Κώστας Καρυωτάκης : Ο Έλληνας Καταραμένος ποιητής απέναντι στη βαρβαρότητα

Transcript

1 Κώστας Καρυωτάκης : Ο Έλληνας Καταραμένος ποιητής απέναντι στη βαρβαρότητα Κώστας Καρυωτάκης Ο Έλληνας Καταραμένος ποιητής απέναντι στη βαρβαρότητα «Κάποιες βραδινές ώρες, που η πικρία και η μοναξιά δεσπόζουν στην ψυχή μας, τα «Ελεγεία και Σάτιρες» μας περιμένουν κάτω από την αρχαία λάμπα Τέτοιες στιγμές δε θα λείψουν ποτέ απ τη ζωή μας Μαζί μ αυτές θα ζει για πάντα κι ο Καρυωτάκης» Γιάννης Ρίτσος Ποιητής και πεζογράφος, ίσως η σημαντικότερη λογοτεχνική φωνή που ανέδειξε η γενιά του 20 και από τους πρώτους που εισήγαγαν στοιχεία του μοντερνισμού στην ελληνική ποίηση Πολλοί γνωρίζουν ότι ο Καρυωτάκης έβαλε ο ίδιος τέλος στη ζωή του Αντίθετα, η μεγάλη επιρροή του στην ελληνική ποίηση, δεν είναι ευρέως γνωστή Με την αυτοκτονία του δημιούργησε φιλολογική μόδα, τον Καρυωτακισμό, που πλημμύρισε τη νεοελληνική ποίηση Οι χαρακτηρισμοί για το «μηδενιστή» και «απαισιόδοξο» Καρυωτάκη, δεν αφήνουν, συνήθως, να αναδειχθεί ο σαρκασμός και

2 η κριτική που άσκησε (μέσω της ποίησής του) στην εποχή του, στις κοινωνικές δομές και σχέσεις, ακόμα και στον ίδιο του τον εαυτό Αξίζει να σημειωθεί κάτι που, επίσης, δεν αναφέρεται συχνά: Ο Κ Καρυωτάκης είχε και συνδικαλιστική δράση ως δημόσιος υπάλληλος Βίος μετακινούμενος Γεννήθηκε στην Τρίπολη στις 30 Οκτωβρίου 1896 και ήταν ο δευτερότοκος γιoς του νομομηχανικού Γεωργίου Καρυωτάκη από τη Συκιά Κορινθίας και της Κατήγκως Σκάγιαννη από την Τρίπολη Λόγω της εργασίας του πατέρα του, η οικογένειά του αναγκαζόταν να αλλάζει συχνά τόπο διαμονής Λευκάδα, Πάτρα, Λάρισα, Καλαμάτα, Αργοστόλι, Αθήνα και Χανιά Ήδη από τα εφηβικά του χρόνια δημοσίευε ποιήματά του σε παιδικά περιοδικά, ενώ το όνομά του αναφέρεται και σε διαγωνισμό διηγήματος του περιοδικού «Διάπλαση των Παίδων» Σε ηλικία 17 ετών ερωτεύεται την χανιώτισσα Άννα Σκορδύλη, μια σχέση που θα τον σημαδέψει Το 1917 αποφοίτησε από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών με λίαν καλώς Στην αρχή επιχείρησε να ασκήσει το επάγγελμα του δικηγόρου, ωστόσο η έλλειψη πελατείας τον ώθησε στην αναζήτηση θέσης δημοσίου υπαλλήλου Διορίστηκε στη Νομαρχία Θεσσαλονίκης, ενώ μετά την οριστική απαλλαγή του από τον Ελληνικό Στρατό για λόγους υγείας, τοποθετήθηκε σε διάφορες δημόσιες υπηρεσίες, μεταξύ των οποίων οι νομαρχίες Σύρου, Άρτας και Αθήνας Οι προοδευτικές απόψεις και η συνδικαλιστική του δράση του απέφεραν συχνά δυσμενείς μεταθέσεις Ο βιαίως μετακινούμενος βίος του, του στοιχίζει και τον πληγώνει βαθιά Πρωτοποριακός ποιητής, αλλά και πεζογράφος και μεταφραστής, σε ολόκληρη τη ζωή του δεν έπαψε επίσης ποτέ να ασχολείται με τη σκιτσογραφία Η πρώτη ποιητική συλλογή του «Ο Πόνος των Ανθρώπων και των Πραγμάτων», δημοσιεύτηκε το Φεβρουάριο του 1919 και δεν έλαβε ιδιαίτερα θετικές κριτικές Τον ίδιο χρόνο

3 εξέδωσε το σατιρικό περιοδικό «Η Γάμπα», η κυκλοφορία του οποίου όμως απαγορεύτηκε έπειτα από έξι τεύχη κυκλοφορίας Η δεύτερη συλλογή του, υπό τον τίτλο «Νηπενθή», εκδόθηκε το 1921 και η τρίτη και τελευταία «Ελεγεία και Σάτιρες» το Δεκέμβριο του 1927 Το Φεβρουάριο του 1928 αποσπάστηκε δυσμενώς στην Πάτρα και λίγο αργότερα στην Πρέβεζα όπου έλαβε τη μεγάλη απόφαση, Αρχικά, αποπειράθηκε να πνιγεί μάταια επί δέκα ώρες στο Μονλίθι Την επόμενη μέρα (21 Ιουλίου), αφού πέρασε λίγες ώρες μόνος του σε ένα καφενείο, έθεσε τέλος στη ζωή του κάτω από έναν ευκάλυπτο Στην τσέπη του η αστυνομία βρήκε ένα σημείωμα, που εξηγούσε τους λόγους της αυτοκτονίας του Η εφημερίδα Εμπρός αναγγέλλει το θάνατο του Καρυωτάκη Λήθη Παραγνώριση Αναγνώριση Οι στίχοι του, κομμάτια της ζωής του Ο Καρυωτάκης θεωρείται ως ο σημαντικότερος εκφραστής του λεγόμενου νεορομαντικού πνεύματος στην αθηναϊκή ποίηση του Μεσοπολέμου Ξεκινώντας από το χώρο του συμβολισμού, οδηγήθηκε σταδιακά από τη ρομαντική αναζήτηση μιας βιώσιμης ζωής και την ονειροπόληση, στη σάτιρα και το σαρκασμό, με προσανατολισμό τόσο την προσωπική ζωή όσο και τον ευρύτερο κοινωνικό και

4 πολιτικό χώρο Στον Καρυωτάκη έχουν προσδώσει διάφορους χαρακτηρισμούς όπως μισάνθρωπος, πεσιμιστής και άλλα διόλου τιμητικά επίθετα Επιφανειακά και μόνο, κρύβεται μια αλήθεια σε αυτούς τους χαρακτηρισμούς Ο Καρυωτάκης σε αρκετές περιπτώσεις αποξενώθηκε, όχι όμως επειδή μίσησε τους ανθρώπους, αλλά επειδή μίσησε την εποχή του Ο ίδιος υπήρξε δημόσιος υπάλληλος και αυτό τον τσάκισε Δεν παραιτήθηκε από τη ζωή Πάλεψε να γλεντήσει τη καθημερινότητα, ακόμα και αν αυτή φάνταζε οδυνηρή Στο έργο του δεν εντοπίζονται ο αισθηματισμός και η φιλαρέσκεια, που υπάρχουν σε αφθονία στους παλιότερους ποιητές Ο Καρυωτάκης γράφει ποιήματα για το άδοξο, το ασήμαντο, ακόμα και το γελοίο, ως διαμαρτυρία που φθάνει στο σαρκασμό Τα χνάρια του εξακολουθούν να παραμένουν ισχυρά και «ζωογόνα» για τους σύγχρονους ποιητές και όχι μόνο Ποιήματά του μελοποίησαν ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Μίμης Πλέσσας, ο Γιάννης Σπανός, ο Δήμος Μούτσης, ο Γιάννης Γλέζος, ο Λουκάς Θάνος, ο Θάνος Μικρούτσικος, ο Νίκος Ξυδάκης, η Λένα Πλάτωνος, ο Δημήτρης Παπαδημητρίου, τα Υπόγεια Ρεύματα, οι Δραμαμίνη, ο Βασίλης Δημητρίου Τι εστί Καρυωτακισμός ; Ο Καρυωτακισμός συνδέθηκε ατυχώς επί σειρά ετών με την απαισιοδοξία, τη ματαιότητα και μία θανατερή αίσθηση, επιβάλλοντας τρόπον τινά και μία συγκεκριμένη οπτική ανάγνωσης της ποίησής του Χρειάστηκε να περάσουν χρόνια μέχρι να τον επαναφέρουν άλλοι επιφανείς λογοτέχνες ώστε να πάρει τη θέση που του αξίζει στη νεοελληνική ποίηση, την οποία επηρέασε και διαμόρφωσε όσο λίγοι: «Ένα ποιητής με εξαιρετική ευαισθησία που είχε την τύχη ν αφήσει ένα έργο που λογαριάζει ωσάν σταθμός στη λογοτεχνία μας», ήταν ο φόρος τιμής του Γιώργου Σεφέρη πολλά χρόνια αργότερα

5 Το ποιητικό έργο του Καρυωτάκη δεν είναι μεγάλο Είναι όμως μοναδικό Έρωτας, αγάπη, θάνατος, καθημερινότητα, ρουτίνα, μοναξιά, φιλία Σταθερές και διαχρονικές ποιητικές θεματικές που όμως ο Καρυωτάκης απέφυγε να τις ενσωματώσει στο κοινό και το τετριμμένο Αντίθετα, η ποίηση του Καρυωτάκη είναι κοντά στον άνθρωπο Είναι υπαρξιακή και ρεαλιστική Δεν παρουσιάζει τα πράγματα όπως θα ήθελε να είναι αλλά ως έχουν Το έργο του το διαπερνά η σαρκαστική ειρωνεία και ο μελαγχολικός λυρισμός, χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ποίησης των καταραμένων Τελικά ο «καρυωτακισμός» ίσως να είναι η ποίηση της υπαρξιακής αγωνίας, της σαρκαστικής διάθεσης, της αμφισβήτησης ή ακόμη και της άρνησης του συντηρητισμού και των κίβδηλων κοινωνικών αξιών, δηλαδή όλα όσα εξέφρασε ποιητικά ο Καρυωτάκης Συνδικαλιστική δράση Ο Καρυωτάκης πρωτοστάτησε στην απεργία των δημοσίων υπαλλήλων το 1927, καταξιώθηκε στη συνείδηση των συναδέλφων του και το Γενάρη του 1928 αναδεικνύεται γραμματέας της Ένωσης Δημοσίων Υπαλλήλων Αθηνών, ενώ συμμετείχε στην Οικονομική Επιτροπή της Συνομοσπονδίας Δημοσίων Υπαλλήλων Δημοσιεύει ένα μαχητικό άρθρο κοινωνικής πολιτικής με τίτλο «Ανάγκη χρηστότητας», ενώ καταγγέλλει με παρρησία τη διάβρωση του κρατικού μηχανισμού και την ασφυκτική πίεση των κομματικών συμφερόντων που οδηγούν τους δημόσιους υπαλλήλους σε πολιτικό και ηθικό αδιέξοδο Αισθανόμενος απέχθεια για την κρατική γραφειοκρατία την καυτηρίαζε συχνά και σε συνδυασμό με τη συνδικαλιστική του δράση, του στοίχιζε την αντιπάθεια και διώξεις από τους ανωτέρους του, με αποτέλεσμα να μετατεθεί πολλές φορές στην επαρχία

6 Ο δημοσιοϋπαλληλικός βίος στο έργο του Η δημοσιοϋπαλληλική του σταδιοδρομία ήταν το βαρίδι που κουβαλούσε στη ζωή του και αποτελεί σημαντική παράμετρο για την εξέταση και κατανόηση του έργου του Η προέλευση της καρυωτακικής απαισιοδοξίας φαίνεται να είναι ιστορικοκοινωνική, αν και ίσως κορυφώθηκε από την αγωνιώδη υπαρξιακή του αναζήτηση Ο Καρυωτάκης δεν ήταν μισάνθρωπος, πεισιθάνατος, κλπ Ήταν απλώς επαναστατημένος ενάντια στην Ελλάδα της δεκαετίας του 20, με το χαμηλό επίπεδο ζωής, τη δυστυχία των δημοσίων υπαλλήλων που τους έκανε οκνηρούς και αδιάφορους, ριζωμένους στις καρέκλες τους Έγραψε ποιήματα με έμμεσες αναφορές, αλλά και άμεσα προς το δημοσιοϋπαλληλικό βίο («Γραφιάς», «Δημόσιοι υπάλληλοι», «Μίσθια δουλειά»), στα οποία εμφανίζεται το δίπολο ελευθερίαδουλεία με διάφορες μορφές, ενώ ο δημοσιοϋπαλληλικός κλάδος αντικατοπτρίζεται και λειτουργεί είτε με σκοπό τη σαρκαστική κριτική των γενικότερων πολιτικοκοινωνικών κακών κειμένων της εποχής, είτε ως έναυσμα για ένα ποιητικό διάλειμμα από την ανιαρή καθημερινότητα Γιατί αυτοκτόνησε ο Καρυωτάκης Η αφορμή που τον οδήγησε σε αυτή την πράξη θα παραμείνει πάντα ένα μυστήριο Η αποχαιρετιστήρια επιστολή του προβλημάτισε και συζητήθηκε όσο λίγα κείμενα Πιθανώς να πρόκειται για ένα συνδυασμό όλων όσων τον βασάνιζαν εκείνη την περίοδο και τον

7 έκαναν να δραπετεύσει από τον κόσμο, με έναν περήφανο, για τον ίδιο, τρόπο Ο ποιητής έπασχε πιθανώς από σύφιλη Μαθαίνει για την αρρώστια του το 1922 και ξέρει ακριβώς την εξέλιξή της Επιδρά στον ψυχισμό του αλλά και στην ποιητική του παραγωγή Ο έρωτας έπαιξε σημαντικό ρόλο στη ζωή του Αγάπησε την Άννα Σκοδρύλη από την εφηβεία του και δεν την ξέχασε ποτέ Συνδέθηκε με την ποιήτρια Μαρία Πολυδούρη, συνάδελφό του στη Νομαρχία Αττικής, η οποία του πρότεινε να παντρευτούν, παρότι γνώριζε ότι έπασχε από σύφιλη, αλλά ο Καρυωτάκης αρνήθηκε Τελικά και η Πολυδούρη, χτυπημένη από τη φυματίωση, πέθανε με ευθανασία το 1930 Πρέπει να ληφθεί υπ όψη και η προσωπική τραγωδία και απελπισμένη διαμαρτυρία ενός ανθρώπου που, διανοούμενος και επαναστάτης στο μυαλό του, δεν κατάφερε να απαλλαγεί από την αβάσταχτη υποχρέωση να χωρά στο πληκτικό μικροαστικό κοστούμι του δημοσίου υπαλλήλου, ενώ και οι συνεχείς μεταθέσεις του επιβάρυναν την ψυχολογία του Σε διάφορες μελέτες παρουσιάζεται ως κλασική περίπτωση ψυχοπάθειας Ο Καρυωτάκης σίγουρα ήταν άνθρωπος ιδιαίτερης ιδιοσυγκρασίας, όχι όμως προβληματική προσωπικότητα Η αυτοκτονία δεν ήταν έκφραση δειλίας, απαισιοδοξίας, κατάθλιψης κλπ Ο Καρυωτάκης δεν επέλεξε το περιθώριο, του δόθηκε Ήταν η επιδίωξη ενός αξιοπρεπούς τέλους από έναν υπερήφανο άνθρωπο Είναι η παραδοχή της ήττας, αλλά και σημείο αναφοράς στη ζωή και το έργο του Στο αέναο ερώτημα να ζει κανείς ή να μη ζει; επιλέγει το δεύτερο για να ανυψώσει το πρώτο

