1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ. Γκιάλης Στέλιος 1, Μωραϊτου Παρασκευή 2. Περίληψη

Transcript

1 Σχεδιασµός, Γεωγραφικά Συστήµατα Πληροφοριών και Περιφερειακή Ανάπτυξη: µια δύσκολη και αµφίσηµη σχέση µε βάση εµπειρίες από την ελληνική τοπική αυτοδιοίκηση Γκιάλης Στέλιος 1, Μωραϊτου Παρασκευή 2 1 Λέκτορας (Π 407/80) Α.Π.Θ. & Παν. Θεσσαλίας, 2 Αρχιτέκτων Μηχανικός, Msc Περίληψη Με βάση τη διεθνή βιβλιογραφία και πρακτική, η σηµασία των Γεωγραφικών Συστηµάτων Πληροφοριών (ΓΣΠ/GIS) µπορεί να είναι κοµβική για το σχεδιασµό και την ανάπτυξη, τη βιώσιµη διαχείριση των πόρων και την οργάνωση φορέων και οργανισµών. Υπό αυτή την έννοια η ανάπτυξη σχετικών συστηµάτων είναι µεγάλης σηµασίας για την Τοπική Αυτοδιοίκηση. Η τελευταία καλείται τα τελευταία χρόνια και στη χώρα µας να αντεπεξέλθει σε ένα ολοένα διευρυνόµενο φάσµα λειτουργιών και υπηρεσιών, συχνά µε ελλιπείς υποδοµές, σχεδιαστική παιδεία ή θεσµούς καθώς και περιορισµένους πόρους. Στην εργασία αυτή υποστηρίζονται και αναλύονται, µέσα από αναφορές στην εµπειρία των συγγραφέων σε προσπάθειες ανάπτυξης ΓΣΠ στην ελληνική αυτοδιοίκηση, θετικές εµπειρίες, κερδηθέντα στοιχήµατα αλλά και σηµαντικές δυσκολίες και αντιφάσεις που συναντήθηκαν στην προσπάθεια υλοποίησης σχετικών εγχειρηµάτων. Υπογραµµίζεται η συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας για αξιοποίηση των υπό µελέτη εργαλείων για το σχεδιασµό και την περιφερειακή ανάπτυξη. Αναδεικνύεται παράλληλα το πως η χρηµατοδότηση συστηµάτων ΓΣΠ µέσα από ασαφείς ή πρόχειρες διαδικασίες σχεδιασµού και υλοποίησης οδηγεί, εξίσου συχνά, σε ασαφή ή πρόχειρα αποτελέσµατα. Η εργασία καταλήγει στην ανάδειξη κρίσιµων κόµβων και προτάσεων πολιτικής για τη σωστή εφαρµογή και το σχεδιασµό εφαρµογών ΓΣΠ ενώ παράλληλα τονίζει την ανάγκη να προταχθούν κοινωνικο-οικονοµικές διαστάσεις και εφαρµογές των ΓΣΠ όπου µπορούν να συµβάλλουν στην παραγωγική ανασυγκρότηση και την αντιµετώπιση της κρίσης πόλεων και περιφερειών. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

2 Με βάση τη διεθνή βιβλιογραφία και πρακτική, η σηµασία των Γεωγραφικών Συστηµάτων Πληροφοριών (ΓΣΠ/GIS) µπορεί να είναι κοµβική για το σχεδιασµό και την ανάπτυξη, τη βιώσιµη διαχείριση των πόρων και την οργάνωση φορέων και οργανισµών. Υπό αυτή την έννοια η ανάπτυξη σχετικών συστηµάτων είναι µεγάλης σηµασίας για την Τοπική Αυτοδιοίκηση. Η τελευταία καλείται τα τελευταία χρόνια και στη χώρα µας να αντεπεξέλθει σε ένα ολοένα διευρυνόµενο φάσµα λειτουργιών και υπηρεσιών, συχνά µε ελλιπείς υποδοµές, σχεδιαστική παιδεία ή θεσµούς καθώς και περιορισµένους πόρους. Στην εργασία αυτή υποστηρίζονται και αναλύονται, µέσα από αναφορές στην εµπειρία των συγγραφέων σε προσπάθειες ανάπτυξης ΓΣΠ στην ελληνική αυτοδιοίκηση, θετικές εµπειρίες, κερδηθέντα στοιχήµατα αλλά και σηµαντικές δυσκολίες και αντιφάσεις που συναντήθηκαν στην προσπάθεια υλοποίησης σχετικών εγχειρηµάτων. Υπογραµµίζεται η συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας για αξιοποίηση των υπό µελέτη εργαλείων για το σχεδιασµό και την περιφερειακή ανάπτυξη. Αναδεικνύεται παράλληλα το πως η χρηµατοδότηση συστηµάτων ΓΣΠ µέσα από ασαφείς ή πρόχειρες διαδικασίες σχεδιασµού και υλοποίησης οδηγεί, εξίσου συχνά, σε εξίσου ασαφή ή πρόχειρα αποτελέσµατα. Η εργασία καταλήγει στην ανάδειξη κρίσιµων κόµβων και προτάσεων πολιτικής για τη σωστή εφαρµογή και το σχεδιασµό εφαρµογών ΓΣΠ ενώ παράλληλα τονίζει την ανάγκη να προταχθούν κοινωνικο-οικονοµικές διαστάσεις και εφαρµογές των ΓΣΠ όπου µπορούν να συµβάλλουν στην παραγωγική ανασυγκρότηση και την αντιµετώπιση της κρίσης πόλεων και περιφερειών. Η επίτευξη των στόχων αυτών θα επιχειρηθεί αξιοποιώντας την άµεση εµπειρία και εµπλοκή ενός εκ των συγγραφέων τόσο µε Πανεπιστηµιακά Ιδρύµατα και ερευνητικούς φορείς της Ελλάδας, όσο και µε το σχεδιασµό και επίβλεψη του ΓΣΠ του. Ροδίων. Παράλληλα θα αξιοποιηθούν δευτερογενή στοιχεία και βιβλιογραφία αλλά και υλικό από τη µελέτη ανάλυσης και διερεύνησης αναγκών που διενεργήθηκε στο σύνολο των υπηρεσιών του υπό εξέταση ήµου. Με αυτήν την έννοια η εισήγηση φιλοδοξεί να είναι µια θεωρητικά πληροφορηµένη αξιοποίηση ενός εκτεταµένου εµπειρικού υλικού, χρήσιµου για ευρύτερες γενικεύσεις και πορίσµατα. 2. ΤΑ ΓΣΠ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΥΠΟΒΟΗΘΗΣΗΣ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 2.1 ΒΑΣΙΚΑ ΣΤΑ ΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΓΣΠ ΣΕ ΟΤΑ: ΙΕΘΝΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ Ένα επιχειρησιακό ΓΣΠ δοµείται γύρω από µια ολοκληρωµένη βάση δεδοµένων που υποστηρίζει τις λειτουργίες όλων των µονάδων/ υπηρεσιών/

