Η πρόκληση της σγιούς, ενεργού και επιτστημένης γήρανσης

Transcript

1 Διεπιζηημονική Φρονηίδα Υγείας(2014) Τόμος 6,Τεύτος 4, ISSN Η πρόκληση της σγιούς, ενεργού και επιτστημένης γήρανσης Σηαχξνπ Β. 1, Επγά Σ. 2 1 Ννζειεχηξηα MSc, Παλεπηζηεκηαθφ Ννζνθνκείν Ησαλλίλσλ 2 Αλαπιεξψηξηα Καζεγήηξηα Τκήκαηνο Ννζειεπηηθήο Παλεπηζηεκίνπ Πεινπνλλήζνπ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ειζαγωγή: Ζ γήξαλζε ηνπ αλζξψπνπ απνηειεί αλαπφθεπθηε θπζηνινγηθή κεηαβνιή, είλαη γελεηηθά θαζνξηζκέλε θαη επεξεάδεηαη απφ πεξηβαιινληηθνχο παξάγνληεο, πνπ ζρεηίδνληαη κε ηνλ ηξφπν δσήο, νη νπνίνη ιεηηνπξγνχλ απφ ηε ζηηγκή ηεο γέλλεζήο ηνπ. κοπόρ ηεο παξνχζαο βηβιηνγξαθηθήο αλαζθφπεζεο είλαη ε πξνζέγγηζε ηνπ γεληθνχ πεξηερνκέλνπ ηεο πγηνχο, ελεξγνχ θαη επηηπρεκέλεο γήξαλζεο θαη ε παξάζεζε παξεκβάζεσλ θαζπζηέξεζεο ηεο γήξαλζεο. Μεθοδολογία: Πξαγκαηνπνηήζεθε αλαδήηεζε ηεο βηβιηνγξαθίαο ζηελ ειεθηξνληθή βάζε δεδνκέλσλ PubMed θαη δεπηεξνγελήο αλαδήηεζε άξζξσλ ρσξίο ρξνληθφ πξνζδηνξηζκφ. Αποηελέζμαηα: Σην ζχλνιν ηεο βηβιηνγξαθίαο, ε ζσκαηηθή θαη πλεπκαηηθή άζθεζε, ε ζσζηή δηαηξνθή, ε θνηλσληθή δξαζηεξηφηεηα, νη δξαζηεξηφηεηεο αλαςπρήο αλαθέξνληαη σο παξεκβάζεηο γηα ηελ θαζπζηέξεζε ηνπ γήξαηνο θαη ε παξνχζα έξεπλα ηνλίδεη ηελ αλάγθε αλάπηπμεο παξέκβαζεο, πνπ πξνσζεί ηελ απηνθξνληίδα ζηνπο ειηθησκέλνπο θαη ηνπο επηηξέπεη λα δήζνπλ ζην ζπίηη ηνπο φζν ην δπλαηφ πεξηζζφηεξν. ςμπεπάζμαηα: Με ηελ αχμεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ ειηθησκέλσλ εκθαλίδεηαη θαη ε αλάγθε γηα πξνψζεζε ηεο επηηπρνχο γήξαλζεο. Ζ θαιή πγεία είλαη πξνυπφζεζε γηα επηηπρή γήξαλζε, αιιά θαη ε απηνλνκία είλαη ζεκαληηθή, σο δξάζε ππνζηήξημεο απφ ηελ θνηλσλία πξνο ηνπο ειηθησκέλνπο. Δπαξθήο γλψζε ηεο θπζηνινγηθήο θαη παζνινγηθήο γήξαλζεο απφ ηνπο λνζειεπηέο ζα βνεζήζεη ζηνλ ζρεδηαζκφ επηζπκεηψλ ξεαιηζηηθψλ ζηφρσλ σο πξνο ην ζρεδηαζκφ ηεο λνζειεπηηθήο θξνληίδαο. Λέξειρ κλειδιά: γήξαλζε, ελεξγφο γήξαλζε, πγηήο γήξαλζε, επηηπρεκέλε γήξαλζε, λνζειεπηηθή ηξίηεο ειηθίαο Τπεύθςνορ Αλληλογπαθίαρ: Σηαχξνπ Β.. vstavroy2000@gmail.com 160

2 Interscientific Health Care (2014) Vol 6, Issue 4, ISSN The challenge of health, active and successful ageing Stavrou V. 1, Zyga S. 2 1 Nurse, MSc Primary Health Care, University Hospital of Ioannina 2 Associate Professor, Nursing Department, University of Peloponnese ABSTRACT Introduction: Ageing of the population is an inevitable natural transition, is genetically predefined and is affected by environmental factors, which are related with the way of living and they come into existence from the time a person is born. It constitutes the apex of the person s successful development. Purpose: The purpose of the present article is a general approach of healthy, active and successful ageing and the supply of delay interventions of ageing. Material- methods: We conducted a reference search in the electronic database Pubmed and a secondary article search without a time constraint. Results: Throughout the bibliography, physical and mental exercise, good nutrition, social activities, and leisure activities are reported as interventions for the delay of ageing and the ongoing research highlights the need for the development of interventions that promote self-care in the elderly and allows them to live at home as much as possible. Conclusions: The increasing number of elderly people necessitates promoting successful ageing. Good health is a prerequisite for successful ageing and autonomy is important as a support action by the society towards elderly people. The nurses adequate knowledge of the natural and pathological ageing will help to design desirable realistic goals and will promote nursing to the elderly. Key words: ageing, active ageing, healthy ageing, successful ageing, elderly nursing ΕΙΑΓΩΓΗ Ζ γήξαλζε ηνπ αλζξψπνπ απνηειεί αλαπφθεπθηε θπζηνινγηθή κεηαβνιή, εθθπιηζηηθή κεηαβνιή ησλ βηνινγηθψλ ιεηηνπξγηψλ, πνπ είλαη γελεηηθά θαζνξηζκέλε θαη επεξεάδεηαη απφ πεξηβαιινληηθνχο παξάγνληεο, πνπ ζρεηίδνληαη κε ηνλ ηξφπν δσήο θαη νη νπνίνη ιεηηνπξγνχλ απφ ηε ζηηγκή ηεο γέλλεζήο ηνπ (Harman, 1981; Park and Yeo, 2013). Δίλαη ε αλαπφθεπθηε θαη κε αλαζηξέςηκε ζπζζψξεπζε ησλ δεκηψλ κε ηελ ειηθία, πνπ νδεγεί ζε απψιεηα ηεο ιεηηνπξγηθφηεηαο θαη ηειηθά ζηνλ ζάλαην (Monaghan et al., 2008), απνηειεί δε ην απνθνξχθσκα ηεο επηηπρεκέλεο αλάπηπμεο ηνπ αλζξψπνπ (Sundsli et al., 2012). Σχκθσλα κε ηελ έθζεζε ησλ Ζλσκέλσλ Δζλψλ ηνπ 2001 γηα ηελ παγθφζκηα γήξαλζε ηνπ πιεζπζκνχ , ν αξηζκφο ησλ ειηθησκέλσλ αλζξψπσλ ζηνλ θφζκν ζα ππεξβαίλεη ηνλ αξηζκφ ησλ λέσλ ελειίθσλ ην 2050, γηα πξψηε θνξά ζηελ ηζηνξία θαη ε αληηζηξνθή ζηελ αλαινγία λέσλ θαη ειηθησκέλσλ είλαη ήδε κηα πξαγκαηηθφηεηα απφ ην 1998 ζηηο αλαπηπγκέλεο ρψξεο (Abdulah and Wolbring, 2013). Σηηο Ζ.Π.Α νη ελήιηθεο κεγαιχηεξεο ειηθίαο είλαη κεηαμχ ησλ ηαρχηεξα αλαπηπζζφκελσλ ειηθηαθψλ νκάδσλ θαη νη πξψηνη ''baby boomers'' ( ελήιηθεο πνπ γελλήζεθαλ κεηαμχ ) ζα είλαη 65 εηψλ ην Πεξηζζφηεξνη απφ ην 60% εμ απηψλ ζα Cor. Author: Stavrou V. vstavroy2000@gmail.com 161

3 εκθαλίζνπλ πεξηζζφηεξεο απφ κηα ρξφληα λφζν ην 2030 (AHA, 2007), ελψ αλακέλεηαη λα ππάξμεη κηα δπζαλάινγα κεγαιχηεξε αχμεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ ειηθησκέλσλ κε ςπρηαηξηθέο δηαηαξαρέο (Jeste et al., 1999). Οκνίσο, πξνβιέπεηαη φηη ν πιεζπζκφο ησλ Δπξσπαίσλ πνιηηψλ, γηα ηα έηε , ζα δηπιαζηαζηεί γηα ηα άηνκα ειηθίαο άλσ ησλ 65 εηψλ, ελψ γηα ηνπο άλσ ησλ 80 εηψλ ζα ηξηπιαζηαζηεί (Lagiewka, 2012). Σθνπφο ηνπ παξφληνο άξζξνπ είλαη ε πξνζέγγηζε ηνπ γεληθνχ πεξηερνκέλνπ ηεο πγηνχο, ελεξγνχ θαη επηηπρεκέλεο γήξαλζεο θαη ε παξάζεζε παξεκβάζεσλ θαζπζηέξεζεο ηεο γήξαλζεο. Πξαγκαηνπνηήζεθε αλαδήηεζε βηβιηνγξαθίαο ζηελ ειεθηξνληθή βάζε δεδνκέλσλ PubMed κε ιέμεηοθιεηδηά γήξαλζε, πγηήο γήξαλζε, ελεξγφο γήξαλζε, επηηπρεκέλε γήξαλζε, λνζειεπηηθή ηξίηεο ειηθίαο, θαζψο θαη δεπηεξνγελή αλαδήηεζε άξζξσλ απφ ηηο βηβιηνγξαθηθέο παξαπνκπέο. Ζ αλαδήηεζε άξζξσλ έγηλε ρσξίο ρξνληθφ πξνζδηνξηζκφ. Θεωπίερ γήπανζηρ Σηε κειέηε ηεο γήξαλζεο δελ ππάξρεη κία κφλν ζεσξεηηθή πξνζέγγηζε, πνπ ζα κπνξνχζε λα εθαξκνζηεί παγθνζκίσο. Ζ βηνινγηθή άπνςε γηα ηε γήξαλζε έρεη επεξεάζεη ζε κεγάιν βαζκφ ηε ζρεηηθή έξεπλα. Ζ ζεσξία ηνπ νμεηδσηηθνχ ζηξεο, πνπ είλαη γλσζηή θαη σο ζεσξία ησλ ειεχζεξσλ ξηδψλ, ζπδεηήζεθε γηα πξψηε θνξά απφ ηνλ Harman (1956) θαη αλαπηχρζεθε κεηαγελέζηεξα, ππνζηεξίδεη φηη νη ειεχζεξεο ξίδεο απνηεινχλ ηελ θεληξηθή αηηία πξφθιεζεο αιιαγψλ, ζε επίπεδν ηζηηθφ, θπηηαξηθφ θαη ππνθπηηαξηθφ. Σε θνηλσληθφ επίπεδν, νη ζεσξίεο πνπ θπξηαξρνχλ είλαη ε ζεσξία ηεο δξαζηεξηφηεηαο θαη ε ζεσξία ηεο απνζχλδεζεο. Ο Havighurst (1963) αλέπηπμε ηε ζεσξία ηεο δξαζηεξηφηεηαο, ζχκθσλα κε ηελ νπνία ε πξνζαξκνγή είλαη θαιχηεξε γηα ηα άηνκα πνπ δέρνληαη ηε γήξαλζε σο κηα θπζηθή δηαδηθαζία θαη παξακέλνπλ ελεξγά φζν θαη φηαλ ήηαλ κεζήιηθεο (Rowe and Kahn, 1997). Οη Cumming θαη Henry (1961) αλέπηπμαλ ηε ζεσξία ηεο απνζχλδεζεο θαη θαηά ηνπο νπνίνπο ν απνηειεζκαηηθφο ηξφπνο γήξαλζεο κπνξεί λα επηηεπρζεί κε ηε ζηαδηαθή θαη φρη απφηνκε απψιεηα ησλ θνηλσληθψλ ξφισλ θαη ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, γεγνλφο πνπ δηεπθνιχλεη ηελ νκαιή παξάδνζε ηεο εμνπζίαο ζηηο λεαξέο ειηθίεο, φζν πην αλψδπλα γίλεηαη, ψζηε λα κε δηαξξαγεί ε ελφηεηα ηνπ θνηλσληθνχ ζπλφινπ. Οη ζεσξίεο ηεο δξαζηεξηφηεηαο θαη απνζχλδεζεο αλήθνπλ ζηηο ιεηηνπξγηθέο ζεσξίεο θαη ζηεξίδνληαη ζηελ ππφζεζε, φηη ε θνηλσλία είλαη έλα ζχζηεκα πνπ βξίζθεηαη ζε ηζνξξνπία θαη ε απνζχλδεζε είλαη κέξνο ηεο ηζνξξνπίαο απηήο (Redfern and Ross, 2011). Οη ςπρνδπλακηθέο ζεσξίεο ηεο γήξαλζεο έρνπλ ηελ θαηαβνιή ηνπο ζηηο εξγαζίεο ηνπ Freud ( ) θαη ελζσκαηψλνπλ ηηο ζεσξίεο πνπ δίλνπλ έκθαζε ζηηο δηεξγαζίεο ηεο αιιαγήο θαη ηεο αλάπηπμεο, κε ηα νξκέκθπηα θαη ην αζπλείδεην λα θαηέρνπλ ζεκαληηθή ζέζε ζηελ αλάπηπμε ηεο πξνζσπηθφηεηαο θαη ηε ζπλαθφινπζε αλάπηπμε ηνπ Δαπηνχ. Ο Freud ζεσξνχζε φηη ε αλάπηπμε ζηελ φςηκε πεξίνδν ηεο δσήο είλαη παξφκνηα κε εθείλε ηεο παηδηθήο ειηθίαο (Redfern and Ross, 2011). Ζ πξνζέγγηζε ηνπ γήξαηνο απφ ηελ νπηηθή ηεο πνιηηηθήο νηθνλνκίαο ζπλάδεη κε ηελ απνρψξεζε απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ηνλ ζεζκφ ηεο ζπληαμηνδφηεζεο (Redfern and Ross, 2011). Σχκθσλα κε ηε βηβιηνγξαθία, ππάξρνπλ πεξηνξηζκνί ζηελ έξεπλα γηα ηε δηεξγαζία ηεο γήξαλζεο, αθνχ θάζε ζεσξία γήξαλζεο δηαθξίλεηαη απφ εηεξνγέλεηα θαη δελ ελζσκαηψλεη ηε δηαθνξεηηθφηεηα ησλ ειηθησκέλσλ (Redfern and Ross, 2011). Εννοιολογικό πλαίζιο για ηην ςγιή - ενεπγό και επιηςσημένη γήπανζη. Σχκθσλα κε ηνλ Φαηδεαλησλίνπ (2005) ν θαζνξηζκφο ηεο γήξαλζεο σο βηνινγηθφ, ςπρνινγηθφ θαη θνηλσληθφ θαηλφκελν είλαη αθφκα αηειήο θαη δπζρεξήο φπσο θαη ε αηηηνινγία ηεο. Τν βηνινγηθφ γήξαο δε ζπκπίπηεη κε ην ςπρνινγηθφ θαη ην θνηλσληθφ. Κάζε θνηλσλία, θάζε νξγαληζκφο, αιιά θαη θάζε ζχζηεκα νξγάλσλ έρεη ηε δηθή ηνπ ειηθία, πνπ κπνξεί λα είλαη κεγαιχηεξε ή κηθξφηεξε απφ ηε ρξνλνινγία. Ζ πγηήο γήξαλζε αλαθέξεηαη ζηε ρξνληθή κεηάζεζε ή ζηε κείσζε ησλ αλεπηζχκεησλ επηδξάζεσλ ηεο γήξαλζεο. Σηφρνο γηα ηελ πγηή γήξαλζε είλαη ε δηαηήξεζε ηεο ζσκαηηθήο θαη πλεπκαηηθήο πγείαο θαη ε δηαηήξεζε ηεο απηνεμππεξέηεζεο (Βνιίθαο θαη Θενδσξάθεο, 2007). Ζ ελεξγφο γήξαλζε είλαη ε δηαδηθαζία ηεο βειηηζηνπνίεζεο ησλ επθαηξηψλ γηα ηελ πγεία, ηε ζπκκεηνρή θαη αζθάιεηα πξνθεηκέλνπ λα βειηησζεί ε πνηφηεηα ηεο δσήο, θαζψο νη άλζξσπνη γεξλνχλ (WHO, 2007). Ζ ελεξγφο γήξαλζε ζρεηίδεηαη κε ηελ ''παξαγσγηθή γήξαλζε'' ε νπνία εζηηάδεη ζηελ απαζρφιεζε. Ζ ''επηηπρεκέλε γήξαλζε'' ηνλίδεη ηελ πξνζαξκνγή ζηηο πξνθιήζεηο ηεο γήξαλζεο ηνπ πιεζπζκνχ κέζσ ηεο ππνθαηάζηαζεο θαη ηεο αλαδηαλνκήο ησλ δξαζηεξηνηήησλ. Ζ ελεξγφο γήξαλζε δελ είλαη απαξαίηεηα ζπλψλπκε ηεο επηηπρνχο γήξαλζεο (Bowling, 2009). Οη επηζηήκεο ηεο ηαηξηθήο, ηεο θνηλσληνινγίαο θαη ςπρνινγίαο δηαηχπσζαλ ζεσξίεο ''επηηπρεκέλεο γήξαλζεο'', νη νπνίεο ζπλνςίδνληαη ζηε βηνταηξηθή ζεσξία θαη ε νπνία θαζνξίδεη ηελ επηηπρή γήξαλζε ζε κεγάιν βαζκφ απφ ηελ άπνςε ηεο βειηηζηνπνίεζεο ηνπ πξνζδφθηκνπ δσήο, ειαρηζηνπνηψληαο ηε ζσκαηηθή θαη ςπρνινγηθή θζνξά θαη αλαπεξία. Οη Rowe θαη Kahn (1998) δηαρψξηζαλ ηε ''ζπλήζε γήξαλζε'', πνπ ραξαθηεξίδεηαη απφ θαλνληθή κείσζε ηεο ζσκαηηθήο, θνηλσληθήο θαη γλσζηηθήο ιεηηνπξγίαο κε ηελ ειηθία, απφ ηελ ''επηηπρή γήξαλζε'' ζηελ νπνία ε ιεηηνπξγηθή απψιεηα ειαρηζηνπνηείηαη ζπκπεξηιακβαλνκέλεο θαη ηεο γλσζηηθήο, κε εμσγελείο παξάγνληεο λα παίδνπλ έλαλ νπδέηεξν ή ζεηηθφ ξφιν. Ζ ςπρνθνηλσληθή ζεσξία εζηηάδεη ζηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή, ηελ θνηλσληθή ζπκκεηνρή θαη ιεηηνπξγία θαη ηελ πξνζσπηθή αλάπηπμε, κε ραξαθηεξηζηηθά ηελ ελζπλείδεηε απηνλνκία, ηνλ έιεγρν, ηελ αλεμαξηεζία, πξνζαξκνζηηθφηεηα θαη ζεηηθή πξνζαξκνγή (Bowling and Dieppe, 2005). Τνλ νξηζκφ γηα ηελ ''επηηπρεκέλε γήξαλζε'' δηαηξέρνπλ επηκέξνπο ζπληζηψζεο θαη δελ ππάξρεη ζπλαίλεζε ησλ επηζηεκφλσλ γηα ην ηη ζπληζηά ''επηηπρεκέλε γήξαλζε''. Ψζηφζν, ηα πην θνηλά θξηηήξηα πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη γηα ηελ επηηπρή γήξαλζε πεξηιακβάλνπλ ηελ απνπζία αζζέλεηαο θαη αλαπεξίαο θαη θαιή γλσζηηθή ιεηηνπξγία. Παξαηεξείηαη φηη πνζνηηθέο κειέηεο επηθεληξψλνπλ πεξηζζφηεξν ζηα ζσκαηηθά θαη ιεηηνπξγηθά ραξαθηεξηζηηθά ελψ νη 162

4 πνηνηηθέο κειέηεο πεξηγξάθνπλ ηηο πξνζσπηθέο αληηιήςεηο ζε ζρέζε κε ηελ επηηπρή γήξαλζε (Depp and Jeste, 2006). Οκνίσο νη Bowling θαη Iliffe (2006) ππνζηεξίδνπλ φηη πξέπεη λα θαηαλνήζνπκε ηα ζπζηαηηθά ηεο επηηπρεκέλεο γήξαλζεο πξνθεηκέλνπ λα αλαπηχμνπκε παξεκβάζεηο πξναγσγήο πγείαο θαη αλαθέξνπλ φηη ν νξηζκφο ηεο επηηπρνχο γήξαλζεο πξέπεη λα πεξηιακβάλεη ζηνηρεία πνπ έρνπλ ζεκαζία γηα ηνπο ίδηνπο ηνπο ειηθησκέλνπο. Τνλίδνπλ επίζεο, φηη ζε πνηνηηθέο κειέηεο ζπλαληνχκε ''ιατθνχο'' νξηζκνχο ζρεηηθά κε ηελ επηηπρή γήξαλζε, πνπ δελ αληηθαηνπηξίδνληαη επαξθψο ζηα ζεσξεηηθά κνληέια, γηα λα θαηαιήμνπλ φηη δελ ππάξρεη νκνθσλία κεηαμχ ησλ επηζηεκνληθψλ θιάδσλ ζρεηηθά κε ηνπο νξηζκνχο θαη ηα ζηνηρεία ηεο επηηπρνχο γήξαλζεο, αθνχ ζε νξηζκέλεο κειέηεο ρξεζηκνπνηνχληαη σο πξνυπνζέζεηο θαη ζε άιιεο σο απνηέιεζκα (Bowling and Iliffe, 2006). Σεηξά απφ επηδεκηνινγηθέο κειέηεο πνπ εμέηαζαλ πξνγλσζηηθνχο δείθηεο ηεο επηηπρνχο γήξαλζεο ζπκθσλνχλ κφλν γηα ηε θπζηθή ιεηηνπξγία θαη ειεπζεξία απφ αλαπεξία, σο θξηηήξην επηηπρνχο γήξαλζεο, ελψ δελ ππήξρε νκνθσλία ζηα άιια θξηηήξηα. Ζ έλλνηα ηεο επηηπρνχο γήξαλζεο είλαη πνιπδηάζηαηε (Jeste et al, 2010). Σε λεφηεξε κειέηε ηεο ε Bowling (2011) ζπλνςίδεη ηα θξηηήξηα πνπ είλαη αλαγθαία γηα ηελ επίηεπμε επηηπρνχο γήξαλζεο ζχκθσλα κε ηε βηβιηνγξαθία θαη κπνξνχλ λα νκαδνπνηεζνχλ ζε: βηνινγηθά (πγείαο), επξχηεξα βηνινγηθά (πγείαο θαη θνηλσληθήο ζπκκεηνρήο), θνηλσληθήο ιεηηνπξγίαο (δεπηεξνινγία ηνπ αξηζκνχ δηαθνξεηηθψλ θνηλσληθψλ δξαζηεξηνηήησλ), ςπρνινγηθά (απηναπνηειεζκαηηθφηεηα γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο γήξαλζεο) θαη έλα επίπεδν πην πάλσ απφ φια ηα αλσηέξσ πνπ ζρεηίδνληαη κε ην εηζφδεκα, ηελ πνηφηεηα δσήο θαη ηελ αζθάιεηα ηνπ πεξηβάιινληνο. Ζ ηθαλνπνίεζε απφ ην παξειζφλ θαη ηελ παξνχζα δσή ππήξμε, εθηφο απφ ηελ θνηλσληθή ιεηηνπξγηθφηεηα, θξηηήξην πξνηεηλφκελν ζηνλ νξηζκφ ηεο επηηπρνχο γήξαλζεο (Bowling and Dieppe, 2005) θαη ζχκθσλα κε ηνπο von Faber et al. (2001) ε επηηπρήο γήξαλζε είλαη εθείλε πνπ ζπλάδεη κε ηελ επίηεπμε αηνκηθψλ ζηφρσλ ή ην βίσκα ζπλαηζζεκάησλ επεκεξίαο. Ζ επηηπρεκέλε γήξαλζε απνηειεί παγθφζκην ζηφρν θαη ν Π.Ο.Υ. ην 1997 δήισζε, φηη ε απμεκέλε καθξνβηφηεηα ρσξίο πνηφηεηα ζηε δσή είλαη θελφ βξαβείν. Τν πξνζδφθηκν ηεο πγείαο είλαη πην ζεκαληηθφ απ' φηη ην πξνζδφθηκν δσήο (Lagiewka, 2012). Η επιηςσημένη και ομαλή πποζαπμογή ζηη γήπανζη Ζ δηαηξνθή έρεη αλαγλσξηζηεί σο ζεκαληηθφο παξάγνληαο λνζεξφηεηαο θαη ζλεζηκφηεηαο θαη ν ξφινο ηεο γηα ηελ παξάηαζε ηνπ πξνζδφθηκνπ δσήο έρεη απνηειέζεη αληηθείκελν εθηεηακέλεο επηζηεκνληθήο έξεπλαο. Γηαηηεηηθά ζπκπιεξψκαηα κε αληηνμεηδσηηθά έρνπλ γίλεη φιν θαη πην δεκνθηιή θαη ε κεζνγεηαθή δηαηξνθή απνδεηθλχεη ηηο πξνζηαηεπηηθέο επηδξάζεηο ελάληηα ζηελ νμεηδσηηθή βιάβε. Τξνθέο πινχζηεο ζε βηηακίλεο B12 θαη D πξνζθέξνληαη ελάληηα ζηνλ θίλδπλν αλάπηπμεο λεπξνεθθπιηζηηθψλ παζήζεσλ θαη νζηηθήο απψιεηαο. Ζ αλεπάξθεηα ζε βηηακίλε D απμάλεη ηνλ θίλδπλν γηα πηψζεηο θαη θαηάγκαηα ζηνπο ειηθησκέλνπο (Sadowska and Bortos, 2014). Πνιιά ηξφθηκα ραξαθηεξίδνληαη σο ''αληηγεξαληηθά'' θπξίσο κε βάζε ηηο αληηθιεγκνλψδεηο θαη αληηνμεηδσηηθέο ηνπο δξάζεηο (Chrysohoou and Stefanadis, 2013). Πεξηνξηζκνί ζηελ θηλεηηθφηεηα κπνξνχλ λα επεξεάζνπλ ηελ πγεία ηνπ ειηθησκέλνπ, πνπ κπνξεί λα νδεγήζνπλ ζε απψιεηα ηεο κπτθήο κάδαο, απψιεηα νζηηθήο ππθλφηεηαο θαη αχμεζε ηνπ ιηπψδνπο ηζηνχ. Απνκφλσζε θαη απψιεηα θνηλσληθψλ δεζκψλ πνπ απνξξένπλ απφ πεξηνξηζκέλε θηλεηηθφηεηα κπνξεί λα πξνθαιέζεη θαηάζιηςε θαη άιιεο δπζκελείο ζπλέπεηεο γηα ηελ ςπρηθή πγεία, έιιεηςε πξφζβαζεο ζε πφξνπο θαη ηα άηνκα απηά απνηεινχλ ζπρλνχο ρξήζηεο ησλ ππεξεζηψλ πγείαο θαη πηζαλνχο ρξήζηεο κνλάδσλ ηξίηεο ειηθίαο (Rosso et al, 2011). Σε πγηή ειηθησκέλα άηνκα ν ζπλδπαζκφο αεξφβηαο άζθεζεο θαη κπτθήο ελδπλάκσζεο ζπκβάιινπλ ζεκαληηθά ζηε ιεηηνπξγηθφηεηα αιιά θαη ζηε κλήκε θαη έρεη ηεθκεξησζεί φηη κέηξην έσο πςειφ επίπεδν έληαζεο κπνξεί λα βειηηψζεη ηελ εγθεθαιηθή ξνή ηνπ αίκαηνο, παξάγνληαο πνπ σο γλσζηφ επηδξά ζηε γλσζηηθή ιεηηνπξγία (Bossers et al, 2014; Colcombe and Kramer, 2003; Wiesmann et al, 2013). Ζ απνκφλσζε έρεη αξλεηηθφ αληίθηππν ζηελ ςπρηθή θαη ζσκαηηθή πγεία ησλ ειηθησκέλσλ θαη κπνξεί λα νδεγήζεη ζε αζζέλεηα θαη πξφσξν ζάλαην (Hawton et al., 2011). Μείσζε ηεο απηνθξνληίδαο παξαηεξείηαη ζε άηνκα ειηθίαο άλσ ησλ 75 εηψλ θαη ε παξνχζα έξεπλα έρεη σο ζηφρν λα ηνλίδεη ηελ αλάγθε αλάπηπμεο παξέκβαζεο, πνπ πξνσζεί ηελ απηνθξνληίδα ζηνπο ειηθησκέλνπο θαη ηνπο επηηξέπεη λα δήζνπλ ζην ζπίηη ηνπο φζν ην δπλαηφ πεξηζζφηεξν, ελψ γηα ηελ πξναγσγή ηεο πγείαο ησλ ειηθησκέλσλ πξέπεη λα ιακβάλεηαη ππφςε ε ςπρηθή πγεία θαη ε ηθαλφηεηα πξνζαξκνγήο ζηηο αιιαγέο ηεο δσήο (Sundsli et al., 2014). Ζ γέθπξα κεηαμχ ηθαλφηεηαο απηνθξνληίδαο θαη δξαζηεξηφηεηαο απηνθξνληίδαο κπνξεί λα εξκελεπηεί σο απηνπξαγκάησζε ή απηνυπέξβαζε (Soderhamn, 2013). Σχκθσλα κε ηνπο Gramme et al. (2012) ππάξρεη αλάγθε γηα θαηεπζπληήξηεο γξακκέο γηα ηελ ελίζρπζε ηεο απηνδηαρείξηζεο ηεο γήξαλζεο, φρη κφλν γηα ηελ ππνζηήξημε ησλ ειηθησκέλσλ, αιιά γηα ηελ πξφιεςε θαη θαζπζηέξεζε ηεο γήξαλζεο. Ζ γήξαλζε ζπρλά ζεκαίλεη κείσζε ησλ απνζεκαηηθψλ θαη ησλ πφξσλ ζε πνιινχο ηνκείο. Απηέο νη απψιεηεο ζπρλά εληζρχνπλ ε κία ηελ άιιε, φπσο ε απψιεηα θνηλσληθψλ δξαζηεξηνηήησλ κπνξεί λα επεξεάζεη αξλεηηθά ηε δηάζεζε ηνπ αηφκνπ, πνπ κε ηε ζεηξά ηεο κπνξεί λα κεηψζεη ηελ ελέξγεηα θαη επηζπκία γηα ηε θξνληίδα ηνπ ζψκαηνο θαη απηή ε έιιεηςε ελέξγεηαο κπνξεί λα νδεγήζεη ζε πεξαηηέξσ απψιεηα ησλ θνηλσληθψλ δξαζηεξηνηήησλ θαη πφξσλ δεκηνπξγψληαο έλαλ θχθιν παξαθκήο ζε πνιινχο ηνκείο θαη ελ ηέιεη ζηελ επεκεξία. Οη πεξηζζφηεξνη εξεπλεηέο ζπκθσλνχλ φηη ε επηηπρεκέλε γήξαλζε είλαη πνιπδηάζηαηε ζηελ νπνία ε κεηαβιεηή ''θπζηθή πγεία'' έρεη κειεηεζεί πην ζπρλά απφ ηε κεηαβιεηή ηεο ςπρηθήο πγείαο, φπσο ε λφεζε θαη ην ζπλαίζζεκα (Cherry et al., 2013). Γηα πνιινχο ειηθησκέλνπο θαη νη ηξεηο πηπρέο ηεο επεκεξίαο, ηεο ζσκαηηθήο, ςπρηθήο θαη θνηλσληθήο έδεημε έλα βαζκφ νινθιήξσζεο θαη κάιηζηα κε έλαλ ηξφπν πνπ ηα φξηά ηνπο είλαη αζαθή ή πνπ πνιινί αληηιακβάλνληαη σο δηαθνξεηηθέο δηαζηάζεηο ηεο επεκεξίαο. Σηελ ίδηα κειέηε, ε δηαηήξεζε ησλ νηθνγελεηαθψλ ζρέζεσλ, ε ζξεζθεπηηθφηεηα θαη πλεπκαηηθφηεηα εθηηκψληαη γηα ηε 163

5 ζεηηθή επίπησζε ζηελ ππνθεηκεληθή επεκεξία, ηελ ςπρνθνηλσληθή ιεηηνπξγία, ηελ αίζζεζε λνήκαηνο ή ζθνπνχ ζηε δσή θαη αηζζήκαηνο απηαμίαο. Δπηπιένλ, ε ζξεζθεπηηθή πίζηε έρεη αλαγλσξηζηεί σο απνηειεζκαηηθή πεγή αληηκεηψπηζεο ηεο κεηάβαζεο απφ ηελ απηφλνκε δηαβίσζε ζε κνλάδα θξνληίδαο ηξίηεο ειηθίαο (Cherry et al., 2013). Σε κειέηε ησλ Sundsli et al. (2012) νη εξσηψκελνη αληηιακβάλνληαη ηνλ εαπηφ ηνπο σο ελεξγφ, φηαλ αζθνχλ εθηφο απφ θπζηθέο δξαζηεξηφηεηεο θαη πνιηηηζηηθέο, κε ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζε ρνξσδίεο, ζην έξγν ηεο ελνξίαο, ηελ θεπνπξηθή ή ηε ζπλάληεζε κε θίινπο θαη ηελ νηθνγέλεηα. Οη λνεηηθέο αζθήζεηο έρεη απνδεηρηεί φηη βειηηψλνπλ ηηο γλσζηηθέο ηθαλφηεηεο ζε ελήιηθεο κεγαιχηεξεο ειηθίαο (Willis et al., 2006). Ζ αίζζεζε ηεο ζπλνρήο έρεη βξεζεί φηη ζπκβάιιεη ζηελ πνηφηεηα δσήο ζηα άηνκα κεγαιχηεξεο ειηθίαο θαη είλαη πξνγλσζηηθφο παξάγνληαο γηα ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή, ππνζηεξηθηηθφο παξάγνληαο γηα ηελ πγεία ησλ ειηθησκέλσλ πνπ δηαβηνχλ κνλαρηθά ή ζε κνλάδεο θξνληίδαο ειηθησκέλσλ θαη είλαη πην ηζρπξή ζηνπο πγηείο ειηθησκέλνπο ζπγθξηηηθά κε ηνπο αζζελείο ειηθησκέλνπο (Eriksson and Lindström, 2007; Soderhamn et al., 2011). Ζ ζπλνρή εθθξάδεη ηνλ βαζκφ ζηνλ νπνίν ην άηνκν έρεη δηαξθή, δπλακηθή αληίιεςε φηη ηα εζσηεξηθά θαη εμσηεξηθά εξεζίζκαηα είλαη δνκεκέλα, πξνβιέςηκα θαη κπνξνχλ λα εμεγεζνχλ ( Sundsli et al., 2012). Οη Reichstadt et al. (2010) ζηε κειέηε ηνπο πξνηείλνπλ παξεκβάζεηο γηα λα βνεζεζνχλ νη άλζξσπνη λα εληνπίζνπλ κέζα θνηλσληθήο ζηήξημεο, καδί κε εκπινθή ζε λέεο θαη ζεκαληηθέο δξαζηεξηφηεηεο, φπσο εθείλεο πνπ δηεπθνιχλνπλ ηελ αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ησλ γελεψλ θαη ηελ αίζζεζε ηεο ρξεζηκφηεηαο. Η οπγάνωζη και η σπήζη ςγειονομικών και κοινωνικών ςπηπεζιών από ηοςρ ηλικιωμένοςρ Σηελ Διιάδα ην θξάηνο παξέρεη θιεηζηή καθξνρξφληα θξνληίδα ζε ειηθησκέλνπο κέζσ δνκψλ: Θεξαπεπηεξίσλ Φξφλησλ Παζήζεσλ, Κέληξσλ Απνζεξαπείαο Φπζηθήο θαη Κνηλσληθήο Απνθαηάζηαζεο, Ηδξπκάησλ θαη Χπρηαηξηθψλ Ννζνθνκείσλ. Πέξαλ ηεο θιεηζηήο λνζειείαο παξέρεηαη καθξνρξφληα θξνληίδα ηχπνπ αλνηρηήο πξνζηαζίαο, ηδίσο κέζσ ηνπ πξνγξάκκαηνο ''Βνήζεηα ζην ζπίηη'' θαη ν ζεζκφο ησλ Κέληξσλ Ζκεξήζηαο Φξνληίδαο Ζιηθησκέλσλ'', ζπκβάιιεη ζηελ θάιπςε ηεο αλάγθεο γηα παξνρή θξνληίδαο ζε ειηθησκέλνπο θαηά ηηο εξγάζηκεο ψξεο. Όκσο ζηελ Διιάδα ε νηθνγέλεηα εμαθνινπζεί λα παίδεη πνιχ ζεκαληηθφ ξφιν ζηε καθξνρξφληα θξνληίδα, έζησ θαη αλ ε δνκή ηεο Διιεληθήο νηθνγέλεηαο κεηαιιάζζεηαη γξήγνξα, ιφγσ ησλ θνηλσληθννηθνλνκηθψλ ζπλζεθψλ. Θεσξεηηθά, πξφζβαζε ζηε καθξνρξφληα θξνληίδα έρνπλ φινη νη ειηθησκέλνη, ζηελ πξάμε φκσο παξαηεξνχληαη απνθιίζεηο απφ ην θαζνιηθφ κνληέιν, αθνχ ζε γεληθέο γξακκέο παξαηεξείηαη ζπγθέληξσζε ησλ θνξέσλ παξνρήο ζηα αζηηθά θέληξα. Πξσηνβάζκηα Φξνληίδα Υγείαο πξνζθέξνπλ ηα Κέληξα Υγείαο ηνπ Δ.Σ.Υ. θαη ηδηψηεο γηαηξνί ζπκβεβιεκέλνη κε ηα αζθαιηζηηθά ηακεία (Δπηηξνπή Κνηλσληθήο Πξνζηαζίαο, 2002). Όζνλ αθνξά ηε λνζειεπηηθή εθπαίδεπζε σο πξνο ηε θξνληίδα πγείαο ησλ ειηθησκέλσλ ζηε ρψξα καο, ε απνπζία ζρεηηθψλ άξζξσλ δείρλεη φηη δελ έρεη γίλεη ζπζηεκαηηθή πξνζπάζεηα αμηνιφγεζεο απηήο θαη παξά ηηο πξνζπάζεηεο πνπ γίλνληαη, κειέηεο δείρλνπλ φηη ε ζπγθεθξηκέλε εμεηδίθεπζε ζηε Γεξνληνινγηθή λνζειεπηηθή δελ είλαη ηδηαίηεξα δεκνθηιήο. Οη πεξηζζφηεξνη λνζειεπηέο ζεσξνχλ πεξηζζφηεξν ζπλαξπαζηηθνχο θαη ελδηαθέξνληεο ηνπο ρψξνπο κε λένπο ελήιηθεο θαη παηδηά (Λακπξηλνχ θαη Σνπξηδή, 2007). Πνιιά πξνβιήκαηα ππάξρνπλ ζηνλ ηχπν πξνζέγγηζεο ηεο ηξίηεο ειηθίαο, ε νπνία ζπλνδεχεηαη απφ κχζνπο θαη ζηεξεφηππα. Δίλαη ζεκαληηθφ ηα άηνκα πνπ εξγάδνληαη κε ειηθησκέλνπο λα ζπλεηδεηνπνηήζνπλ φηη νη δηάθνξνη νξηζκνί γηα ηε γήξαλζε είλαη απζαίξεηνη θαη ξεπζηνί ηφζν απφ πνιηηηζκηθή φζν θαη απφ ηζηνξηθή ζθνπηά (Redfern and Ross, 2011). ΑΠΟΣΕΛΕΜΑΣΑ Απφ ηελ αλαδήηεζε πνπ δηελεξγήζεθε πξνθχπηεη φηη ε δηαηχπσζε ησλ θξηηεξίσλ πνπ πεξηγξάθνπλ ηε γήξαλζε θαη ηελ επηηπρή γήξαλζε είλαη δχζθνιε ( Jeste et al., 2010; Depp and Jeste, 2006; Bowling, 2011; Bowling and Iliffe, 2006). Ζ απηνθξνληίδα ζηε γήξαλζε κπνξεί λα αλαγλσξίδεηαη σο ε πξνζσπηθή επζχλε γηα ηελ επηηπρεκέλε γήξαλζε, φκσο πξέπεη λα θαιιηεξγνχληαη νη πξνζδνθίεο γηα ηελ επηηπρή γήξαλζε απφ λεφηεξε ειηθία (Gramme et al., 2012; Sundsli et al., 2014). Δπηβάιιεηαη ε ελζσκάησζε ησλ γλψζεσλ γηα ηα επεξγεηηθά απνηειέζκαηα ηεο άζθεζεο, ζσζηήο δηαηξνθήο, θνηλσληθψλ δξαζηεξηνηήησλ ζηα πξνγξάκκαηα θξνληίδαο θαη πξναγσγήο πγείαο (Chrysohoou and Stefanadis, 2013; Sadowska and Bortos, 2014; Bossers et al., 2014; Colcombe and Kramer, 2003; Wiesmann et al., 2013). Ζ θαιή πγεία είλαη πξνυπφζεζε γηα επηηπρή γήξαλζε, αιιά θαη ε απηνλνκία είλαη ζεκαληηθή, σο δξάζε ππνζηήξημεο απφ ηελ θνηλσλία πξνο ηνπο ειηθησκέλνπο (Eriksson and Lindström, 2007; Soderhamn et al., 2011). ΤΜΠΕΡΑΜΑΣΑ Με ηελ αχμεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ ειηθησκέλσλ εκθαλίδεηαη θαη ε αλάγθε γηα πξνψζεζε ηεο επηηπρνχο γήξαλζεο. Ζ έκθαζε ζηελ πξνιεπηηθή θξνληίδα, ε θαιχηεξε ηαηξηθή παξαθνινχζεζε θαη ε αιιαγή ζηνλ ηξφπν δσήο ησλ ειηθησκέλσλ ζα βειηηψζεη ηελ πνηφηεηα ηεο δσήο ηνπο. Οη λνζειεπηέο είλαη ζηελ πιενλεθηηθή ζέζε λα δηαγηγλψζθνπλ εγθαίξσο πξνβιήκαηα πγείαο θαη θαινχληαη ζπρλά λα ζπκβνπιεχζνπλ ειηθησκέλνπο γηα ηε βειηηζηνπνίεζε ησλ γλσζηηθψλ θαη θνηλσληθψλ ηθαλνηήησλ θαηά ην γήξαο. Δπαξθήο γλψζε ηεο θπζηνινγηθήο θαη παζνινγηθήο γήξαλζεο απφ ηνπο λνζειεπηέο ζα βνεζήζεη ζηνλ ζρεδηαζκφ επηζπκεηψλ ξεαιηζηηθψλ ζηφρσλ. Πεξηζζφηεξε έξεπλα ζε Δζληθφ επίπεδν απαηηείηαη γηα ηα ηηο δξάζεηο γηα ηελ επηηπρεκέλε γήξαλζε θαη ε θξηηηθή αμηνιφγεζε ησλ απνηειεζκάησλ ζα απνηειεί βαζηθφ εθφδην γηα ηνπο λνζειεπηέο θαη αλαπφζπαζην κέξνο ηεο παξερφκελεο θξνληίδαο. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Abdullah B and Wolbring G. (2013). Analysis of newspaper coverage of active aging through the lens of the 2002 World Health Organization Active Aging Report: A Policy Framework and the 2010 Toronto 164

6 Charter for Physical Activity: A Global Call for Action. Int J Environ Res Public Health, 5;10(12): AHA. First Consulting Group. When l' m 64:How boomers Will chang health care. Chicago:American Hospital Association; p in Βνιίθαο, Κ θαη Θενδσξάθεο, Μ. (επηζη. Δπηκ.). (2007). Βαζικές αρτές ηης γήρανζης. MERCK ΕΓΦΕΙΡΙΔΙΟ. η Υγεία ζηην 3η ηλικία. Αζήλα: εθδ. Παζραιίδεο. Bossers WJ, Scherder E, Boersma F, Hortobágyi T, van der Woude LH, van Heuvelen MJ. (2014). Feasibility of a combined aerobic and strength training program and its effects n cognitive and physical function in institutionalized dementia patients. A pilot study. Plos one, 20:9(5)e Bowling A and Dieppe P. (2005). What is successful ageing and who should define it? BMJ, 331(7531): Bowling A and Iliffe S. (2006). Which model of successful ageing should be used? Baseline findings from a British longitudinal survey of ageing. Age and ageing,35(6): Bowling A. (2009). Perceptions of active ageing in Britain: divergences between minority ethnic and whple population samples. Age Ageing, 38(6):: Bowling A and Iliffe S. (2011). Psychological approach to successful ageing predicts future quality of life in older adults. Health Qual Life Outcomes, 9:13. Cherry KE, Marks LD, Bendetto T, Sullivan MC, Barker A. For the Louisiana Healthy Aging study. (2013). Perceptions of Longevity and Successful Aging in very Old Adults. J Reliq Spiritual Aging, 1, 25(4). Chrysohoou C and Stefanadis C. (2013). Longevity and diet. Myth or pragmatism? Maturitas, 76(4): Colcombe S and Kramer AF. (2003). Fitness effects on the cognitive function of older adults: A metaanalytic study. Psychological Sience, 14: Cumming, E, Henry, W. (1961). Growing old: the process of disengagement. Basic Books, New York. Depp CA. and Jeste DV. (2006). Definitions and predictors of successful aging: a comprehensive review of larger quantitative studies. Am J Geriatr Psychiatry, 14(11):6-20. Δπηηξνπή Κνηλσληθήο Πξνζηαζίαο. Ζ ειιεληθή απάληεζε ζην εξσηεκαηνιφγην ζρεηηθά κε ηελ πγεηνλνκηθή πεξίζαιςε θαη ηε καθξνρξφληα θξνληίδα γηα ηνπο ειηθησκέλνπο. Αζήλα [online] ζην Eriksson M and Lindström B. (2007). Antonovsky' sense of coherance scale and its relation of with quality of life: a systematic review. J Epid Community Health, 61(11): Gramm JM, Hartgerink JM, de Vreede PL, Bakket TJ. (2012). The relationship between older adults' selfmanafement abilities, well-being and depression. Eur J Ageing, 9 (4): Harman D. (1956). Ageing: a theory based on the free radical and radiation chemistry. Journal of Gerontology ll : Harman D. (1981). The aging Process. Proc Natl Acad SCI USA, 78 (11): Hawton A, Green C, Dickens AP, Richards SH, Taylor RS, Edwards R, Greaves CJ, Campbell JL. (2011). The impact of social isolation on the health status and health-related quality of life of older people. Quality of Life Research, 20: Jeste DV, Alexopoulos GS, Bartels SJ, Cummings JL, Gallo JJ, Gottlieb GL, Halpain MC, Palmer BW, Patterson TL, Reynolds CF3rd, Lebowitz BD. (1999). Consensus statement on the upcoming crisis in geriatric mental health: research agenda for the next decades. Arch Ger Psychiatry, 56 (9): Jeste DB, Depp CA, Vahia IV. (2010) Successful cognitive and emotional aging. World Psychiatry, 9(2): Λακπξηλνχ Α θαη Σνπξηδή Π. (2007). Αμηνιφγεζε ηεο λνζειεπηηθήο εθπαίδεπζεο ζηε θξνληίδα πγείαο ησλ ειηθησκέλσλ. Ννζειεπηηθή, 46 (4): Lagiewka Karolina. (2012). European innovation partnership on active and healthy ageing: triggers of setting the headline target of 2 additional healthy life years at birth at EU average by Arch Public Health, 22;70(1):23. Monaghan P, Charmantier A, Nussey DH, Rickleff RE. (2008). The evolutionary ecology of senescence. Funct Ecol, 22 (3): Park DC and Yeo SG. (2013).Aging. Korean J Audiol, 17(2): Reichstadt J, Sengupta G, Depp CA, Palinkas LA, Jeste DV. (2010). Older adults' perspectives on successful aging: qualitative interviews. Am J Psychiatry Geriatr, 18 (7): Redfern, JS and Ross, MF. (2011). Νοζηλεσηική θρονηίδα ηλικιωμένων. Αζήλα: εθδ. Παζραιίδεο. Rosso AL, Auchincloss AH, Michael YL. (2011). The urban built environment and mobility in older adults: a comprehensive review. J Aging Res, 2011: Rowe JW and Kahn RL. (1997). Successful ageing. Gerontologist 33: Rowe, JW, Kahn RL. Successful aging. New York: Sadowska- Bartosz I and Bortosz G. (2014). Effect of Antioxidants Supplementation on Aging and Longevity. Biomed Res Int, 2014: Söderhamn U, Dale B, Söderhamn O. (2011). Narrated lived experiences of self-care and health among rural-living older persons with a strong sense of coherence. Psychol Res Behav Manag, 4: Söderhamn O. (2013). Phenomenological perspectives on self-care in aging. Clin Interv Aging, 8: Sundsli K, Söderhamn U, Espnes GA, Söderhamn O. (2012). Ability for self-care in urban living older people in southern Norway. J Multidiscip health, 5: Sundsli K, Söderhamn U, Espnes GA, Söderhamn O. (2014). Self-care telephone talks as a healthpromotion intervention in Urban home-living persons 75 + years of age: a randomized controlled study. Clin Interv Aging, 9: Von Faber M, Bootsma-van der Wiel A, Van Exel E, Gussekloo J, Lagaay AM, Van Dongen E, Knook DL, Van der Geest S, Westendorp J. (2001). Successful Aging in the Oldest old Who Can Be Characterized as successfully Aged? Arch Inter Med, 161 (22) Willis SL, Tennstedt SL Marsiske M, Ball K, Elias I, Koepke KM, Morris JN, Rebok GW, Unvezagt FW, Stoddard AM, Wright AM; ACTIVE study Group. (2006). Long-term Effects of cognitive Training on 165

7 Everyday Functional Outcomes in Older Adults. JAMA, 296(23): World Health Organization. Global Age-friendly Cities: A Guide [online] In Cities_Guide_English.pdf Φαηδεαλησλίνπ, Σ. Γ. (2005). Χστοπαθολογία ηης ηρίηης ηλικίας. University studio Press. Θεζζαινλίθε. 166