8 Κώστας Καρυωτάκης Μαρία Πολυδούρη, δεν τους δέχτηκε και δεν άντεξαν αυτόν τον κόσμο Το έργο του Το κύριος μέρος της ποιητικής παραγωγής του Καρυωτάκης αποτελείται από τρεις συλλογές: Ο ΠΟΝΟΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ Πρώτη, Ο πόνος του ανθρώπου και των πραγμάτων (1919;) που περιλαμβάνει μόνο 10 ποιήματα Ανώριμος ακόμη ποιητικά, αλλά αποφασισμένος να αναμετρηθεί με την κοινωνία που του έτυχε Έμμετρα ποιήματα, ομοιοκατάληκτα, τοποθετημένα σε αυστηρό αφηγηματικό πλαίσιο Πρωτογενές υλικό η φύση, οι εικόνες της Το πικρό χιούμορ και η αδίστακτη ειρωνεία συνοδεύουν από τα πρώτα ποιητικά βήματα τον Καρυωτάκη, αν και γενικά τα καρυωτακικά ίχνη είναι δυσδιάκριτα και λίγα Ανώριμος ακόμη, όμως στο σκοτάδι δουλεύει και χτίζει τον Καρυωτάκη Στα ΝΗΠΕΝΘΗ ακούει δύο Φωνές Στη δεύτερη συλλογή, Νηπενθή (1921), αρχίζει να διαμορφώνεται το «ποιητικό πρόσωπο» του Καρυωτάκη Δεν πειθαρχεί εύκολα στο μέτρο, αν και μπορεί άνετα να το κάνει Είναι πιο λυρικός,

9 σατιρικός και αυτοαναφορικός Η ομηρική λέξη νηπενθή σημαίνει διώχνει το πένθος και αναφέρεται στον Κάρολο Μπωντλαίρ Ο Καρυωτάκης ακολουθεί τη φράση-οδηγό του Μπωντλαίρ Κράτησε τα όνειρά σου Οι συνετοί δεν έχουν έτσι ωραία σαν τους τρελούς! Δύο φωνές έλκουν το έργο του που κατοικούν σε κάθε καλλιτέχνη Η Γη και το Όνειρο Τα όνειρά του όμως όσο κι αν τον ανύψωναν, άλλο τόσο τον έστελναν πίσω στην άβυσσο Ίσως γι αυτό ήθελε να μείνει πίσω η ποίησή του Για να δουν όλοι την άοκνη προσπάθειά του να αποδείξει ότι αυτός, ο «τρελός», έχει θέση στους συνετούς ΕΛΕΓΕΙΑ ΚΑΙ ΣΑΤΙΡΕΣ Με την τρίτη και τελευταία ποιητική του συλλογή (1927) περνά οριστικά στην ποιητική ωριμότητα προετοιμάζοντας την κληρονομιά του Πλέον, η σάτιρά του αναβαθμίζεται και έχει στόχο την άρχουσα τάξη, δίχως όμως να είναι στρατευμένος Μάλιστα, εμπλουτίζει και βαθαίνει τις δυνατότητες της νεοελληνικής σάτιρας Ο Καρυωτάκης παραδέχεται τα λάθη και τα πάθη του και προετοιμάζει την έξοδό του Αυτοκτονία, πικρή ελεγεία Το τελευταίο κείμενο του Καρυωτάκη είναι η αποχαιρετιστήρια επιστολή του Ένα πολυσυζητημένο κείμενο που ακόμα και σήμερα υπάρχουν απορίες και αντιθέσεις στην ερμηνεία του Πρόκειται για μία εξομολόγηση δίχως τον ψευτοσεβασμό και τον καθωσπρεπισμό της εποχής Είναι μια πικρή ελεγεία, μαύρη σάτιρα Στο σημείωμα πριν το απονενοημένο διάβημα αναδεικνύει εν τέλει τη λαχτάρα του να ανακαλύψει τη ζωή! Δεν τα κατάφερε όμως, γιατί η εποχή τον αρνήθηκε

10 Στην αιωνιότητα, απέναντι στη βαρβαρότητα Ο Κώστας Καρυωτάκης είναι μια ξεχωριστή περίπτωση ποιητή «Έφυγε» πολύ νωρίς από τη ζωή, όμως πρόλαβε και έδωσε ώριμο ποιητικό έργο και μία πνευματική κληρονομιά γεμάτη οξυδέρκεια Οι σύγχρονοι θαυμαστές του είπαν ότι γι αυτόν μπορεί να υπερηφανεύεται η γενιά τους Οι συντηρητικοί κριτικοί και ομότεχνοί του τον απέρριψαν και αργότερα τον χαρακτήρισαν ποιητή της απαισιοδοξίας Κι όμως, ακόμη και σήμερα η ποίησή του δε μας αφήνει ασυγκίνητους Ο Καρυωτάκης άνοιξε καινούργιους δρόμους, εξευτελίζοντας τη μεγαλοστομία, το στόμφο, την ηρωομανία και την ωραιοπάθεια του ποιητικού κατεστημένου Ανέτρεψε αυτό το κατεστημένο, προκαλώντας το Παράλληλα, σε αντίθεση με την άποψη που επικράτησε για αυτόν, γνώρισε τη ζωή με την ομορφιά και την ασχήμια της Την αναζήτησε, την αγκάλιασε, τη σκότωσε Δεν ήταν πρόθεσή του να ακολουθήσει αυτή την πορεία, προσπαθούσε πάντα να κρατηθεί όρθιος ανάμεσα στις συμπληγάδες της πραγματικότητας, που τελικά τον συνέθλιψαν Τα έργα του έχουν μεταφραστεί σε περισσότερες από τριάντα γλώσσες και η ποίησή του διδάσκεται σε αρκετά Πανεπιστήμια της Ελλάδας αλλά και του εξωτερικού Για το έργο του έχουν γραφεί εκατοντάδες εργασίες και βιβλία, πραγματοποιήθηκαν δε, δεκάδες, ειδικά συνέδρια Το σωζόμενο ποιητικό έργο του Κ Καρυωτάκη κυκλοφορεί σε μια σειρά από εκδόσεις, καθώς είναι ελεύθερο από πνευματικά δικαιώματα:

11 Οι τρεις αυτοτελώς δημοσιευμένες, από τον ίδιο τον ποιητή, συλλογές: Ο πόνος του ανθρώπου και των πραμάτων (1919) Νηπενθή (1921) Ελεγεία και Σάτιρες (1927) και τα νεανικά και μη αυτοτελώς δημοσιευμένα: [Εφηβικοί στίχοι] ( ) [Εφηβικές μεταφράσεις] ( ) [Νεανικά Ποιήματα] ( ) Τραγούδια για παιδιά ( ) [Στίχοι από τη Γάμπα] (1919) [Στίχοι από το Πελ-Μελ] (1921)