3 οργανισµών του φορέα. Η Γεω- Βάση εδοµένων (GeoDatabase), είτε συγκεντρώνεται σε ένα κεντρικό server και παρέχεται σε αυτήν πραγµατικού χρόνου πρόσβαση από όλους τους χρήστες, είτε αναπαράγεται σε πολλούς υπολογιστές. Αυτή η λογική κεντρικής διαχείρισης και ακτινωτής ανάπτυξης και δικτυακής αλληλεπίδρασης προσφέρει σειρά πλεονεκτηµάτων, µε χαρακτηριστικότερα αυτά που αφορούν στην τυποποίηση των δεδοµένων, την ακεραιότητα τους, το ενιαίο στην πρόσβαση, ενηµέρωση και διαχείριση τους (Harmon & Anderson, 2003) Ένα επιχειρησιακό ΓΣΠ σχεδιάζεται µε σκοπό να ικανοποιήσει τις ανάγκες πολλαπλών χρηστών µεταξύ των µονάδων/ υπηρεσιών ενός ΟΤΑ. Πολλοί ήµοι στην Ελλάδα έχουν τέτοια συστήµατα (15% για το έτος 2004 και σύµφωνα µε τους Καρνάβου & Γριτζά, 2006), τα οποία συνήθως έχουν δηµιουργηθεί για να υποστηρίξουν τις ανάγκες συγκεκριµένων µονάδων µόνο και µπορεί να είναι µικρής χρησιµότητας σε άλλα τµήµατα, όπως θα µας δείξει και το παράδειγµα της Ρόδου. Υπό αυτήν την έννοια, κυριαρχεί µια κατακερµατισµένη λογική διαχείρισης της γεωγραφικής και περιγραφικής πληροφορίας, µε διαφορετική, συχνά ελλιπή, τυποποίηση ανάµεσα στα επιµέρους τµήµατα, άσκοπο πολλαπλασιασµό και ασυµφωνία µεταξύ των ίδιων στοιχείων και συχνή επανάληψη των ίδιων εφαρµογών. Η διαδικασία σχεδιασµού και εφαρµογής ενός ΓΣΠ είναι σύνθετη και µπορεί να πάρει από ένα µέχρι µερικά, συνήθως 3-4, χρόνια ανάλογα µε το µέγεθος του φορέα και το είδος, την ποσότητα ή την επιθυµητή ακρίβεια των δεδοµένων που πρόκειται να ενσωµατώσει. Σηµαντικό ρόλο εδώ παίζει και το ευρύτερο κοινωνικό-θεσµικό πλαίσιο, η διαθεσιµότητα γεωγραφικής πληροφορίας και σχετικών εθνικών υποδοµών, το επίπεδο τεχνολογικής ανάπτυξης, η ειδίκευση του ανθρώπινου δυναµικού και άλλοι παράγοντες. Η σχετική βιβλιογραφία υπογραµµίζει µια σειρά από χρήσιµα ή απαραίτητα στάδια διαδικασίες που πρέπει να ακολουθηθούν κατά την ανάπτυξη ενός ΓΣΠ. Στην περίπτωση του ΓΣΠ του. Ροδίων τέθηκε ο αρχικός στόχος της ανάπτυξης του ΓΣΠ και ακολουθήθηκαν, στο πλαίσιο της υλοποίησης, τα εξής στάδια (Harmon & Anderson, 2003; Tomlinson, 2003): Προµελέτη ιερεύνησης και Ανάλυσης Αναγκών Μελέτη Εφαρµογής Αξιολόγηση Λειτουργίας Μηχανισµός παρακολούθησης 2.2 Αρχικός στόχος της ανάπτυξης του ΓΣΠ, η συµβολή του στον ορθολογικό σχεδιασµό και την ανάπτυξη Η γοργά αναπτυσσόµενη τεχνολογία ΓΣΠ, επιτρέπει την υποβοήθηση του σχεδιασµού, την πρόγνωση τάσεων και χωρικών προτύπων αλλά και τη συνολική διευθέτηση και ρύθµιση µιας σειράς λειτουργιών που αποτελούν κοµβικά στοιχεία

