Χοροστάσι. Για τον Πολιτισμό και την Παράδοση

Transcript

1 Χοροστάσι Για τον Πολιτισμό και την Παράδοση ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΧΟΡΟΥ ΚΑΙ ΛΑΪΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Αριθμός Τεύχους 15 - ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ Τιμή Τεύχους 4 Έδρα: Ελ. Βενιζέλου 134, Καλλιθέα - Τηλ.: Fax: ΚΩΔ: 6725 Ο Χρήστος Καλαβρούζος στο ρόλο του Μακρυγιάννη Σ α υ τ ό τ ο τ ε ύ χ ο ς δ ι α β ά σ τ ε : Στασιμότητα και εξέλιξη στον πολιτισμό Η σημασία των εθίμων Ιστορικές συγκυρίες και συμπτώσεις διαλόγου Δημοτικής και επίσημης Λόγιας Ποίησης Η γενοκτονία του Μικρασιατικού Ελληνισμού Μουσικό οδοιπορικό στα δημοτικά τραγούδια και πολλά άλλα ενδιαφέροντα θέματα

2 2 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2006 Σημείωμα του εκδότη Ένα ακόμη θερμό πολιτιστικό καλοκαίρι διανύουμε φέτος, παρά τις κατά καιρούς έκτακτες βροχοπτώσεις και τους βομβαρδισμούς λιβανέζων και παλαιστινίων αμάχων από το Ισραήλ. Η ιδιαίτερα μεγάλη αύξηση των πολιτιστικών εκδηλώσεων που οργανώνουν οι διάφοροι φορείς, και πιο πολύ οι Δήμοι, οι οποίοι έχουν μεγαλύτερη οικονομική δύναμη, ασφαλώς και αποτελούν ευχάριστο γεγονός, δεδομένου ότι στη χώρα μας γεννήθηκε το πιο σημαντικό κομμάτι του παγκόσμιου Πολιτισμού. Όμως, μερικές φορές, «ο σκοπός δεν αγιάζει τα μέσα», επειδή, σε πολλές περιπτώσεις, η ανάπτυξη πολιτιστικής δράσης από ορισμένους Δήμους δεν γίνεται με αγνές προθέσεις, αλλά, κυρίως, εκδηλώνεται λόγω των επικείμενων δημοτικών εκλογών του Οκτώβρη. Το συμπέρασμα αυτό απορρέει από την ίδια την πολιτική συμπεριφορά ορισμένων Δήμων, οι οποίοι προσπαθούν να κάνουν επίδειξη όψιμου ενδιαφέροντος για τον Πολιτισμό και τους Πολιτιστικούς Συλλόγους, προκειμένου να έχουν καλύτερη και πιο άμεση πρόσβαση στα μέλη - ψηφοφόρους των Συλλόγων. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του «δικού μας» Δήμου, του Δήμου Καλλιθέας, που, λίγους μήνες πριν από τις εκλογές, θυμήθηκε και κάλεσε, μέσω του Πολιτιστικού του Οργανισμού, τους Συλλόγους της περιοχής του για συζήτηση και συνεργασία, όπως ακριβώς είχε γίνει και πριν από πολλά χρόνια, ενώ, τους περισσότερους τους είχε ξεχασμένους εντελώς, χωρίς να τους ενισχύει με οποιαδήποτε, έστω και ελάχιστη, επιχορήγηση σε όλο το διάστημα της εξουσίας του νυν δημάρχου! Θα ήταν ευχής έργον, όλοι οι Δήμοι να ενθαρρύνουν και να ενισχύουν την πολιτιστική δημιουργία και δράση των Συλλόγων και των άλλων Φορέων σε όλη τη διάρκεια της θητείας των δημοτικών αρχόντων και όχι μόνο προεκλογικά. Ωστόσο, πρέπει να τονίσουμε ότι υπάρχουν και αρκετοί Δήμοι που έχουν τον Πολιτισμό ως βασικό συντελεστή του δημοτικού τους έργου και ενισχύουν τον Πολιτισμό και τους Συλλόγους σε μεγάλο βαθμό, όπως έχουμε αναφερθεί λεπτομερώς σε προηγούμενα τεύχη του περιοδικού μας. Άλλωστε, το έργο των περισσότερων Συλλόγων είναι ιδιαίτερα σημαντικό και συμβάλλει, στη διατήρηση των τοπικών πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων, αλλά και στην κοινωνικοποίηση των μελών τους. Το έργο αυτό γίνεται πιο σπουδαίο στις μέρες μας, που βιώνουμε μια πολιτισμική και οικονομική παγκοσμιοποίηση με όλες τις συνέπειες της ισοπέδωσης των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του κάθε λαού. Επίσης, το έργο και οι ευθύνες των Συλλόγων αποκτούν και μία άλλη διάσταση στην εποχή μας, λόγω της ένταξης των περισσότερων ελληνικών κοινοτήτων στους Καποδιστριακούς Δήμους, όπου οι μορφές ανάπτυξης των διαφόρων πολιτιστικών εκφάνσεων γενικεύονται ή ακόμη και μηδενίζονται, σχεδόν, σε τοπικό επίπεδο. Στασιμότητα και εξέλιξη στον Πολιτισμό, του Βασίλη Φίλια σελ. 3 Ιστορικές Συγκυρίες και Συμπτώσεις Διαλόγου Δημοτικής και Επίσημης Λόγιας Ποίησης, του Γιάννη Μότσιου σελ. 5 Η σημασία των εθίμων, του Νίκου Μπαζιάνα σελ. 11 Μουσικό οδοιπορικό στα δημοτικά τραγούδια της Ελλάδας: Χρωματικές ιδιομορφίες και ποιοτικός χαρακτήρας, του Π. Καβακόπουλου σελ. 12 «Κρητο - Μυκηναϊκός Πολιτισμός» σελ. 15 Η Γενοκτονία του Μικρασιατικού Ελληνισμού τον Αύγουστο του 1922, του Κωνσταντίνου Χιώλου σελ. 16 Πλαίσιο αρχών για τη δίκαιη λύση του Κυπριακού σελ. 18 Κούβα: το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον του νησιού της Επανάστασης σελ. 19 Η Δράση του Κ.Ε.ΧΟ.Λ.Π. σελ. 20 Ήχοι της Μαύρης Θάλασσας και του Αιγαίου σελ. 21 Οι Δήμοι και οι πολιτιστικές τους δραστηριότητες σελ. 22 «Τζαρτζάνεια 2006» σελ. 24 Λαζαρίνες Λευκοπηγής Κοζάνης σελ. 25 «Μακρυγιάννης», μία παράσταση του ΑΜΦΙ - ΘΕΑΤΡΟΥ σελ. 26 Έκθεση Ζωγραφικής της Θωμαής Κόντου, του Κων/νου Σαχινίδη σελ. 27 «Αραδοσίβια 2006» σελ. 30 Χοροστάσι Ιδιοκτησία: Κέντρο Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισμού Εκδότης-Διευθυντής: Δρ. Κων/νος Σαχινίδης Πρόεδρος του Δ.Σ. Έδρα: Ελ. Βενιζέλου Καλλιθέα Τηλ.: Fax: ksachi@unipi.gr Επιστημονικοί Σύμβουλοι: Καθ. Βασίλης Φίλιας Καθ. Μιχάλης Μερακλής Καθ. Γιάννης Μότσιος Δρ. Γεώργιος Αικατερινίδης Διεύθυνση Σύνταξης: Μαρία Άνθη Υπεύθυνοι Σύνταξης & Ύλης: Σοφία Καρακασίδη Χάρης Πανικίδης Φιλολογική Επιμέλεια: Αντώνης Καζαντζόγλου Επεξεργασία φωτ/φιών: Studio Στάθη Σαχινίδη Μιχάλης Δημαράκης Γραμματεία - Συνδρομές: Χριστίνα Κεκάκη Τηλ.: Εκτύπωση: Γραφικές Τέχνες Δημ. Γκαντίραγας Γερανίου 7, Αθήνα Τηλ.: Ετήσιες Συνδρομές: Εσωτερικού: Φυσικά Πρόσωπα:15 Δημόσιοι Οργανισμοί: 20 Εξωτερικού: 25 Επιτρέπεται η ελεύθερη άντληση στοιχείων, αρκεί να αναφέρεται η πηγή και ο συγγραφέας. Οι συγγραφείς των άρθρων φέρουν την ευθύνη για τις απόψεις τους. Σημείωση Σύνταξης: Οι πόροι του Κέντρου Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισμού προέρχονται ΜΟΝΟ από αυτοχρηματοδότηση, με την οικονομική ενίσχυση και τις συνδρομές των μελών και των φίλων του, καθώς και με λίγες και μικρές κρατικές επιχορηγήσεις (κατά καιρούς). Διευκρίνιση:Το Κέντρο Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισμού ουδεμία σχέση έχει με τον ΔΗΜΟ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ, ο οποίος δεν έχει προσφέρει ΠΟΤΕ καμία επιχορήγηση!

3 Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2006 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ 3 «Στασιμότητα και εξέλιξη στον πολιτισμό»* του Βασίλη Φίλια, καθηγητή Κοινωνιολογίας Η προσέγγιση του κοινωνιολόγου σε θέματα πολιτισμού είναι διαφορετική από εκείνη του λαογράφου. Ο λαογράφος περιγράφει, διαπιστώνει και διασυνδέει ήθη και έθιμα, καθώς και τις ποικίλες πολιτιστικές εκφράσεις, αποκαθιστώντας την εσωτερική συνοχή τους. Ο κοινωνιολόγος ερμηνεύει και εξηγεί αιτιακά τα πολιτιστικά φαινόμενα και την δυναμική της εξέλιξής τους. Ακριβώς γι αυτό, είναι υποχρεωμένος να κάνει ανάλυση των κοινωνικών παραγόντων και του τρόπου διαπλοκής τους. Στη βάση αυτή, είναι δεδομένο κι αυτονόητο, ότι κάθε πολιτισμός συνολικά λαμβανόμενος και οι επιμέρους εκφάνσεις του συνδέονται με μια ορισμένη κοινωνική πραγματικότητα, στην οποία οφείλουμε να προσφεύγουμε, προκειμένου να ερμηνεύσουμε τόσο την στασιμότητα, όσο και τη μεταβολή στο πολιτιστικό γίγνεσθαι. Αυτό σημαίνει, ότι οι όποιες αλλοιώσεις στο κοινωνικό υπόβαθρο θα «αποτυπωθούν» αργά ή γρήγορα με τη μια ή την άλλη μορφή στον πολιτιστικό χάρτη. Αυτή είναι η πρώτη παρατήρηση. Η δεύτερη αφορά στο θέμα της πολιτισμικής στασιμότητας. Εάν, με τον όρο «στασιμότητα» εννοούμε ότι πολιτισμικά στοιχεία του παρελθόντος περισώζονται και αναχωνεύονται σε ένα επόμενο στάδιο εξέλιξης, σαφώς επισημαίνουμε κάτι το σωστό που δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Εάν, όμως, θεωρήσουμε ότι ένας πολιτισμός αιχμής και άνθησης μπορεί, και πρέπει, να «παγώσει», βρισκόμαστε σε λάθος δρόμο και τούτο για δύο βασικούς λόγους: α) διότι ποτέ στην Ιστορία δεν διατηρείται κάτι αυτούσιο, εφόσον παύσουν να υφίστανται οι κοινωνικοί δίαυλοι τυπικής ανατροφοδοσίας του και συνακόλουθα β) η όποια δημιουργικότητα εξαντλείται σε απλή επαναληπτικότητα, οδηγεί αναπόδραστα σε πολιτιστική παρακμή. Κλασικό παράδειγμα είναι η πτωτική πορεία του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού, που συμβάδισε απόλυτα με την πτωτική πορεία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Χρειάστηκε να εμφανιστούν νέες δυνάμεις στο κοινωνικό προσκήνιο και, αντίστοιχα, νέες πνευματικές ανταποκρίσεις, ώστε να σημειωθεί βαθμιαία πολιτιστική ανάκαμψη, που άντλησε από στοιχεία του κλασικού παρελθόντος, αλλά ήταν κάτι διαφορετικό. Το ότι υπάρχει μια διαλεκτική όσμωση ανάμεσα στο χτες και το σήμερα είναι δεδομένο, αλλά αυτό δεν συνιστά στασιμότητα. ακριβώς το αντίθετο, κάτι που βεβαίως δεν μπορούν ούτε θέλουν να κατανοήσουν όσοι ομιλούν περί του «Τέλους της Ιστορίας». Μια επόμενη παρατήρηση αναφέρεται στην σχέση κοινωνικού υπόβαθρου και ατομικού δημιουργού όσον αφορά το πολιτιστικό γίγνεσθαι. Οι όποιες πολιτισμικές ανατάσεις στην Ιστορία της Ανθρωπότητας συνδέθηκαν πάντοτε με το πρόσφορο έδαφος, που δημιουργήθηκε στην ίδια την κοινωνική πραγματικότητα. Επομένως, η πορεία του πολιτισμού είναι εκ των κάτω προς τα άνω, όχι αντίστροφα, γεγονός, που σημαίνει ότι όπως η Ιστορία, έτσι και ο Πολιτισμός δεν κατασκευάζεται, δεν είναι αυθαίρετο προϊόν της πράξης και της δράσης ορισμένων φωτισμένων ατόμων και μειοψηφιών οσοδήποτε προικισμένων. Αυτό όμως δεν σημαίνει, όπως ορθά επισήμανε ο κ. Μερακλής, ότι ο πολιτισμός, συνολικά λαμβανόμενος, συνεπώς ούτε ο λαϊκός πολιτισμός, είναι ανώνυμος. Πάντοτε, δημιουργοί συνέλαβαν τις ροπές, τάσεις και τους παλμούς του κοινωνικού υποβάθρου και τις εξέφρασαν σε επίπεδο δημιουργίας. Ασφαλώς, στο παρελθόν, η επωνυμία δεν έπαιζε το ρόλο, που παίζει σήμερα για λόγους πραγματικούς, αλλά και ιδεολογικούς. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η πολιτιστική δημιουργία ήταν απόρροια μιας ανώνυμης συλλογικότητας, αλλά ταγών - μικρών ή μεγαλύτερων, αδιάφορο - που, βεβαίως, δεν γέννησαν έναν πολιτισμό, αλλά τον εξέφρασαν και τον υποστασιοποίησαν με τον τρόπο τους. Άνθρωποι ξεχωριστών ικανοτήτων και προικισμένοι με ιδιαίτερα ευαίσθητες κεραίες, που δέχτηκαν κάθε φορά τα μηνύματα των καιρών. Μια τέταρτη παρατήρηση αφορά στο θέμα της σχέσης του λαϊκού πολιτισμού και της λεγόμενης «υψηλής κουλτούρας», high culture. Λαθεμένα η ιδεαλιστική αντίληψη θεωρεί, ότι ο λαϊκός πολιτισμός είναι προϊόν ενός συλλογικού αυθορμητισμού, ενώ, η υψηλή κουλτούρα - τα Γράμματα και οι Τέχνες - είναι προϊόντα ατομικής δημιουργίας. Τα όσα ήδη αναφέρθηκαν καταρρίπτουν αυτή την διάκριση - σχίση που εκφράζεται σε αυτήν την άποψη. Τελευταίο ζήτημα, που πρέπει να αναλυθεί, είναι εκείνο της πολιτιστικής κρίσης της εποχής μας. Το ότι διανύουμε μια μακρόσυρτη περίοδο πολιτιστικής κρίσης είναι αναμφισβήτητο. Ήδη ο Νίτσε πρώτος *Εισήγηση στο Επιστημονικό Συμπόσιο με θέμα «Παράδοση και Πολιτισμός» που έγινε στην αίθουσα του Φ.Σ.Παρνασσός,

4 στις στο πλαίσιο των επετειακών εκδηλώσεων για τα 3 χρόνια έκδοσης του περιοδικού Χοροστάσι.

5 4 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2006 στα τέλη του 19 ου αιώνα και ο Μαξ Σέλερ αργότερα μίλησαν για «κατολίσθηση όλων των αξιών». Όμως, η κρίση αυτή - κρίση του Μοντέρνου, όπως αποκαλείται, ή, κατ' άλλους, της Νεωτερικότητας - δεν είναι το πρωτογενές δεδομένο, όπως και πάλι υποστηρίζουν οι ιδεαλιστές. Είναι το δευτερογενές, που οφείλεται σε καθιζήσεις κοινωνικο-πολιτικού χαρακτήρα, σε καθιζήσεις του κρατούντος κοινωνικού συστήματος. Η συνακόλουθη πολιτισμική στασιμότητα που παρατηρείται είναι παρακμιακού χαρακτήρα οσοδήποτε κι αν συγκαλύπτεται με εξάρσεις απόλυτης εξατομίκευσης ψυχονευρωτικού χαρακτήρα σε επίπεδο πολιτισμικής δημιουργίας. Το σύστημα υποδαυλίζει και στηρίζει την εξατομίκευση αυτή, διότι, με τον τρόπο αυτό, ουδετεροποιούνται οι πολιτιστικές εκείνες εκφράσεις, που θα μπορούσαν να το αμφισβητήσουν και να οδηγήσουν στο αίτημα της αλλαγής του. Από πολιτιστική άποψη, η λεγόμενη παγκοσμιοποίηση, με κύριο φορέα την αμερικανική υπερδύναμη, επιδιώκει την εξάλειψη κάθε επικίνδυνης διαφορετικότητας στην περιοχή του πολιτισμού. Η εξατομίκευση, σε τελευταία ανάλυση, καταλήγει στην ομοιομορφοποίηση, όχι μόνο του γούστου και της συμπεριφοράς, αλλά, και της νοοτροπίας και των αντιλήψεων, ενώ, το πραγματικά ξεχωριστό και ιδιαίτερο άτομο στιγματίζεται ως «αποκλίνουσα προσωπικότητα» άρα ως παθολογική περίπτωση. Σε μια επιφανειακή προσέγγιση το σύστημα εμφανίζεται να δικαιώνεται από τα πράγματα, δεδομένου ότι τα πνευματικά ιδρύματα, τα Μ.Μ.Ε. και «επιτυχημένοι» άνθρωποι του πολιτισμού κινούνται προς την ίδια κατεύθυνση: την παραγωγή ενός μονοδιάστατου (Μαρκούζε) τύπου ανθρώπου. Έχουν, όμως, έτσι τα πράγματα; Έχουμε φτάσει στο τέλος της Ιστορίας και του πολιτισμού; Οι κυρίαρχες δυνάμεις το υποστηρίζουν στη βάση της λογικής, ότι οτιδήποτε πλέον συμβαίνει στην περιοχή του πολιτισμού δεν μπορεί παρά να είναι αναπαραγωγή και παραλλαγή του δυτικότροπου πολιτιστικού κατεστημένου. Όμως, η αλήθεια είναι διαφορετική : Πρώτον, διότι οι εθνικές πολιτιστικές παραδόσεις, όχι μόνο δεν εξαλείφονται, αλλά, συνεχώς, ενισχύονται παγκόσμια. Δεύτερον, διότι ναι μεν η προϊούσα αστικοποίηση έχει ως αποτέλεσμα την αδυναμία ανάπτυξης πολυμορφικών λαϊκών πολιτισμών αγροτικού τύπου, που υπήρξαν στο παρελθόν, η σύγχρονη όμως πόλη γίνεται η μήτρα γέννησης άλλου τύπου λαϊκών πολιτισμών. Το ρεμπέτικο π.χ. στην Ελλάδα και το ταγκό στην Αργεντινή είναι καθαρά αστικές λαϊκές πολιτισμικές εκφράσεις, όπως και τα φάντος στην Πορτογαλία, η μουσική Ρέγκε στην Καραϊβική, η κουβανέζικη μουσική και η μη εξεμπορικευμένη τζαζ στις Η.Π.Α. Πέραν τούτου, οι υποκουλτούρες, που δημιουργούνται στις σύγχρονες μεγαλουπόλεις, ακόμα και ο πολιτισμός της σύγχρονης αστικής καθημερινότητας, όπως απέδειξε ο Λεφέβρ στο τρίτομο έργο του, συνθέτουν στοιχεία μιας νέας πολιτισμικής δυναμικής. Τρίτον, διότι οι σύγχρονες πολιτιστικές ιδιαιτερότητες κάθε λαού, όχι απλά η πολιτισμική παράδοση, έχουν γίνει παράγοντες αντίστασης κατά της ιμπερεαλιστικής διείσδυσης όλων των κατηγοριών. Για όλους αυτούς τους λόγους, η υφέρπουσα πολιτισμική κρίση δεν πρέπει να μας οδηγεί σε πολιτισμική απαισιοδοξία (Kulturpessimismus), ούτε σε αποσυνθετικές αντιλήψεις όπως εκείνες των Μεταμοντερνιστών. Ισχύει, βέβαια, η διαπίστωση του Μαξ Βέμπερ ότι «έχουμε οδηγηθεί σε μια κοινωνία που ειδικευμένοι τεχνοκράτες, χωρίς πνεύμα και άνθρωποι της ηδονής, χωρίς ψυχή ηγούνται αυτού του κόσμου», αλλά αυτό αφορά τα επίπεδα κορυφής. Στην βάση της κοινωνίας υπάρχουν αστείρευτες δημιουργικές δυνάμεις, οι οποίες όμως για να αναδυθούν και να προσδιορίσουν μια ρομαντική αναζήτηση του μέλλοντος πρέπει να συνδυαστούν με κινήματα κοινωνικά και πολιτικά, που θα αλλάξουν τον Το Κέντρο Ελληνικού Χορού κόσμο. και Λαϊκού Πολιτισμού και το περιοδικό Χοροστάσι εύχονται σε όλα τα μέλη και τους φίλους τους Καλό Καλοκαίρι

6 Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2006 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ 5 1. Ιστορικές Συγκυρίες και Συμπτώσεις Διαλόγου Δημοτικής και Επίσημης Λόγιας Ποίησης * του Γιάννη Μότσιου, καθηγητή Φιλολογίας του Πανεπιστημίου των Ιωαννίνων Ξεκινώ από τον Όμηρο, ο οποίος συνθέτει τα δυο ηρωικά έπη του, βασιζόμενος, σχεδόν αποκλειστικά, σε δημοτικά τραγούδια της εποχής, σε κύκλους ηρωικών τραγουδιών. Κατ αυτόν τον τρόπο, παίρνει κοινωνική εντολή ή διαισθάνεται, πρώτα ο ίδιος, την κοινωνική και φυλετική ανάγκη για ενοποίηση των ποιητικών φωνών, υφών και διαλέκτων για την καλλιέργεια της κοινής των απανταχού Ελλήνων συνείδησης και τρόπων καλλιτεχνικής έκφρασης. Αυτό πρώτο. Δεύτερο: Σε μια εποχή, μάλλον αντιηρωική, ο Όμηρος μετατρέπει τους πολυάριθμους μύθους και θρύλους σε αφηγηματική ποίηση και ιστορία των Ελλήνων. Στην ενσυνείδητη χειρονομία του Ομήρου δεν μετράει τόσο η καταγραφή και η διάσωση του ηρωικού παρελθόντος, όσο η πρόθεση και η βούληση για τον πατριωτικό φρονηματισμό του Γένους του. Και αυτή η ιδέα έμελλε να πραγματοποιηθεί μέσα από νέες διασπάσεις σε Πόλεις - Κράτη, σε εύθραυστες και προσωρινές συμμαχίες, έως τη μάχη της Χαιρώνειας τον Αύγουστο του 338 π.χ., και έως την παντοδυναμία του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Την ίδια περίπου εποχή, ή και λίγο αργότερα, στην Αλεξάνδρεια, των ελληνιστικών χρόνων, μεταφράζεται η Πεντάτευχος στην Κοινή Ελληνική και, μάλιστα, στην άψογη δημώδη, όπως την μιλούσαν σε αυτή την πόλη της βόρειας Αιγύπτου. Η μετάφραση αρχίζει τον 3 ο π.χ. και ολοκληρώνεται τον 1 ο π.χ. αιώνα. Αν και αρχικά η μετάφραση της Παλαιάς διαθήκης γίνεται για τις θρησκευτικές ανάγκες των ελληνόφωνων Ιουδαίων της Αιγύπτου, η ελληνική μόρφωση των οποίων δεν τους ευνοούσε να χρησιμοποιήσουν την εβραϊκή γλώσσα, σε πρώτη σειρά στη λατρεία, η Κοινή αγκαλιάζει τους Έλληνες και τους ελληνόφωνους της Αιγύπτου, της Συρίας, της Βαβυλωνίας και της Μικράς Ασίας. Στην προκειμένη περίπτωση, έχουμε να κάνουμε με μια ασυνήθιστη δραστηριότητα θρησκευτικού και κοινωνικού χαρακτήρα λαϊκών ομάδων και πλήθους, το οποίο και επιβάλει ως όργανο έκφρασης τη γλώσσα του - τη δημοτική της εποχής. Η διάδοση του χριστιανισμού και η ελπίδα για τη δημιουργία μιας πιο δίκαιης κοινωνίας (σ αυτό βασιζόταν και η δραστηριότητα των λαϊκών μαζών) μπορούσε να επισπευσθεί μόνο μέσα από τη ζωντανή γλώσσα των πολλών - του λαού. Στη λογοτεχνία παρατηρείται μια πρωτοφανής άνθιση με την ανανέωση των ειδών της ή με την ένταξη σε αυτήν παλαιότερων, αλλά, που τροποποιήθηκαν τώρα από τη γόνιμη συνεργασία λαϊκού και λόγιου πολιτισμού. Έχω υπόψη μου τη μετάφραση στην Κοινή των Αισώπειων μύθων από τον Βάβριο τον 2 ο αιώνα μ.χ. αι., καθώς και τη μετάφραση Ανακρεόντειων στίχων κατά τη ρωμαϊκή, τη βυζαντινή και σε μετέπειτα εποχές. Παρεμπιπτόντως, να παρατηρήσω, ότι σε κάθε ιστορική περίοδο, όταν προέκυπτε επείγουσα ανάγκη για τον εκδημοκρατισμό της γλώσσας και του λογοτεχνικού ύφους, για την επικοινωνία με τα ευρύτερα πλήθη ανθρώπων, το έργο του Αισώπου και του Ανακρέοντα μεταφραζόταν, και συχνά είχαμε μια άνθιση μέσα από τον ενοφθαλμισμό με νέα στοιχεία από την παλιά παράδοση, που συνεχώς ανανεωνόταν και εκσυγχρονιζόταν. Η άνθιση του αρχαίου ελληνικού μυθιστορήματος, η συγγραφή αξιόλογων επιτύμβιων επιγραμμάτων, η αισθητική λειτουργία της Βίβλου, από τη μετάφραση των εβδομήκοντα και μετά, ιδιαίτερα μέσα από τα περισσότερο ποιητικά είδη και γένη, 2. *Εισήγηση στο Επιστημονικό Συμπόσιο με θέμα «Παράδοση και Πολιτισμός» που έγινε στην αίθουσα του Φ.Σ.Παρνασσός, στις στο πλαίσιο των επετειακών εκδηλώσεων για τα 3 χρόνια έκδοσης του περιοδικού Χοροστάσι. Παρουσιάζοντας τον κ. Μότσιο στο επιστημονικό Συμπόσιο με θέμα: «Πολιτισμός και Παράδοση», που πραγματοποιήθηκε στις στην αίθουσα του Φ.Σ. ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ, στο πλαίσιο των επετειακών εκδηλώσεων για τα τρία χρόνια έκδοσης του περιοδικού μας, ο Πρόεδρος της συνεδρίας, καθ. κ. Μιχ. Μερακλής, είπε: «Με ιδιαίτερη χαρά δίνω τον λόγο στον συνάδελφο κ. Γιάννη Μότσιο, ο οποίος έχει φέρει στη μελέτη της έρευνας την εμβάθυνση της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ως ένας πρωτοποριακός, θα έλεγα, φιλόλογος, με καινούρια κριτήρια εξέτασης των φιλολογικών φαινομένων. Ήδη, το θέμα της αποψινής ανακοινώσεώς τους δείχνει αυτό το πράγμα, καθώς πρόκειται να μιλήσει για τη συνάντηση δύο μεγεθών, τα οποία εκ παραδόσεως τα θεωρούν οι φιλόλογοι διακριτά μεταξύ τους, είναι βέβαια διακριτά, όχι όμως αντίθετα. εννοώ τη λόγια και τη λαϊκή παράδοση στη λογοτεχνία. Ο κ. Μότσιος έχει νέες απόψεις να καταθέσει ως προς τον τρόπο που πρέπει να προσεγγίζεται η φιλολογία «εν γένει». Κάτι, που, θα έλεγα, δεν βρήκε απήχηση είτε διότι οι συνάδελφοί του δεν θέλουν ή, γιατί όχι, δεν μπορούν να το κάνουν αυτό. Δεν αποκλείεται, ο ιδιάζων αυτός τρόπος αντιμετώπισης των θεμάτων της λαϊκής λογοτεχνίας να έχει σχέση, άμεση μάλιστα, με το γεγονός ότι ο κ. Μότσιος σπούδασε Φιλολογία στην τέως Σοβιετική Ένωση, απ όπου έχει έρθει πριν από πολλά χρόνια»

7 όπως το Άσμα Ασμάτων, οι Ψαλμοί, οι Παροιμίες του Σολομώντος, ο Εκκλησιαστής, οι θρήνοι του Ιερεμίου

