Το αφήγημα του Εμμ. Ροΐδη «Η εορτή του πατρός μου» μέσα από τη θεωρία του γενετικού δομισμού του Lucien Goldmann

Transcript

1 Το αφήγημα του Εμμ. Ροΐδη «Η εορτή του πατρός μου» μέσα από τη θεωρία του γενετικού δομισμού του Lucien Goldmann Βασίλειος Σπανός, δάσκαλος, κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος στις Επιστήμες της Αγωγής Στέλλα Νίκα, δασκάλα, υποψήφια διδάκτορας του ΠΤΔΕ Πανεπιστημίου Πατρών Εισαγωγή Σκοπός της εργασίας αυτής είναι η μελέτη του αφηγήματος του Εμμ. Ροΐδη Η εορτή του πατρός μου με βάση τις αρχές του γενετικού δομισμού, της θεωρίας δηλαδή που ο Lucien Goldmann προκρίνει ως προσφορότερη για την απόδοση νοήματος στα λογοτεχνικά έργα. Ο Ροΐδης, που ζει σε μια μεταβατική για το νεοελληνικό κράτος εποχή, παρακολουθεί στενά τις εξελίξεις στο πολιτικό, οικονομικό και πνευματικό επίπεδο, παρεμβαίνοντας σε αυτές άλλοτε ως συγγραφέας κι άλλοτε μέσω της ιδιότητάς του ως αρθρογράφου σε διάφορα έντυπα. Υφίσταται συνεπώς μια προφανής συνάφεια ανάμεσα στο έργο του και στα κοινωνικά δρώμενα της εποχής του, την οποία επιχειρούμε εδώ να αναδείξουμε μέσω της ανάλυσης του συγκεκριμένου κειμένου με εργαλείο την κοινωνιολογική θεωρία του Goldmann. Αρχικά γίνεται μια αδρομερής αναφορά στην θεωρία του γενετικού δομισμού και στη συνέχεια, αφού αναλυθεί η σημαίνουσα δομή του κειμένου, αναζητείται η κοσμοθεωρία του Ροΐδη, έτσι όπως αυτή αποτυπώνεται στο αφήγημα. Στο τέλος γίνεται προσπάθεια να διερευνηθεί σε ποιο βαθμό αυτή ανταποκρίνεται στην ευρύτερη κοσμοθεωρία που συγκροτεί η συλλογική συνείδηση, ερευνάται με άλλα λόγια η αναλογία δομών που υπάρχει ανάμεσα στο κείμενο και στην κοινωνία. Ο γενετικός δομισμός του Goldmann Η πρόταση που ο Lucien Goldmann καταθέτει αναφορικά με τη μελέτη της λογοτεχνίας είναι η θεωρία τoυ γενετικού δομισμού, η οποία εντάσσεται στη διαλεκτική σκέψη, όπου τα πράγματα δεν προσεγγίζονται ως αμετάβλητες και αδιαφοροποίητες οντότητες, αλλά κατά τις εξελισσόμενες μεταξύ τους σχέσεις. Στην εργασία του Διαλεκτικές Έρευνες επισημαίνει σχετικά ότι η δομική συνεκτικότητα δεν είναι 213

2 στατική πραγματικότητα αλλά δυναμική δυνητικότητα στο εσωτερικό των ομάδων (Goldman, 1986). Ειδικότερα, ο επιθετικός προσδιορισμός γενετικός αναφέρεται στη μελέτη του τρόπου γένεσης του λογοτεχνικού έργου, ενώ ο όρος δομισμός παραπέμπει όχι σε μια στατική κατανόηση της έννοιας της δομής, αλλά σε μια διαδικασία που προσδιορίζεται κοινωνικά. Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη προσέγγιση κατανοούμε ένα λογοτεχνικό έργο, μόνο εάν το μελετήσουμε στο πλαίσιο των δομών που το παρήγαγαν. Ο Goldmann αναφέρει ότι ο κοινωνιολόγος της λογοτεχνίας ενδιαφέρεται να μάθει αν το έργο αντιπροσωπεύει μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα, αν μπορεί να ενταχτεί σε μια ευρύτερη δομή μαζί με άλλα έργα, αν συνδέεται με τις δομές της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής ζωής. (Goldman, 1963). Ο αναγνώστης συνεπώς, όντας και αυτός μέρος του κοινωνικού σώματος, οφείλει να τοποθετηθεί απέναντί του όχι ως αναλφάβητος πτυχιούχος ή αναλφάβητος διδάκτορας, όπως ο Goldmann χαρακτηρίζει τον παθητικό αναγνώστη (Σαμαρά, 2000), αλλά ενεργητικά, ανάγοντάς το δηλαδή στο ιστορικό του πλαίσιο και αντιμετωπίζοντάς το ως ευκαιρία για στοχασμό και ανασυγκρότηση του μηνύματος που εκπέμπει. Βασικός όρος του γενετικού δομισμού του Goldmann είναι η κοσμοθεωρία, στην έννοια της οποίας περικλείονται οι κοινές αντιλήψεις, τα ιδεώδη και τα συναισθήματα που συνδέουν τα μέλη μιας κοινωνικής ομάδας. Η κοσμοθεωρία δομείται επομένως σε επίπεδο συλλογικής συνείδησης, ο ιδανικός εκφραστής της ωστόσο είναι ένα μόνο άτομο, ο δημιουργός του λογοτεχνικού έργου. Αυτός είναι προικισμένος με εξαιρετικές ικανότητες και φορέας της δυνατότητας να καθιστά σαφή και κατανοητά τα πράγματα. Η παραδοχή ότι η έκφραση της κοσμοθεωρίας επιτελείται από ένα μόνο άτομο ενδεχομένως να ξενίζει, δεδομένου ότι την κάνει ένας στοχαστής που βρίσκεται κοντά στη μαρξιστική σκέψη. Η Ζωή Σαμαρά σημειώνει ότι «ο Goldmann δεν αρνείται την ποιητική ιδιοφυΐα: υπάρχουν προνομιούχοι που εκφράζουν καλύτερα από τα άλλα μέλη της ομάδας τη φιλοσοφία του συνόλου». (Σαμαρά, 2000) Από τα παραπάνω συνάγουμε ότι καθήκον του ενεργητικού αναγνώστη είναι, σε πρώτη φάση, να προχωρήσει σε ερμηνεία του λογοτεχνικού έργου, να ερευνήσει δηλαδή τη σημαίνουσα δομή του και να οδηγηθεί στην κεντρική του ιδέα. Στο δεύτερο στάδιο, αυτό της εξήγησης, θα πρέπει να αναζητήσει σε ποιες ευρύτερες δομές της εξωτερικής πραγματικότητας είναι δυνατόν να ενταχτεί, καθώς ανάμεσα σε αυτό και στη συλλογική συνείδηση υφίστανται ομόλογες τάσεις. Μέσα από αυτή τη διαδικασία ο αναγνώστης θα έχει καταφέρει να αντιληφθεί ότι δημιουργός του έργου είναι η κοινωνική ομάδα και ιδιοφυής εκφραστής του ο συγγραφέας. Επιπλέον θα έχει κατορθώσει να 214

3 ανασυνθέσει την ιδεολογική πλατφόρμα του επανατοποθετώντας το στο ιστορικό πλαίσιο που το γέννησε. Αναζητώντας τη σημαίνουσα δομή του αφηγήματος Ο πρωταγωνιστής του αφηγήματος, ένα νεαρό παιδί που ζει στο πλαίσιο μιας ανελεύθερης και καταπιεστικής οικογένειας, καταγράφει με το ερευνητικό, άγουρο και ανυστερόβουλο μάτι του όλα όσα συμβαίνουν γύρω του. Οι γονείς του, φορείς μιας δεσποτικής και άτεγκτης εξουσίας, είναι εκείνοι που προσδιορίζουν με απόλυτο τρόπο τις επιτρεπτές μορφές συμπεριφοράς του. Λαμβάνουν τις αποφάσεις τους αγνοώντας τις ενδεχόμενες επιθυμίες του και αφαιρώντας του τη δυνατότητα να εγείρει έστω και υποψία αντιρρητικού λόγου σε όσα εκείνοι πρεσβεύουν. Έτσι, παρότι αυτό αντιλαμβάνεται την αντινομική λογική του περιβάλλοντός του, είναι αδύνατο να αντιδράσει και, μοιραία, υφίσταται τις συνέπειες των επιλογών των αυταρχικών γονέων του. Η εικόνα του κόσμου που αναδύεται επομένως μέσα από το συγκεκριμένο διήγημα κυριαρχείται από την τυπολατρία, ενώ η δράση των ατόμων κατατείνει περισσότερο προς την επιφάνεια των πραγμάτων παρά προς αυτό που υποκρύπτεται κάτω από αυτήν. Οι άνθρωποι δείχνουν ότι περισσότερο ενδιαφέρονται για το φαίνεσθαι παρά για την ουσία, απέναντι στην οποία κρατούν μια στάση μάλλον αδιάφορη. Ουσιαστική επικοινωνία μεταξύ τους δεν υφίσταται και ο σεβασμός, αντί να προκύπτει ως αποτέλεσμα υγιών συναισθηματικών σχέσεων, ουσιαστικά θεμελιώνεται επάνω στον καθωσπρεπισμό. Αιχμάλωτοι των τύπων και των συμβάσεων, κινούνται στο δρόμο που αυτές υπαγορεύουν, αναπαράγοντας εν τέλει ένα στείρο φορμαλιστικό πρότυπο. Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό του κόσμου του διηγήματος, το οποίο ουσιαστικά έρχεται ως επακόλουθο της τυπολατρίας που, όπως είδαμε, τον χαρακτηρίζει, είναι η υποκρισία. Η συμπεριφορά των ενηλίκων ηρώων του δεν είναι αυθεντική, αλλά ψεύτικη και ανειλικρινής, καθώς δε λειτουργούν με βάση τις πραγματικές επιθυμίες τους και οι πράξεις τους κατευθύνονται από πρότυπα, κανόνες και αξίες τα οποία στην πραγματικότητα δεν υιοθετούν. Η προσποίηση και σε ορισμένες περιπτώσεις ο φαρισαϊσμός προτάσσονται έναντι της ευθύτητας και της αλήθειας. Ορισμένα σημεία που τεκμηριώνουν τη θέση ότι ο κόσμος του διηγήματος είναι τυπολατρικός-υποκριτικός είναι τα ακόλουθα: Α. Η μητέρα δεν αντιμετωπίζει τη γιορτή του συζύγου της ως ένα ευχάριστο γεγονός και ως αφορμή για χαλάρωση και ευθυμία, αλλά ως μια «επίσημο ημέρα», όπου όλα πρέπει να βρίσκονται σε «τάξιν» και να λειτουργούν στην εντέλεια. 215

4 Β. Η μητέρα, με την ευκαιρία της γιορτής του συζύγου της, ζητά από το γιο της να προσφωνήσει τον πατέρα του. Το ύφος της δε είναι τέτοιο, που το παιδί εκλαμβάνει την πρόταση της μητέρας του ως «διαταγή». Γ. Της επίσημης προσφώνησης προηγούνται εξαντλητικές δοκιμές, το αρνητικό αποτέλεσμα των οποίων οδηγεί τη μητέρα στην απόφαση η προσφώνηση να παραδοθεί γραπτώς στον πατέρα μαζί με μια γλάστρα με άνθη. Δ. Η μητέρα και ο πατέρας, παρά το γεγονός ότι συμπεριφέρονται ως καθωσπρέπει μεγαλοαστοί, εντούτοις εφαρμόζουν στο γιο τους ένα τιμωρητικό σύστημα που περιλαμβάνει μπάτσους και μούντζες και το οποίο θα ανέμενε κανείς να εφαρμόζεται από άτομα χαμηλότερης κοινωνικής τάξης. Ε. Η μεγαλοαστική συμπεριφορά των ενηλίκων είναι επίσης αναντίστοιχη με τη φειδώ που τους διακρίνει στη διαχείριση του χρήματος: δεν ανάβουν φωτιά παρότι είναι Γενάρης, κάνουν περιορισμένη χρήση των χαρτιών που προορίζονται για τη συγγραφή της προσφώνησης για τη γιορτή του πατέρα και αγοράζουν από το ανθοπωλείο άρρωστα φυτά. Μέσα από την εικόνα που εισπράττει ο αναγνώστης, αυτή μιας οπισθοδρομικής και με απαρχαιωμένες αντιλήψεις οικογένειας που παραμένει προσκολλημένη σε ξεπερασμένα πρότυπα και πρακτικές, οδηγούμαστε εν τέλει στο να θεωρήσουμε ως σημαίνουσα δομή του αφηγήματος αυτήν ακριβώς την απεικόνιση ενός κόσμου με περιορισμένο ορίζοντα, κλειστού και εσωστρεφούς, που λειτουργεί μέσα σε αυστηρά καλούπια, με αποτέλεσμα να καταστέλλεται η ελεύθερη έκφραση και δράση του. Μέχρι τώρα έχουμε προβεί σε εκείνη τη διανοητική διαδικασία που ο Goldmann περιγράφει ως κατανόηση (comprehension) ή ερμηνεία. Επιδιώξαμε να αναδείξουμε την εσωτερική συνοχή του κειμένου, παραθέτοντας τα γενικά και τα πιο ειδικά χαρακτηριστικά του, το αναλύσαμε και επιδιώξαμε να εντοπίσουμε το νόημά του, την κεντρική του ιδέα. Είναι βασικό να επισημάνουμε ότι μέχρι τώρα η διερεύνησή μας πραγματοποιείται στο επίπεδο του κειμένου. Οι όποιες συναγωγές μας και τα συμπεράσματα στα οποία έχουμε φτάσει θεμελιώνονται επάνω στην ίδια του τη δομή. Σε ένα δεύτερο στάδιο, και αφού ήδη έχουμε κατανοήσει τη σημαίνουσα δομή του, θα επιχειρήσουμε την εξήγησή του (explication), που σύμφωνα με τον Goldmann «αναφέρεται πάντοτε σε μια δομή η οποία περικλείει και ξεπερνά τη μελετημένη δομή» (Goldmann, 1979). Με άλλα λόγια θα προσπαθήσουμε να την αναγάγουμε σε ευρύτερες δομές. 216

5 Η επίτευξη αυτού του στόχου προϋποθέτει την αναζήτηση της κοσμοθεωρίας (vision du monde, σύμφωνα με το λεξιλόγιο του Goldmann) τόσο του Συριανού δημιουργού, όσο και του κοινωνικού πλαισίου στο οποίο ζει και γράφει. Η κοσμοθεωρία του Ροΐδη Ο Ροΐδης δεν προβαίνει σε ρητή δήλωσή της κεντρικής του θέσης. Εκδηλώνει πάντοτε την ελεγκτική του διάθεση, που κάποτε αγγίζει τα όρια της εμμονής, αλλά ποτέ δεν προχωρεί στη διατύπωση της δικής του θετικής πρότασης, της δικής του κοσμοθεωρίας. Αυτό είναι κάτι άλλωστε για το οποίο έχει γίνει αντικείμενο αρνητικού σχολιασμού από τους ερευνητές. Ο Κ. Θ. Δημαράς σημειώνει: «η κριτική του είναι έλεγχος και αναίρεση, όχι θέση αντίθεση. Όταν προσπαθεί να φθάσει στην δημιουργική κρίση, στην έξαρση του καλού, τον βλέπουμε να κινείται αδέξια. Το κλίμα του είναι ο έλεγχος η κριτική του οξύνοια γίνεται όργανο καταστροφής και όχι ώθηση προς την πραγματοποίηση» (Δημαράς, 1985). Στον ίδιο τόνο η Μαρία Μιράσγεζη θεωρεί ότι είναι «βυθισμένος σε τέλεια άρνηση» και ότι «περιγράφει με τέχνη, αλλά και με κυνισμό και ασέβεια» (Μιράσγεζη, 1982). Κατά την άποψή μας πίσω από την άρνηση, την κριτική και την απουσία θετικής διατύπωσης των πεποιθήσεών του, είναι δυνατόν να ανιχνεύσουμε και να σκιαγραφήσουμε την κοσμοαντίληψή του. Έστω και αν δεν γίνεται ρητή αναφορά της, θεωρούμε ότι είναι παρούσα. Για να την προσεγγίσουμε θα αναζητήσουμε αφορμές σε τρία επεισόδια του αφηγήματος. Πρώτα, στην απόπειρα της μητέρας να συντάξει την προσφώνηση, κατόπι στην αγορά της γλάστρας από το ανθοπωλείο και τέλος στην αποτυχημένη προσπάθεια του νεαρού πρωταγωνιστή να ευχηθεί χρόνια πολλά στον πατέρα του. Α. Η μητέρα του νεαρού πρωταγωνιστή του αφηγήματος, ως «παλαιά μαθήτρια του Αρσακείου», καταβάλλει ιδιαίτερη προσπάθεια για να γράψει «δέκα αράδες απελέκητες ελληνικούρες» (όχι βέβαια στη δημοτική). Αφού ξύνει το κεφάλι της με τη βελόνα του πλεξίματος προχωρεί στην κοπιαστική συγγραφή του λογυδρίου: «Πάνσεπτε και Αγαπητέ μοι Πάτερ, Έμπλεως συναισθήματος ευφροσύνης παρίσταμαι κατά τήνδε χαρμόσυνον ημέραν, ίνα υποβάλλω υμίν» Μέσα από τη φαιδρότητα που προκαλεί η σκηνή αυτή, προδίδεται μια πρώτη πτυχή της κοσμοθεωρίας του συγγραφέα: επιθυμώντας διακαώς τη διάνοιξη των στενών πνευματικών οριζόντων του καιρού του, επιζητεί ένα ανοιχτό εκπαιδευτικό σύστημα που θα παρέχει στους μαθητές χρηστική γνώση, έχοντας ως θεμελιακή αρχή του τη διδασκαλία και τη γενικευμένη χρήση της δημοτικής γλώσσας. 217

6 Β. Η μεγαλοαστή μητέρα, επισκεπτόμενη το ανθοπωλείο, αντί να προβεί σε μια αγορά αντάξια του κοινωνικής θέσης της, αγοράζει ένα αρρωστημένο γεράνι, αφού προηγουμένως έχει άθελά της πατήσει επάνω σε ένα στεφάνι που προορίζεται για μια κηδεία. Γ. Στην σπαρταριστή περιγραφή της τελευταίας και πιο σημαντικής, κατά τη γνώμη μας, σκηνής του διηγήματος ο νεαρός πρωταγωνιστής αγωνίζεται να αναρριχηθεί στο κρεβάτι του πατέρα του που γιορτάζει για να του ευχηθεί και να του προσφέρει τη γλάστρα με το γεράνι. Η προσπάθειά του όμως δε στέφεται από επιτυχία, καθώς το φυτό ξεφεύγει από τα χέρια του και το χώμα χύνεται επάνω στα σεντόνια και στο πουκάμισο του εορτάζοντος πατέρα. Η έκβαση των δύο αυτών επεισοδίων είναι πραγματικά αναπάντεχη. Το επιμόχθως προετοιμασμένο τελετουργικό ακυρώνεται και ο σοβαροφανής και ψευδεπίγραφος κόσμος της μεγαλοαστικής τάξης γκρεμίζεται. Το μοντέλο που οι ενήλικες ήρωες του αφηγήματος έχουν υιοθετήσει, αυτό της αψεγάδιαστης συμπεριφοράς και της εμμονής σε αυστηρά πρότυπα, καταρρέει. Και η κατάρρευση αυτή πραγματοποιείται με έναν εκκωφαντικό τρόπο. Στην πρώτη περίπτωση, και ενώ η μητέρα επισκεπτόμενη το κατάστημα πασχίζει να πείσει τον εαυτό της και τους άλλους ότι αποτελεί επιφανές μέλος της καλής κοινωνίας, το ποδοπάτημα του νεκροστέφανου και η αγορά του φθηνού φυτού την μετατρέπουν αυτομάτως σε καρικατούρα της ίδιας της εικόνας που επιθυμεί να προβάλλει. Ομοίως στην τελευταία σκηνή, της αποτυχημένης επίδοσης του φυτού στον πατέρα, οι προσφωνήσεις, οι γλάστρες και οι ασπασμοί, αντί να αποτελέσουν ευκαιρία για ανάδειξη και επιβεβαίωση της υπεροχής της ανώτερης κοινωνικής τάξης, μετατρέπονται σε εργαλεία κηλίδωσης (κυριολεκτικής και μεταφορικής) της εικόνας της. Γίνεται τελικά θύμα της τυπολατρίας της και της υποκρισίας της. Τα δύο τελευταία συμβάντα δίνουν μια σοβαρή λαβή στον αναγνώστη προκειμένου να συλλάβει, στο σύνολό της πλέον, τη ροϊδική κοσμοθεωρία. Ο συγγραφέας, με την δηκτική γραφή και τον ανελέητο σαρκασμό του στηλιτεύει το αραχνιασμένο σκηνικό της στασιμότητας και του επαρχιωτισμού της πατρίδας του και επιζητεί την κατάρρευσή του. Θεωρεί ότι, όχι μόνο οι πνευματικοί αλλά και οι πολιτικοί, κοινωνικοί και οικονομικοί ορίζοντες της Ελλάδας είναι κλειστοί. Υποχρέωση και καθήκον όλων είναι η υιοθέτηση των φιλελεύθερων ιδεών που κυριαρχούν στην προοδευμένη Δύση. Ο Συριανός συγγραφέας εισηγείται μιαν αναγεννητική πορεία που θα βοηθήσει την Ελλάδα να ξεπεράσει τις αγκυλώσεις της και θα την τοποθετήσει επιτέλους στο χώρο των ανεπτυγμένων ευρωπαϊκών κρατών. 218

7 Η κοσμοθεωρία του Ροΐδη ως έκφραση της κοσμοθεωρίας της κοινωνίας Ευθυγραμμίζεται άραγε το κείμενο με δεδομένα του κοινωνικού του περίγυρου; Μπορεί ο δημιουργικός αναγνώστης να εντοπίσει ομόλογες τάσεις ανάμεσά στο συγγραφέα και στη συλλογική συνείδηση. Είναι εν τέλει η κοσμοθεωρία του συγγραφέα έκφραση της κοσμοθεωρίας της κοινωνίας; Παρότι η γενιά του 1880 χρησιμοποιεί τη δημοτική γλώσσα, σε επίπεδο κράτους και εκπαίδευσης κυριαρχεί η καθαρεύουσα, η χρήση της οποίας δημιουργεί πρακτικού χαρακτήρα δυσκολίες στο μη εγγράμματο μέρος του πληθυσμού, και επομένως λειτουργεί ως ανασχετικός παράγοντας στην ανέλιξη των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων. Η καθιέρωση της δημοτικής τίθεται ως αναπόδραστη ανάγκη από δυναμικά στρώματα της ελληνικής κοινωνίας που θεωρούν ότι η ικανοποίηση του αιτήματός τους θα βοηθήσει σε μια γενικότερη ανανέωση της πνευματικής και κοινωνικής ζωής της χώρας. Μια πρώτη, κατά συνέπεια, αναγωγή που μπορούμε να πραγματοποιήσουμε είναι αυτή της δομής του εν λόγω αφηγήματος στη δομή των κοινωνικών ομάδων που ευελπιστούσαν σε αναμόρφωση του ελληνικού πνευματικού χώρου. Αξίζει εδώ να αναφερθεί ότι ο Ροΐδης ήδη από το 1877, όταν είχε εμπλακεί στην περίφημη διαμάχη του με τον Άγγελο Βλάχο, κατήγγειλε την αντιποιητική «περιρρέουσα ατμόσφαιρα» της Ελλάδας (ο όρος χρησιμοποιείται για πρώτη φορά στην ελληνική γλώσσα από τον Ροΐδη), υποστήριξε τη δημοτική γλώσσα, παρόλο που δεν τη χρησιμοποίησε, και επιτέθηκε στον παραπαίοντα ρομαντισμό και σε όσους τον ακολουθούσαν. Δε θα ήταν λοιπόν άστοχο αν θεωρούσαμε ότι το συγκεκριμένο κείμενο θέτει αναδρομικά τα ίδια αιτήματα, τα οποία, παρά την ανανέωση που επέφερε η ανάδυση της γενιάς του 1880, δεν ικανοποιήθηκαν. Η εορτή του πατρός μου δημοσιεύεται στην Αθήνα το 1895, όπου ο συγγραφέας κατοικεί ήδη από το 1855, μετά την περιπλάνησή του σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις. Εάν αποπειραθούμε μια πρόχειρη μελέτη των συνθηκών που επικρατούσαν τότε στην πρωτεύουσα, θα οδηγηθούμε σε πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Το εγχείρημα της ανάληψης των ολυμπιακών αγώνων που θα διεξάγονταν την επόμενη χρονιά (1896) είχε προκαλέσει τη δυσφορία μεγάλου μέρους των Αθηναίων επειδή θεωρούσαν ότι είναι αναντίστοιχο με την επικρατούσα οικονομική δυσπραγία. Ταυτόχρονα η πρωτεύουσα ταλανίζεται από πλήθος άλλων προβλημάτων, όπως η πολιτική διαφθορά, η εξαθλίωση των φτωχών, η λειψυδρία, η έλλειψη καθαριότητας, το τεράστιο ποσοστό θνησιμότητας, η ανεπάρκεια σε προϊόντα, κ.λπ. Η κατάσταση αυτή δεν προκαλεί απλώς 219

8 τις αντιδράσεις του κόσμου, επιπλέον διαμορφώνει στις συνειδήσεις των πολιτών το όραμα μιας πόλης περισσότερο εξισορροπημένης και μιας κοινωνίας περισσότερο δίκαιης. Για πολλούς το μοντέλο ανάπτυξης των ευρωπαϊκών πρωτευουσών μπορεί να υιοθετηθεί και από την Αθήνα. Με βάση τα προηγούμενα νομιμοποιούμαστε να θεωρήσουμε ότι μέσω του συγκεκριμένου λογοτεχνήματος ο Ροΐδης, που ως κάτοικος της πρωτεύουσας βιώνει με ένταση την προβληματική κατάστασή της, εξωτερικεύει και δημοσιοποιεί την κοσμοθεωρία σημαντικού τμήματος της αθηναϊκής κοινωνίας. Κοντολογίς διαπιστώνουμε ότι υπάρχει ομολογία μεταξύ των δομών του αφηγήματος και των κοινωνικών ομάδων της μικρής τότε πρωτεύουσας, που αντιδρούν στην υφιστάμενη κατάσταση και στα οξυμένα προβλήματα. Προφανώς δεν είναι μόνο η πρωτεύουσα που αντιμετωπίζει σοβαρές δυσκολίες. Εξίσου άσχημες, ενδεχομένως και χειρότερες, είναι οι συνθήκες που επικρατούν στην περιφέρεια. Άρα το σκηνικό που συνολικά επικρατεί στην αγροτοκτηνοτροφική Ελλάδα παρασάγγας απέχει από την ευμάρεια που απαντάται στις βιομηχανικά προηγμένες χώρες της Δύσης. Έτσι, όχι μόνο στην πρωτεύουσα, αλλά πανελληνίως προβάλλεται έντονα η αναγκαιότητα της υπέρβασης αυτών των χασματικών διαφορών σε οικονομικό, κοινωνικό και πολιτισμικό επίπεδο. Εκφραστής του αιτήματος στο χώρο της πολιτικής είναι ο Χαρίλαος Τρικούπης, ο οποίος με το σημαντικό μεταρρυθμιστικό έργο που παράγει πετυχαίνει να εκλεγεί αρκετές φορές πρωθυπουργός της χώρας. Στο πλάι του μεσολογγίτη πολιτικού βρίσκονται εκείνες οι κοινωνικές ομάδες που μέσω του εξευρωπαϊσμού της χώρας προσδοκούν το ξεπέρασμα του σκοταδισμού και της οπισθοδρόμησης και το άνοιγμα των στενών οριζόντων της. (Η τολμηρή πολιτική του Τρικούπη στόχευε στην εκσυγχρονισμό της χώρας και στην ανάδειξή της σε μια ισχυρή οικονομία στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου. Η πραγμάτωση του οράματός του προϋπέθετε την εκτέλεση μεγάλων έργων υποδομής: έτσι η χώρα απέκτησε σιδηροδρομικό και οδικό δίκτυο, διανοίχτηκε η διώρυγα της Κορίνθου, αποξηράνθηκε η λίμνη της Κωπαΐδας, παραδόθηκαν μεγάλες εκτάσεις στην καλλιέργεια και εκτελέστηκαν σημαντικά έργα στα λιμάνια της χώρας. Το τεράστιο κόστος που απαιτούνταν για την εξόφληση των δανείων που είχαν συναφθεί για την υλοποίησή τους οδήγησαν τον Τρικούπη στο να αναγγείλει στη Βουλή τη χρεοκοπία της χώρας. Το 1895 χάνει τις βουλευτικές εκλογές που διεξήχθησαν, δεν εκλέγεται καν βουλευτής και αυτοεξορίζεται στη Γαλλία αποχωρώντας για πάντα από την πολιτική). Μπορούμε συνεπώς να ισχυριστούμε με ασφάλεια ότι η δυνατή πένα του Ροΐδη, έτσι όπως αναδεικνύεται και μέσα από την Εορτή του πατρός μου, εκφράζει το εκσυγχρονιστικό και ανακαινιστικό εκείνο ρεύμα της ελληνικής κοινωνίας που επιθυμούσε την έξοδο της χώρας από 220

9 το τέλμα και την συμπόρευσή της με τους ανεπτυγμένους ευρωπαϊκούς λαούς. Με όρους Goldmann, η δομή του κόσμου του έργου του Συριανού δημιουργού μπορεί να αναχθεί στη δομή εκείνου του τμήματος της ελληνικής κοινωνίας που επιθυμεί αλλαγή και μεταρρύθμιση. Εδώ μπορεί επιπλέον να αναφερθεί ότι ο Ροΐδης - έχοντας προηγουμένως μεταβάλει αρκετές φορές τις απόψεις και τις συμπάθειές του για το πολιτικό προσωπικό της χώρας - είχε ταχθεί στο πλευρό του Μεσολογγίτη πολιτικού, θεωρώντας ότι ήταν αυτός που επιτέλους θα έλυνε τα χρονίζοντα προβλήματα της υπανάπτυκτης χώρας και θα την έθετε στο δρόμο της Ευρώπης. (Ο Ροΐδης, κατά τη δεκαετία , συνεργαζόταν με την Ώρα, το κομματικό όργανο του Τρικούπη, γεγονός που καταδεικνύει και επιβεβαιώνει έμπρακτα την υποστήριξή του στον μεσολογγίτη πολιτικό). Συμπέρασμα Ο Goldmann συσχετίζει με άμεσο τρόπο τη λογοτεχνία με τις επιθυμίες και τις ιδέες της κοινωνίας. Η Ζωή Σαμαρά σημειώνει ότι «στη θεωρία του Goldmann η φύση της λογοτεχνίας προσδιορίζεται ως η έκφραση της κοσμοθεωρίας της ομάδας σε επιτυχημένο έργο» 1. Η εορτή του πατρός μου είναι ένα κείμενο όπου αυτή η θεωρητική παραδοχή πραγματώνεται. Ο ριζοσπάστης Ροΐδης είναι ο ιδιοφυής εκφραστής των οραμάτων που εκφράζονται από σημαντικά κοινωνικά στρώματα της εποχής του. Με κύρια χαρακτηριστικά του έργου του την απαράμιλλη λογοτεχνική ποιότητα, την κομψή (και μάλλον περιπαικτική) καθαρεύουσα, την άσφαλτη διατύπωση, τις αλλεπάλληλες ευφυολογίες και το φανταχτερό ύφος διατυπώνει το αίτημα της κοινωνίας για μετάβαση από την καθυστέρηση, τον αναχρονισμό και την οπισθοδρόμηση στους ανοιχτούς ορίζοντες της πνευματικής ανάπτυξης, της οικονομικής και πολιτικής προόδου. Βιβλιογραφία Δημαράς, Κ. Θ. (1985). Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Αθήνα: Ίκαρος Μιράσγεζη, Μ. (1982). Νεοελληνική Λογοτεχνία, 2ος τόμος, Αθήνα Ροΐδης, Εμμ. (1988). Αφηγήματα. Αθήνα: Νεφέλη Σαμαρά Ζ.( 2000). Προοπτικές του κειμένου. Θεσσαλονίκη: Κώδικας 1 Σαμαρά Ζωή, Προοπτικές του κειμένου, εκδ. Κώδικας, Θεσσαλονίκη 2000, σελ

10 Goldman, L. (1963) «Introduction à une ètude structural des romans de Malraux», στο συλλογικό Problémes d' une sociologie du roman. Ελεύθερο Πανεπιστήμιο Βρυξελλών Goldmann, L. (1979). Για μια κοινωνιολογία του μυθιστορήματος. Μετάφρ. Ελένη Βέλτσου, Πέτρος Ρυλμόν. Αθήνα: Πλέθρον Goldman, L.( 1986). Διαλεκτικές Έρευνες. Μετάφρ. Κ. Παπαγιώργης. Αθήνα: Γνώση 222