4 της αστικής καθηµερινότητας. Η αποκοµιδή απορριµµάτων, η διαχείριση των χώρων στάθµευσης αλλά και της γενικότερης κυκλοφορίας, η βελτίωση της κάλυψης των δροµολογίων αστικών συγκοινωνιών αποτελούν µερικές µόνο από τις τρέχουσες εφαρµογές των ΓΣΠ, µε σηµαντικά θετικά αποτελέσµατα (De Mers, 2000; Κουτσόπουλος 2001). Ειδικά στη σύγχρονη Ελλάδα και δεδοµένης της διοικητικής αναδιάρθρωσης που εξελίσσεται σε διαδοχικά στάδια (βλ. σχέδια αναδιάρθρωσης Καποδίστριας και Καλλικράτης ) αλλά και της αναδυόµενης οικονοµικής και πολιτικής κρίσης, η Τοπική Αυτοδιοίκηση καλείται να ανταπεξέλθει σε ένα ολοένα διευρυνόµενο φάσµα λειτουργιών και υπηρεσιών, συχνά µε ελλιπείς υποδοµές και περιορισµένους πόρους. Η χρήση ΓΣΠ µπορεί να συµβάλλει δηµιουργικά στην υλοποίηση του θεσµικού ρόλου των ΟΤΑ, στην εξοικονόµηση χρόνου και δαπανών αλλά και στην κοινωνική συµµετοχή στις διαδικασίες σχεδιασµού και ανάπτυξης (Masser et al, 1996). Στόχοι φιλόδοξοι και εν δυνάµει εφικτοί, φτάνει να αποφευχθούν κοµβικά λάθη και να γίνει συλλογική προσπάθεια από τους εµπλεκόµενους, όπως θα δείξουµε στη συνέχεια. Ως σκοπός του ΓΣΠ τέθηκε η ανάπτυξη και εφαρµογή ενός Κοινωνικού Γεωγραφικού Συστήµατος Πληροφοριών στο ήµο Ρόδου. Αρχική φιλοδοξία, µε την ανάπτυξη του συστήµατος αυτού το µεγαλύτερο νησιωτικό αστικό κέντρο του Νοτίου Αιγαίου, και πόλη-πρωτεύουσα της ωδεκανήσου, να αποκτήσει την αναγκαία υποδοµή για µια σειρά από εξειδικευµένες εφαρµογές διαχείρισης, ανάλυσης και παρουσίασης της γεωγραφικής πληροφορίας. Οι εφαρµογές αυτές µπορούν να συµβάλουν αποτελεσµατικά στο µελλοντικό σχεδιασµό της πόλης και παράλληλα να έχουν πολλαπλασιαστικές συνέπειες στην υπόλοιπη Περιφέρεια. Παράλληλα, τέθηκε ως συµπληρωµατικός στόχος η ενσωµάτωση, αναβάθµιση και επέκταση υφιστάµενων εφαρµογών σε υπηρεσίες του ήµου. Οι τελευταίες, µε την πάροδο αρκετών ετών από την εγκατάσταση τους παρουσιάζαν σαφή προβλήµατα λειτουργικότητας, έως και πλήρους αδρανοποίησης, ενώ δεν είχε προβλεφθεί καµία διαδικασία αναβάθµισης τους µε αποτέλεσµα να έχουν απαξιωθεί. Παράλληλη αρχική στόχευση υπήρξε, η εµβέλεια του συστήµατος και των εφαρµογών του, πέρα όµως από εφαρµογές που σχετίζονται µε τη βελτίωση των λειτουργιών µιας πόλης, να επεκταθεί (ή να είναι εύκολα επεκτάσιµη) σε κοινωνικές εφαρµογές ΓΣΠ µε ταυτόχρονη συµµετοχή των πολιτών «ως φορέων της αναπτυξιακής διαδικασίας και του σχεδιασµού». Τέτοιες εφαρµογές µελετούν την εξέλιξη κρίσιµων δεικτών στο χώρο (ανεργία, απασχόληση, φτώχεια, εκπαίδευση κ.α.) και στοχοθετούν δράσεις (Okabe, 2005) ή απευθύνονται στους ίδιους τους πολίτες ή σε οµάδες του πληθυσµού (π.χ. γυναίκες, ανέργους, κατοίκους µιας περιοχής) επιδιώκοντας δηµοκρατική συµµετοχή, έλεγχο και συναπόφαση στα ζητήµατα διαχείρισης της γεωγραφικής πληροφορίας και σχεδιασµού του χώρου (Public Participation GIS) (Trevor, 2002; Elwood, 2002), δεδοµένων των αρνητικών εµπειριών από τη µονοµερή πρόσβαση φορέων εξουσίας σε πληροφορίες ΓΣΠ (Pickles, 1995).

5 Ο ήµος Ροδίων αποτελεί ένα από τα µεσαίου µεγέθους αστικά κέντρα και ταυτόχρονα κατατάσσεται µέσα στις 10 πρώτες πόλεις της χώρας µε ανερχόµενη και δυναµική φυσιογνωµία. Η διαρκής πληθυσµιακή αύξηση, η νησιωτικότητα, οι ιστορικές καταβολές σε µνηµειακό πλούτο και υποδοµές, η κυριαρχία των τουριστικών δραστηριοτήτων είναι µερικές µόνο από τις ενδιαφέρουσες αλλά και αντιφατικές πλευρές της σύγχρονης φυσιογνωµίας της πόλης. Η ύπαρξη ενός σχετικά υψηλού µέσου επιπέδου οικονοµικής ανάπτυξης και ποιότητας ζωής, σε όλες τις επιµέρους πλευρές που πιθανά αναλύεται η ποιότητα αυτή (κατοικία, πολεοδοµία, ελεύθεροι χώροι, ρύπανση, υποδοµές, µετακινήσεις, ανεργία κ.λ.π.), κάθε άλλο παρά στερούν τη Ρόδο από αντιθέσεις και δυσλειτουργίες που χαρακτηρίζουν και άλλα Ελληνικά ή Ευρωπαϊκά αστικά κέντρα. Πρόσφατες µελέτες εστιάζουν τόσο στις δυσκολίες ενός βιώσιµου προτύπου σχεδιασµού και χωρικής ανάπτυξης µε βάση την ανεξέλεγκτη εξάπλωση της εκτός σχεδίου δόµησης στον υπό µελέτη ήµο. Οι αντιθέσεις αυτές οξύνονται διαρκώς τις τελευταίες δεκαετίες µε προφανείς αρνητικές επιπτώσεις στο χώρο της πόλης. Για παράδειγµα ο αστικός ιστός του Νησιού χαρακτηρίζεται όλο και περισσότερο από αλόγιστη χρήση του ιδιωτικού αυτοκινήτου και κυκλοφοριακή συµφόρηση, ανορθολογική κατανοµή των δηµοσίων υπηρεσιών, αλληλοσυγκρουόµενες και οχλούσες δραστηριότητες και λειτουργίες, υποβάθµιση οικιστικών ενοτήτων κ.α. (ΕΚΚΕ, 2004). (Μωραϊτου και Γκιάλης, 2009). Άλλες προσπάθειες ανέδειξαν το ευρύτερο αναπτυξιακό δίληµµα που εκ των πραγµάτων τίθεται από τη σχεδόν µονοµερή εξάρτηση της τοπικής οικονοµίας από τη διεθνή τουριστική βιοµηχανία και την κυριαρχία, µε όρους πολιτικούς και οικονοµικούς, του ηγεµονικού τουριστικού µπλοκ στον τοπικό πληθυσµό και τις προσλαµβάνουσες του για την ανάπτυξη της περιοχής (Αvdikos, 2010) 3. Η ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΓΣΠ ΣΤΟ ΗΜΟ ΡΟ ΟΥ: ΧΡΗΣΙΜΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΙΜΑ ΛΑΘΗ ΠΡΟΣ ΑΠΟΦΥΓΗ 3.1. Αποτίµηση αποτελεσµάτων στο επίπεδο της ιερεύνησης και Ανάλυσης Αναγκών Η καταγραφή αυτή υλοποιήθηκε την περίοδο 4/2005 9/2005 και στηρίχθηκε στη συµπλήρωση κατάλληλα σχεδιασµένου Ερωτηµατολογίου, που στάλθηκε σε όλες τις υπηρεσίες του. Ρόδου. Παράλληλα διενεργήθηκαν σειρά ανοικτών συνεντεύξεων µε σειρά στελεχών και στόχο τη διάγνωση των υπαρκτών και µελλοντικών αναγκών των υπηρεσιών τους. Βασικός στόχος, η ένταξη του ΓΣΠ στο φορέα να αποτελέσει, στο µέγιστο δυνατό βαθµό, µια συλλογική υπόθεση και όχι αντικείµενο επεξεργασίας µιας στενής οµάδας τεχνοκρατών. Η πληροφόρηση πολλών στελεχών για την πρόθεση της ηµοτικής Αρχής να εγκαταστήσει ένα τέτοιο σύστηµα µε τις συγκεκριµένες δυνατότητες που προσφέρει, αποδείχτηκε ένα χρήσιµο έναυσµα για ανταλλαγή απόψεων,