8 6 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2006 κ.ά., συντελούνται και επικοινωνούν με πλατιά λαϊκά στρώματα μέσα από την Κοινή, τη ζωντανή γλώσσα της εποχής και την ενεργοποίηση του λαϊκού πλήθους. Το έπος των νεότερων Ελλήνων Βασίλειος 3. Διγενής Ακρίτας αποτελεί μια νέα ποιητική κατάθεση, που σημαδεύει μια όντως νέα περίοδο στη βυζαντινή και, γενικότερα, στην ελληνική λογοτεχνία, εγκαινιάζοντας τα είδη, που, στη συνέχεια πήραν την ονομασία δημώδης ποίηση και πεζογραφία. Και δεν είναι μόνο η γλώσσα, που διαφοροποιεί τα κείμενα του Θεόδωρου Πρόδρομου, του Σπανέα και του Γλυκά, τα ιπποτικά ερωτικά μυθιστορήματα, τις διάφορες διηγήσεις των τετραπόδων ζώων. Τον Κρασοπατέρα και τον Πουλολόγο, αλλά, ακριβώς το νέο σύστημα καλλιτεχνικής διαπραγμάτευσης θεμάτων και μοτίβων στην τέχνη του λόγου. Το έπος του Διγενή, όπως περίπου και τα ομηρικά έπη είκοσι σχεδόν αιώνες νωρίτερα, βγήκαν από μια πλούσια δημοτική παράδοση, από κύκλους δημοτικών τραγουδιών που λειτουργούσαν αισθητικά με αυξανόμενη ανταπόκριση και ζήτηση σε πλατιά λαϊκά πλήθη της βυζαντινής υπαίθρου. Η λόγια ανασύνθεση αυτών των κύκλων καθαρά δημοτικής προέλευσης, η παραπέρα καλλιέργειά τους βρισκόταν πια στην αποκλειστική δικαιοδοσία του πρώτου λόγιου ποιητή και των συνεχιστών ή μιμητών του. Η γλώσσα και το ύφος των ηρωικών τραγουδιών του 9 ου και 10 ου αι. προκάλεσαν την οργή επίσημων εκπροσώπων του θεοκρατικού Βυζαντίου. Ο αρχιεπίσκοπος Καισαρείας στην Καππαδοκία Αρέθας ( , κατ άλλους 944) σημειώνει με ασύγκριτο εκνευρισμό: «Τους αγείραντας ήτοι αγύρτας ών νυν δείγμα οι κατάρατοι Παφλαγόνες ωδάε τινάς συμπλάσαντες πάθη περιέχουσας ενδόξων ανδρών και προς οβελόν άδοντες καθ εκάστην οικίαν». Ο μαθητής του πατριάρχη, Φωτίου, Μητροπολίτης Αρέθας, ένθερμος οπαδός της επιστροφής του Βυζαντίου στην ελληνική αρχαιότητα, επόμενο ήταν να μισεί, τουλάχιστο να μην αναγνωρίζει, τη χρησιμότητα της ζωντανής ελληνικής γλώσσας και λαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς, επειδή δεν έμοιαζαν τυπικά ούτε με την αρχαιότητα, ούτε με την παράδοση των ελληνιστικών χρόνων. Και, δικαίως για τους κύκλους του αντέδρασε με βίαιο, εν μέρει, και αγοραίο τόνο ο Μητροπολίτης: πίσω από τη γλώσσα και το ύφος του γραπτού λόγου του Αρέθα βρισκόταν το θεοκρατικό Βυζάντιο, ενώ, στη γλώσσα και το ύφος των δημοτικών τραγουδιών εκφραζόταν το άλλο Βυζάντιο, των ακριτικών περιοχών, που οι απλοί άνθρωποι ονειρεύονται να φτιάξουν, συνθέτοντας το πρόπλασμά του στους πανέμορφους κι αρρενωπούς στίχους τους. Ανάμεσα σε εκείνους, που θα έφτιαχναν το λαϊκό Βυζάντιο, ήταν οι ηρωικές μορφές του Διγενή και του Ανδρόνικου, του μικρού βλαχόπουλου και του Τσαμαδού, του Θεοφύλακτου και του Χιλιοπάππου, του Αρμούρη και του Προσφύρη, του Μαυριανού κ.ά. Έτσι, ζωντανή γλώσσα και δημοτική, αργότερα, δημώδης λογοτεχνία απεικόνιζαν τις ζωντανές και υγιείς δυνάμεις, τα όνειρα, τις προσδοκίες για μια καλύτερη ζωή, από τη μεριά της βυζαντινής «αντιπολίτευσης», που ζούσε και δρούσε στις ακριτικές περιοχές, σε αντίθεση με εκείνες της «συμπολίτευσης», που βρίσκονταν στην αυλή του αυτοκράτορα και στο πατριαρχείο με έδρα της εξουσίας τους τη Βασιλεύουσα. Τα δυο Βυζάντια με μια ελεύθερη και μετακινούμενη οριοθέτηση, αλλά και το καθένα με δική του γλώσσα, ποίηση και πολιτισμική παράδοση, συνυπήρχαν ως την πτώση της Κωνσταντινούπολης, ενώ, ο διάλογος ανάμεσά τους διεξαγόταν ουσιαστικά προς όφελος της δημοτικής και ακόμα περισσότερο της δημώδους γλώσσας και λογοτεχνίας. Σε επίπεδο καλλιτεχνικής δύναμης η τελευταία προωθούσε τις θέσεις της δυναμικά και διέθετε σχεδόν αποκλειστικότητα ως προς τη χρονική διάρκεια των έργων της και την αυξανόμενη λειτουργία τους. Οι δυο παράλληλες, που και που διασταυρούμενες πορείες, τόσο σε περιόδους αντιπαράθεσης, όσο και σε εκείνες της ειρηνικής συνύπαρξης ή της αμοιβαίας απόρριψης (τουλάχιστο της μη συναίνεσης) εξελίσσονταν (η κάθε μια για λογαριασμό της) προς την κατεύθυνση της μεγαλύτερης δυνατής ομογένειας, ακόμα και της ενοποίησης με την ειδική μέριμνα για τη διατήρηση και τον πολλαπλασιασμό των ξεχωριστών αξιών της. Ο άνθρωπος της Αναγέννησης, στην 4. Ανατολική Αυτοκρατορία, κάνει την εμφάνισή του στο ύστερο Βυζάντιο. Σε περιόδους, όταν ξεχωριστοί άνθρωποι και ανθρώπινες ομάδες ψάχνουν με σκοπό να ανακαλύψουν τον καινούριο δρόμο, που μοιάζει να μη φαίνεται ακόμα, και καλούνται να ξεκινήσουν τη χάραξή του οι ίδιοι, αποτείνονται, συνήθως, στις λαϊκές μάζες για βοήθεια. Εκείνες ανταποκρίνονται, αλλά φέρνουν μαζί τους και επιβάλλουν στους κοινούς αγώνες, όχι μόνο τη γλώσσα, αλλά και τις παραδόσεις τους. Προς αυτές, τώρα, πλησιάζει ή και ταυτίζεται μέρος της άρχουσας τάξης, εκπρόσωποι της διανόησης και κυρίως της καλλιτεχνικής. Στα όρια των δυο εποχών - της φθίνουσας βυζαντινής και της ανερχόμενης μεταβυζαντινής - γράφονται και κυκλοφορούν οι ποιητικές συλλογές: Αλφάβητος της αγάπης (Ερωτοπαίγνια), Καταλόγια (ερωτικά τραγούδια), και Εκατόλογα (εκατό λόγια). Δεν είναι καθόλου

9 αμελητέα η απώλεια της εξουσίας από το κέντρο, την Κωνσταντινούπολη, η οποία στις νέες συνθήκες δεν μπορεί πια να υπαγορεύσει και να επιβάλει τις δικές της επιλογές. Κι ούτε είναι τυχαίο, ότι μακριά από την πρωτεύουσα, με μεγαλύτερη ευκολία, δοκιμάζονται, πολιτογραφούνται και στη συ-

10 Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2006 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ 7 νέχεια λειτουργούν οι νέες πολιτιστικές και αισθητικές ιδέες. Τα κείμενα, που μόλις αναφέραμε παραπάνω, τα βάζει δίπλα - δίπλα η καθαρότερη και πιο καλλιεργημένη, ως τότε δημοτική γλώσσα, η ποιότητα ύφους που όλα τους δουλεύονται στις καλύτερες παραδόσεις της δημοτικής και της δημώδους παράδοσης. Η πλειονότητα των στίχων είναι 15σύλλαβοι και ανομοιοκατάληκτοι, αλλά με την πάροδο του χρόνου, κι από τη μια συλλογή στην άλλη, πληθαίνουν οι στίχοι, ακόμα και ολόκληρες στροφικές περίοδοι με ρίμες. Οι ποιητές αρχίζουν να κατανοούν την αισθηματική λειτουργία της ειδικά επεξεργασμένης και με επίγνωση του λειτουργικού ρόλου της ομοιοκαταληξίας. Από εδώ και πέρα η θέση της θα δυναμώνει συνεχώς στην ποίηση ως την, σχεδόν πλήρη, επικράτηση αυτού του ποιητικού στοιχείου. Και μόνο η ποιητική γενιά του 1930 αμφισβήτησε τουλάχιστο την αποκλειστικότητά της. Αν και στους δυο προηγούμενους αιώνες υπήρξαν ποιητές, που σε μερικά από τα καλύτερα ποιητικά τους έργα δεν χρησιμοποίησαν ρίμα. Αναφέρω ενδεικτικά τον Κωνσταντίνο (Καισάριο) Δαπόντε στον 18 ο αι., τον Ιωάννη Βηλαρά, τον Διονύσιο Σολωμό και τον Ανδρέα Κάλβο στον 19 ο αιώνα. Από τον Ρήγα Βελεστινλή ως τον Σολωμό και 5. τον Κάλβο. Δεν θα αναφερθώ στην πιθανή ή απίθανη παράδοση για το που γεννήθηκε και το ποιας Πόλης - Κράτους πολίτης ήταν ο Τυρταίος. Εκείνο που ενδιαφέρει, για το θέμα μας, είναι το προτρεπτικό ύφος, η ικανότητά των στίχων του να εμψυχώνουν τους Σπαρτιάτες στις πολεμικές συγκρούσεις και το ότι η νίκη τους οφείλεται ως ένα βαθμό στα εμβατήρια του. Παρόμοια ήταν και τα Θούρια του Ρήγα Βελεστινλή. «Ο Ρήγας Φερραίος εστάθη ο μέγας ευεργέτης της φυλής μας, το μελάνι του θα είναι πολύτιμο ενώπιον του θεού, έγραψε τροπάρια άλλο σόι» έλεγε ο Κολοκοτρώνης, ενώ, ο Τερτσέτης σημείωνε ότι στην Επανάσταση του 21 «τα τραγούδια του αδικοθανάτου Ρήγα εγκρέμισαν, καθώς οι σάλπιγγες της Ιεριχούς, τα τείχη της Τριπολιτσάς, ετίναξαν στον αέρα με τους αλλόφυλους τα τείχη της Μονεμβασιάς, των Αθηνών και τα τρικάταρτα του εχθρού». Από τη δική μου μεριά να θυμίσω ότι, τον ίδιο ρόλο έπαιξε ο Ορμητικός πατριωτικός ύμνος στα χρόνια της κατοχής και της Εθνικής αντίστασης, όταν και εγώ παιδί στα χρόνια μου, τον τραγούδησα. Στην περίπτωση του Ρήγα Βελεστινλή έχουμε να κάνουμε με άλλου είδους σχέση ποίησης και συμμετοχής του λαού. Τα τραγούδια και η δράση σχετικά λίγων ανθρώπων που ανήκαν στην πρωτοπορία του έθνούς, προετοιμάζουν την επανάσταση, αλλά την πραγματοποιούν άλλοι λίγο αργότερα. Αν τις περισσότερες φορές ισχύει ο τύπος: εξέγερση - ποίηση - μεγαλύτερη δραστηριότητα μαζών - υψηλότερη ποίηση, με τον Ρήγα τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Οι νίκες των Γάλλων δημοκρατικών και το σάρωμα των απολυταρχικών συντηρητικών καθεστώτων στην Ευρώπη που συνοδεύονταν με εθνικούς απελευθερωτικούς αγώνες προετοίμασαν τον επαναστάτη - αρχηγό και τον ποιητή βάρδο, ενώ, στη συνέχεια, ο Ρήγας με τη δράση του, με τα γραπτά του και, σε πρώτη σειρά, με τους πατριωτικούς στίχους του, ξεσήκωνε την Ελλάδα και τα Βαλκάνια, οδηγώντας τα στις δικές τους απελευθερωτικές και κοινωνικές επαναστάσεις. Πάνω σε αυτή τη συγκυρία με τον νέο προσανατολισμό ομάδων και εθνικών συνόλων ο Χριστόπουλος, ο Βηλαράς και προπαντός ο Σολωμός γράφουν το έργο τους, βασιζόμενοι σταθερά στις μεγάλες αξίες της λαϊκής γλώσσας, της δημοτικής και δημώδους κληρονομιάς. Ο Θούριος του Ρήγα, μερικά ποιήματα του Χριστόπουλου, του Βήλαρα και του Σολωμού προσλαμβάνονται ως δημοτικά και σαν τέτοια τραγουδιούνται. Κατά τη διάρκεια της επανάστασης, με έντονη δράση του λαϊκού πλήθους και την συνολική λειτουργία των δημοτικών τραγουδιών, σχεδόν όλοι οι ποιητές, που ζουν και δρουν στον ελλαδικό χώρο, συνθέτουν το έργο τους στη βάση τη δημοτικής γλώσσας και της ποιητικής κληρονομιάς του λαού. Μερικά από τα καλύτερα ποιήματά τους οι μετέπειτα καθαρευουσιάνοι τα έχουν γράψει σε καλλιεργημένο λαϊκό λόγο ακριβώς στα χρόνια της επανάστασης. Κι ακριβώς αυτά είναι που λειτουργούν αισθητικά ως σήμερα. Με την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους, όταν η νέα πολιτική εξουσία έστειλε τους χτεσινούς αγωνιστές στα σπίτια τους (κι άλλους στη φυλακή), αδρανοποιώντας τους σχεδόν πλήρως, οι ποιητές περνούν σταδιακά στη χρησιμοποίηση της καθαρεύουσας, συνθέτοντας στίχους, που ήταν σχεδόν νεκροί από τη γέννηση τους: ρητορικοί, πομπώδεις και κοινότοποι, που ποτέ δεν συγκίνησαν αισθητικά, αφού έλειπε από αυτούς η ζωντανή πνοή. Τι συμβαίνει όμως σε παρόμοιες εποχές; Οι ποιητές επιδίδονται στην ειδική καλλιέργεια της μορφής των στίχων, ενώ θεματικά καταπιάνονται με την καθημερινή ζωή των ανθρώπων, με τα προβλήματα επιβίωσης σε περιόδους ειρήνης, χωρίς την προοπτική κοινωνικών μεταβολών προς το καλύτερο. Προηγείται η ιδιώτευση των χτεσινών αγωνιστών, που αποτελούσαν τότε την πλειοψηφία του λαού και του Έθνους. Οι συγγραφείς (ποιητές και πεζογράφοι) ακολουθούν: οι πρώτοι σε απόσταση αναπνοής από την καλλιτεχνική έκφραση των θεμάτων τους, οι δεύτεροι με κάποια καθυστέρηση, αφού τα είδη του λόγου τους απαιτούν μεγαλύτερη χρονική διάρκεια για

11 προγραμματισμό, προετοιμασία του υλικού και των τρόπων σύνθεσης των έργων τους. Και βέβαια, η πορεία των λογοτεχνικών διεργασιών και ολοκλήρωσης ενός

12 8 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2006 μυθιστορήματος, για παράδειγμα, είναι πιο επίπονη και χρονοβόρα. Απαιτεί μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Στο πρώτο μισό του 20 ου αιώνα έχουμε μια 6. αναγέννηση ισχυρών σχέσεων ανάμεσα στη λόγια και τη δημοτική ποίηση. Μα και πάλι για να είναι γόνιμη και παραγωγική αυτή η σχέση έπρεπε να στηρίζεται (κι όντως στηρίχθηκε) στην κοινωνική ζωή. Η σοσιαλιστική επανάσταση στη Ρωσία του 1917, οι νέες ιδέες και τα ιδανικά της όργωσαν κυριολεκτικά τον πλανήτη και συνεπήραν εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπων σε όλες τις χώρες. Άρχισε να παίρνει σάρκα και οστά η μαρξιστική πρόταση και η θεωρητική επιλογή για την αρχή της καταστροφής των καπιταλιστικών κοινωνικών συστημάτων με την εγκαθίδρυση σοσιαλιστικών προπλασμάτων. Στην Ελλάδα ιδρύεται το εργατικό Σοσιαλιστικό κόμμα, το οποίο σύντομα μετονομάστηκε σε Κομμουνιστικό. Μεγάλο μέρος της Ελληνικής διανόησης και πλατιά στρώματα της εργατικής τάξης ασπάζονται τις καινούριες ιδέες και αγωνίζονται να τις κάνουν πράξη στον τόπο τους. Οι αποτυχίες των αστικών κυβερνήσεων σε κρίσιμους τομείς των δικών τους επιλογών τροφοδοτούν τα νέα ιδανικά με χιλιάδες και δεκάδες χιλιάδες νέων αγωνιστών. Σ αυτό το κλίμα γεννιέται και γρήγορα δυναμώνει το λογοτεχνικό έργο των αριστερών ποιητών και πεζογράφων με κορυφαίο εκπρόσωπο τον Κώστα Βάρναλη. Ακριβώς το έργο αυτών εμπνέεται από τις σοσιαλιστικές ιδέες, τους αγώνες των αριστερών, από τη δημοτική (προφορική και γραπτή) ζωντανή παράδοση και κληρονομιά. Είναι η πρώτη φορά στην ιστορία των αμοιβαίων σχέσεων δημοτικής και λόγιας καλλιτεχνικής δημιουργίας, όταν το Κομμουνιστικό κίνημα δεν χρησιμοποιεί δημαγωγικά και με ιδιοτελείς σκοπούς τη δραστηριότητα των λαϊκών μαζών, αλλά βγαίνει ουσιαστικά από αυτές, συνεργάζεται και καθοδηγεί για την εκπλήρωση των παλλαϊκών και πανεθνικών στόχων του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού της κοινωνίας των πολλών για τους πολλούς. Το 1935 με 1936 μπροστά στον κίνδυνο επικράτησης συντηρητικών δυνάμεων και εκτροπής από την αστική νομιμότητα δημιουργείται το Λαϊκό Μέτωπο, στο οποίο συμμετέχει η μαρξιστική αριστερά της εποχής. Η διαμάχη συμπολίτευσης - αντιπολίτευσης παίρνει οξύ χαρακτήρα, που καταλήγει σε μετωπικές συγκρούσεις. Τα γεγονότα της Θεσσαλονίκης το Μάη του 1936, όταν η αστυνομία χτύπησε με τα όπλα ειρηνική διαδήλωση, και έπεσαν οι πρώτοι νεκροί. Ο Γιάννης Ρίτσος από την επομένη των αιματηρών συγκρούσεων αρχίζει και σύντομα τελειώνει μια από τις καλύτερες ποιητικές του συνθέσεις: Τον Επιτάφιο. Ο διάλογος αυτών των στίχων με τη δημοτική ποίηση και σε πρώτη σειρά με το μοιρολόγι είναι φανερός και γόνιμος: επεκτείνεται ως την ποίηση του Ρωμανού Μελωδού, την αρχαία θρηνητική παράδοση και τις ελεγείες. Το έργο του Βάρναλη συμμετέχει στις διαδικασίες διαμόρφωσης της νέας λογοτεχνίας, που παίρνει ως απαρχή τη σοσιαλιστική προοπτική της κοινωνίας. Η δικτατορία του Μεταξά θέτει τέλος στην αστική νομιμότητα, απαγορεύονται οι αντικυβερνητικές διαδηλώσεις και οι συγκεντρώσεις, το ίδιο και η αντιπολιτευτική ποίηση. Το 1940 ξέσπασε ο ιταλοελληνικός πόλεμος, κι ο ελληνικός στρατός με τη θερμή και έμπρακτη υποστήριξη όλων των Ελλήνων κερδίζει νίκες, που από την προοδευτική παράταξη προσλαμβάνονται ως νίκες κατά του φασισμού. Έτσι, στην πορεία των μαχών ο πόλεμος αυτός γίνεται, όχι μόνο απελευθερωτικός από τη μεριά της Ελλάδας, αλλά και αντιφασιστικός, στα πλαίσια της κοινής, κατά του άξονα, συμμαχικής σύμπραξης. Οι απλοί στρατιώτες και οι απλοί Έλληνες δείχνουν τον καλύτερο εαυτό τους, κάνουν θαύματα στα πεδία των μαχών, ενώ, στα μετόπισθεν χαλυβδώνουν την εθνική ομοψυχία. Οι ποιητές εμπνέονται από αυτό το απρόσμενο θαύμα, ενώ, μερικοί από αυτούς (Θεοτοκάς, Ελύτης, Βρεττάκος, Εγγονόπουλος κ.ά.) αντιμετωπίζουν τους εισβολείς με το όπλο στο χέρι. Από την πρώτη μέρα του πολέμου ο Εμπειρίκος αφήνει προσωρινά τις υπερρεαλιστικές επιδόσεις του και γράφει πατριωτικούς στίχους καθαρά ρεαλιστικής μορφής. Ο Σικελιανός στέλνει από την πρώτη γραμμή ποιήματα που δημοσιεύονται στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο της πρωτεύουσας. Την εμφάνισή του έκανε πλήθος ποιημάτων γραμμένων στη ζωντανή λαλιά του έθνους, μερικά από τα οποία μελοποιήθηκαν και τραγουδήθηκαν σε όλη την επικράτεια. Οι τελευταίες μάχες του ελληνικού στρατού και των συμμαχικών δυνάμεων διεξήχθησαν στην Κρήτη, όπου για πρώτη φορά στα πεδία των μαχών συμμετείχε σύσσωμος ο λαός της μεγαλονήσου. Ο πόλεμος πια αποκτά μερικά από τα κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα του γιγαντιαίου, αργότερα, κινήματος της εθνικής και παλλαϊκής αντίστασης. Από τις πρώτες μέρες της κατοχής, και χωρίς την εντολή της επίσημης ηγεσίας κομμάτων, οι απλοί Έλληνες αρχίζουν και φτιάχνουν, με καθαρά δική τους πρωτοβουλία, τις πρώτες αντάρτικες ομάδες, ενώ στις πόλεις και στα χωριά οργανώνονται οι πρώτοι πυρήνες για την πολύμορφη αντίσταση. Με το δυνάμωμα της αντίστασης κατά των εισβολέων η ποίηση στο σύνολό της γίνεται και αυτή αντιστασιακή. Στην Αθήνα ιδρύεται η μοναδική, τα χρόνια εκείνα,

13 Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών με επικεφαλής τον βάρδο της αντιστασιακής ποίησης Άγγελο Σικελιανό, ο οποίος ιδεολογικά πρόσκειται στο ΕΑΜ, στην οργάνωση, που στις καλύτερες μέρες της είχαν γίνει μέλη της

14 Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2006 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ 9 δυο εκατομμύρια Ελληνίδες και Έλληνες. Εξακόσιες χιλιάδες νέοι και νέες είχαν οργανωθεί στην ΕΠΟΝ και κοντά στις εκατό χιλιάδες είναι οι αντάρτισσες και οι αντάρτες του ΕΛΑΣ. Σε περιόδους όταν η πλειονότητα του λαού και σχεδόν το σύνολο των συγγραφέων (εξαίρεση αποτέλεσε μόνο ο πεζογράφος Σπύρος Μελάς που συνεργάστηκε με τους κατακτητές) συμφωνεί ως προς τις μορφές του ένοπλου και του «ειρηνικού» αγώνα, οι συγγραφείς εμπνέονται και εμπνέουν, επειδή μιλούν την ίδια γλώσσα με το κοινό τους. Κοινές οι ιδέες, ίδια τα ιδανικά κι ακολουθούν κοινό δρόμο για την υλοποίησή τους. Τότε, ακριβώς, παρατηρείται το φαινόμενο, όταν όλοι οι συγγραφείς κάνουν πράξη τους γνωστούς στίχους του Σεφέρη: «Δε θέλω τίποτα άλλο παρά να μιλήσω απλά, να μου δοθεί ετούτη η χάρη. Γιατί το τραγούδι το φορτώσαμε με τόσες μουσικές που σιγά - σιγά βουλιάζει και τη τέχνη μας τη στολίσαμε τόσο πολύ, που φαγώθηκε από τα μαλάματα το πρόσωπό της κι είναι καιρός να πούμε τα λιγοστά μας λόγια». Οι παραπάνω στίχοι αντιγράφουν την κατάσταση που αποτελούσε κανόνα για την λογοτεχνία της εποχής. Αναφερθήκαμε ήδη στον τρόπο γραφής του Εμπειρίκου μετά την 28 η Οκτωβρίου Το ποίημα του Εμπειρίκου «Χειμώνας του 42» επαναλαμβάνει τη μέθοδο ρεαλιστικής γραφής, που είχε ξεκινήσει με τους στίχους «28 Οκτωβρίου 1940». Τέλη του 1942, ο Εγγονόπουλος, ο δεύτερος στη σειρά των υπερρεαλιστών, τελειώνει και διαβάζει σε παράνομες συγκεντρώσεις αντιστασιακών την ρεαλιστική για την εποχή ποιητική του σύνθεση «Μπολιβάρ», ενώ, τον επόμενο χρόνο ο Νίκος Γκάτσος γράφει και τυπώνει την Αμοργό. Σε ύφος ρεαλιστικό γράφει και δημοσιεύει ο Σικελιανός όλους τους πατριωτικούς και αντιστασιακούς στίχους του. Το ίδιο ισχύει για όλους σχεδόν τους ποιητές και πεζογράφους της περιόδου Η άνθιση του αντάρτικου τραγουδιού, αντιστασιακού και αντιφασιστικού ταυτόχρονα, συνδέεται άμεσα με τη δυναμική του αντιστασιακού και αντιφασιστικού αγώνα στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, στα πεδία των μαχών και στις μεγαλειώδεις κινητοποιήσεις του άμαχου πληθυσμού στις πόλεις που συχνά τελειώνουν με μετωπικές συγκρούσεις και με θύματα από την μεριά των αμάχων. Άνεμος ρεαλιστικής γραφής πατριωτικών αντιφασιστικών και αντιμοναρχικών στίχων εισβάλει κατά τρόπο ορμητικό στην ελληνική ποίηση. Ίδιες γλωσσικές και αισθητικές διαδικασίες συντελούνται και στην πεζογραφία. Η γραφή αυτή ήταν αποτέλεσμα τόσο των αντικειμενικών συνθηκών και απαιτήσεων της εποχής, όσο και της θετικής, άλλοτε και αρνητικής αντιμετώπισης της υπερρεαλιστικής πρακτικής σε πρώτη σειρά από τους ίδιους τους υπερρεαλιστές και μάλιστα από τους θεμελιωτές αυτής της σχολής στην Ελλάδα. Η συνεργασία λαού και συγγραφέων, δημοτικής και λόγιας τέχνης είχε πάντοτε, ως αποτέλεσμα, τη συνύφανση στοιχείων, μέσων και τρόπων καλλιτεχνικής έκφρασης, αλλά σχεδόν αποκλειστικά μόνο από τη μεριά των επωνύμων συγγραφέων: αυτοί έκαμαν βήματα προς τη δημοτική τέχνη, αυτοί δανείζονταν μέσα και τρόπους ποιητικής ενσάρκωσης για να εκφράσουν καλύτερα, πληρέστερα και αποτελεσματικότερα τον ψυχισμό, τον πλούτο των ιδεών, τα οράματα της πλειοψηφίας του ελληνικού έθνους. Είναι οι περίοδοι όταν η λογοτεχνία ενός λαού ανανεώνεται με στόχο τον εκσυγχρονισμό και τον βηματισμό της με την εποχή, υπακούοντας στις απαιτήσεις και τις προσδοκίες - ιδεολογικές και αισθητικές - των πολλών. Όταν οι λαοί ιδιωτεύουν, κι από οργανωμένα σύνολα μετατρέπονται (στην ουσία τους μετατρέπουν) σε άπειρες και άβουλες ξεχωριστές μονάδες, που δεν ενδιαφέρονται για τα άμεσα, τα αποκλειστικά δικά τους και κοινά προβλήματα, αλλά φροντίζουν πια μόνο τον εαυτούλη τους (οι άλλοι δεν παν να καούν, σκέφτονται), τότε ιδιωτεύουν και οι ποιητές: κρύβονται βαθιά στον εαυτό τους, ψάχνοντας για πετρώματα πολύτιμων λίθων. Που και που βρίσκουν κιόλας ρουμπίνια, ζαφείρια, σμαράγδια, ακόμα και διαμάντια και μαργαριτάρια. Αλλά, ο καθένας ζει και δρα για τον εαυτό του : ο εργάτης μόνο για το μεροκάματο, όποιο αποφασίσει να του δώσει ο εργοδότης, ο ποιητής για το λαμπερό στίχο που δεν θα συνδιαλέγεται με τους άλλους, προπαντός με τους πολλούς. Μα και οι πολλοί δεν νιώθουν αυτή την ανάγκη: Άλαλος στου κουφού τ αφτί τραγουδάνε και του κουφού δεν ίδρωνε τ αφτί του. Όταν οι λαοί οργανώνονται, δηλαδή τους οργανώνει η ανάγκη κι ο μεγάλος στόχος, που γίνεται ολοένα και πιο κοινός, όταν οι λαοί ξυπνούν και μπαίνουν από μόνοι τους στο προσκήνιο της ιστορίας, κάνοντας θαύματα, τότε οι ποιητές παρατούν τις σοφίτες και τα γραφεία τους, κατεβαίνουν στους δρόμους, γίνονται ένα με τους πολλούς και μετατρέπονται σε βάρδους. Συχνά πάνε και παραπέρα - στην πρώτη γραμμή. Για τους ποιητές λέω. Και, συνήθως, μπαίνουν μπροστά όχι εκείνοι που τους θεωρούσαν και ήταν πρωτοκλασάτοι, αλλά από τις γραμμές των χαμηλόβαθμων, των λιγότερο γνωστών. Παραδείγματος χάρη, στην Αντίσταση, κατά την περίοδο , ο Βάρναλης, ο αριστερός κι ο κομμουνιστής, σιωπά και δεν συμμετέχει στο μεγαλειώδες κίνημα, στην εποποιία των νεότερων Ελλήνων. Ο ποιητικός λόγος

15 του Ρίτσου βρίσκεται σχεδόν εκτός τόπου και χρόνου. Λόγο κάνω αποκλειστικά για την περίοδο Ποιοι προωθούνται στην πρώτη γραμμή; Ο Σικελιανός, από τους πιο γνωστούς, ο οποίος

16 10 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2006 αφού τραγούδησε με πάθος και με δύναμη τις νίκες των Ελλήνων στρατιωτών στο αλβανικό μέτωπο, με περισσότερο πάθος και τόλμη μπήκε στις γραμμές της ΕΑΜικής Αντίστασης, έγινε ο υμνητής των ιδεών και των στόχων της. Στην ίδια γραμμή προωθούνται ο Νίκος Καρβούνης, η Σοφία Μαυροειδή - Παπαδάκη, ο Βασίλης Ρώτας και πολλοί άλλοι σε ολόκληρη την Ελλάδα. Στη Θεσσαλονίκη ξεχωρίζουν ο θουριογράφος Άνθιμος Χατζηανθίμου κι ο Μανώλης Αναγνωστάκης. Κλείνω με μια παρατήρηση που εν μέρει την έχω πει: σε εποχές έντονων συλλογικών δραστηριοτήτων της μεγάλης πλειοψηφίας του λαού (των λαών), όταν παίρνει ο ίδιος ο λαός τις τύχες στα χέρια του κι αγωνίζεται με πάθος για την πραγματοποίηση των αγνότερων προθέσεων και ονείρων του, η ζωντανή γλώσσα, η ζωντανή παράδοση και κληρονομιά, συμμετέχουν στους όμορφους αγώνες, Οι λαοί ενεργοποιούν τις αξίες τους κι αυτές οι αξίες, αναγεννημένες και εκσυγχρονισμένες, εμπνέουν το εθνικό και κοινωνικό σύνολο. Τότε είναι, που ο Σεφέρης βρίσκεται δίπλα στο Σικελιανό, τον Ελύτη, τον Εγγονόπουλο, τον Γκάτσο και όλους τους άλλους ομοϊδεάτες του στους όμορφους αγώνες του , συνθέτει τα ποιήματα της συλλογής Ημερολόγιο Καταστρώματος, Β, τα οποία συγκαταλέγονται στα καλύτερά του, στα πιο προωθημένα σε ιδέες και μορφές ενσάρκωσής τους. Περιορίζομαι σε συγγραφείς που τους θεωρούσαν αστράτευτους. Κι όμως, στα χρόνια των πραγματικών επικών αγώνων των Ελλήνων έγιναν υμνητές των κατορθωμάτων τού έθνους, των οραμάτων για ένα καλύτερο αύριο. Ο Σεφέρης, το 1943 ακόμα, περίμενε, μετά τον 2 ο Παγκόσμιο Πόλεμο, την «ανάσταση της ζωής του ανθρώπου», με την πιο βαριά έννοια. Και σαν τέτοια, θα πρέπει να καταργήσει τις ωμότητες, τα φίμωτρα, τις φυλακές, τις υποκρισίες» [Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές, Πρώτος τόμος ( ), 1981, σ.263]. Το αν καταργήθηκαν μεταπολεμικά οι ωμότητες, τα φίμωτρα, οι φυλακές και οι υποκρισίες το γνώρισε από πρώτο χέρι ο ίδιος ο ποιητής. Και μάλιστα το ανέχθηκε, υπηρετώντας σε υψηλόβαθμες θέσεις των ελληνικών κυβερνήσεων από το 1944 ως το Για το σημερινό κείμενο εμείς κρατούμε τα ποιήματα του μεγάλου Σεφέρη, του εθνικού ποιητή, που λειτούργησαν όχι μόνο αισθητικά, αλλά και ιδεολογικά, πατριωτικά, στις δύσκολες και συνάμα ηρωικές μέρες της κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης. Κρατούμε, επίσης, τις «δοκιμές» της ίδιας περίπου περιόδου, που βρίσκονται ανάμεσα σε ό,τι καλύτερο και ουσιαστικότερο έχει γραφτεί στον τομέα της φιλολογικής και αισθητικής προσέγγισης λογοτεχνικών κειμένων στην ιστορία της Ελλάδας. 7. Σε ειδική κατηγορία κατατάσσονται οι εποχές, κατά τις οποίες η δραστηριότητα πολυάριθμων συνόλων ενεργοποιείται σε ειρηνικές περιόδους, όταν σημαντικές αλλαγές έχουν πραγματοποιηθεί σε μια από τις μεγάλες χώρες του κόσμου, με διεθνή ακτινοβολία, και γεννάται η ελπίδα, ότι ένας διαφορετικός δρόμος είναι και δυνατός, αλλά και κοινωνικά απαραίτητος. Έχω υπόψη μου το 20 ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ με τις αντίστοιχες, συχνά σαρωτικές, αλλαγές στη ζωή και τη δράση όλων των μαρξιστικών αριστερών δυνάμεων, κυρίως στην Ευρώπη, αλλά και σε άλλες χώρες του κόσμου. Η δύναμη αυτή, της ανανέωσης και της ελπίδας, ήταν τόσο ισχυρή, ώστε ούτε και η επέμβαση των Σοβιετικών στην Ουγγαρία, το 1956, δεν ήταν σε θέση να ανακόψει αυτή την πορεία που είχε βγει από τα κρατικά σύνορα της ΕΣΣΔ και καθορίζονταν πια από την μαρξιστική Αριστερά της Ευρώπης. Μέσα σε αυτό το κλίμα της σοσιαλιστικής δημοκρατικής ευφορίας και έξω από τα πλαίσια των ιδεών της αστικής δημοκρατίας, στις εκλογές του 1958, οι Έλληνες ψηφοφόροι έστειλαν στη Βουλή 79 βουλευτές από το κόμμα της ΕΔΑ, η οποία αναδεικνύεται σε αξιωματική αντιπολίτευση, ενώ το Κόμμα των Φιλελευθέρων, του Γεωργίου Παπανδρέου και του Σοφοκλή Βενιζέλου, κέρδισε μόνο 36 και η ΕΡΕ 171 έδρες. Σε αυτή την περίοδο της κοινωνικής δραστηριοποίησης και των μεγάλων ελπίδων γράφονται μερικά από τα σημαντικότερα έργα της ελληνικής λογοτεχνίας. Περιορίζομαι μόνο στην ποίηση: ο Γιάννης Ρίτσος δημοσιεύει τη «Σονάτα του Σεληνόφωτος» (1956), ο Οδυσσέας Ελύτης το «Άξιον Εστί» ( ) και ο Τάσος Λειβαδίτης την «Καντάτα» (1960). Και τα τρία, καθώς και άλλα της ίδιας εποχής, αναφέρονται ή έχουν ως εθνικό και κοινωνικό φόντο την κατοχή και τη μεγαλειώδη αντίσταση, αλλά και τα ανανεωμένα και εκσυγχρονισμένα ιδανικά της ειρηνικής συνύπαρξης και του σοσιαλισμού. Να θυμίσω κάτι το πολύ χαρακτηριστικό: τα πρώτα αποσπάσματα της μεγαλύτερης, θέλω να πω της σημαντικότερης, ποιητικής του σύνθεσης «Άξιον Εστί», ο Ελύτης το δημοσιεύει στο έγκυρο περιοδικό της Αριστεράς «Επιθεώρηση Τέχνης». Και αυτό δεν ήταν καθόλου τυχαίο. Όπως στα χρόνια της Κατοχής, ο Ελύτης δρούσε και έγραφε μέσα από τις γραμμές της ΕΑΜικής Αντίστασης, έτσι και σε κείνη την περίοδο βρισκόταν στο μεγάλο συνασπισμό της πλατιάς και ανοιχτής Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς. Τα ίδια χρόνια κάνουν τη δυναμική τους εμφάνιση και εξόρμηση, στους χώρους της μουσικής, ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Μάνος Χατζιδάκις και πολλοί άλλοι. Νομίζω, ότι θα αδικούσαμε την επο-

17 (συνέχεια στη σελίδα 14)

18 Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2006 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ 11 Η σημασία των εθίμων του Νίκου Μπαζιάνα, Φιλολόγου - Συγγραφέα Τ α πιο πολλά από τα ποικίλα έθιμα και τα «λαϊκά δρώμενα», που διασώζονται ως τις μέρες μας, δεν έχουν πια λόγο υπάρξεως. Γι αυτό και βαθμιαία χάνουν την παλιά τους λειτουργικότητα, αδυνατούν να «υπηρετήσουν» τη σύγχρονη κοινωνία και ατονούν ως την πλήρη εξαφάνισή τους. Τα έθιμα έχουν, βασικά, μαγικό - θρησκευτικό χαρακτήρα και ανάγονται, τα πιο πολλά, σε πανάρχαιους χρόνους. Η τέλεση αυτών των εθίμων ικανοποιούσε βαθύτερα ψυχικές ανάγκες των ανθρώπων, επεδίωκε σκοπούς πρακτικούς και χρησιμοθηρικούς, ενώ, μαρτυρούσε την πίστη του λαού σε μια μυθική πραγματικότητα. Η πρόοδος της επιστήμης τους τελευταίους αιώνες, η εξάπλωση της παιδείας στη σημερινή εποχή, με επακόλουθο την απομάκρυνση από τις προλήψεις και τις δεισιδαιμονίες του παρελθόντος, εξασθένησε σταδιακά αυτή την πίστη και μείωσε αισθητά το ποσοστό των ανθρώπων, που έχουν σκέψη «απλοϊκή», μυθική. Το πνεύμα του ορθολογισμού και της αμφισβήτησης, που κυριαρχεί στον καιρό μας, δεν αφήνει περιθώρια για συνειδητές μαγικές πράξεις και ενέργειες. Η περιοχή του μύθου διαρκώς στενεύει, οι δεισιδαιμονίες υποχωρούν και κερδίζει έδαφος ο «λόγος», με αποτέλεσμα να εξαφανίζονται πολλά έθιμα και λαϊκά δρώμενα, που στηρίζονταν σε αντιλήψεις μυθικές, προλογικές και προεπιστημονικές. Η ανθρωπότητα έχει διανύσει «ανεπιστρεπτεί» το στάδιο της παιδικής της ηλικίας, της αθωότητας και της αφέλειας. Ο κόσμος της παράδοσης απαιτούσε μια πίστη και μια αγνότητα - μια καθαρότητα καρδίας -, που δεν είναι δυνατόν να υπάρξουν στις μέρες μας. Το έθιμο δεν μπορεί να συντηρηθεί και να επιβιώσει σήμερα, γιατί είναι εντελώς άδειο από το μαγικό - θρησκευτικό του περιεχόμενο. Κατάλοιπα μαγείας και μορφές θρησκευτικού βίου, ασφαλώς υπάρχουν στην εποχή μας. Συχνά, μάλιστα, παρατηρείται σε μεμονωμένα άτομα ή σε ομάδες σύγχρονων, υπερκορεσμένων κοινωνιών μια έξαρση της επιθυμίας για επιστροφή σε παλιές ή ανανεωμένες μορφές θρησκευτικού μυστικισμού ή και γνήσιου θρησκευτικού βίου, σημειώνονται που και που, ακόμη και περιπτώσεις μαύρης μαγείας, αλλά δεν είναι αυτό που χαρακτηρίζει την εποχή μας - τουλάχιστον όσον αφορά στον ευρωπαϊκό χώρο. Τα μαγικά κατάλοιπα υποχωρούν σήμερα προς το υποσυνείδητο της ανθρωπότητας, όπου και μεταλλάσσονται και μεταστοιχειώνονται, ενώ, στις παλαιότερες κοινωνίες τα στοιχεία αυτά συγκροτούσαν συνειδητό, έμπρακτο βίο. Τελώντας τα διάφορα λατρευτικά έθιμα ή τις μαγικές πράξεις, οι άνθρωποι ήξεραν κάποτε και τι έκαναν και γιατί το έκαναν. Με την πάροδο του χρόνου, όμως, χάθηκε βαθμιαία η συνείδηση του σκοπού, και οι φορείς της παράδοσης όλο και λιγότερο κατανοούν το περιεχόμενο και όλο περισσότερο αμφισβητούν την αποτελεσματικότητα των διαφόρων μαγικοθρησκευτικών τελετουργιών. Το έθιμο απογυμνώνεται από την ουσία του, χάνει την ψυχή και το πνεύμα του και μένει μόνον - όπου ακόμα διασώζεται - ο τύπος του, το εξωτερικό σχήμα και το πλαίσιό του. Οι άνθρωποι αρκούνται πια στην τυπική επανάληψη κάποιων εθίμων, στην ωχρή απομίμηση, συχνά δε, κάποιοι «φορείς» επιχειρούν και απαράδεκτες επεμβάσεις και ανεπίτρεπτους «εκσυγχρονισμούς». Στις μέρες μας πολλά έθιμα καλούνται να υπηρετήσουν και σκοπούς πολύ διαφορετικούς από τους αρχικούς, να προσφέρουν ευκαιριακή τέρψη σε ένα ετερόκλητο κοινό, να ικανοποιήσουν την περιέργειά του για εξωτισμούς. Έτσι, ένα έθιμο, που κάποτε είχε ζωτική σημασία για τους ανθρώπους που το τελούσαν, καταντάει στις μέρες μας απλή παράσταση για το «θεαθήναι». Τ ο έθιμο σήμερα έχει χάσει, όχι μόνο τον μαγικό - θρησκευτικό του χαρακτήρα, αλλά, και την κοινωνική του σκοπιμότητα. Η ανάγκη της επικοινωνίας των ανθρώπων εξυπηρετείται πια με άλλους τρόπους και με άλλα μέσα, που επινόησε και καθιέρωσε η σύγχρονη ζωή. Στο καιρό μας δεν περιμένει κανείς το πανηγύρι του χωριού του ή το γάμο της γειτονιάς του για να γλεντήσει και να έρθει σε επαφή με τους ομοίους του. Υπάρχει μια υπερπροσφορά ευκαιριών, και εναπόκειται στον καθένα, ανάλογα με τη διάθεσή του, το χρόνο που διαθέτει και τις οικονομικές του δυνατότητες, να αποφασίσει πότε, πως και με ποιους θα διασκεδάσει, χωρίς να υπακούει υποχρεωτικά στις επιταγές του ημερολογίου και χωρίς να ακολουθεί τις τυπικές διαδικασίες ενός εθίμου. Ωστόσο, κάποια έθιμα, που σχετίζονται με μεγάλες θρησκευτικές γιορτές, όπως είναι η Πασχαλιά και το Δωδεκαήμερο, από τα Χριστούγεννα ως την Πρωτοχρονιά και τα Φώτα, κρατούν ακόμα, υποβαθμισμένα, ίσως, και υποτονικά, αλλά οπωσδήποτε διασώζουν μια παλιά, μακροχρόνια παράδοση. Φαίνεται, ότι οι εγχαράξεις (οι εν - τυπώσεις) στη μνήμη και στις συνειδήσεις του χριστιανικού κόσμου αυτών των τεράστιας σημασίας γεγονότων, όπως είναι η γέννηση, ο θάνατος και η ανάσταση ενός θεού πρωτοφανέρωτου (και όλη η λαϊκή θρησκευτική

19 μυθολογία που επλάσθη και περιέβαλε αυτά τα γεγονότα), υπήρξαν τόσο έντονες και βαθιές, που ο χρόνος και τα νέα ήθη αδυνατούν να τις απαλείψουν.

20 12 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2006 Μουσικό οδοιπορικό στα δημοτικά τραγούδια της Ελλάδας: Χρωματικές ιδιομορφίες και ποιοτικός χαρακτήρας του Παντελή Kαβακοπούλου, Μουσικολαογράφου Θ E Σ Σ A Λ I A Στη Θεσσαλία και τη Δυτική Μακεδονία, τα τραγούδια είναι, και εδώ, επηρεασμένα από το ύφος και τον ποιοτικό χαρακτήρα των Ηπειρώτικων τραγουδιών. Ιδιαίτερα, ξεχωρίζουν τρεις κατηγορίες τραγουδιών, με ντόπιο χρώμα, και οι σκοποί τους είναι, κυρίως, «στα τρία», «τσάμικα» και «συγκαθιστά». Ειδικότερα, στα Φάρσαλα, στα Τρίκαλα, στην Καρδίτσα, στους Σοφάδες κ.α. τραγουδούν και χορεύουν στα τρία τα τραγούδια: «Γιούρια στα παλιούρια», «Καραγκούνα» με τα γυρίσματά της, που πήρε το όνομα «Σβαρνιάρα» και παρουσιάζεται από τους οργανοπαίκτες σαν ένας ξεχωριστός σκοπός, «Πέρα στον πέρα μαχαλά», νυφιάτικο τραγούδι, «Μια Βλάχα μια παλιόβλαχα» και το τραγούδι «Τρεις Λαμπαδούλες», το οποίο μιλάει για τρεις λυγερόκορμες κοπέλες, που μοιάζουν με λαμπάδες και ομορφαίνουν τον κύκλο του χορού. Άλλα τραγούδια, επίσης χορευτικά, είναι τα τσάμικα: «Τρικαλινή μου πέρδικα», «ο Ήλιος», «Και μια φορά ναι η Λεβεντιά», «Άιντε μώρ Μηλιά», το καθιστικό «Κορίτσια Σοφαδίτικα» από τους Σοφάδες κ.ά. Τα τραγούδια της περιοχής του Βόλου διαφέρουν από τα άλλα, επειδή έχουν ένα νησιώτικο χαρακτήρα, ως προς το ύφος και την τεχνοτροπία τους. Κυρίως, παρουσιάζουν μια έντεχνη σύνθεση, η οποία τα κάνει ευχάριστα, μέσα από έναν ιδιόμορφο δικό τους τοπικό χαρακτήρα. Τα τραγούδια αυτά είναι τα συρτά: «Αυγερινός», «Πατινάδα του γάμου», «Τα μαύρα σου τα μάτια» και αρκετά άλλα. Είναι αλήθεια, ότι εδώ υπήρξαν, από παλιά, πολύ καλοί λαϊκοί οργανοπαίκτες. Σ T E P E A E Λ Λ A Δ A Στη Στερεά Ελλάδα, όπως και στη Θεσσαλία, χορεύουν και τραγουδούν τους ίδιους ρυθμούς, τα ίδια τραγούδια, καθώς και ορισμένα άλλα, τοπικού ενδιαφέροντος, Καλαματιανά, Τσάμικα, στα τρία και συρτά με διάφορες τοπικές παραλλαγές στη μουσική και το τραγούδι. Λ E I B A Δ I A Τα τραγούδια που χορεύονται στη Λειβαδιά ως τσάμικα, καλαματιανά και στα τρία, περιέχουν μια καλλιτεχνική απλότητα στη συνθετική τους Γ Μ έ ρ ο ς δημιουργία, επειδή εκεί, παλιότερα, υπήρξαν πολλοί καλοί μουσικοί. Tα τοπικά τους τραγούδια, που έχουν μεγάλη γεωγραφική εμβέλεια είναι τα καγκέλια: «Αριστείδης» και «Είμαστε ορκισμένα», τα καλαματιανά: «Βάτους κι αγκάθια», τα τσάμικα: «ένας Αητός», «Kίνησαν τα καράβια», «Πανώρια», «Αράχωβα», «Αγγέλω» «Μαυριδε-ρούλα» κ.λπ. Επίσης, ένα από τα ωραιότερα παλιά καθιστικά τραγούδια είναι και το «Ωραία που είναι η Λειβαδιά». Φ Θ Ι Ω Τ Ι Δ Α Στη κωμόπολη της Υπάτης Φθιώτιδας, το όνομά της παλαιότερα ήταν «Πάτρα», ορισμένα τραγούδια παρουσιάζουν μια ιδιαιτερότητα, σε σχέση με τα άλλα τραγούδια της Pούμελης, όπως είναι τα χορευτικά :«Αερινός», «Ζερβός», «Της Αρετής» ή «Χίλια εκατό Αρχοντόπουλα» κ.ά. Επίσης, στο Νεοχώρι Φθιώτιδας, που βρίσκεται περίπου στη κορυφή της Οίτης, υπάρχει μια διαφορετική κατηγορία τραγουδιών, που χορεύονται χωρίς όργανα, και λέγονται Κλειστά, επειδή χορεύονται σε κλειστό κύκλο και τραγουδιούνται από τους ίδιους τους χορευτές. Τα τραγούδια αυτά έχουν το δικό τους τοπικό χαρακτήρα, και δεν τα συναντάμε σε κανένα άλλο μέρος της Ελλάδας. Αν και οι Νεοχωρίτες λένε, πως η καταγωγή τους είναι από την Ήπειρο, και πολλοί από αυτούς είναι, πράγματι, παλιοί Ηπειρώτες, ωστόσο τα τραγούδια τους δεν έχουν καμιά σχετική ομοιότητα - σε μουσική και χορό - με αυτά της Ηπείρου. Στη κορυφή του χορού πιάνονται οι άντρες και στην ουρά οι γυναίκες. Όλοι τους χορεύουν με το ίδιο απλό και ομοιόμορφο βηματισμό. Πρωτοτυπία αποτελεί το μαντίλι, που ανεμίζει ο πρώτος, το οποίο θα παραλάβουν όλοι εκείνοι που θα τον διαδεχθούν και θα χορέψουν στη κορφή μέχρι να τελειώσει το γλέντι. Όλα τα τραγούδια του γλεντιού είναι κλειστά και έχουν τον ίδιο ρυθμό και την ίδια ρυθμική αγωγή. Ένα από αυτά είναι και το τραγούδι «Σήμερα βγήκα σε χαρά». Τραγουδούν σε δυο ομάδες, πρώτα οι άντρες και μετά οι γυναίκες, που επαναλαμβάνουν τα λόγια των αντρών, μέσα από τον κύκλο του χορού. Στην Αμφίκλεια της Φθιώτιδας, μερικά από τα καλύτερα τραγούδια είναι και τα τραγούδια: