Ορθόδοξη Εκκλησία και Διαφωτισμός: ταύτιση και απόκλιση. δύο αντιτιθέμενων κόσμων. Η περίπτωση του Βενιαμίν Λεσβίου σε σχέση με τον Ευγένιο Βούλγαρι.

Transcript

1 1 Ορθόδοξη Εκκλησία και Διαφωτισμός: ταύτιση και απόκλιση δύο αντιτιθέμενων κόσμων. Η περίπτωση του Βενιαμίν Λεσβίου σε σχέση με τον Ευγένιο Βούλγαρι. Ι Σε παλαιότερο μελέτημά μου 1 για τον Βενιαμίν τον Λέσβιο, είχα κάμει λόγο για την αντιπαράθεσή του με τον άγιο Αθανάσιο Πάριο 2, η οποία τοποθετείται στο χρονικό διάστημα , όταν ο πρώτος ήταν διδάσκαλος στη Σχολή Κυδωνιών και ο δεύτερος στη Σχολή της Χίου. Για το θέμα παλαιότερα ο αξέχαστος νεοελληνιστής και ιστορικός Άλκης 1 «Βενιαμίν ο Λέσβιος και Αθανάσιος ο Πάριος. Το χρονικό μιας ιδεολογικής διαμάχης. Πρόταση ερμηνείας της», Παιδαγωγικό Βήμα Αιγαίου τχ. 36 (Απρίλιος Ιούνιος 2000)7 10, [αφιέρωμα: Η παιδεία στη Λέσβο και τη Χίο κατά την Τουρκοκρατία] και Έκφραση 11(2000)40 43, [περιοδική έκδοση του Συνδέσμου Φιλολόγων Νομού Φθιώτιδας]. Αν και το μελέτημά μου αυτό το χαρακτήριζα πρόδρομη ανακοίνωση μιας μεγαλύτερης μελέτης για τους δύο αυτούς διακεκριμένους λογίους του 18 ου αιώνα, λόγοι επιστημονικοί, η ενασχόληση με τη διδακτορική διατριβή μου για τον Ευγένιο Βούλγαρι, καθώς επίσης και η επικείμενη έκδοση των Απάντων του αγίου Αθανασίου Παρίου, στην οποία συμμετέχω, όποτε βέβαια αυτή λάβει οριστικό τέλος, με ανάγκασαν να μεταθέσω την τελική επεξεργασία του θέματος σε ευθετότερο χρόνο. Δεν διέκοψα ωστόσο την έρευνά μου. Το παρόν άρθρο, σκοπό έχει να δώσει ένα νέο ερμηνευτικό σχήμα επάνω στο ζήτημα των επιδράσεων που δέχθηκαν πολλοί Έλληνες λόγιοι του 18 ου αιώνα από το ρεύμα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, μεταξύ αυτών και Βενιαμίν ο Λέσβιος. Η νεώτερη ιστορική έρευνα μας έχει δώσει πολύ αξιόλογα μελέτες για το θέμα. Ενδεικτικά μόνο αναφέρω τη σημαντική μελέτη του φίλου και συναδέλφου Β. Μακρίδη, «Ορθόδοξη Εκκλησία και Διαφωτισμός», Κληρονομία 29 (1997) , που κάμει υποδειγματική ανάλυση του ρόλου που διαδραμάτισαν οι ιδέες του Διαφωτισμού στο χώρο της καθ ημάς Ανατολής. 2 Ο Πάριος εντάχθηκε στο αγιολόγιο της Ορθοδόξου Εκκλησίας το 1995 και η μνήμη του εορτάζεται στις 24 Ιουνίου. Βλ. Μητροπολίτου Πατρών Νικοδήμου Βαληνδρά, «Άγιος Αθανάσιος ο Πάριος», Εκκλησία 13(1995)

2 2 Αγγέλου μας είχε δώσει μια αξιοπρόσεκτη μελέτη 3, η οποία σε πολλά σημεία αναδείκνυε και ανέλυε αυτήν την ιδεολογική σύγκρουση. Εν ολίγοις υποστήριζα, ότι ο Βενιαμίν Λέσβιος υπήρξε η περίπτωση του λογίου, που για χάρη μιας ευρύτερης και πολυσύνθετης παιδείας, πάνω απ όλα πιστή στην ιδεολογία του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού 4, με τη μακρά διδακτική σταδιοδρομία του επένδυσε πολλά στη εκπαίδευση του τέλους του 18 ου και των αρχών 19 ου αιώνα. Η γονιμοποιός συνεισφορά του στα εκπαιδευτικά πράγματα, αποκαθιστούσε σε μεγάλο βαθμό το όραμα του Αδαμαντίου Κοραή: την προσπέλαση της ελληνικής εκπαίδευσης στη διαφωτιστική παιδεία της Ευρώπης, όπως αυτή τουλάχιστον ανιχνεύτηκε και συγκροτήθηκε στο χώρο της μεταφυσικής, της παιδαγωγικής, της ηθικής, της φιλοσοφίας και των θετικών επιστημών. Η επίμονη παρέμβαση του Λεσβίου για ανασηματοδότηση των εκπαιδευτικών πραγμάτων, απεικόνιζε το γενικότερο πλαίσιο των ιδεολογικών ροπών του Νέου Ελληνισμού, που εκκινούσε από μία ολόκληρη κοσμοθεωρία της ελληνικής λογιοσύνης και ως προϋπόθεσή της είχε όχι μόνο τη συμπόρευση, αλλά και σε πολλά σημεία, την απαγκίστρωση της εκπαίδευσης από τις παραδοσιακές πέδες της. Πρόκειται εδώ, για τις σαφείς επιδράσεις που άσκησε η ευρωπαϊκή διανόηση, ήδη από τον 17 ο αιώνα στη σκέψη πολλών κορυφαίων Ελλήνων λογίων, κυρίως της διασποράς, με σκοπό την πολιτισμική σύμμιξη των ιδεών του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού με την ελληνική παιδεία των δύο τελευταίων αιώνων της Οθωμανοκρατίας. 3 «Προς την ακμή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Οι διενέξεις του Λεσβίου στη Σχολή Κυδωνιών», Μικρασιατικά Χρονικά 7(1956)1 81 [και στη χωρίς ενημέρωση αναδημοσίευσή του, Των Φώτων. Όψεις του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, Ερμής, Αθήνα 1988, σσ ]. 4 Για τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό σημαντικό παραμένει το μνημειώδες έργο του Π. Κονδύλη, Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, τ. Α Β, Θεμέλιο, Αθήνα 1988.

3 3 Σε αντίθεση με τον Βενιαμίν Λέσβιο, ο Αθανάσιος Πάρος είδε την παιδεία του Νέου Ελληνισμού στην πολιτισμική της αυτάρκεια, πιστή στη μακρά βυζαντινή εκκλησιαστική παράδοση, η οποία εκκινούσε από τον 14 ο αιώνα με τον Ησυχασμό και τον άγιο Γρηγόριο Παλαμά, διαπερνούσε τα χρόνια της άλωσης της Πόλης με την ανθενωτική θεολογικοπολιτική ιδεολογία και τον Γεννάδιο Β Σχολάριο και έφτανε ως τον 18 ο αιώνα με τους Κολλυβάδες Πατέρες. Η αντιπαράθεσή του με τον Λέσβιο προερχόταν από τις ακατάπαυστες διαδικασίες ανάκτησης και διάσωσης της μακραίωνης βυζαντινής κληρονομιάς. Ενσυνείδητος εκφραστής της πατερικής αυθεντίας, και μαχητικός υπερασπιστής της κολλυβαδικής θεολογίας, συμπύκνωσε στο έργο του όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά για την επαναφορά των λειτουργικών πράξεων της αρχαίας εκκλησιαστικής παράδοσης 5. Η αναφορά του στην διδασκαλία των «θεοφόρων διδασκάλων της Εκκλησίας», λειτούργησε ως η θεμελιώδης αφετηρία για προβολή της ορθόδοξης πνευματικότητας, προσδιορισμένης ως πολιτισμική αντιπρόταση, προς τη διαδικασία μετάβασης προς νέες μορφές παιδευτικών αξιών που πρωτίστως προωθούσε ο Βενιαμίν Λέσβιος 6. Μολονότι η διαμάχη των δύο διδασκάλων του Γένους, με τα εκατέρωθεν στηλιτευτικά κείμενά τους, κινήθηκε στο επίπεδο αντιπαράθεσης θέσεων και απόψεων, είχε βαθύτερες αιτίες. Βασιζόταν σε δύο ριζικά αντίθετες κοσμοαντιλήψεις που λειτούργησαν με ανάλογες 5 Την αξία της παραμέτρου αυτής βλ. Γ. Μπορόβιλου, «Παράδοση και ανανέωσι κατά τον ΙΗ αιώνα. Η περί των Κολλύβων έρις και ο Διαφωτισμός», Παράδοση και πρόοδος στην Ορθοδοξία, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1994, σσ πρωτ. Γ. Δ. Μεταλληνού, «Η πατερική παράδοση στα αγωνιστικά έργα του αγίου Αθανασίου Παρίου», Πρακτικά Επιστημονικού Συμποσίου: Η Εκατονταπυλιανή και η Χριστιανική Πάρος, (Πάρος Σεπτεμβρίου 1996), Πάρος 1998, σσ Πρβλ. Α. Καλαμάτα, Αθανάσιος ο Πάριος. Βίος συγγράμματα διδασκαλία, Θεσσαλονίκη 1994, passim.

4 4 μεθόδους. Η διαμάχη μπορεί επίσης να έφερε σε ρήξη πρόσωπα και ομάδες λογίων 7, αποτέλεσε όμως το πλαίσιο εκείνο πάνω στο οποίο, μετά την Επανάσταση του 1821 εκδηλώθηκε η βαθιά πνευματική διάβρωση του Γένους, με τη γνωστή αλλοτρίωση κυρίως σε θεολογικό, ιστορικό και πολιτικοκοινωνικό επίπεδο 8. Έχοντας αυτό το σκηνικό υπ όψη, είναι ευτύχημα το γεγονός που κατά την τελευταία εικοσαετία, έχει ήδη αρχίσει να γίνεται πράξη μια διαφορετική ανάγνωση του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Μια ανάγνωση υπό το πρίσμα των κριτηρίων της ορθόδοξης παράδοσης. Αυτή η διαφορετική αποτίμηση μας πηγαίνει κατευθείαν σε πρόσωπα που αντιστάθηκαν στο ρήγμα που προκάλεσε το κίνημα στη νεοελληνική συνείδηση. Μιλούμε εδώ την ιδεολογία του Αντιδιαφωτισμού 9, η οποία στάθηκε αντίθετη στη μετακένωση στην καθ ημάς Ανατολή των φιλοσοφικών, εκπαιδευτικών και κοινωνικοπολιτικών ιδεών του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και εκφράστηκε από λογίους κληρικούς και διδασκάλους, όπως ο άγιος Αθανάσιος Πάριος, ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, 7 Φέρνω ως παράδειγμα τρεις περιπτώσεις, η πρώτη του Νικολάου Ζερζούλη με τον Δωρόθεο Λέσβιο, η δεύτερη και η τρίτη του «κλεινού» διδασκάλου του Γένους Ευγένιου Βούλγαρι με τον Μπαλάνο Βασιλόπουλο και τον Αθανάσιο Ψαλίδα. Για την πρώτη βλ. Λ. Μπενάκη, «Από την ιστορία του μεταβυζαντινού αριστοτελισμού στον ελληνικό χώρο. Αμφισβήτηση και υπεράσπιση του φιλοσόφου στον 18 ο αιώνα. Νικόλαος Ζερζούλης Δωρόθεος Λέσβιος», Φιλοσοφία 7(1977) Για τη δεύτερη και την τρίτη βλ. Α. Καλαμάτα, Ευγένιος Βούλγαρις ( ). Σκιαγράφηση των πολιτισμικών αλλαγών και των ιδεολογικών ζυμώσεων στον 18 ο αιώνα, Διδακτορική Διατριβή, Θεσσαλονίκη 2003, passim όπου και η σχετική βιβλιογραφία. 8 Για την κατανόηση του ζητήματος αυτού ουσιώδους σημασίας είναι το εκτενές έργο του Χρ. Γιανναρά, Ορθοδοξία και Δύση στη Νεότερη Ελλάδα, Δόμος, Αθήνα Π. Κιτρομηλίδη, Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1996, σσ

5 5 ο Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης, ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων κ.α. Θεωρώ βέβαια εδώ, απαραίτητη μια διαφορετική αξιολόγηση των ιδεών του Νεοελληνικού Διαφωτισμού μακριά από ιδεολογικούς εγκλωβισμούς, όπως μέχρι σήμερα μας έχει συνηθίσει μια πλευρά της ιστοριογραφίας, η οποία μολονότι προσέφερε τα μέγιστα στην ερευνητική θεώρησή του, δεν κατάφερε να αποτιμήσει ορθά την άλλη όψη του. Κι αυτό το κάμω για να καταδείξω ένα πολύ σημαντικό γεγονός, το οποίο θα μας βοηθήσει, νομίζω, να δούμε καλύτερα την προσφορά του Βενιαμίν Λεσβίου στο Γένος. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση κορυφαίων Ελλήνων μελετητών του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, που ακόμη συνεχίζουν να αποτιμούν το κίνημα αυτό υπό τη σκοπιά μιας μυωπικής προοδευτικότητας. Θέσεις και απόψεις, ομολογουμένως βέβαια ορθές, όπως λόγου χάρη ότι ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός λειτούργησε ανατρεπτικά και ενάντια στον ασφυκτικό κλοιό της τότε θρησκευτικής αυθεντίας ωστόσο η απόρριψη του Βυζαντίου εδώ υπήρξε σαφής και ότι στόχο είχε την πρόοδο των επιστημών 10, φρονώ ότι επαληθεύει την παραπάνω άποψή μου. Όσο αξιόπιστη όμως και αν φαίνεται η θεώρηση αυτή, είναι άκρως μονότροπη και διαβλέπει μόνο τη μια όψη του ζητήματος. Ειδικότερα, στην αποκρυπτογράφηση του Νεοελληνικού 10 Για τους περισσότερους Έλληνες διαφωτιστές, υπήρξε άκρως σημαντικό το γεγονός ότι δεν μπορούσε να εννοηθεί ανάπτυξη της φιλοσοφικής σκέψης μακρυά από τις επιστήμες. Η φιλοσοφική σκέψη όφειλε να συνδέεται με «πάσαν επιστήμην ανθρώπινην», η οποία «ερευνά τας φύσεις των πραγμάτων» και στηρίζεται στη «χρείαν, ήτις ζωννύει πανταχόθεν την ζωήν ημών» και γι αυτό απατάται όποιος νομίζει ότι «μπορεί να είναι αληθινά φιλόσοφος, χωρίς την σπουδήν των φυσικών επιστημών», μαρτυρεί ο Ιώσηπος Μοισιόδακα, Απολογία, [Βιέννη 1780], σ. 85. Και σε άλλο μέρος της επαναλαμβάνει τον προβληματισμό αυτό: «είναι η υγιής Φιλοσοφία το λοιπόν μια θεωρία ολική, ήτις ερευνά τας φύσεις των πραγμάτων αεί προς τέλος, ώστε να συντηρήση, να συστήση την αληθινή ευδαιμονίαν, την οποίαν ο άνθρωπος, δύναται να απολαύση επί της γης», σ. 96.

6 6 Διαφωτισμού, για να είμαστε τίμιοι με την ιστορική επιστήμη, οφείλουμε να προσέξουμε ιδιαίτερα και κάτι που ίσως διαφεύγει της σκέψης μελετητών, όπως ο Κ. Θ. Δημαράς, ο Α. Αγγέλου, η Αικατερίνη Κουμαριανού, ο Φ. Ηλιού για να αναφέρω μερικά παραδείγματα 11. Τι είναι αυτό. Εξηγούμε, υιοθετώντας την θέση του π. Ιωάννου Ρωμανίδη: «η Ορθοδοξία του Κοραή αντικατέστησε α) την κάθαρση της καρδίας δια της χρεωκοπημένης πλέον φιλοσοφικής ηθικής, β) τον φωτισμόν της καρδίας δια του ετοιμοθανάτου μεταφυσικού φωτισμού της διανοίας και γ) την προ του θανάτου θέωσιν δι ουδενός. Απέστειλεν δηλαδή την Ορθοδοξίαν εις την ειδωλολατρίαν των αρχαίων Ελλήνων όπως εύρη τα τετριμμένα θεμέλια, άτινα είχον ήδη εύρει οι Φράγκοι ακολουθούντες τον Αυγουστίνον» 12. Φυσικό επακόλουθο των παραπάνω, η βίαιη αποκοπή του Γένους από τη βυζαντινή παράδοση και η εξ αλλοτρίων κέντρων επιβολή 11 Το παράδειγμα του Κ. Θ. Δημαρά, ηγετικής προσωπικότητας στο χώρο των νεοελληνικών σπουδών είναι άκρως ενδεικτικό. Τα δύο κύρια έργα του Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας και Νεοελληνικός Διαφωτισμός (σημείωσαν πολλαπλές επανεκδόσεις) θεωρούνται ορόσημα στη μελέτη αυτού του «κοινωνικού φαινομένου», που ως έκφραση παιδευτικών και κοινωνικών αιτημάτων της εποχής του 18 ου αιώνα, αποτέλεσε εκείνη την ιστορική περίοδο όπου η συνεισφορά του υπήρξε ανεξίτηλη. Ωστόσο, είναι απορίας άξιο το γεγονός πως ένας τόσο προικισμένος νεοελληνιστής παγιδεύτηκε και μέσα από την αντιπαράθεση των συντηρητικών παλαιοφιλοσόφων με τους προοδευτικούς νεοφιλοσόφους, διείδε ότι κάθε τι συντηρητικό προερχόταν από το Βυζάντιο, ενώ κάθε τι προοδευτικό από τη Δύση. Η περίπτωση αυτή είναι εξαιρετικά σημαντική, διότι μας κάμει γνωστό ότι διανοούμενοι και μελετητές σαν τον Δημαρά, φαίνεται να μην έχουν καλή σχέση με τη βυζαντινή κληρονομιά. Αλλιώς δεν εξηγείται το πώς από την πλευρά του, αλλά και των άλλων συγχρόνων του μελετητών, η προσφορά κάθε λογίου του 18 ου αιώνα και δη κληρικού, ασπαζόμενου τις ιδέες της φωτισμένης Ευρώπης, ερμηνεύεται ως εξάρτηση από τη Δύση. Αυτή είναι κοινή γραμμή όλων αυτών και καταδεικνύει ότι από το Βυζάντιο αποσύνδεαν τα πάντα, εκτός από τη «θρησκευτικότητά» του. 12 Το προπατορικόν αμάρτημα, Δόμος, Αθήνα 1989, σ. λε.

7 7 ηθικών και φιλοσοφικών αρχών που προερχόταν κατευθείαν από την αρχαιοελληνική κληρονομιά. Γι αυτό και η διάπλαση της ιστορικής συνείδησης του Νεότερου Ελληνισμού στηρίχθηκε εξ ολοκλήρου στους Αρχαίους Έλληνες. Το ιστορικό λοιπόν ατόπημα ήδη είχε συντελεσθεί. Κι αυτό, διότι, ακόμη και σήμερα δεν μπορούμε να κατανοήσουμε το εξής απλό: ότι δηλαδή, ένα από τα θεμελιώδη μαθήματα που μας παρέδωσε η μακρόσυρτη βυζαντινή κληρονομιά, είναι αυτό που θέλει την Ορθοδοξία να εμπεριέχει ολάκερο τον Ελληνισμό και όχι αντίστροφα, ο Ελληνισμός την Ορθοδοξία 13. Τούτο το καίριο κατά τη γνώμη μου γεγονός, ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός βαθιά το αγνόησε «υπό το μανδύα της προοδευτικότητας» 14. Γι αυτό και λόγιοι όπως ο Λέσβιος, μολονότι στην πλειονότητά τους ήσαν κληρικοί και μάλιστα οι περισσότεροι για κάποιο χρονικό διάστημα αγιορείτες, παρέμειναν καθ όλη τη διάρκεια του βίου τους κοσμικοί δάσκαλοι και συγγραφείς. Ειδικότερα στην περίπτωση του Λεσβίου τα πράγματα είναι ξεκάθαρα: σε καμμιά περίπτωση δεν μπόρεσε να κατανοήσει την κριτική που του άσκησε ο αντίπαλός του Αθανάσιος Πάριος, αρχηγέτης των Κολλυβάδων Πατέρων, όπου μέσα σε ένα κλίμα ορθολογισμού και αστικού φιλελευθερισμού που προωθούσε η ευρωπαϊκή και η ελληνόφωνη διανόηση, αποκάλυπτε μια απροσδόκητη για την εποχή του θεολογική εγρήγορση, τροφοδοτώντας το Γένος με όλα εκείνα τα στοιχεία για πνευματική και πολιτισμική αυτάρκεια και αυτοσυνειδησία. 13 Όσοι έως σήμερα αποτόλμησαν να κρίνουν την άποψη αυτή, φοβούμαι ότι έχουν οδηγηθεί σε πολλαπλά σφάλματα. Στην προκείμενη περίπτωση είναι πολύτιμη η συμβολή του πρωτ. Γ. Μεταλληνού, Παγανιστικός Ελληνισμός ή Ελληνορθοδοξία;, Αρμός, Αθήνα Δ. Τριανταφυλλόπουλου, Από το Βυζάντιο στο μετά Βυζάντιο. Οίνος παλαιός εις ασκούς καινούς και αντίστροφα, Ίδρυμα Γουλανδρή Χορν, Αθήνα 1993, σ. 14. Πρβλ. Ν. Ιorga, Byzance après Byzance, Bucuresti 1935, [δεύτερη έκδοση 1971].

8 8 Υπό το πρίσμα λοιπόν αυτό, μια διαφορετική θεώρηση του Νεοελληνικού Διαφωτισμού θα μπορούσε να καταγραφεί ως εξής. Μέχρι σήμερα στην πνευματική ζωή του ελληνικού 18 ου αιώνα και ειδικότερα στα χρόνια , το κίνημα που ενέπνευσε παιδευτικά, κοινωνικά και πολιτικά το όραμα της ανάτασης του Γένους χαρακτηριζόταν ως «εποχή των φώτων». Επιφανέστερος εκπρόσωπος του αναμφισβήτητα υπήρξε ο Αδαμάντιος Κοραής. Το Παρίσι όπου έζησε μεγάλο μέρος της ζωής του αποτελούσε για την εποχή του 18 ου αιώνα κοιτίδα παραγωγής ριζοσπαστικής σκέψης και κριτικού διαλόγου. Χάρη σ αυτόν τον πολυσυζητημένο διδάσκαλο του Γένους και διαπρεπή φιλόλογο, συντελέστηκε η περιώνυμη μετακένωσις 15, δηλαδή η μεταφύτευση των νεωτερικών ιδεών που πυροδότησαν ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός και η Γαλλική Επανάσταση στο χώρο της Νοτιοανατολικής Ευρώπης 16. Από τη 15 A. Papaderos, Metakenosis. Das kulturelle Zentralproblem des neuen Griechenlands bei Korais und Oikonomos, Mainsenheim am Glan Δεδομένου ότι ο Κοραής κατέχει κεντρική θέση στον κίνημα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, η βιβλιογραφία για τη ζωή και τη σκέψη του είναι ογκώδης. Στην προκειμένη περίπτωση σημαντικές είναι οι παρατηρήσεις του Π. Κιτρομηλίδη, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, σσ , , , Για τις αλλαγές που επέφερε η ιδεολογία της Γαλλικής Επανάστασης στο χώρο της ευρύτερου μεσογειακού χώρου αξιόλογη παραμένει επίσης η μελέτη του Π. Κιτρομηλίδη, Γαλλική Επανάσταση και η Νοτιοανατολική Ευρώπη, Διάττων, Αθήνα 1989, [δεύτερη έκδοση, Πορεία, Αθήνα 2000]. Θαυμάσια θεώρηση της Γαλλικής Επανάστασης βλ. Archimandrite Placide Simonopetritis, La revolution Francaise et la destin spiritual de l Europe. Conference don ne a Athenes le 24 Avril 1990 dans le cadre de la Fondation Goulandris Horn. Οφείλω ωστόσο εδώ, να σημειώσω την άποψη του Μ. Γεδεών για τη Γαλλική Επανάσταση. Επικριτής του θαυμασμού που έτρεφαν και εξεδήλωναν πολλοί Έλληνες προς αυτή έγραφε ότι «η νέα γενεά του ελληνικού έθνους, οι συνήθεις χάσκακες, έχαινον ακούοντες την καινήν διδασκαλίαν, και προς αυτήν τον βίον ρυθμίζοντες, εζήτουν να ζώσιν ελεύθεροι των από της θρησκείας δεσμών, φυσικήν ζώντες ζωήν, φυσικόν νόμον ακούοντες, ή μη ακούοντες ουδένα, και δυστυχώς εγίνοντο περισσότεροι παρ ημέραν οι τοιούτοι, και τ

9 9 δική μας σκοπιά εδώ μας ενδιαφέρουν κάποια άλλα ουσιώδη γνωρίσματα του ρεύματος αυτού, που συνήθως κυρίως για ιδεολογικούς λόγους αποσιωπώνται 17. Πρώτον, ο Διαφωτισμός διαπνεόταν από αντιεκκλησιαστικό και αντικληρικό πνεύμα, γεγονός που επηρέασε σημαντικά μερίδα Ελλήνων λογίων, όπως λόγου χάρη τον Κοραή 18. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις ευρωπαίων φιλοσόφων που με σαφή την αρνητική θέση τους απέναντι σε θρησκευτικά ζητήματα, επιζητούσαν την αποδέσμευση της θρησκευτικότητας από τον άνθρωπο (αξίζει εδώ να τονίσω ότι ο Κοραής εξήγγειλε την απαγόρευση του ράσου και ζητούσε την κατάργηση των μοναστηριών). Δεύτερον, υπερτόνιζε τον ηθικισμό σε βάρος του εκκλησιαστικού γεγονότος. Αυτό στάθηκε η αιτία Θεολογία και Εκκλησία κατά τους τριες τελευταίους αιώνες, αντί του γεγονότος της Αναστάσεως που πρόβαλλε η παράδοσή της, να γνωρίσει το στυγνό ηθικισμό του πιετισμού (ευσεβισμού), που με νομικίστικο τρόπο οδήγησε αποτελέσματα επήλθον επιζημιώτατα εις τον βίον του ελληνικού έθνους, εκραγείσης μετ ολίγον της ελληνικής επαναστάσεως». Βλ. Η πνευματική κίνησις του γένους κατά τον ΙΗ και ΙΘ αιώνα, Ερμής, Αθήνα 1976, σ. 93. Και αλλού ο οξυδερκής και πολυμαθής Μέγας Χαρτοφύλαξ και Χρονογράφος της Μεγάλης Εκκλησίας υποστήριζε: «εικάζω ότι τα μεγάλα κηρύγματα της γαλλικής επαναστάσεως και των προδρόμων αυτής κακώς ήχησαν παρ ημίν παρενοήθησαν, εισαγάγοντα το εν τη παιδεύσει εφάμαρτον, αληθινήν «άρτης άρουραν θάνατον εκκαρπιζομένην, κατά το παλαίφατον, καλλιεργήσαντα, χερσώσαντα μάλλον ειπείν την εύγειον», σ Δ. Τριανταφυλλόπουλου, «Πρόοδος» και «συντήρηση» στο πεδίο της εκκλησιαστικής και θρησκευτικής ζωγραφικής. Η περίπτωση του 18 ου αιώνα, Ίδρυμα Γουλανδρή Χορν, Αθήνα 1993, σσ Τ. Γριτσόπουλου, «Ο αντικληρικός Κοραής εκ της αλληλογραφίας του με τον Πρωτοψάλτην Σμύρνης Δημ. Λώτον», Θεολογία 56(1985) πρωτ. Γ. Δ. Μεταλληνού, Παράδοση και αλλοτρίωση. Τομές στην πνευματική πορεία του Νεώτερου Ελληνισμού κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, Δόμος, Αθήνα 1986, σσ Για την επαφή του Κοραή με το Βυζάντιο ενδιαφέρον παρουσιάζει η μελέτη του πρωτ. Κ. Παπαδοπούλου, «Ο Κοραής ως βυζαντινολόγος», Σύναξη τχ. 54(Απρίλιος Μάιος 1995)47 51.

10 10 σε παραμορφώσεις ολάκερη τη διδασκαλία της 19. Τρίτον, ο Διαφωτισμός στράφηκε ανοιχτά εναντίον του έως τότε παραδοσιακού τρόπου αγιογράφησης των ορθοδόξων ναών (ο Κοραής προπαγάνδιζε την εισαγωγή δυτικών εικόνων στους ναούς), με αποτέλεσμα τη βαθμιαία διείσδυση του κοσμικού στοιχείου στην εκκλησιαστική τέχνη. Εδώ, βέβαια, ξανά ο Κοραής ούτε που μπόρεσε να υποψιαστεί, ότι οι Μονές, ως εργαστήρια αντιγραφής κωδίκων, εκκλησιαστικής ζωγραφικής και συγκρότησης πλουσιότατων βιβλιοθηκών, υπήρξαν τα κέντρα εκείνα που συνέβαλλαν στη διατήρηση του «ενδόξου βυζαντινισμού», όπως θα λεγε κι ο Καβάφης. Και τέταρτον, χωρίς φειδώ εξήρε μονόπλευρα το όραμα της ανάστασης της Αρχαίας Ελλάδας (νεοκλασικισμός) 20 και απέρριπτε απερίφραστα το Βυζάντιο και ότι συνδεόταν με αυτό 21. Φυσικά η πορεία του Διαφωτισμού, ακριβέστατα η «βίαιη μεταφύτευση» των νέων ιδεών στην καθ ημάς Ανατολή, δεν υπήρξε απρόσκοπτη. Παραλείποντας τις γνωστές σε όλους τους πολεμίους του Κοραή απόψεις στην περίπτωση αυτή αξίζει να σημειώσω τη σύγκρουσή του με τον Αθανάσιο Πάριο και τον Παναγιώτη Κοδρικά 22 τις δηκτικές 19 Αποτέλεσμα της πρακτικής αυτής υπήρξε η αλλοίωση του θρησκευτικού ήθους του λαού μας. Για τον πιετισμό βλ. Χρ. Γιανναρά, Η ελευθερία του ήθους, Γρηγόρη, Αθήνα 1979, σσ Ν. Τωμαδάκη, «Κλασσικισμός, Διαφωτισμός και Αδαμάντιος Κοραής», Μνημοσύνη 6( ) Πρβλ. Π. Μαστροδημήτρη, Αναφορά στους Αρχαίους. Σταθμοί δημιουργικής αρχαιογνωσίας στη νεοελληνική ποίηση και φιλολογική σκέψη, Ίδρυμα Γουλανδρή Χορν, Αθήνα 1994, σσ Πτυχές του ζητήματος αυτού βλ. Α. Καραθανάση, Η τρίσημη ενότητα του Ελληνισμού. Αρχαιότητα Βυζάντιο Νέος Ελληνισμός, Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη Πρβλ. Φ. Δημητρακόπουλου, Βυζάντιο και νεοελληνική διανόηση στα μέσα του δεκάτου ενάτου αιώνος, Καστανιώτης, Αθήνα Η φιλολογική διαμάχη του Κοραή με τον Κοδρικά γνωστή ως «μάχη των φυλλαδίων», που μέχρι τα χρόνια της Επανάστασης διέγραψε την ιδεολογική αντιπαλότητα της

11 11 και επιγραμματικές ρήσεις του γενναίου οπλαρχηγού του Αγώνα Μακρυγιάννη 23, τη μεγάλη σύγκρουση του Κωνσταντίνου Οικονόμου του εξ Οικονόμων με τον Θεόκλητο Φαρμακίδη 24, υπογραμμίζω ένα γεγονός που μας φέρνει κατευθείαν στην καρδιά του προβλήματος. Πρόκειται για τη μεγάλη πνευματική άνθηση στο Άγιο Όρος τον 18 ο αιώνα, που άρχισε με τους Κολλυβάδες Πατέρες και που προσφυώς ονομάστηκε φιλοκαλική αναγέννηση 25. Ισχυρός συνδετικός κρίκος με το βυζαντινό ησυχασμό του ελληνικής λογιοσύνης της διασποράς, μιας και αυτή εκφράστηκε εκατέρωθεν και από τους φίλους τους, άριστα σκιαγραφείται στα κείμενα που συγκεντρώθηκαν και εκδόθηκαν από τους Άλκη Αγγέλου, Αικατερίνη Κουμαριανού, Ευαγγελία Χατζηδάκη και Βαγγέλη Σκουβαρά στον τόμο Έρανος εις Αδαμάντιον Κοραήν, Αθήνα 1965, σσ , Πρβλ. Απ. Δασκαλάκη, Κοραής και Κοδρικάς. Η μεγάλη φιλολογική διαμάχη των Ελλήνων , Αθήναι Για μια σκιαγραφία του Κοδρικά και για την αντιστράτευσή του στις ιδέες του Διαφωτισμού βλ. Κ. Θ. Δημαρά, «Προτομή του Κοδρικά», Φροντίσματα Α. Από την Αναγέννηση στον Διαφωτισμό, Αθήνα 1962, σσ Ο Μακρυγιάννης αποτελεί την χαρακτηριστικότερη περίπτωση ατόφιου νεοέλληνα, που διαισθανόμενος την καταστροφική εξάρτηση από τη Δύση, στα αμέσως μετά την Επανάσταση χρόνια, αποκάλυψε την πνευματική αλλοτρίωση που υπέστη ο ελληνισμός από τη συμπόρευσή του με το Διαφωτισμό. Βλ. Τερέζα Πεντζοπούλου Βαλαλά, Ο στρατηγός Μακρυγιάννης όπως φιλοσόφησε πάνω στον αγώνα του 21, Δημοσιεύματα Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών 44, Θεσσαλονίκη Πρβλ. Ν. Ματσούκα, Νέος Ελληνισμός και Δυτικός Διαφωτισμός, Θεσσαλονίκη 1984, σσ. 26κ.ε. Ν. Θεοτοκά, «Νοοτροπίες και πολιτισμικές μεταλλαγές. Τα οράματα και Θαύματα», Διαβάζω τχ. 101(5 Σεπτεμβρίου 1984) Γι αυτή σημαντική είναι η διδακτορική διατριβή του Ν. Κουλουγλιώτη, Η διαμάχη Θεοκλήτου Φαρμακίδη Κωνσταντίνου Οικονόμου και η διαμόρφωση του παιδευτικού ιδεώδους του Νεοτέρου Ελληνισμού, Ρώμη Πρβλ. πρωτ. Γ. Μεταλληνού, «Επακριβώσεις στην ιδεολογική ταυτότητα του Θ. Φαρμακίδη», Ελληνισμός μετέωρος. Η ρωμαίικη ιδέα και το όραμα της Ευρώπης, Αθήνα 1992, σσ Αμφιλόχιου Ράντοβιτς, Η φιλοκαλική αναγέννησι του XVIII και XIX αιώνα και οι πνευματικοί καρποί της, Ίδρυμα Γουλανδρή Χορν, Αθήνα Μόνο παρεκβατικά υπομιμνήσκω πως για τον ελληνικό χώρο τελευταίος σταθμός της παράδοσης αυτής

12 12 14 ου αιώνα, η κολλυβαδική θεολογία 26 με μια τριανδρία αγίων, τον Νικόδημο Αγιορείτη, το Αθανάσιο Πάριο και τον Μακάριο Νοταρά επέτυχε την τροφοδότηση το υπόδουλου Γένους με μια σειρά κειμένων πολιτισμικής αυτοσυνειδησίας, με κορυφαίο αυτό της Φιλοκαλίας των Ιερών Νηπτικών Πατέρων (Βενετία 1782). Το ασκητικό ιδεώδες της Ορθοδοξίας, για μια ακόμη φορά προερχόμενο μέσα από το μοναχισμό, το οποίο παρεμπιπτόντως εδώ τονίζω ιδιαίτερα, δεν αντιτασσόταν σε κάθε μορφής νεωτερισμό τούτη η άποψη πολύ απλουστευτική, φτηνή ιστορική και απολογητική καρικατούρα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί έδινε στην υπόδουλη ρωμηοσύνη λόγο υπαρκτικής αφύπνισης στις ουσιώδεις πνευματικές ανάγκες που τότε είχε 27. ΙΙ Με βάση τις παραπάνω επισημάνσεις θεωρώ αναγκαία μια νέα ερμηνεία της προσφοράς του Βενιαμίν Λεσβίου στο Γένος, η οποία κινείται προς δύο κατευθύνσεις. Πρώτον, αφορά το γεγονός κατά πόσο ο Λέσβιος υπήρξε ήταν η Μονή Ευαγγελισμού στη Σκιάθο και ως θαλερά τελευταία κλαδιά της η «ξυνωρίδα» των δύο Αλεξάνδρων, του Παπαδιαμάντη και του Μωραϊτίδη. Όσον αφορά την επίδραση της κολλυβαδικής θεολογίας στον ευρύτερο βαλκανικό χώρο βλ. Κ. Παπουλίδη, «Περίπτωσις πνευματικής επιδράσεως του Αγίου Όρους εις τον βαλκανικόν χώρον κατά τον 18 ο αι.», Μακεδονικά 9(1969) Α. Ταχιάου, Ο Παϊσιος Βελιτσικόφσκι ( ) και η ασκητικοφιλολογική σχολή του, Θεσσαλονίκη πρωτ. Γ. Μεταλληνού, «Η δυναμική του Διαφωτισμού στη δράση των Κολλυβάδων», Ο Ερανιστής 21(1997) Για το ζήτημα της αναβίωσης της ορθόδοξης πνευματικότητας στον 18 ο αιώνα βλ. Καλλίστου Ware, «The Spirituality of the Philokalia» Sobornost 13(1991)6 24. Πρβλ. πρωτ. Γ. Δ. Μεταλληνού, «Εισαγωγική πρόσβαση στην ορθόδοξη πνευματικότητα», Σημάδια τχ. 9 (Φεβρουάριος 1984) Α. Καλαμάτα, «Ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης και η ορθόδοξη πνευματικότητα. Μικρό σχόλιο», Παριανά τχ. 73 (Απρίλιος Ιούνιος 1999) , [και Εκκλησιαστική Αλήθεια (16 Ιουνίου 1999)7].

13 13 πιστός οπαδός του Διαφωτισμού και δεύτερον, κατά πόσο απομακρύνθηκε από τη γνήσια παράδοση της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Η περίπτωση του Λέσβιου και των ιδεολογικών διενέξεων με τους κατηγόρους του, που πάνω απ όλα βέβαια φανερώνουν τα επιτεύγματα του τουρκοκρατούμενου ελληνισμού, καταδεικνύει την εξής σημαντική συνιστώσα, που μέχρι σήμερα δεν έχει μελετηθεί επαρκώς: στο επίπεδο των παιδευτικών αξιών του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, αναμφισβήτητα αντλημένων από το οπλοστάσιο του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, μολονότι σ ότι αφορά στον Λέσβιο και τον αντίπαλό του Αθανάσιο Πάριο, αρκετές φορές έχει εμφανιστεί το ζεύγμα «διαφωτιστής σκοταδιστής» εκ πρώτης όψεως βέβαια από αυτό, διαφαίνεται ότι περιγράφει το περιρρέον πολιτισμικό κλίμα του τότε ελληνισμού ελάχιστα έχουν επισημανθεί οι ιδεολογικές συνισταμένες που να αποτιμούν τον πρώτο με ορθοδοξοπατερικό κριτήριο. Τούτο άμεσα συνδέεται και με την ερμηνεία που μέχρι σήμερα έχει δοθεί στην αρνητική στάση που κράτησε η Εκκλησία έναντι του Διαφωτισμού. Ερμηνεύτηκε και συνεχίζει να ερμηνεύεται ως στάση απόλυτης ιδεολογικής αγκύλωσης και φόβου, μήπως η φωτισμένη τότε Δύση διέγραφε με μια μονοκονδυλιά την παράδοση της 28. Τούτη η εκδοχή, έχει κατά πολύ σήμερα μετριαστεί μιας και δεν μπορεί στα σοβαρά να τη λάβει κανείς υπόψη. Κι αυτό γιατί κάθε αντίδραση σε οτιδήποτε νεωτερικό, γινόταν χάρη της προσπάθειας διαφύλαξης της ελληνορθοδοξίας, αυτή δηλαδή που εξασφάλιζε και καθόριζε τη συγκεκριμένη εκείνη εποχή τον υπόδουλο ελληνισμό. Άλλωστε η Εκκλησία ήταν αυτή, που καθ όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας υπήρξε η μήτρα του πολιτισμού σε όλες τις εκφάνσεις του, 28 Ο Μανουήλ Γεδεών λαμβάνοντας υπόψη την παράμετρο αυτή ορθά υποστήριζε ότι η Εκκλησία παρενέβαινε κατά των φώτων της Ευρώπης, μόνο όταν ένοιωθε ότι εκινδύνευε η δογματική διδασκαλία της. Βλ. Η πνευματική κίνησις του Γένους κατά τον ΙΗ και ΙΘ αιώνα, σ. 113

14 14 το «λαϊκό πανεπιστήμιο» που διέσωσε την «ακεραιότητα του ελληνικού λαού», καθώς έλεγε ο Στήβεν Ράνσιμαν και που ρωμαλέα αντιστάθηκε στην αμάθεια και την εγκατάλειψη. Η ίδια επίσης αναδείχθηκε φυτώριο όχι μόνο «συντηρητικών», αλλά και «προοδευτικών» λογίων, όπως ο Μεθόδιος Ανθρακίτης και ο Βενιαμίν Λέσβιος, οι οποίοι παρότι τις παλινωδίες τους σε θεολογικά, φιλοσοφικά και επιστημονικά ζητήματα, προσπάθησαν να συγκεράσουν πολλές φορές πράγματα που θεωρούνταν αντίθετα μεταξύ τους, φυσικές και μαθηματικές επιστήμες με τη μεταφυσική και τη θεολογία, κάτι που ασφαλώς γινόταν και στο Βυζάντιο 29. Τούτο άνετα τεκμηριώνεται, αν λάβουμε σοβαρά υπόψη το γεγονός της δίωξης του Λεσβίου στα Τότε το Οικουμενικό Πατριαρχείο διχάστηκε απέναντί του. Μολονότι ο Οικουμενικός Πατριάρχης Καλλίνικος Δ τάχθηκε με το μέρος του, ο Λέσβιος καταδικάσθηκε πέφτοντας θύμα των διαφωτιστικών του ιδεών, παρότι με άκρατο συντηρητικό πνεύμα απέρριπτε το νευτώνειο νόμο της βαρύτητας, ενώ αργότερα δικαίωνε τη σχετικά πρωτότυπη υπόθεσή του για το «πενταχηκίνητο», όπου ανέπτυσσε τη θεωρία ότι μια ρευστή ουσία μπορεί να ενυπάρχει, σε διαφορετικό βαθμό βέβαια, σε όλα τα σώματα, 29 Ν. Ματσούκα, «Μαθηματικές, φιλοσοφικές και θεολογικές έννοιες σε πατερικά κείμενα», Γρηγόριος ο Παλαμάς 65(1982) Πρβλ. Ευαγγελίας Βαρελλά, «Οι θεολογικές προϋποθέσεις και οι πρακτικές εφαρμογές των φυσικών επιστημών κατά του λογίους της Θεσσαλονίκης (ΙΑ ΙΕ αιώνες)», Κληρονομία 21(1989) Της ιδίας, «Εγχειρίδια φυσικών επιστημών στη Θεσσαλονίκη κατά το μεταίχμιο ΙΗ και ΙΘ αιώνος. Μια κριτική προσέγγιση», ΣΤ Επιστημονικό Συμπόσιο: Χριστιανική Θεσσαλονίκη. Οθωμανική περίοδος , (Ιερά Μονή Βλατάδων 9 11 Νοεμβρίου 1994), Θεσσαλονίκη 1994, σσ Ν. Κατσιαβριά, «Η Ορθόδοξη Θεολογία και οι Φυσικές Επιστήμες», Ορθοδοξία και Φυσικές Επιστήμες, Αθήνα 1996, σσ

15 15 σκοπεύοντας με τον τρόπο αυτό να εξηγήσει την ερμηνεία των φυσικών φαινομένων «επί τη βάση ενός κοινού παρανομαστή» 30. Στα πλαίσια λοιπόν αυτά, μπορούμε να δούμε τις απόψεις του, που για μεγάλη μερίδα λογίων του Αντιδιαφωτισμού αποτέλεσαν την πέτρα του σκανδάλου, όπως λόγου χάρη τη θεωρία για την επ άπειρον διαιρετότητα της ύλης 31. Με δυναμικό τρόπο υποστήριζε ότι «τα μόρια εις τα οποία η φύσις παύει την διαίρεσιν, έχουν ακόμη την δύναμιν του διαιρείσθαι, δια τούτο δεν είναι άτομα» 32, γεγονός που καταδεικνύει ότι ο Λέσβιος σε συνάρτηση με την ελληνορθόδοξη παράδοση, καταπολεμώντας κάθε μορφή σχολαστικισμού, προσπαθούσε να αναζητήσει το Θεό και τα δημιουργήματά του και μέσα από την ίδια τη φύση. Βέβαια, είναι προφανές εδώ, ότι τη φύση δεν τη θεωρούσε ανενέργητη, αλλά κάθε πράγμα της ήταν γι αυτόν ουσιωμένο, είχε δηλαδή της φύση του. Συνδυάζοντας περίτρανα επιστήμη και θεολογία, όπου φύση και υπερφύση, φυσική και μεταφυσική είναι λειτουργικά δεμένα, με ιδιαίτερο τρόπο επισήμαινε: «αν ηθέλαμεν μεταχειρισθή τούτον το τρόπον του εξηγείν «νόμος θείος είναι, ούτω θέλει ο Θεός», δεν ηθέλαμεν 30 Για τη θεωρία αυτή βλ. Α. Ανδριώτη, «Κριτική της θεωρίας του Βενιαμίν Λεσβίου για το Πενταχηκίνητο», Πρακτικά Πανελληνίου Συμποσίου: Βενιαμίν Λέσβιος, (Μυτιλήνη Μαΐου 1982), σσ Για το θέμα σημαντική είναι η συμβολή του Γ. Καρά, «Η μελέτη της ύλης κατά την περίοδο της Νεοελληνικής Αναγέννησης έκφραση ενός νέου επιστημονικού πνεύματος», Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Απόπειρα μια ερευνητικής συγκομιδής, Πρακτικά Πανελληνίου Συνεδρίου (Κοζάνη 8 10 Νοεμβρίου 1996), Ινστιτούτο Βιβλίου και Ανάγνωσης, Κοζάνη 1999, σσ Φυσική, Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος 2967, σ. 18. Αν και ανώνυμο το έργο τούτο αποδίδεται στον Λέσβιο. Βλ. Ρ. Αργυροπούλου, Ο Βενιαμίν Λέσβιος και η ευρωπαϊκή σκέψη του 18 ου αιώνα, Αθήνα 2003, σ. 253.

16 16 αφήση τίποτε ανεξήγητον» 33. Γι αυτό σε αρκετά σημεία του έργου του είναι πρόδηλη η εσωτερική σχέση των φυσικών επιστημών και θεολογίας: «ο φυσικός κόσμος δεν είναι ει μη αναγνώστης τις, έχων δια βιβλίον αυτό το σύμπαν, το οποίον είναι ανεωγμένον ακαταπαύστως έμπροσθεν των οφθαλμών αυτού, και αναγινώσκεται όχι μόνο δια της οράσεως, αλλά και δια των λοιπών αισθήσεων, και φαίνεται, ότι η ζωή του ανθρώπου δεν εδιορίσθη προς άλλο, ειμή προς ανάγνωσιν του ειρημένου βιβλίου» 34. Με την ίδια επίσης οπτική διαβλέπει και την ιδιαιτερότητα ειδικών θετικών επιστημών, όπως τα μαθηματικά, λέγοντας ότι αυτά «άγουσι το φως εις την έρευναν των μυστηρίων της φύσεως. Αφαίρεσον τα μαθηματικά από της Γης, και θέλεις ιδεί τον άνθρωπον ερπύζοντα επί της Γης, χωρίς να δυνηθή να υψωθή από της γηίνης επιφανείας, ούτε να εξέλθη, εκ της 33 Αυτόθι, σ. 36. Αυτή η επιστημονική, συνάμα και φιλοσοφική θέση θυμίζει τη ρωμαλεότητα της θεολογικής γλώσσας των Καππαδοκών Πατέρων, του Μ. Βασιλείου και του Γρηγορίου Νύσσης, που στην περί δημιουργίας του κόσμου διδασκαλία τους, ναι μεν ερμηνεύουν θεολογικά το ερώτημα ποιος δημιούργησε τον κόσμο, προχωρούν όμως και παραπέρα, θέλοντας και με επιστημονικές συμπληρώσεις να αναλύσουν και να ερμηνεύσουν το πώς έγινε αυτός. Εξού και τα δύο έργα τους Εις την Εξαήμερον και Περί της Εξαημέρου. Στην προκειμένη περίπτωση είναι απόλυτα ορθή η άποψη ότι εκείνο που εντυπωσιάζει είναι η «σαφής διάκριση που κάνουν και οι δυο τους ανάμεσα στο ποιος έκανε τον κόσμο και το πώς έγινε αυτός. Το πρώτο επισημαίνουν είναι θέμα καθαρά χαρισματικής πείρας και θεολογίας, ενώ το δεύτερο επιστήμης και έρευνας. Ο ίδιος ο Μ. Βασίλειος, στα σοφά κηρύγματά του κατά τον Εσπερινό του Πάσχα το 370 σπεύδει να διαφωτίσει το ακροατήριό του με την βαρυσήμαντη παρατήρηση ότι η διήγηση της Γένεσης πολλά παρέλειψε να πει, επειδή ο Θεός θέλησε να γυμνάσει τον νου μας, οξύνοντάς τον με τη δική μας έρευνα. Γι αυτό μας είπε λίγα για να βρούμε μόνοι μας τα υπόλοιπα». Βλ. Ν. Ματσούκα, Δογματική και Συμβολική Θεολογία Γ, Ανακεφαλαίωση και αγαθοτοπία. Έκθεση του οικουμενικού χαρακτήρα της χριστιανικής διδασκαλίας, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1997, σσ Γ. Καρά, Οι θετικές επιστήμες στον ελληνικό χώρο (15 ος 19 ος αιώνας), Δαίδαλος, Αθήνα 1991, σ. 208.

17 17 πατρίδος αυτού» 35. Παρενθετικά εδώ υπενθυμίζω την άποψη του Μιχάλη Στεφανίδη, ότι ο Λέσβιος μαζί με τον Ευγένιο Βούλγαρι και τον Νικηφόρο Θεοτόκη, ήσαν οι προεπαναστατικοί λόγιοι διδάσκαλοι που υπεστήριξαν την εισαγωγή των θετικών και φυσικών επιστημών στα εκπαιδευτικά προγράμματα των ελληνικών σχολείων 36. Ήδη ο Βούλγαρις, μιας και τον αναφέρω, από τον καιρό της σχολαρχίας του στην Αθωνιάδα Σχολή είχε επιταχύνει το ρυθμό εισαγωγής της διδασκαλίας των μαθηματικών. Σε αυτόγραφους κώδικες που έχουν διασωθεί, μαρτυρείται το γεγυμνασμένο αισθητήριό του επάνω στη μαθηματική επιστήμη 37. Το έντονο βέβαια, ενδιαφέρον του φάνηκε στις εκδόσεις δύο μεταφράσεων που ίδιος επιχείρησε. Η πρώτη, υπό τον τίτλο Των Μαθηματικών Στοιχείων αι πραγματίαι αι αρχαιοδέσταται του J. Segner, έγινε στη Λειψία το 1767 και η δεύτερη, υπό τον τίτλο Α. Τακουετίου Στοιχεία Γεωμετρίας, στη Βιέννη το Στοιχεία Αριθμητικής, τ. Α, [Βιέννη 1818], σ. ι. 36 Αι Φυσικαί Επιστήμαι εν Ελλάδι προ της Επαναστάσεως. Η εκπαιδευτική επανάστασις, Αθήναι 1926, passim, [και Επιλογή από τα έργα του Μιχάλη Στεφανίδη. Επιστημολογικές προσεγγίσεις στη νεοελληνική επιστημονική σκέψη, Επιμέλεια, Εισαγωγή, Σχόλια, Βιβλιογραφία, Ευρετήρια Γιάννης Καράς, Τροχαλία, Αθήνα 1995]. Ο Μ. Στεφανίδης ήταν αυτός που πρώτος άνοιξε το δρόμο για τη μελέτη των φυσικών και θετικών επιστημών κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, όχι «ως τινός παρέργου ενασχολήσεως», αλλά ως επιστήμης αυθυποστάτου» καθώς ο ίδιος μαρτυρεί. 37 Πλήρης καταγραφή των χειρόγραφων μαθηματικών έργων του βλ. Γ. Καρά, Οι επιστήμες στην Τουρκοκρατία, Χειρόγραφα και έντυπα. Τα Μαθηματικά, τ. Α, Εστία, Αθήνα 1992, σσ Εκείνο που αξίζει εδώ να σημειώσω είναι ότι στον πρόλογο της έκδοσης Των Μαθηματικών Στοιχείων του J. Segner, ο λόγιος διδάσκαλος δεν θα παραλείψει να συνδέσει την μαθηματική επιστήμη με τη Φιλοσοφία: «την επί τα καθ ημάς φιλοσοφούμενα τοις ομογενέσι των σπουδαστών οδοποιήσαι άπαξ προελομένους, εικός ουν ευθύς μετά τα Διαλεκτικά, και των Μαθηματικών καταβαλείν επιχειρήσαι Στοιχείων τα βασιμώτατα, τούτων γαρ άνευ ουδέ πάλαι μεν φιλοσοφίας, ουδέ πρώτον αυτών βατήρων

18 18 Τούτες ακριβώς τις εκτιμήσεις του πανεπιστήμονα κερκυραίου ιεράρχη, όπως η παραλλαγή της πλατωνικής ρήσης «μηδείς αγεωμέτρητος εισίτω, τω μη θέλοντι συζυγώσω τας θύρας», που πρώτος αυτός χρησιμοποίησε στα μαθηματικά έργα του και μάλιστα ως επιγραφή την έστησε στην είσοδο της Αθωνιάδας Ακαδημίας 39, τις ακολούθησαν πιστά, τόσο ο Νικηφόρος Θεοτόκης 40, όσο και ο Βενιαμίν Λέσβιος. Ο τελευταίος μάλιστα δίνει εξαιρετική σημασία στην αξία του τεράστιου οικοδομήματος της μαθηματικής επιστήμης και ειδικότερα της Γεωμετρίας, ως τον κατεξοχήν κλάδο της, που μετράει τη φύση και το χώρο: «μηδείς αγεωμέτρητος εισίτω, επέγραψε προ των πυλώνων της Ακαδημίας Πλάτων, εμφανίζων δια τούτου το αδύνατον της παρεισδύσεως εις τα μυστήρια της φύσεως άνευ της γνώσεως της γεωμετρίας» 41. Από τα παραπάνω γραφόμενα, συμπεραίνουμε ότι ο Λέσβιος δυναμικά πρόβαλλε το αίτημα της οργανικής σύνδεσης των θετικών επιστημών με τη θεολογία και τη φιλοσοφία, αίτημα που παρέμεινε ζωντανό μέχρι τα τελευταία χρόνια του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Το θέμις ουν επιβαίνει. Και μαρτυρεί τω λεγομένω Ξενοκράτης μεν, τον ωσίν αγεωμετρήτοις παρ αυτόν επ ακροάσει ήκοντα μη προσιέμενος, και Πλάτων ο εκείνου καθηγητής, τας Θύρας της Ακαδημίας κατά των τοιούτων επιζυγώσας, τα νυν ουδέ το βραχύτατον, ως έπος ειπείν, των εκ της περί την φύσιν μάλιστα πραγματείας, επιστημονικώς οίον τε καρπούσθαι μελέτημα, ο μη προς την Μαθηματικήν ακριβολογίαν αναφέρον είη τα άμματα, και κομιδή τοις ομολογείται αμήχανον», σσ Άλκη Αγγέλου, «Το χρονικό της Αθωνιάδας. Δοκίμιο ιστορίας της Σχολής με βάση ανέκδοτα κείμενα», Των Φώτων. Όψεις του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, τ. Α, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1988, σ «Μάτην άράγε ο μεν Πλάτων ταις της Ακαδημίας θύραις επεγράψατο το, ουδείς αγεωμέτρητος εισίτω, ο δε Ξενοκράτης, παντί αγεωμετρήτω τω χάριν παιδείας αυτώ προσιόντι, Πορεύου έλεγε, λαβάς γαρ ουκ έχεις φιλοσοφίας;», Στοιχεία Μαθηματικών εκ παλαιών και νεωτέρων συνερανισθέντων, [Μόσχα 1798], σ. ια. 41 Γεωμετρίας Ευκλείδου Στοιχεία, τ. Β, [Βιέννη 1820], σ. 5.

19 19 γεγονός αυτό όμως φέρνει στο προσκήνιο και ένα ακόμη ζήτημα και εν τάχυ το σκιαγραφώ: κατά πόσο στο χώρο της νεοελληνικής λογιοσύνης, αυτή που ανοικτά τάχθηκε στο πλευρό των ιδεών της φωτισμένης Ευρώπης, η αποδέσμευση της θρησκευτικότητας από τον άνθρωπο και κατ επέκταση η καταπολέμηση της δεισιδαιμονίας, ταυτίστηκε με την αθεΐα. Νομίζω ότι ένα βασικό επιχείρημα, που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση, είναι ότι στο συγκεκριμένο ιστορικό χώρο και χρόνο, για να εντοπίσουμε ρεύματα αθεϊσμού, οφείλουμε πρώτα απ όλα να κάμουμε καλή μελέτη των έργων των Ελλήνων διαφωτιστών λογίων. Για την περίπτωση του Λεσβίου τα πράγματα είναι ξεκάθαρα. Η γεφύρωση των υποτιθέμενων αντιθέσεων θεολογίας, θετικών επιστημών και φιλοσοφίας, είναι προσδιορισμένη, αν λάβουμε υπόψη την πολυσχιδή σχέση του με τον αριστοτελική φιλοσοφία 42. Η άποψη που κατά κόρον έχει υποστηριχθεί, ότι δηλαδή οι λόγιοι της προεπαναστατικής περιόδου και σε αυτούς βέβαια εμπερικλείεται και ο Λέσβιος σε ένα γενικό περίγραμμα, έκαμαν απολύτως διακριτά τα πλαίσια της φιλοσοφίας με αυτά της θεολογίας, θέτοντας έτσι στο περιθώριο την κοσμολογία και την ανθρωπολογία της χριστιανικής διδασκαλίας και φέρνοντας παράλληλα στο προσκήνιο μορφές αθεΐας, είναι κατά τη γνώμη μου λανθασμένη Π. Κονδύλη, «Η παρουσία της αρχαίας φιλοσοφίας στα Στοιχεία Μεταφυσικής του Βενιαμίν Λεσβίου και οι τύχες του αριστοτελισμού στον ελληνικό 18 ο αιώνα», Πρακτικά Πανελληνίου Συμποσίου: Βενιαμίν Λέσβιος, (Μυτιλήνη Μαΐου 1982), σσ , [και Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι φιλοσοφικές ιδέες, Θεμέλιο, Αθήνα 1988, σσ ]. 43 Ως προς τον τρόπο θεώρησης όλων των παραπάνω από τον Βούλγαρι βλ. Α. Καλαμάτα, Ευγένιος Βούλγαρις, σσ Για τη διδακτική πρακτική των κοσμολογικών απόψεών του βλ. Γρηγ. Καραφύλλη, «Η έκθεση του Ευγένιου Βούλγαρη «Περί Συστήματος του Παντός» ως μέθοδος κοσμογνωσίας των μαθητιώντων», Επιστημονική Επετηρίδα Παιδαγωγικού Τμήματος Δευτεροβάθμια Εκπαίδευσης 7(1994)

20 20 Για να τεκμηριώσω την άποψή μου, σημειώνω ενδεικτικά εδώ την αντίκρουση από το Λέσβιο της επιχειρηματολογίας των αθέων Ευρωπαίων διαφωτιστών για τον υλισμό, όπου ρητά επισημαίνει ότι «η θρησκεία δεν γεννήθηκε από τη συμπαιγνία ιερέων και τυράννων, αφού η ύπαρξη ιερατείου προϋποθέτει την ιδέα του Θεού κι αφού η ιδέα τούτη προηγείται χρονικά από την ίδρυση κρατών» 44. Αλλά και οι κοσμολογικές θεωρήσεις του Βούλγαρι σε σχέση με αυτές του λεσβίου θεωρούνται σημαντικές. Δύο από τα βασικά έργα του που καταπιάνονται με ζητήματα της κοσμολογίας και φιλοσοφίας της φύσεως ή φυσικής φιλοσοφίας και τα δύο εκδόθηκαν το 1805 στη Βιέννη στο τυπογραφείο του Γεωργίου Βενδώτη με χρηματοδότηση των αδελφών Ζωσιμάδων φέρουν του τίτλους Περί Συστήματος του Παντός και Τα αρέσκοντα τοις Φιλοσόφοις. Και τα δύο αποτέλεσαν τα σημαντικότερα συγγράμματα κοσμολογίας και φυσικής της εποχής του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον όχι μόνο γιατί άνοιξαν το δρόμο σε μεταγενέστερους λογίους όπως ο Λέσβιος να έρθουν σε επαφή με τις θέσεις των ευρωπαίων φιλοσόφων και επιστημόνων, αλλά και γιατί αποκαλύπτουν το μέγεθος και την ευρύτητα της φιλοσοφικής και επιστημονικής σκέψης του γηραιού διδασκάλου. Όπως φυσικά δεικνύουν οι τίτλοι τους, αποτέλεσαν έργα της διδακτικής του δραστηριότητας στη Μαρουτσαία Σχολή των Ιωαννίνων, την Αθωνιάδα Σχολή και την Πατριαρχική Ακαδημία. Στα δεκατέσσερα κεφάλαια του πρώτου έργου ο Βούλγαρις αναλύει ζητήματα που αφορούν τους αστέρες, τους πλανήτες της σελήνης, του ήλιου, του φωτός, τους κομήτες. Παρότι περιορίζει τις φιλοσοφικές του αναζητήσεις, σε ότι αφορά το ηλιοκεντρικό σύστημα και την κίνηση της γης εδώ όπως γνωρίζουμε ο Λέσβιος διαφοροποιήθηκε 44 Π. Κονδύλη, «Το πρόβλημα του υλισμού στη φιλοσοφία του Ελληνικού Διαφωτισμού», Ο Ερανιστής 17(1981)220, [και Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, σσ ].

21 21 δεν παύει να επικαλείται και να συνοψίζει τις θεωρίες παλαιοτέρων και νεοτέρων επιστημόνων, όπως του Πτολεμαίου, του Κοπέρνικου και του Τύχωνα Brahe. Ωστόσο, επάνω στο ζήτημα του ηλιοκεντρικού συστήματος δεν μπόρεσε να προχωρήσει όπως ο Θεοτόκης, στην αποδοχή δηλαδή του κοπερνίκειας θεωρίας. Παρέμεινε διστακτικός απέναντι σε αυτή στη κοσμολογική θεωρία βρίσκοντας καταφύγιο στη συμβιβαστική τυχώνεια σκέψη. Τούτο βέβαια, δεν υποδήλωνε καμμιά αδυναμία αποδοχής των φυσικών εννοιών στη σκέψη του Βούλγαρι. Αντίθετα, πήγαζε από τη θέση του στο να βλέπει τις θεωρίες των φυσικών επιστημών, από τη σκοπιά που αυτές δεν θα παραβίαζαν πρωταρχικές και θεμελιώδεις αλήθειες της Αγίας Γραφής. Αν όμως με το παραπάνω έργο ο Βούλγαρις δεν κατόρθωσε να τολμήσει αυτό που τόλμησε ο συμπατριώτης του Νικηφόρος Θεοτόκης, να αποδεχθεί δηλαδή τη νευτώνεια φυσική, με Τα αρέσκοντα τοις Φιλοσόφοις κατάφερε να προσφέρει μια συστηματική ερμηνεία διαφόρων ορισμών της φύσης και αντικειμένων της φυσικής επιστήμης. Διαρθρωμένο σε 31 κεφάλαια, το έργο παρουσιάζει το εξαιρετικό ενδιαφέρον του Βούλγαρι για τις λεπτομέρειες των φυσικών επιστημών. Παράλληλα εκθέτει και τις γενικότερες τάσεις της φυσικοφιλοσοφικής σκέψης του έλληνα διανοητή. Για αυτό και ορθά ο χαρακτήρας του έργου υποστηρίζεται ότι είναι αυστηρά φιλοσοφικός. Ονόματα και θεωρίες αρχαίων και νεοτέρων φιλοσόφων διαπερνούν ολόκληρη την έκταση του έργου. Άλλοτε υιοθετεί και άλλοτε επικρίνει, ότι επρέσβευαν οι Σχολαστικοί, οι Ελεάτες, ο Αριστοτέλης, ο Δημόκριτος, ο Επίκουρος, ο Πλούταρχος, ο Πλάτωνας, ο Πυθαγόρας, ο Ζήνωνας, ο Descartes, ο Gassendi, ο Leibniz, ο Wolff, ο Musschenbroek, ο Maignan, ο Newton. Το κύριο σώμα του απαρτίζεται από την απαρίθμηση αρχών της Φυσικής: φύση του σώματος, ύλη, έκταση και μορφή, διαιρετότητα και σύνθεση των σωμάτων, έννοια της μορφής, πυκνότητα, αραιότητα, σκληρότητα, πλαστικότητα και αδράνεια των

22 22 σωμάτων, έννοια του χρόνου, του χώρου και του κενού, μάζα και βαρύτητα, κίνηση μάζας επί κεκλιμένου πεδίου, κίνηση του εκκρεμούς, κεντρόφυγες και κεντρομόλες δυνάμεις, έλξη, πυκνότητα, συνάφεια, ρευστότητα, υδροστατικές δυνάμεις, γη, νερό, αέρας, φωτιά, φως, αντανάκλαση του φωτός, φάσμα. Συνεπώς στον πνευματικό ιστό της σκέψης του Λεσβίου, σε σχέση βέβαια με τον Βούλγαρι, που εν συντομία παραπάνω περιέγραψα, γίνεται φανερό ότι βασική πρόθεση του πρωτοπόρου διδασκάλου, υπήρξε η εθνοδιαφωτιστική και παιδαγωγική συνεισφορά του στο Γένος. Παρά τις παλινωδίες του σε φιλοσοφικά και επιστημονικά ζητήματα που τότε έθετε η περιρρέουσα πολιτισμική σύμμιξη του ελλαδικού χώρου με τον ευρωπαϊκό και παρά τις ιδεολογικές του αντιπαλότητες με παραδοσιακούς λογίους, μέσω του φιλοσοφικού και του επιστημονικού στοχασμού του κατάφερε με τρόπο όχι βέβαια πρωτότυπο, να εισαγάγει άγνωστες πτυχές ενός πολιτισμού (δυτικού), που κατά βάση ναι μεν υπήρξε εντελώς ξένος προς την ιδιοπροσωπία της καθ ημάς Ανατολής, είχε όμως μερικά στοιχεία που ρωμαλέα κατά τους δύο τελευταίους αιώνες γονιμοποίησαν τον πνευματικό μας βίο. Η σφυρηλάτησή του έστω και με αντιθετικές σε σχέση με την παράδοσή του δυνάμεις, έδωσαν το ερέθισμα της συγκρότησης του ενιαίου σώματος του εθνικού μας κορμού, με κύριο χαρακτηριστικά τη γλώσσα και την ελληνορθοδοξία. Λεσβιακά 20(2004)49 64