6 προβληµατισµό αλλά και ποικίλες αιτιάσεις. Την συµπλήρωση του ερωτηµατολογίου ακολούθησαν εξής ενέργειες: η ανάλυση της οργανωτικής δοµής του. Ρόδου (οργανόγραµµα, τµήµαταδιευθύνσεις, δηµοτικές επιχειρήσεις, αναπτυξιακές εταιρίες, δοµές κοινωνικής υποστήριξης), η αποσαφήνιση των λειτουργιών αλλά και της σχέσης µεταξύ των διαφόρων τµηµάτων του ήµου αλλά και άλλων φορέων της Πρωτοβάθµιας ή ευτεροβάθµιας Αυτοδιοίκησης, της ηµόσιας ιοίκησης γενικά, η διάγνωση του βαθµού δικτύωσης µεταξύ των τµηµάτων και ταυτόχρονα της εξοικείωσης των εργαζοµένων, τουλάχιστον αυτών που βρίσκονται σε κοµβικές θέσεις, µε τις νέες τεχνολογίες, η µελέτη των µορφών και της ροής της πληροφορίας ανάµεσα στις αλληλεξαρτήσεις τµηµάτων/υπηρεσιών. Η συνολική εµπειρία από την όλη προσπάθεια συνοψίζεται στον Πίνακα που ακολουθεί:

7 Πίνακας 1: Αποτίµηση αποτελεσµάτων στο επίπεδο της ιερεύνησης και Ανάλυσης Αναγκών Στάδιο Περιγραφή Θετικές εµπειρίες, χρήσιµες προτάσεις Αρνητικές εµπειρίες, κρίσιµα λάθη προς αποφυγή Καταγ ραφή και ανάλυ ση υπάρχ ουσας κατάστ ασης και αναγκ ών Καταγραφή υπάρχουσας κατάστασης Ανάλυση αναγκών και οργανωτικής διοικητικής δοµής Ανάλυση µορφών και ροής πληροφορίας Αναλυτική καταγραφή µε βάση κατάλληλα δοµηµένο ερωτηµατολόγιο Ανάγκη άµεσης επαφής και αλληλεπίδρασης µε όλες τις κρίσιµες υπηρεσίες και τα στελέχη του ήµου Αξιοποίηση σχετικού υλικού από µελέτες που έχουν παραγγείλει, ενίοτε για άλλους λόγους, οι δηµοτικές αρχές Αδυναµία εντοπισµού και προσέλκυσης ενδιαφέροντος κρίσιµων στελεχών Μερική προσέλκυση του ενδιαφέροντος Κατακερµατισµός και στεγανοποίηση µεταξύ των υπηρεσιών Αρχικό ς σχεδια σµός συστή µατος Αρχικά προϊόντα και χρήσεις του ΓΣΠ Πρόβλεψη για µελλοντικά προϊόντα και χρήσεις του ΓΣΠ Σχεδιασµός οµαλής οργανωτικής διοικητικής ένταξης Σχεδιασµός βάσεων δεδοµένων, επιπέδων πληροφορίας Αξιοποίηση µιας ολοκληρωµένης µεθοδολογίας που εστιάζει στα προϊόντα που καθηµερινά χρειάζονται οι χρήστες των εφαρµογών. Πρόταξη των αναγκών των χρηστών στο επίπεδο του σχεδιασµού των προϊόντων Σχεδιασµός δεδοµένων και βάσεων που λαµβάνει υπόψη µελλοντικές ανάγκες και επεκτάσεις Αδυναµίες εφαρµογής διαδικασιών σχεδιασµού του συστήµατος και των προϊόντων του από πλευράς αναδόχου. Έλλειψη ενός πλαισίουδεοντολογίας εναλλακτικών πρακτικών σχεδιασµού προϊόντων Κυριαρχία πρακτικισµού και λογικών επειρκής σχεδίασης Υποβάθµιση ή ελλιπής αξιοποίησης γνώσεων και πληροφοριών

8 Πίνακας 1: Αποτίµηση αποτελεσµάτων στο επίπεδο της ιερεύνησης και Ανάλυσης Αναγκών προµελέτης διερεύνσης αναγκών Αδυναµία και έλλειψη ενδιαφέροντος από πλευράς εποπτικών οργάνων του ΟΤΑ να επιβλέψουν και να επιβάλλουν σωστό σχεδιασµό στον ανάδοχο Προετ οιµασί α Μελέτη ς Εφαρµ ογής Σχεδιασµός αξιοποίησης υπαρχόντων δεδοµένων εξοπλισµού Έρευνα αγοράς για προµήθεια νέων δεδοµένων Έρευνα αγοράς για προµήθεια υλικοτεχνικής υποδοµής και λογισµικού Σχεδιασµός για αναβάθµιση συστήµατος και ενηµέρωση δεδοµένων Αναλυτική καταγραφή µε βάση κατάλληλα δοµηµένο ερωτηµατολόγιο Ανάγκη άµεσης επαφής και αλληλεπίδρασης µε όλες τις κρίσιµες υπηρεσίες και τα στελέχη του ήµου Κατάλληλες προδιαγραφές στο επίπεδο της διακήρυξης Ο.π. Υφιστάµενα παλαιότερα ΓΣΠ εντοπίστηκαν σε δύο, κοµβικές, υπηρεσίες του. Ρόδου: τις ιευθύνσεις Μεσαιωνικής Πόλης και Πολεοδοµίας, αντίστοιχα. Και τα δύο είχαν σχεδιαστεί χωρίς πρόβλεψη ενηµέρωσης και αναβάθµιση ενώ αφορούσαν αποκλειστικά στην εξυπηρέτηση της ιεύθυνσης στην οποία υπάγονται. Παράλληλα κανένα δεν παρακολουθείτο από κάποιον έµπειρο και αποκλειστικής ενασχόλησης χρήστη. Στα πλαίσια αυτά η Προµελέτη διατύπωσε τους βασικούς άξονες ενός σχεδίου αναβάθµισης και ένταξης τους, στο προτεινόµενο νέο επιχειρησιακής κλίµακας ΓΣΠ, που έγιναν εφικτές µόνο σε κάποιο βαθµό. Παράλληλα ενδιαφέρουσες και σύγχρονες εφαρµογές εντοπίστηκαν στην Τοπική Ένωση ήµων και Κοινοτήτων του Νοµού (ΤΕ Κ )

9 αλλά διοικητικές και γραφειοκρατικές διαδικασίες δεν επέτρεψαν την αξιοποίηση τους. Πρέπει να σηµειωθεί πως η µεγάλη, κρίσιµη µάζα των υπηρεσιών πραγµατοποιεί εσωτερικές ανταλλαγές γεωγραφικού χαρακτήρα δεδοµένων και συναφείς δικτυώσεις στο επίπεδο του ήµου: συγκεκριµένα το 81,8% εντοπίστηκε να λαµβάνει ενώ το 63,6% να παρέχει δεδοµένα σε άλλα τµήµατα ή υπηρεσίες, σε λιγότερο ή περισσότερο συστηµατική βάση. Όπως ήταν αναµενόµενο κυρίαρχο ρόλο στην παροχή δεδοµένων και πληροφοριών διαδραµατίζουν, κατά ιεραρχική φθίνουσα σειρά οι Τεχνικές Υπηρεσίες, η Πολεοδοµία και η Μεσαιωνική Πόλη. Ακολουθούν µε αντίστοιχες συχνότητες εµφάνισης η ηµοτική Αστυνοµία, οι Επιχειρήσεις Ύδρευσης και Καθαριότητας, ο φορέας των ΑΜΕΑ στη Ρόδο και άλλοι φορείς. Γενικότερα η προσπάθεια που καταβλήθηκε στο επίπεδο αυτό, και που χαρακτηρίζεται από τη συνεργασία Πανεπστηµιακών Ιδρυµάτων (µέσο στελεχών τους που λειτουργούν ως επιστηµονικοί σύµβουλοι) και φορέων ΟΤΑ υπήρξε πρωτοπόρα για τα ελληνικά δεδοµένα. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι σε έρευνα ανάµεσα σε ηµόσιους Εθνικούς Φορείς (1998) εντοπίστηκε πως µόλις το 14% είχε υλοποιήσει κάποια µελέτη διερεύνησης και ανάλυσης αναγκών, πριν την ανάθεση ανάπτυξης κάποιων εφαρµογών ΓΣΠ (Καρνάβου, 2002). Στο επίπεδο της κατοχής και διαχείρισης γεωγραφικής και περιγραφικής πληροφορίας η µελέτη ανέδειξε την πανσπερµία υποβάθρων και αρχείων που χαρακτηρίζει τις ελληνικές διοικητικές δοµές, την ελλιπή συγκρότηση και ενηµέρωση τους, την απουσία εθνικών υποδοµών γεωγραφικής πληροφορίας και µεταδεδοµένων. Εντοπίστηκαν διάφορα είδη ψηφιακών ή έντυπων χαρτογραφικών υποβάθρων στις µισές από τις υπό µελέτη υπηρεσίες, αν και περίπου η µία στις τέσσερις διαθέτει αποκλειστικά έντυπο υλικό (π.χ. κάποιο είδος έντυπου χάρτη ή αεροφωτογραφιών). Το υλικό αυτό καταγράφηκε αναλυτικά και στο µέτρο του δυνατού, αφού αναλύθηκε σε επίπεδο επιµέρους χαρτογραφικού επιπέδου (layer). Επισηµάνθηκε η έλλειψη ενός πλήρους υποβάθρου που να εµφανίζει όλα τα ακίνητα (κτίσµατα και οικόπεδα ή αγροτεµάχια) σε όλη την έκταση του. Ρόδου. Παράλληλα σχεδιάστηκαν οι διαδικασίες αξιοποίησης µετά από κατάλληλη αξιολόγηση, συµπλήρωση και αναγωγή σε ΕΓΣΑ 87 των υπαρχόντων επιπέδων χαρτογραφικής πληροφορίας Αποτίµηση αποτελεσµάτων στο επίπεδο της Μελέτης Εφαρµογής Η υλοποίηση του ΓΣΠ ξεκίνησε, µετά από σηµαντική καθυστέρηση, τον Σεπτέµβριο του 2008 και ολοκληρώθηκε τον Νοέµβρη του Ανάµεσα στην Προµελέτη, την προκήρυξη κατόπιν έγκρισης από την εποπτεύουσα αρχή

10 (Κοινωνία της Πληροφορίας, ΚτΠ) και την έναρξη µεσολάβησε µια περίοδος περίπου 24 µηνών. Η εν λόγω περίοδος που συνέβαλε σηµαντικά στην καθυστέρηση του έργου και την οριακή ολοκλήρωση του ώστε να µην απενταχθεί, δεδοµένης της λήξης του προγραµµατος της ΚτΠ στα τέλη του 2009, χαρακτηρίσθηκε από α) γραφειοκρατικές διευθετήσεις και ενίοτε καθυστερήσεις και β) από την επίλυση του θέµατος των ενστάσεων και την οριστική επιλογή αναδόχου. Παράλληλα έχουν προβλεφθεί και θα πρέπει να εξειδικευθούν στην πορεία εδραίωσης του συστήµατος οι βασικές διαδικασίες Παρακολούθησης και Αξιολόγησης (βλ. Πίνακα 3). Όπως έχει τονιστεί, η υλοποίηση ενός αξιόπιστου µηχανισµού παρακολούθησης προς λειτουργίας του ΓΣΠ, είναι εκ των ουκ άνευ όρος για την εξασφάλισης προς λειτουργικότητας και προς βιωσιµότητας του. Ο µηχανισµός προς µπορεί να είναι εσωτερικός ή εξωτερικός και στα σίγουρα θα πρέπει να ελέγχει την κοινωνική χρησιµότητα του συστήµατος, πάντα σε συνάρτηση µε προς αρχικούς στόχους που έχουν τεθεί.

