, τη στολή των οργίων, 49 στο ιερό ελαφοτόμαρο, 50 στο θύρσο που κρατούν και τινάζουν ψηλά, 51 στις λυγερές βέργες και στα στεφάνια του κισσού, 52 στο φιδωτό πλέξιμο των μαλλιών και στο λευκό πλόκαμο, 53 στα κλαδιά της δρυς και του έλατου, 54 στα φρυγικά τύμπανα και στο βακχικό τους βρόντο. 55 Ο κατάλογος των αναφορών στη διονυσιακή τελετουργία είναι μακρύς συνεχίζοντας με τον καλλικέλαδο φρυγικό αυλό, 56 με οιστρήλατους χορούς και χοροστάσια στις τριετηρίδες, 57 με την ορειβασία, 58 το σφαγμένο τράγο και την ωμοφαγία, 59 χωρίς να παραβλέπει τη μνεία ιερών τοποθεσιών όπως ο Τμώλος 60 και τα σπήλαια των Κουρητών. 61 Με αυτό τον τρόπο ο Ευριπίδης μεταφέρει ζωντανό στην ορχήστρα του θεάτρου το περιβάλλον της διονυσιακής λατρείας. Σε αυτή την προβολή του εξωσκηνικού βακχικού χώρου και στην ενσωμάτωσή του στα δραματικά δρώμενα, συντελεί και ο χορός που στη συγκεκριμένη τραγωδία είναι ένας θίασος μαινάδων από τη Λυδία, που ακολουθεί το Διόνυσο. Ο χορός εδώ, πέρα από τον τελετουργικό του ρόλου, εκτελεί συγχρόνως, με τον πλέον επιτυχή τρόπο, και σημαντικό δραματικό ρόλο συντροφεύοντας το θεό στη μάχη για την αναγνώριση της νέας λατρείας. 62 Εκτός όμως από το χορό, υπερασπιστές της νέας λατρείας εμφανίζονται και δυο γέροντες ο μάντης Τειρεσίας και ο παλαιός βασιλιάς Κάδμος, ο παππούς του Πενθέα αλλά και του Διόνυσου. Η εμφάνιση τους στο πρώτο επεισόδιο ως οπαδοί της νέας θρησκείας, μόνοι αυτοί απ όλους τους πολίτες 63 να είναι έτοιμοι με βακχική στολή να ακολουθήσουν τις μαινάδες στη βακχεία, θα εξυπηρετήσει τη δραματική οικονομία του έργου, εκφράζοντας τη διονυσιακή ιδεολογία πριν τη συνάντηση των δύο κύριων αντιπάλων και εισάγοντας στη συζήτηση απολογητικά μοτίβα. 64 Η συμμόρφωση των δυο αυτών προσώπων στο τελετουργικό του νέου δόγματος, αποτελεί και δείγμα της προσήκουσας ευσέβειας στη νέα θεότητα, ευλάβεια που ενισχύεται από 47 Ευριπίδου 2006, ό.π., σ στ στ στ.24-25, 111, στ.24-25, στ.24-25, στ , στ στ.124, στ , στ.119, στ στ στ στ Ευριπίδου 2006, ό.π., σσ.51, στ Ευριπίδου 2008, ό.π., σ

15 την προσωπικότητα του αξιοσέβαστου μάντη που εκφράζει τον ιερατικό κόσμο και από το κύρος του οικιστή βασιλιά που αντιπροσωπεύει το πολιτικό στοιχείο. 65 Τη βακχεία των γερόντων διακόπτει η είσοδος του Πενθέα, ο οποίος επιστρέφοντας από ταξίδι διαπιστώνει αλλόκοτα αίσχη μες στην πόλη. 66 Εδώ ο νεαρός βασιλιάς ξεδιπλώνει τη κατηγορία του για τη νέα λατρεία διαστρεβλώνοντας την πραγματικότητα. Αποκαλύπτοντας τα γνωρίσματα ενός τυράννου, ακολουθώντας τυφλό πάθος και καχυποψία, αποδίδει στις μαινάδες ερωτικά και όχι θρησκευτικά ή λατρευτικά κίνητρα. 67 Τις κατακρίνει ότι προσποιούνται, ότι τελούν πλαστές βακχείες, 68 ενώ παρασυρμένες από κάποιον ξένο, μάγο και γόη, που έχει τη μέθη στη ματιά, την αφροδίσια χάρη, 69 προφασιζόμενες πως ιεροπρακτούν, έχουν ξεπορτίσει και με τον οίνο να ξεχειλίζει στα σταμνιά, γλιστρούν μες στις αγκάλες των ανδρών και τους χαρίζονται, 70 συγχέοντας την υπηρεσία στο Βάκχο με την υπηρεσία στην Αφροδίτη. Με κυρίαρχο το στοιχείο της υπερβολής, είναι έκδηλο το παράλογο των καταγγελιών του, αφού ο άκρατος ερωτισμός των μαινάδων προϋποθέτει την έξοδο και των ανδρών στον Κιθαιρώνα, γεγονός που γνωρίζουμε ήδη ότι δεν έχει συμβεί. 71 Παρά τις προσπάθειες των δυο γερόντων να καταδείξουν την αστοχία των αιτιάσεων και των επικρίσεων του Πενθέα και να αποδείξουν το μεγαλείο και την ωφέλεια της νέας θρησκείας, αυτός επιμένει και μοιράζει άδικες κατηγόριες και υποσχέσεις για τρομερές τιμωρίες. Ήδη έχει συλλάβει κάποιες από τις γυναίκες και τις οδήγησε στη φυλακή δεμένες, ενώ θα κυνηγήσει τις υπόλοιπες στα όρη για να σταματήσει τη κακουργία και τη βακχεία τους. 72 Ο ήρωας έχει ήδη ακολουθήσει το δρόμο της ύβρης ξεκινώντας εδώ με τη σύλληψη των μαινάδων. Θα ακολουθήσουν προσβολές και εξαγγελίες τιμωριών που θα σημαδέψουν το πεπρωμένο του. Η βαρβαρότητα του απαγχονισμού που αναγγέλλει ως τιμωρία του ξένου για την ύβρη που του αποδίδει (στ.241, ) αναδεικνύει την τραγική ειρωνεία ανάμεσα στις δικές του προθέσεις και στα γεγονότα που του επιφυλάσσει η θεία μήνη. Η ανάμνηση αυτής της απειλής θα είναι έντονη στους θεατές όταν ο άγγελος θα περιγράφει το διαμελισμό του από την ίδια του τη μητέρα και όταν θα αντικρίζουν το αποκομμένο από το σώμα του κεφάλι πάνω στο θύρσο της. Με παρόμοιο τρόπο η απειλή του να καταδικάσει το γυναικωτό ξένο, να πεθάνει με λιθοβολισμό 73 θα βρει το ειρωνικό αντίρροπό της στο λιθοβολισμό του Πενθέα από τις μαινάδες όσο θα είναι ανεβασμένος στην κορυφή του έλατου. Ο Πενθέας μετά τη συνάντησή του με τους δυο γέροντες είναι πιο εξημμένος και πιο αποφασιστικός. Στο δεύτερο επεισόδιο, όταν έρχεται σε αντιπαράθεση με το συλληφθέντα Διόνυσο, αδυνατεί να αντιληφθεί όλα τα προειδοποιητικά σημάδια και να συνειδητοποιήσει την πλάνη του. Κωφεύει 65 Ευριπίδου 2006, ό.π., σ στ Ευριπίδου 2008, ό.π., σ στ στ στ Ευριπίδου 2006, ό.π., σ στ στ

16 στα λόγια του θεράποντα που τον πληροφορεί ότι ο άνθρωπος αυτός πλημμύρισε με θαύματα τη Θήβα. 74 Με τον ίδιο τρόπο που παρέβλεπε σε όλη τη ζωή του το θαύμα της άσβεστης φλόγας στο ιερό της Σεμέλης και τη χλωρή άμπελο που είχε ο θεός φυτρώσει στο τέμενό της, 75 αγνοεί την εκ θαύματος απελευθέρωση των συλληφθέντων γυναικών αλλά και την αινιγματική χαμογελαστή ηρεμία αυτού που ο ίδιος θεωρεί ως θύμα πιασμένο στο δίχτυ του. 76 Σε αυτή τη συνάντηση ο δυνατός παριστάνει τον αδύνατο, ενώ ο αδύνατος βαυκαλίζεται πως είναι δυνατός. Ο θνητός Πενθέας αφού αποτυχημένα προσπαθήσει να αποδείξει ως κίβδηλες τις ιεροπραξίες του ξένου θιασώτη και να απορρίψει το περιεχόμενο της βάρβαρης νέας πίστης, χωρίς συνείδηση της ύβρης του και της ορθολογικής φρενίτιδας που τον κατέχει, επιθυμεί με έπαρση να κόψει το βόστρυχο, το ιερό πλόκαμο του θεού και να αρπάξει το θύρσο από το χέρι του. 77 Η ευθεία προσβολή είναι πρόδηλη όπως και η τραγική ειρωνεία των χαρακτηρισμών που απευθυνόμενοι στο θιασώτη προσβάλλουν τον ίδιο το θεό, ο οποίος με πλήρη αταραξία οδηγείται στη φυλακή. 78 Στην επόμενη συνάντησή τους έχει αρχίσει η διαδικασία της σταδιακής αντιστροφής των ρόλων. Τα θαύματα συνεχίζονται με την επιφάνεια του θεού, η φωνή του οποίου καλεί τους θιασώτες του, προκαλεί σεισμό που θα τραντάξει και θα γκρεμίσει το παλάτι, που τραντάζει τους ξύλινους κίονες της πύλης και εκτινάσσει φωτιές στον ιερό τάφο της Σεμέλης. 79 Ο Πενθέας εξευτελισμένος μέσα στο παλάτι, βοσκά στην ελπίδα, 80 έχοντας συλλάβει αντί τον αντίπαλό του ένα ταύρο, σκιαμαχώντας με το είδωλο του ξένου. Ο θεός με το ανθρώπινο προσωπείο του βρίσκεται έξω ανενόχλητος, έχοντας θαυμαστά αποδράσει και περιφρονώντας το θνητό που τόλμησε να μπει σε μάχη με το θεό. 81 Έκπληκτος ο Πενθέας προσπαθεί να αντιληφθεί τη διαφυγή του αιχμαλώτου του αλλά η είσοδος του πρώτου αγγέλλου διακόπτει τους λεονταρισμούς του που δεν μπορούν να καλύψουν πλήρως την αμηχανία του και έναν μόλις διαφαινόμενο εσωτερικό φόβο. 82 Η αγγελική ρήση θα μας μεταφέρει σε αυτά που δεν μπορούν να παρουσιασθούν επί σκηνής, σε όσα συμβαίνουν στον Κιθαιρώνα, ώστε να αποκτήσουμε την εικόνα της παράξενης επίδρασης της διονυσιακής μανίας στις γυναίκες της Θήβας. Μέσα από τη διήγηση του ταπεινού βουκόλου βιώνουμε τα αθέατα δρώμενα των μαινάδων, αποκτώντας μια τελείως διαφορετική εικόνα από αυτή που είχε φανταστεί ο Πενθέας. Αντί άκρατης οινοποσίας και ερωτικών περιπτύξεων παρακολουθούμε αρχικά τρεις θιάσους γυναικών παραδομένων στον ύπνο να ξυπνούν από τα μυκηθμούς των μοσχαριών. Πληθώρα θαυμάτων περιγράφονται και αποκαλύπτουν το μεγαλείο και την αλήθεια της νέας λατρείας. Οι μαινάδες κρατούν αγρίμια 74 στ στ.8, στ Kitto, ό.π., σ Ευριπίδου 2006, ό.π., σ στ.587, , στ στ Dodds E. R., Ευριπίδου Βάκχαι, Κριτική και ερµηνευτική έκδοση, µτφρ. Γ. Υ. Πετρίδου. Γ. Σπαθάρας, εκδ. Α. Καρδαµίτσα, Αθήνα 2004, σ

17 στην αγκαλιά τους και τα θηλάζουν γάλα, ενώ τα φίδια που ζώνουν τη παρδαλή φορεσιά τους, τις γλύφουν στο πρόσωπο. Εκεί που κτυπάν τη γη με το θύρσο, φυτρώνουν πηγές με δροσερό νερό, με κρασί, ακόμα και με γάλα και μέλι. Όταν οι βουκόλοι προσπάθησαν να τις συλλάβουνε, οι μαινάδες όρμησαν επιτιθέμενες. Με υπερφυσική δύναμη και με τα χέρια τους γυμνά, με αξιοθαύμαστη ευκολία, διαμέλισαν τα μοσχάρια και στράφηκαν στα χωριά αρπάζοντας τα παιδιά από τα σπίτια. Χωρίς η φωτιά να τις καίει και χωρίς να ματώνουν από τις λόγχες των χωρικών, έχοντας μόνο τους θύρσους στα χέρια καταδιώκουν του άντρες πριν γυρίσουν στον τόπο από όπου ξεκίνησαν. Ο έκδηλος θαυμασμός του αγγέλου για όσα τρομερά και θαυμαστά βίωσε, αντικατοπτρίζεται στην προτροπή του προς το βασιλιά να υποχωρήσει και να συμφιλιωθεί με το Διόνυσο: Αυτόν το θεό, όποιος και να ναι, δέσποτα, να τον δεχτείς στην πόλη είναι μεγάλος σε όλα. 83 Το αποτέλεσμα όμως της αγγελικής ρήσης είναι η στροφή της οργής του Πενθέα από το θεό και τον ιερέα του, στους δικούς του υπηκόους. Ο βασιλιάς παρ όλες τις ευκαιρίες που του προσφέρονται, εμμένει πεισματικά στην αρχική του εχθρότητα. Αρνείται να ακούσει τις καταπραϋντικές συμβουλές του Διόνυσου που του προσφέρει ειρήνη, σωτηρία, συμμαχία και ευλογία 84 και αδιόρθωτα αμετανόητος αποφασίζει να προχωρήσει στη σύγκρουση και στη δίωξη των Βακχών στο Κιθαιρώνα. Εκείνη τη στιγμή που σημαδεύεται από ένα επιφώνημα του Διόνυσου (στ.810), ο Πενθέας μετατρέπεται από υπόδικος στη συνείδηση του θεού σε έναν οριστικά καταδικασμένο. Η αντιστροφή των ρόλων έχει ολοκληρωθεί. Το θήραμα πλέον μετατράπηκε σε θηρευτή, ο διωκόμενος του Πενθέα γίνεται ο διώκτης του και τα δίχτυα της παγίδας τα κατέχει πλέον ο Διόνυσος. 85 Ο θεός απομακρύνει το νεαρό βασιλιά από την απόφασή του για στρατιωτική αποστολή έναντι των μαινάδων. Αφού πρώτα του φευγάτισε το νου και τον κοίμισε με τρέλα ελαφριά, 86 συσκότισε το μυαλό του ώστε να επέλθει η ἄτη. Τον πείθει να μεταμφιεστεί σε μαινάδα ώστε τάχα να μπορέσει να παρακολουθήσει και να κατασκοπεύσει τις Βάκχες. Η παρενδυσία του Πενθέα είναι απολύτως συνεπής στη φύση του Διόνυσου, ο οποίος επιλέγει να τιμωρήσει το διώκτη του μετατρέποντάς τον σε ότι ακριβώς απεχθάνεται και καταδιώκει. 87 Άλλωστε αφού ο Πενθέας πρόκειται να γίνει το θύμα του θεού, σύμφωνα με τη διονυσιακή αντίληψη περί θυσίας, πρέπει να γίνει και φορέας του. Με το νέο του ένδυμα, εξαφανίζεται η αντρική του υπόσταση και αποδυναμωμένος, αυτός που ήταν η επιτομή της ανδροπρέπειας, αυτός που θα ηγείτο του στρατού για να επαναφέρει τις γυναίκες στα σπίτια τους και τον ξένο έξω από την πόλη, συμφωνεί να ανεβεί στο βουνό και εκεί θα συναντήσει τη φοβερή του μοίρα στ πρβλ. στ.804, 806, 808 & πρβλ. στ & στ Ευριπίδου 2006, ό.π., σ Συρόπουλος Σ.., «Θηλυκότητα, Θηλυπρέπεια, ύναµη και Πτώση στις Βάκχες του Ευριπίδη», στο Φιλολογική, τεύχος 72 (2000), σ12. 16

18 Ο Διόνυσος επιβάλλεται στον Πενθέα μέσα σε μια πλήρη αντιστροφή. Από ευγενικός και ήρεμος προφήτης, θηλυπρεπής και αδύναμος θιασώτης, από περιφρονημένος δέσμιος απειλούμενος με θάνατο, μετατρέπεται σε σκληρή, ενεργητική και ισχυρή παρουσία που ελέγχει τη ζωή των άλλων. Αντίθετα ο Πενθέας υπόκειται σε αντίστροφη μεταμόρφωση χάνοντας ως γυναικόμορφος την αρρενωπή του δύναμη, την υπεροψία του και το δημόσιο ρόλο του, γελοίος αυτός να περνά γυναικωτός τους δρόμους της πόλης μπροστά στους Θηβαίους. Μέσα από το τελετουργικό της παρενδυσίας συντελείτε μια υπερφυσική καταπάτηση προσωπικότητας, αναλαμβάνοντας τις ιδιότητες που χλεύαζε περισσότερο, θηλυπρέπεια αντί αρρενωπότητα, συναίσθημα αντί λογικής, παραίσθηση και εξαπάτηση αντί πνευματικής διαύγειας και ορθολογισμού. 89 Όταν παγιδευμένος ο Πενθέας θα βρεθεί πάνω στο έλατο για να έχει καλή θέα, γίνεται αντιληπτός από τις μαινάδες. Ο θεός παραδίδει σε αυτές εκείνον που περιγέλασε τη θεϊκή του υπόσταση και τις τελετές του. Η τιμωρία θα είναι φρικτή και αποτρόπαια. Οι μαινάδες θα ξεριζώσουν το έλατο και θα κομματιάσουν τον Πενθέα. Ιέρεια του φόνου, η μάνα του πάνω του πέφτει πρώτη. 90 Τι και αν αντιλαμβάνεται την ύβρη του και παρακαλά. Μάνα λυπήσουμε μη θανατώσεις τον υγιό σου κι ας έπεσε στην αμαρτία τη μεγάλη. 91 Μέσα στο άφρισμα της βακχείας της, νομίζοντας ότι κρατά μικρό λιοντάρι, αυτή μαζί με τις αδελφές της και τις υπόλοιπες γυναίκες της Θήβας διαμελίζουν το θύμα του Διόνυσου. Ο Βάκχος σαν δράκος μυριοκέφαλος 92 παίρνει την εκδίκησή του από το γιο του δράκοντα, τη χθόνια σπορά του Εχίονος. 93 Η δύναμη του θεού παρουσιάζεται φοβερή και φρικτή είναι η τύχη εκείνων που του αντιστέκονταν. Αντιμετωπίζει ολόκληρο το βασιλικό σόι ως συλλογικά υπεύθυνο για την ύβρη στο πρόσωπό του, κρίκοι της ίδιας αλυσίδας που έδεσε ο Πενθέας. 94 Ο Κάδμος αναγνωρίζει ότι αδίκησαν τη θεϊκή δόξα, μα αναρωτιέται για τη σκληρότητα της τιμωρίας. Ο ίδιος αντιλαμβάνεται πως οργή θεού μ ανθρώπου την οργή δεν μπορεί να μοιάζει. 95 Η εξορία περιμένει τους ήρωες και ο οίκος του Κάδμου με δεινές και αφόρητες συμφορές επλήγη. 89 Συρόπουλος, ό.π., σ στ στ στ στ στ στ

19 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Η εκδίκηση του Διόνυσου είναι το ίδιο σκληρή χωρίς να κάνει διακρίσεις, όσο και η εκδίκηση της Αφροδίτης στον Ιππόλυτο. Και στα δυο έργα ένας ταπεινός πιστός παραπονείται μάταια για την ανηθικότητα της αδιάκριτης τιμωρίας ενόσω ο ποιητής επικεντρώνει στο τέλος τη συμπάθεια του κοινού μόνο στα θύματα των θεών. 96 Στον Ιππόλυτο οι θεές εμφανίζονται η μια στην αρχή και η άλλη στο τέλος, ενώ στη διάρκεια της τραγωδίας απούσες, δρουν μέσα από τους ήρωες που χειρίζονται ως όργανά τους. Στις Βάκχες ο θεός παραμένει παρών, ενεργός πρωταγωνιστής ο ίδιος, σε όλη τη διάρκεια της εξέλιξης της δραματικής πλοκής. Ιππόλυτος και Πενθέας θεομαχούν αγνοώντας μια λατρεία και εμμένοντας στη πλάνη τους οδηγούνται στην καταστροφή συμπαρασύροντας τους γύρω τους. Τα μέσα των θεών μπορεί να διαφέρουν, αλλά είτε είναι μια θεϊκή ευχή και ο ερωτικός οίστρος, είτε η βακχεία και η ψευδαίσθηση του αμφίσημου Διόνυσου, οι θεϊκές απαιτήσεις για σεβασμό και απόδοση λατρείας παραμένει όμοιες. Το κυρίαρχο συμπέρασμα που συνάγουμε από τον Ιππόλυτο είναι ότι ο έρωτας αποτελεί ζήτημα στο οποίο δεν επιτρέπεται να διαπράττουμε σφάλματα. Κατά τον ίδιο τρόπο στις Βάκχες, αντιλαμβανόμαστε πόσο καταστρεπτική αποβαίνει η άγνοια της ανάγκης με την οποία το ανθρώπινο πνεύμα επιζητεί τη διονυσιακή εμπειρία. Μια εμπειρία που για όσους αφήνουν το πνεύμα τους ανοιχτό, μπορεί να αποτελέσει πηγή πνευματικής δύναμης και ευφορίας, ενώ σε αυτούς που θα προσπαθήσουν να την καταπιέσουν ή να την αρνηθούν μετατρέπεται σε τυφλή δύναμη αποσύνθεσης και ολέθρου, που σαρώνει μαζί ενόχους και αθώους. 97 Ο Ευριπίδης καταδεικνύει με μοναδικό τρόπο πως η αντίσταση σε ότι ο Διόνυσος και η Αφροδίτη αντιπροσωπεύουν, ταυτίζεται με την προσπάθεια κάποιου να καταπιέζει το πνεύμα της φύσης του. Η τιμωρία τότε είναι αιφνίδια και επισύρει την ολοκληρωτική πτώση των εσωτερικών φραγμών και όταν το καταπιεσμένο αυτό πνεύμα ξεπηδά βίαια, ο πολιτισμός εξαφανίζεται Dodds, ό.π., σ.lxxxvii. 97 Dodds, ό.π., σ.xc. 98 Dodds, ό.π., σ.liv. 18

20 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Dodds E. R., Ευριπίδου Βάκχαι, Κριτική και ερμηνευτική έκδοση, μτφρ. Γ. Υ. Πετρίδου Δ. Γ. Σπαθάρας, εκδ. Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα Ευριπίδου, Βάκχαι, μτφρ. εισαγωγή & σχόλια Σ. Νικολαΐδου-Αραμπατζή, πρόλ. Δανιήλ Ι. Ιακώβ, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη Ευριπίδου, Βάκχαι, μτφρ. Κ. Χ. Μύρης, εισαγωγή & σχόλια Α. Φραγκούλης, εκδ. Πατάκη, Αθήνα Ευριπίδου, Ιππόλυτος Στεφανηφόρος, μτφρ. εισαγωγή & σχόλια Κ. Κοντού, εκδ. Ι. & Π. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα Ευριπίδου, Ιππόλυτος, μτφρ. εισαγωγή & σχόλια Τ. Ρούσσος, εκδ. Κάκτος, Αθήνα Ευριπίδου, Ἱππόλυτος, μτφρ. εισαγωγή & σχόλια Κ. Τοπούζη, εκδ. Επικαιρότητα, Αθήνα Kitto Humphrey Davey Findley, Η αρχαία Ελληνική τραγωδία, μτφρ. Ζενάκος Λεωνίδας, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα Lesky Albin, Η τραγική ποίηση των αρχαίων Ελλήνων, τ. Β, μτφρ. Χουρμουζιάδης Νίκος, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα Romilly Jacqueline De, Αρχαία Ελληνική Τραγωδία, μτφρ. Μίνα Καρδαμίτσα- Ψυχογιού, εκδ. Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα Συρόπουλος Σ. Δ., «Θηλυκότητα, Θηλυπρέπεια, Δύναμη και Πτώση στις Βάκχες του Ευριπίδη», στο Φιλολογική, τεύχος 72 (2000), σσ