11 Πίνακας 2: Αποτίµηση αποτελεσµάτων στο επίπεδο προς Μελέτη Εφαρµογής & Αξιολόγηση Λειτουργίας Μηχανισµός παρακολούθησης Μελέτη Εφαρµογής Στάδιο Περιγραφή Θετικές εµπειρίες, χρήσιµες προτάσεις Αρνητικές εµπειρίες, κρίσιµα λάθη προς αποφυγή Στελέχω ση µε ανθρώ πινο δυναµικ ό ιαδικασία πρόσληψης επιπλέον προσωπικού στο ήµο Ανάγκη στελέχωσης µε συνδυασµό νέων προσλήψεων εξειδικευµένων επιστηµόνων αξιοποίηση υφιστάµενου δυναµικού Αδράνειες αδυναµίες στην επιλογή στελέχωσης Επιµόρφωση προσαρµογή Επιτυχής µε επιµέρους αδυναµίες Ολοκλή ρωση δεδοµέν ων όµηση βάσεων δεδοµένων (Geodatabases) Ένταξη υπαρχόντων δεδοµένων Ένταξη νέων δεδοµένων Προϊόντ α διαθεσι µότητα Επεξεργασία δεδοµένων Προβολή και διάδοση προϊόντων µέσο δράσεων δηµοσιότητας Αδράνεια εκ µέρους διοίκησης - υπαλλήλων Παραγωγή και διάθεση δεδοµένων και προϊόντων Ανάπτυξη ειδικών εφαρµογών

12 Πίνακας 3: Αξιολόγηση Λειτουργίας Μηχανισµός παρακολούθησης Στάδιο Αξ_1 Αξ_2 Αξ_3 Αξ_4 Αξ_4 Αξ_4 Περιγραφή Έλεγχος ακρίβειας, ποιότητας, λειτουργικότητας προϊόντων και δεδοµένων Επέκταση του συστήµατος σε άλλα τµήµατα Αναβάθµιση του συστήµατος Επιµόρφωση ανθρώπινου δυναµικού Έλεγχος βιωσιµότητας του συστήµατος, µε βάση τους αρχικούς στόχους Τοπική και Εθνική ολοκλήρωση του συστήµατος Ιδιαίτερης σηµασίας είναι η παρατήρηση πως ένα ΓΣΠ αποτελεί έναν «ζωντανό οργανισµό» που χρειάζεται συνεχή ανατροφοδότηση και ενεργή παρακολούθηση από τους ίδιους τους χρήστες του. Με αυτήν την έννοια, η σωστή µελέτη και ο σχεδιασµός, είναι κρίσιµες προϋποθέσεις για την επιτυχή έκβαση του όλου εγχειρήµατος. Το ίδιο κοµβική είναι και η τήρηση των διαδικασιών ενηµέρωση του συστήµατος. Με αυτήν την έννοια οι αδυναµίες που εντοπίστηκαν παραπάνω στα διάφορα στάδια σχεδιασµού και υλοποίησης του συστήµατος µπορεί να είναι αποφασιστικές για την αποτυχία του. Με άλλα λόγια, µπορεί να οδηγήσουν, δυστυχώς, σε κατάρρευση το όλο εγχείρηµα ή απλά να προσφέρουν στο φορέα µια ακόµη «οµάδα υπολογιστών για σχεδίαση και χαρτογράφηση» Εφαρµογές και προϊόντα του ΓΣΠ που υλοποιήθηκαν Πιο αναλυτικά, οι Προτεινόµενες Εφαρµογές του ΓΣΠ και τα αντίστοιχα επιµέρους, καταρχήν ενδεικτικά, Προτεινόµενα Πληροφοριακά Προϊόντα (Information Products) που παράγουν αυτές, είναι οι εξής:

13 Πίνακας 4. Εφαρµογές του ΓΣΠ και Πληροφοριακά Προϊόντα (Information Products) α/ α Ονοµασία Περιγραφή Προτερ αιότητα Πληροφοριακά Προϊόντα (Ενδεικτικά ΙΡs) Υπάρχ ων ΓΣΠ 1 Εφαρµογή Χαρτογραφικής Υποστήριξης, Γεωκωδικοποίησης και Οδηγού Πόλης Χαρτογραφική Υποστήριξη των υπηρεσιών του ήµου και άλλων ενδιαφερόµενων φορέων ή ιδιωτών, µε ελάχιστη µονάδα γεωγραφικής αναφοράς το ακίνητο (σπίτι, επιχείρηση, οικόπεδο, αγροτεµάχιο κλπ), αντίστοιχη απόδοση γεωκωδικών µε ταυτόχρονη επίλυση προβληµάτων αριθµοδοτήσεων, τροφοδότηση µε βασικές πληροφορίες γύρω από τη ζωή στην πόλη. Άµεση Χάρτης/ πίνακες βασικών διευθύνσεων. Οδηγός Πόλης µε πληροφοριακά στοιχεία, όπως: λαϊκές αγορές (θέση, έκταση, ωράριο) δηµοτικά ή άλλα έργα εµπορικά καταστήµατα, κέντρα διασκέδασης πολιτιστικές εκδηλώσεις Όχι 2 Εφαρµογή ιαχείρισης ικτύων και Υποδοµών Βελτίωση της λειτουργικότητας της ΕΥΑΡ, παρακολούθηση κατάστασης και ποιότητας δικτύου, καταγραφή, πρόγνωση και αντιµετώπιση βλαβών. Παρακολούθηση-χαρτογράφηση του δικτύου δηµοτικού ηλεκτροφωτισµού και του δικτύου καθαριότητας. Άµεση Παρακολούθηση εργασιών συντήρησης δικτύου αγωγών ΕΥΑ Θέσεις και τύποι κάδων απορριµµάτων ΕΚΡ ιαδροµές αποκοµιδής ΕΚΡ Όχι 3 Εφαρµογή Εντοπισµού, ιαχείρισης, Αποκατάστασης Βλαβών ή Συµβάντων και Εξυπηρέτησης Πολιτών Σύστηµα «επί του πεδίου» καταγραφής τόσο των παρατηρήσεων εποπτών καθαριότητας/ δηµοτικών αστυνόµων όσο και των αιτηµάτων πολιτών, σχετικά µε βλάβες και άλλα συµβάντα σε δρόµους/ περιοχές της πόλης. Παρακολούθηση των διαδικασιών αποκατάστασης των σχετικών αιτηµάτων ή βλαβών µε ταυτόχρονο συντονισµό των σχετικών υπηρεσιών/ συνεργείων και τελική ενηµέρωση των πολιτών. Άµεση Χάρτης/ πίνακες µε βλάβες στο χώρο της πόλης και εξέλιξη ενεργειών για αποκατάσταση αυτών Χάρτης/ πίνακες παραπόνων, αιτηµάτων και εξέλιξη ενεργειών για αποκατάσταση αυτών Χάρτης καταστηµάτων υγειονοµικού ενδιαφέροντος και αδειών κατάληψης κοινόχρηστων χώρων Όχι

14 Πίνακας 4. Εφαρµογές του ΓΣΠ και Πληροφοριακά Προϊόντα (Information Products) α/ α Ονοµασία Περιγραφή Προτερ αιότητα Πληροφοριακά Προϊόντα (Ενδεικτικά ΙΡs) Υπάρχ ων ΓΣΠ 4 Εφαρµογή Υποστήριξης Πολεοδοµικού Σχεδιασµού Υποστήριξη µε πληροφορίες όρων δόµησης, χρήσεων γης, υποβοήθηση της διαδικασίας έκδοσης νέων οικοδοµικών αδειών. Αξιοποίηση των παραπάνω για οριοθέτηση, «ζωνοποίηση» περιοχών, διάγνωση προβληµάτων σε οικιστικές ενότητες, κοινωνικοοικονοµικές δοµές δεδοµένων σε επίπεδο Ο.Τ. ή ακινήτου, αποτύπωση της δηµοτικής περιουσίας (κτίρια, οικόπεδα, κτλ). Άµεση Χάρτες/ Πίνακες: Θέσεων - κατασκευών προς Αυτοψία Όρων δόµησης, ΦΕΚ και σχεδίου πόλεως Ανάλυσης χρήσεων γής Ανάλυσης πολεοδοµικών ενοτήτων και δηµογραφικών χαρακτηριστικών Ανάλυσης διατηρητέων κτιρίων Όχι 5 Εφαρµογή Συντήρησης, Προστασίας και Ανάδειξης Μεσαιωνικής Πόλης Υποστήριξη λειτουργιών, παρακολούθηση έργων, παρεµβάσεων. Στην εφαρµογή θα ενταχθεί µετά από κατάλληλη αξιολόγηση, ενηµέρωση και διόρθωση το υπάρχον ΓΣΠ. ευτερε ύουσα Χάρτης εκτελούµενων έργων Χάρτης προγραµµατιζόµενων έργων/ παρεµβάσεων. Τουριστικοί Χάρτες Ναι 6 Εφαρµογή Υποστήριξης Τουριστικών ραστηριοτήτων & Παραγωγικών ραστηριοτήτων Υποστήριξη Παραγωγικών ραστηριοτήτων και εν γένει χωροθέτησης δραστηριοτήτων, εντοπισµού οχλουσών δραστηριοτήτων, άντλησης οικονοµικών δεδοµένων (π.χ. ΗΦΟ Ω) κλπ ευτερε ύουσα Χάρτες εντοπισµού κατάλληλων περιοχών χωροθέτησης Ναι 7 Εφαρµογή Υποστήριξης Κοινωνικοοικονοµικών Αναλύσεων και Παρεµβάσεων Υποστήριξη κοινωνικοοικονοµικών αναλύσεων µε έµφαση στη γεωγραφία της εργασίας και της απασχόλησης, εντοπισµό ευπαθών κοινωνικών οµάδων, υποστήριξη τοπικών απογραφών. ευτερε ύουσα Χάρτες καθορισµού ζωνών στον αστικό χώρο µε βάση κρίσιµους κοινωνικούς δείκτες (ανεργία, εκπαίδευσης, κοινωνικός αποκλεισµός, ναρκωτικά κ.α.) Όχι

15 4 ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ Η αυτονόητα καταφατική απάντηση στο ερώτηµα εάν και κατά πόσον είναι ένα ΓΣΠ χρήσιµο για την υποβοήθηση των καθηµερινών λειτουργιών αλλά και των αναπτυξιακών στόχων ενός ΟΤΑ είναι συχνά αποπροσανατολιστική. Στην εισήγηση µας προσπαθήσαµε να αναδείξουµε πως το σχετικό ερώτηµα πρέπει να τίθεται ως εξής: «ποιες εφαρµογές ΓΣΠ πρόκειται να αναπτυχθούν, µε ποια κοινωνική και οικονοµική σκοπιµότητα, µε τι κόστος, µε ποια στελέχωση και στα πλαίσια ποιου ΟΤΑ, φορέα ή ευρύτερου ανθρωπογεωγραφικού πλαισίου;». Τα επιτυχηµένα διεθνή ή ελληνικά υποδείγµατα εφαρµογών δεν πρέπει να λειτουργούν αποπροσανατολιστικά καθώς όπως είναι εµφανές σηµαντικές προσδοκίες αλλά και πόροι επενδύονται σε ΓΣΠ τα οποία σύντοµα καθίστανται από ανεπαρκή έως µη λειτουργικά/ απαρχαιωµένα λόγω έλλειψης κατάλληλου σχεδιασµού, διαδικασιών ενηµέρωσης και ευρύτερης υποστήριξης. Παράλληλα όµως, οι ανεπαρκείς έστω εµπειρίες αυτών των πρώτων µετέωρων βηµάτων και άλλες ευρύτερες αναδιαρθρώσεις (π.χ. επέκταση τεχνολογιών και γνώσεων πληροφορικής, συνειδητοποίηση αξίας διαχείρισης γεωγραφικής πληροφορίας) καθιστούν τα ΓΣΠ αντικείµενου ευρύτερου ενδιαφέροντος. Οι αντιθέσεις αυτές πιστεύουµε πως φάνηκαν ανάγλυφα µέσα από το παράδειγµα του. Ρόδου, όπου αναδείχτηκε α) ο εν δυνάµει σηµαντικός χαρακτήρας των ΓΣΠ ως εργαλείο για την περιφερειακή ανάπτυξη, β) η συµβολή ερευνητών και της ίδιας της Πανεπιστηµιακής κοινότητας στο σχεδιασµό και την ανάπτυξη τέτοιων συστηµάτων για τους ΟΤΑ, γ) η απαξίωση και ο περιθωριακός, σε σχέση µε την καθηµερινή ζωή των υπηρεσιών, ρόλος που τελικά (δυστυχώς) φαίνεται να καταλαµβάνουν ου εφαρµογές ΓΣΠ, παρά τις όποιες καλές προθέσεις διοίκησης και υπαλλήλων. Ειδικά στο επίπεδο της συνεργασίας ερευνητών και ΟΤΑ, όπως φάνηκε από τη σχετική προσπάθεια στη Ρόδο, ένας τέτοιος επίπονος αλλά και δηµιουργικός σχεδιασµός διαθέτει όλα τα εχέγγυα ώστε: α) να προσαρµόσει διαλεκτικά την πλούσια διεθνή βιβλιογραφία και εµπειρία στις τοπικές πραγµατικότητες του οργανισµού που µελετά, β) να διαγνώσει τις πραγµατικές ανάγκες και να προτείνει/ σχεδιάσει χρήσιµες εφαρµογές ΓΣΠ και γ) να επιτύχει την αξιοποίηση της εµπειρίας αλλά και τη συναίνεση ή ενεργητική συµµετοχή των στελεχών του όποιου φορέα, που αποτελούν και τους βασικούς χρήστες ενός συστήµατος. Ένα επόµενο κρίσιµο στοίχηµα που πρέπει να κερδηθεί από πλευράς τόσο των επιστηµόνων που ασχολούνται µε τα ΓΣΠ όσο και των αυτοδιοικητικών ή ευρύτερων κρατικών φορέων και λειτουργών είναι αυτό της εν τοις πράγµασι αξιοποίησης τους καθώς και της επέκτασης στο επίπεδο των κοινωνικά χρήσιµων διαστάσεων των ΓΣΠ. Η τοπική αυτοδιοίκηση είναι το κατεξοχήν πεδίο στο οποίο µπορεί να δοκιµαστεί η σχέση ΓΣΠ και ευρύτερων κοινωνικών ή πληθυσµιακών οµάδων. Για να την κοινωνική αποδοχή και, πολύ περισσότερο, την ενεργητική συµµετοχή στην υπόθεση των ΓΣΠ πιστεύουµε πως µένουν πολλά να γίνουν. Θα αναφερθούµε ενδεικτικά και µόνο: α) στην ανάγκη

16 ορθολογικής διαχείρισης των πόρων που κατευθύνονται σε εφαρµογές ΓΣΠ, β) στην κρισιµότητα ενός ενιαίου πλαισίου ανάπτυξης και εδραίωσης εφαρµογών ΓΣΠ µε κατάλληλες υποστηρικτικές υποδοµές ιδιαίτερα για τους µικρούς οργανισµούς και ΟΤΑ αλλά και τη διασφάλιση της συµµετοχής τους στο επίπεδο του σχεδιασµού. Τέλος γ) στην επιτάχυνση της πολύπαθης Εθνικής Υποδοµής Γεωγραφικών Πληροφοριών µε εξειδίκευση στο επίπεδο της παροχής των ελάχιστων αναγκαίων ψηφιακών υποβάθρων σε κάθε ΟΤΑ και στην πρόβλεψη ενιαίων πολιτικών διαχείρισης, ενηµέρωσης και µετάπληροφορίας. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ De Mers, M. (2000), Fundamentals of GIS. Willey, UK. Elwood, S.A. (2002), GIS use in community planning: a multidimensional analysis of empowerment, Environment and Planning A, 34: EKKE, (2004), ιερεύνηση των τάσεων στο χώρο της Κοινωνικής & Οικονοµικής Υπόστασης των Πολιτών του ήµου Ροδίων, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών- Ινστιτούτο Κοινωνικής Πολιτικής, Αθήνα. ΕΥΓεΠ, Οµάδας Εργασίας (2003), Εθνική Υποδοµή Γεωγραφικών Πληροφοριών. ιαθέσιµο στο δικτυακό τόπο: Harmon, E. J. and Anderson, J.S. (2003). The Design and Implementation of Geographic Information Systems. Wiley, USA. Καρνάβου, Ε. (2002), Γεωγραφικά Συστήµατα Πληροφοριών & Υποδοµή Χωρικών εδοµένων για τη σύγχρονη Ελλάδα. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη. Καρνάβου, Ε. και Γριτζάς, Γ. (2006), ιάχυση των ΓΣΠ στους φορείς της τοπικής και περιφερειακής διοίκησης, Ενηµερωτικό ελτίο ΠΣ ΑΤΜ, 176: Κουτσόπουλος, Κ. (2001), Γεωγραφικά Συστήµατα Πληροφοριών και Ανάλυση Χώρου. Παπασωτηρίου, Αθήνα. Masser I., Campbell H. & Craglia M. (ed.) (1996), GIS Diffusion: adoption and use of GIS in Local Government in Europe. Taylor & Francis, UK. Okabe, A. (2005), GIS-based studies in the Humanities and Social sciences. Taylor & Francis, UK. Pickles, J. (1995), Ground Truth: the social implications of GIS. Guilford Press, London.

17 Tomlinson R. (2003). Thinking about GIS: Geographic Information System Planning for Managers. ESRI Press, USA. Trevor H. (2002), Community participation and GIS. Taylor & Francis, UK. USGS (2003). Geographic Information Systems. ιαθέσιµο στον δικτυακό τόπο: