Κεφάλαιο 1. Μετανάστες: Ένας Άγνωστος Συντελεστής Ανάπτυξης στην Ελληνική Ύπαιθρο 1

Transcript

1 Κεφάλαιο 1. Μετανάστες: Ένας Άγνωστος Συντελεστής Ανάπτυξης στην Ελληνική Ύπαιθρο 1 Χαράλαμπος Κασίμης Εισαγωγή Την τελευταία εικοσαετία οι χώρες της Νότιας Ευρώπης μετατρέπονται από χώρες αποστολής σε χώρες υποδοχής μεταναστών συγκροτώντας, τα πρώτα χρόνια, ένα «προθάλαμο» για την επιδίωξη της μετακίνησής τους προς τη Δυτική Ευρώπη, που καταλήγει στην πορεία σε τελικό προορισμό των μεταναστών. Σε τι οφείλεται όμως η αντιστροφή στη κατεύθυνση των μεταναστευτικών ροών από το Βορρά προς το Νότο; Πως ερμηνεύεται η μετατροπή της Ελλάδας και των χωρών της Νότιας Ευρώπης σε τελικό προορισμό των μεταναστών και πως εντάσσονται οι μετανάστες στις αγορές εργασίας και στις κοινωνίες αυτών των χωρών; Πρόκειται για μια εξαιρετικής σημασίας αλλαγή που συνδέεται με την παγκοσμιοποίηση, την κατάρρευση των καθεστώτων της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης στα τέλη της δεκαετίας του 1980, τις περιφερειακές συγκρούσεις στα Βαλκάνια, στη Μέση Ανατολή και την Ασία, αλλά και με τις σημαντικές αλλαγές στις κοινωνίες των χωρών της Νότιας Ευρώπης που δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για την είσοδο και εγκατάσταση των μεταναστών, αλλαγές που προκλήθηκαν από την κρίση του πετρελαίου το 1973 και την οικονομική ύφεση που ακολούθησε. Αποτέλεσμα της κρίσης αυτής υπήρξε η υιοθέτηση περιοριστικών μεταναστευτικών πολιτικών από την πλευρά των χωρών υποδοχής, το αποτέλεσμα των οποίων ήταν η ενίσχυση της παράνομης μετανάστευσης. Τότε εμφανίζονται, αργά αλλά σταθερά, τα πρώτα ρεύματα μεταναστών προς τις χώρες της Νότιας Ευρώπης. Αυτό διευκολύνθηκε από τη γεωγραφική θέση των 1 Το κείμενο αυτό αντλεί από την Τελική Έκθεση έρευνας που χρηματοδοτήθηκε από το Υπουργείο Γεωργίας και εκπονήθηκε από τους: Χ. Κασίμη, Β. Νιτσιάκο, Ε. Ζακοπούλου και Α.Γ. Παπαδόπουλο με τίτλο Οι Επιπτώσεις της Εγκατάστασης και Απασχόλησης του Ξένου Εργατικού Δυναμικού στην Ελληνική Ύπαιθρο, Πανεπιστήμιο Πατρών-Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Στηρίζεται επίσης στο άρθρο των Χ. Κασίμη, Ε. Ζακοπούλου και Α. Γ. Παπαδόπουλου «Η Συμβολή των Μεταναστών στη Σύγχρονη Οικογενειακή Εκμετάλλευση: Μελέτη τριών Παραδειγματικών Περιοχών», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, Τεύχη 111/112, 2003, σελ

2 χωρών αυτών, τα εύκολα προσπελάσιμα σύνορά τους και τις εκτεταμένες ακτογραμμές τους. Επίσης, στην προσέλκυση αυτών των μεταναστευτικών ρευμάτων συνέβαλαν η ένταξη των χωρών αυτών στην Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.), η οικονομική τους ανάπτυξη, η αναδιάρθρωση ορισμένων οικονομικών κλάδων, ο ανοιχτός χαρακτήρας και η εποχικότητα άλλων, όπως ο τουρισμός, η ναυτιλία και η γεωργία, καθώς και η υψηλή παραοικονομία. Τα παραπάνω δημιούργησαν νέες ανάγκες για εργατικό δυναμικό, ενώ παράλληλα η βελτίωση του βιοτικού και του εκπαιδευτικού επιπέδου των ντόπιων πληθυσμών οδηγούσε στην αποχώρησή τους από τις ευκαιριακές, χαμηλά αμειβόμενες και κοινωνικά χαμηλά προσδιοριζόμενες θέσεις εργασίας. Σε ένα τέτοιο οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον, οι μετανάστες έρχονται να καλύπτουν τις ανάγκες μιας τμηματοποιημένης, ευέλικτης και συχνά άτυπης αγοράς εργασίας. Καλύπτουν τις «τρύπες» που αφήνει ο ντόπιος πληθυσμός (Hoggart and Mendoza, 1999). Αυτές οι «τρύπες» είναι με κοινωνικούς όρους, κυρίως, και όχι οικονομικούς καθοριζόμενες και ρυθμιζόμενες (Bradley, 1984, Peck, 1996). Σε αυτή την αγορά εργασίας οι μετανάστες καταλαμβάνουν τις επισφαλείς, υψηλής εκμετάλλευσης και χαμηλών αμοιβών, θέσεις εργασίας. Κλάδοι όπως η οικογενειακή βιοτεχνία, οι κατασκευές, ο τουρισμός, το εμπόριο, οι κατ οίκον υπηρεσίες και η γεωργία φαίνεται να απορροφούν το μεγαλύτερο τμήμα αυτού του δυναμικού. Για τον King (2000) τα παραπάνω συμβάλλουν στη διαμόρφωση ενός νέου μοντέλου μετανάστευσης που διαφέρει σημαντικά από το φορντιστικό μοντέλο της νόμιμης κυρίως μετανάστευσης των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών που συνδέονταν με την εκβιομηχάνιση των χωρών της Βόρειας Ευρώπης. Αυτό το μοντέλο μετανάστευσης ονομάζεται από τον King νοτιοευρωπαϊκό και χαρακτηριστικά του αποτελούν ο παράνομος χαρακτήρας της μετανάστευσης, η πολλαπλότητα και η ετερογένεια των εθνικοτήτων που εισέρχονται στη Νότια Ευρώπη, η διαφορετικής έκτασης συμμετοχή των δύο φύλων (γεγονός που συνδέεται με την εθνικότητα, τις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες στη χώρα προέλευσης και τον τύπο απασχόλησης στις χώρες υποδοχής), η διαφορετική γεωγραφική και κοινωνική προέλευση των μεταναστών και, τέλος, η συνύπαρξη της μετανάστευσης με την υψηλή ανεργία και την υποαπασχόληση στις χώρες υποδοχής (Λαμπριανίδης και Λυμπεράκη, 2001). 29

3 Η Μετανάστευση προς την Ελλάδα Στη μεταπολεμική περίοδο και κυρίως στις δεκαετίες του 1950 και 1960 εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες μετανάστευσαν προς τις βιομηχανικά αναπτυγμένες χώρες της Δύσης για οικονομικούς, κοινωνικούς και πολιτικούς λόγους, προερχόμενοι κυρίως από τον αγροτικό χώρο. Το ρεύμα αυτό συρρικνώθηκε μετά την πετρελαϊκή κρίση του 1973 και την υιοθέτηση περιοριστικών μεταναστευτικών πολιτικών από τις ευρωπαϊκές χώρες. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 όμως φαίνεται ότι η Ελλάδα μετατρέπεται από χώρα αποστολής σε χώρα υποδοχής μεταναστών. Ένας μικρός αριθμός μεταναστών, στην αρχή, από Ασιατικές, Αφρικανικές χώρες, αλλά και την Πολωνία, έρχεται στη χώρα και απασχολείται στις κατασκευές, στη γεωργία και στις κατ οίκον υπηρεσίες χωρίς αυτό να έχει αποκτήσει ακόμα χαρακτηριστικά μαζικού φαινομένου. Μετά την κατάρρευση, όμως, των καθεστώτων της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης η είσοδος παράνομων οικονομικών μεταναστών στη χώρα έγινε μαζική και ανεξέλεγκτη. Σύμφωνα με την Απογραφή Πληθυσμού του 2001, οι αλλοδαποί που βρίσκονταν στη χώρα (συμπεριλαμβανομένων των νομίμων πολιτών της Ε.Ε., που πλησίαζαν τους περίπου, καθώς και των άλλων εκτός Ε.Ε. που προέρχονταν κυρίως από χώρες όπως οι ΗΠΑ, Καναδάς, Αυστραλία και Κύπρος, είχαν ίσως ελληνική καταγωγή, και πλησίαζαν τις ) ανέρχονταν σε και αποτελούσαν το 7% περίπου του συνολικού πληθυσμού της χώρας ( ). Η Απογραφή Πληθυσμού, όμως, προηγήθηκε του νόμου 2910/2001 για τη νομιμοποίηση των μεταναστών και ως εκ τούτου εκτιμάται ότι ο πραγματικός αριθμός των μεταναστών είναι μεγαλύτερος γιατί αφενός αρκετοί αλλοδαποί που ήταν ήδη στη χώρα δεν απογράφηκαν και αφετέρου γιατί αρκετοί άλλοι εισήλθαν στη χώρα με τη γνωστοποίηση της σχετικής νομοθεσίας για να εκμεταλλευθούν τις διατάξεις της. Γι αυτό εξάλλου υπολογίζεται ότι οι μετανάστες αποτελούν το 10% του πληθυσμού της χώρας και το 15% περίπου του εργατικού δυναμικού της, ενώ σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση του ΙΚΑ το 11% του ασφαλισμένου στο ίδρυμα εργατικού δυναμικού ήταν μετανάστες (Ελευθεροτυπία 2003, σελ. 23). Με βάση την ανάλυση των στοιχείων της Απογραφής του 2001, το 81,4% των αλλοδαπών ζούσε στις αστικές περιοχές ενώ το υπόλοιπο 18,6% στις αγροτικές. Το 57,5% των απογραφέντων αλλοδαπών ήταν αλβανικής εθνικότητας με δεύτερους σε 30

4 ποσοστιαία συμμετοχή τους μετανάστες βουλγαρικής εθνικότητας (4,6% επί του συνόλου). Το 54,5% των αλλοδαπών ήταν άνδρες, ενώ η συμμετοχή του κάθε φύλου διαφοροποιείτο σημαντικά στην κάθε εθνικότητα. Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ στην περίπτωση των Αλβανών οι άνδρες ανέρχονταν στο 58,7%, δεν συνέβαινε το ίδιο στην περίπτωση των Βουλγάρων όπου οι γυναίκες υπερτερούσαν με ποσοστά άνω του 60%. Στα άκρα της κατά φύλο συμμετοχής δε βρίσκονται εθνικότητες όπως η Πακιστανική με συμμετοχή των ανδρών που ξεπερνούσε το 95% και η Φιλιπινέζικη με συμμετοχή των γυναικών σε ποσοστά άνω του 90%. Η εκπαίδευση των μεταναστών είναι σχετικά καλή αφού άνω του 60% έχουν ολοκληρώσει το τριτάξιο Γυμνάσιο, ενώ το 10% περίπου έχουν τριτοβάθμια εκπαίδευση. Ένα ποσοστό 9,2% είναι αναλφάβητοι και αυτό αφορά κυρίως μετανάστες αλβανικής καταγωγής. Περισσότεροι από τους μισούς αλλοδαπούς (51,4%) δήλωσαν ότι είναι απασχολούμενοι, η δε κατανομή τους στους διάφορους κλάδους της οικονομίας θα έλεγε κανείς ότι είναι σχετικά ισορροπημένη. Τα μεγαλύτερα ποσοστά αυτών όμως απασχολούνται στις κατασκευές (24,5%), στις λοιπές υπηρεσίες (οικιακές κλπ., 20,5%), στη γεωργία (17,5%), στο εμπόριο, ξενοδοχεία κλπ. (16%) και στη μεταποίηση (12%). Στις κατασκευές και στη γεωργία κυριαρχεί η συμμετοχή των Αλβανών που ανέρχεται στο 76% και στο 68% αντίστοιχα.. Παρά την έκταση της παρουσίας των μεταναστών στη χώρα μας, η διαμόρφωση του κατάλληλου θεσμικού πλαισίου καθυστέρησε σημαντικά. Ο πρόσφατος νόμος 2910/2001 που αφορά στην είσοδο και παραμονή αλλοδαπών στην ελληνική επικράτεια, κάλυψε ένα νομοθετικό κενό στη χάραξη της μεταναστευτικής πολιτικής προβλέποντας, μεταξύ άλλων, και την νομιμοποίηση των ήδη παρανόμως διαμενόντων μεταναστών στη χώρα. Σημαντικά προβλήματα εφαρμογής του νόμου έχουν επανειλημμένα διαπιστωθεί και επισημανθεί. Την αισιοδοξία της πρώτης περιόδου, μετά τη ψήφισή του, ακολούθησαν οι δυσκολίες και η απογοήτευση, προϊόν αφενός της αδυναμίας της διοίκησης να υποστηρίξει την εφαρμογή του νόμου 2910/2001 και αφετέρου της ίδιας της φιλοσοφίας του που τον καθιστά δύσκολα εφαρμόσιμο. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι αδυναμίες αυτές είχαν έγκαιρα επισημανθεί από πολλούς φορείς αλλά και από το Συνήγορο του Πολίτη στη σχετική Έκθεσή του προς τον Υπουργό Εσωτερικών το Δεκέμβριο του Η Έκθεση αναδείκνυε τα προβλήματα που οφείλονταν κυρίως στη «θεσμοθέτηση 31

5 αλλεπάλληλων ελέγχων της διοίκησης επί των στοιχείων και των σχέσεων των αλλοδαπών προκειμένου να τους χορηγηθεί άδεια παραμονής ελέγχους τους οποίους όμως αδυνατεί να διεξαγάγει η διοίκηση εντός εύλογου χρόνου» και μεταξύ άλλων πρότεινε: να αντικατασταθεί η άδεια εργασίας και η άδεια παραμονής από ένα ενιαίο έγγραφο, που θα νομιμοποιούσε τόσο την παραμονή όσο και την εργασία του αλλοδαπού, να γίνει η άδεια εργασίας ετήσια, να μετατρέπεται μετά εξαετία σε διετή και μετά δεκαετία σε πενταετή για τους κατόχους αδειών παραμονής αορίστου διάρκειας, να συσταθούν γραφεία one stop shop με αρμοδιότητα την παραλαβή όλων των αιτήσεων των αλλοδαπών και την ενημέρωση του κοινού για τα συνοδευτικά δικαιολογητικά κάθε αίτησης και να μειωθούν σημαντικά τα παράβολα για τη χορήγηση άδειας παραμονής. Οι τροπολογίες στο Νόμο 2910/2001 (Εφημερίδα της Κυβέρνησης, Α.Φ. 102/ , Άρθρα 19-25) δεν αντιμετώπισαν τα περισσότερα από τα παραπάνω καίρια προβλήματα. Βασική διαπίστωση παραμένει ότι η διαδικασία νομιμοποίησης στην πράξη είναι δυσχερέστερη από ό,τι αναμενόταν. Η ανώτερη διάρκεια ενός έτους π.χ. για την άδεια εργασίας και παραμονής, 2 έστω και στην περίπτωση που αυτή εξασφαλίζεται έγκαιρα, και η επαναλαμβανόμενη κάθε χρόνο διαδικασία, με το κόστος που αυτή συνεπάγεται, εκτιμάται ότι θα συσσωρεύσουν νέα προβλήματα και ενδεχομένως να «κυλήσουν» σε καθεστώς παράνομης παραμονής μεγάλες ομάδες αλλοδαπών. Οι πρόσφατες εμπειρίες επιβεβαιώνουν αυτές τις ανησυχίες και δημιουργούν μια αρνητική εικόνα για τη διαχείριση της μετανάστευσης από το επίσημο κράτος το οποίο ενώ διαπίστωνε τις δυσκολίες εφαρμογής του νόμου προσέφευγε, μέχρι πρόσφατα, στη λύση των προσωρινών παρατάσεων των αδειών παραμονής. Αντίστοιχες δυσκολίες διαφαίνονται και στην εφαρμογή των προβλεπόμενων διατάξεων για τη μελλοντική νόμιμη είσοδο για απασχόληση στη χώρα μας. Η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι όταν οι προϋποθέσεις νόμιμης εισόδου οικονομικών μεταναστών σε μια χώρα γίνονται δύσκολες, αν όχι ανυπέρβλητες, τότε αναπόφευκτα οδηγούν σε αυτό που υποτίθεται επιδιώκουν να αποσοβήσουν - στην παράνομη μετανάστευση. Οι επιπτώσεις επομένως για τη διαχείριση των μεταναστευτικών ροών και την ένταξη των μεταναστών γίνονται προφανείς. Είναι δε δυνατόν τα προβλήματα 2 Αμέσως πριν την υποβολή προς δημοσίευση του παρόντος κειμένου γνωστοποιήθηκε η απόφαση της κυβέρνησης για την αύξηση σε δύο έτη της άδειας παραμονής στη βάση σχετικής τροπολογίας στο νόμο 2910/2001 που κατέθεσε στη Βουλή. 32

6 αυτά, αν δεν αντιμετωπιστούν, να θέσουν σε κίνδυνο το μέλλον της ελληνικής γεωργίας και της υπαίθρου συνολικότερα. Αλλά σε αυτό το σημείο θα επανέλθουμε αργότερα. Οι Μετανάστες στις Αγροτικές Περιοχές Στην Ευρώπη, ειδικότερα δε στη Νότια Ευρώπη, όπου η γεωργία εξακολουθεί να διατηρεί μια σημαντική θέση στην οικονομία και κοινωνία των χωρών αυτής, το φαινόμενο της μετανάστευσης έχει πλέον αποκτήσει μεγάλη έκταση και διαρθρωτικό χαρακτήρα στις αγροτικές αγορές εργασίας. 3 Στην Ιταλία η εργασία των μεταναστών έχει αυξηθεί σημαντικά και έχει αποκτήσει, διαρθρωτικό χαρακτήρα στις αγροτικές αγορές εργασίας (Pugliese, 1993, Parini, 2002). Στη Γαλλία οι μετανάστες από τις χώρες του Maghreb έχουν αντικαταστήσει τους Ισπανούς αγρεργάτες και στην Ισπανία το 15% των νόμιμων Αφρικανών και το 30% των παράνομων μεταναστών απασχολούνται στη γεωργία, αν και σήμερα ο αριθμός έχει αυξηθεί, ενώ Βούλγαροι, Ρουμάνοι και Λιθουανοί σταδιακά υποκαθιστούν τους Αφρικανούς κατεβάζοντας τα ημερομίσθια σε χαμηλότερα επίπεδα (Hoggart and Mendoza, 1999). Μόνο στη Πορτογαλία η απασχόλησή τους εμφανιζόταν περιορισμένη μέχρι πρόσφατα λόγω ισχυρών τοπικών δικτύων συνεργασίας μεταξύ των αγροτών. Σήμερα, όμως, η μεγάλου μεγέθους γεωργία στηρίζεται πλέον στην εργασία των μεταναστών (Solé, 1999, Malheiros, 2002). Στην Ελλάδα, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της Απογραφής Πληθυσμού που προαναφέρθηκαν, το ποσοστό του πληθυσμού των μεταναστών που απασχολείται στη γεωργία υπερβαίνει το ποσοστό του γηγενούς πληθυσμού που απασχολείται στον κλάδο. Ανέρχεται στο 17,5% των μεταναστών, ενώ αυτό για το γηγενή πληθυσμό δεν ξεπερνά το 17%. Η αύξηση της μη-οικογενειακής εργασίας στη γεωργία, που είναι κατά βάση εργασία μεταναστών, καταγράφηκε και στην Απογραφή Γεωργίας- Κτηνοτροφίας του 2000, όπου μεταξύ 1991 και 2000 οι ημέρες απασχόλησης των μονίμων εργατών αυξήθηκαν κατά 85% και των εποχικών κατά 43%. Στη Νότια Ευρώπη την περασμένη εικοσαετία τα αυξημένα ελλείμματα εργατικού 3 Το ποσοστό συμμετοχής του αγροτικού τομέα στο ΑΕΠ των νοτιοευρωπαϊκών χωρών είναι διπλάσιο του μέσου της Ε.Ε., ενώ το 50% του απασχολούμενου πληθυσμού στη γεωργία και τα 2/3 των εκμεταλλεύσεων της Ε.Ε. βρίσκονται στη Νότια Ευρώπη. 33

7 δυναμικού που προκλήθηκαν από την αναδιάρθρωση της γεωργίας και του αγροτικού χώρου, η ένταση των δημογραφικών πιέσεων και η κοινωνική αποστροφή προς την απασχόληση και τη διαβίωση στην ύπαιθρο, είχαν σοβαρές συνέπειες για την ανταγωνιστική επιβίωση του αγροτικού τομέα και την οικονομική και κοινωνική συνοχή των αγροτικών κοινωνιών. Καθώς οι άμεσες ενισχύσεις και ο προστατευτισμός μειώνονταν σαν αποτέλεσμα της αναθεώρησης της ΚΑΠ και των συμφωνιών του Γύρου της Ουρουγουάης της GATT, μεγάλα τμήματα του πληθυσμού της υπαίθρου ένιωσαν απειλούμενα από τις φθηνές εισαγωγές και από την καινοτόμο και τεχνολογικά ισχυρή ανταγωνιστική γεωργία. Σε αυτό το πλαίσιο, η άφιξη των μεταναστών προσέφερε λύσεις στα ελλείμματα, συνέβαλε στη μείωση του κόστους παραγωγής και ελάφρυνε τις πιέσεις που ασκούνταν στην αγροτική οικονομία και κοινωνία. Στη χώρα μας μετά από μια περίοδο αξιόλογης ανόδου του αγροτικού εισοδήματος, αποτέλεσμα της ΚΑΠ και μιας εθνικής φιλοαγροτικής πολιτικής, άρχισαν, στη δεκαετία του 1990, να εμφανίζονται οι επιπτώσεις από τη μείωση της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής γεωργίας λόγω της μείωσης των ιδιωτικών επενδύσεων, της ανορθολογικής διαχείρισης των κοινοτικών πόρων και μιας ανεπαρκούς διαρθρωτικής πολιτικής. Η αναθεώρηση της ΚΑΠ, που ακολούθησε, και ο αναπροσανατολισμός της αγροτικής πολιτικής οδήγησαν στη δημιουργία ενός αρνητικού περιβάλλοντος για την ελληνική γεωργία και ύπαιθρο (Μαραβέγιας και Μέρμηγκας, 1999). Παράλληλα, οι πιέσεις για τον εκσυγχρονισμό της ελληνικής γεωργίας, που συνδέονται τόσο με την αναδιάρθρωση της γεωργικής παραγωγής προς εντατικές καλλιέργειες όσο και με τον τεχνολογικό εκσυγχρονισμό, οδήγησαν σε έντονες εποχικές ανάγκες εργατικών χεριών αλλά και σε μια ταυτόχρονη αποχώρηση ενός μέρους του οικογενειακού εργατικού δυναμικού. Είναι χαρακτηριστικό ότι από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 και μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1990, το σύνολο των απασχολουμένων στις αγροτικές εκμεταλλεύσεις μειώθηκε κατά 24%, ενώ ο αριθμός των εκμεταλλεύσεων κατά 16%. Διαπιστώθηκε, επίσης, η έξοδος από την αγροτική απασχόληση των υπόλοιπων μελών της οικογένειας και μια τάση συγκέντρωσης της αγροτικής εργασίας στο επίπεδο του αρχηγού. Η τάση αυτή θα μπορούσε να σηματοδοτεί την «επαγγελματοποίηση» της αγροτικής απασχόλησης εάν συνοδευόταν από την ανανέωση του πληθυσμού και κάποια σοβαρή πρόοδο στις διαδικασίες διαδοχής. Όμως, στη τελευταία δεκαετία, το ποσοστό των αρχηγών άνω των 65 ετών αυξήθηκε 34

8 από το 25% στο 34% του συνόλου και το ποσοστό των νέων αγροτών, μεταξύ των αρχηγών, μειώθηκε από το 9% στο 5% (European Parliament, 2000, Ζακοπούλου, 2000, Κασίμης, Παπαδόπουλος και Στραβοράβδης, 2000). Έτσι το δημογραφικό έλλειμμα που είχε δημιουργηθεί από την αγροτική έξοδο, στις δεκαετίες του 1950 και 1960, ενισχύθηκε από την αναδιάρθρωση της γεωργίας, τη μείωση της γεωργικής απασχόλησης και την επέκταση της πολυαπασχόλησης. Από την άλλη πλευρά, η ύπαιθρος γίνεται πεδίο ανάπτυξης και άλλων, εκτός των γεωργικών, παραγωγικών δραστηριοτήτων, οικιστικής επέκτασης και νέων καταναλωτικών συμπεριφορών που συνδέονται με την αναψυχή, αλλά και με την «επιστροφή» στο τόπο καταγωγής, καθιστώντας την ύπαιθρο και αντικείμενο κατανάλωσης, δημιουργώντας ανάγκες στις τοπικές αγορές εργασίας που δεν καλύπτονται από το ντόπιο εργατικό δυναμικό, αφενός λόγω των δημογραφικών και διαρθρωτικών παραγόντων που προαναφέρθηκαν και αφετέρου λόγω της κοινωνικής αποστροφής των νέων προς τις χαμηλού κύρους, ανειδίκευτες και χαμηλά αμειβόμενες απασχολήσεις σαν αποτέλεσμα της βελτίωσης του βιοτικού και εκπαιδευτικού τους επιπέδου. Η κοινωνική και οικονομική διαφοροποίηση της υπαίθρου έχει διαμορφώσει μια νέα πραγματικότητα, μια «νέα αγροτικότητα», που έχει προκαλέσει αυξημένες ανάγκες σε ευέλικτο δυναμικό, «διευκολύνοντας» έτσι τη «διείσδυση» των φθηνών εργατικών χεριών των μεταναστών που φαίνεται να αναλαμβάνουν πλέον ένα πολυλειτουργικό ρόλο σε μια πολυλειτουργική ύπαιθρο, προσφέροντας τις αναγκαίες λύσεις αλλά δημιουργώντας παράλληλα και τις δυνατότητες για την ανάπτυξη νέων οικονομικών δραστηριοτήτων. Η έρευνα για τη μετανάστευση στις αγροτικές περιοχές είναι ιδιαίτερα περιορισμένη στην Ευρώπη (Ageyman and Spooner, 1997). Εκτός από κάποιες παλαιότερες εργασίες στη δεκαετία του 1980 (Berlan, 1986) η αναφορά στο αντικείμενο είναι βασικά έμμεση (Castles κ.ά., 1984, Pugliese, 1993, Cyrus, 1994, Yonnet, 1997, Solé, 1999). Μόνο στην Ισπανία το αντικείμενο έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον των ερευνητών τα περασμένα χρόνια επικεντρώνοντας κυρίως, όμως, στους μετανάστες και στα ζητήματα εκμετάλλευσής τους παρά στις επιπτώσεις της μετανάστευσης στην αγροτική οικονομία και κοινωνία της χώρας υποδοχής (Romero, 1992, Mendoza, 1998, Hoggart and Mendoza, 1999, Forum Civique Europeen, 2002). Σε αντίστοιχες διαπιστώσεις καταλήγουν και οι πρόσφατες εκθέσεις της ΟΚΕ της Ε.Ε. και του Συμβουλίου της Ευρώπης οι οποίες σημειώνουν ότι παρά τη σημαντική 35

9 αύξηση της απασχόλησης των μεταναστών στην ευρωπαϊκή ύπαιθρο είναι ανεπαρκής τόσο η ποιοτική όσο και η ποσοτική έρευνα και τα δεδομένα (EC, 2000). Στην Ελλάδα είναι γνωστές οι εργασίες των Λιανού, Σαρρή, Κατσέλη (Σαρρής κ.ά., 1994, Lianos, Sarris and Katseli, 1996) και των Βαΐου και Χατζημιχάλη (1997). Και οι δύο αυτές μελέτες, που πραγματοποιήθηκαν πριν το 1994 σε γειτονικούς νομούς της Βόρειας Ελλάδας που ειδικεύονταν σε εντατικές καλλιέργειες, κατέληγαν στο συμπέρασμα ότι η απασχόληση των μεταναστών συνέβαλε στη κάλυψη εποχικών αναγκών εργατικού δυναμικού, στην αύξηση της αγροτικής παραγωγής, στη διατήρηση χαμηλών αμοιβών και χαμηλών τιμών για τα αγροτικά προϊόντα. Βασικές Διαπιστώσεις της Έρευνας Στόχοι και Μεθοδολογία Το παρόν κείμενο αντλεί από τα αποτελέσματα έρευνας που στόχευε στην εμπειρική, διεπιστημονική διερεύνηση των κοινωνικών και οικονομικών επιπτώσεων από την εγκατάσταση και απασχόληση των μεταναστών στην ελληνική ύπαιθρο. Στη βάση της υπόθεσης ότι οι μετανάστες συνέβαλαν στην κάλυψη των αναγκών που προκλήθηκαν από το δημογραφικό έλλειμμα, την οικονομική και κοινωνική αναδιάρθρωση του αγροτικού χώρου και την κοινωνική αποστροφή προς την αγροτική εργασία, μελετήθηκαν τρεις πληθυσμιακά σχετικά ισομεγέθεις αγροτικές περιοχές που θεωρήθηκαν ως παραδειγματικές της χώρας: μια πεδινή αγροτική περιοχή με δυναμική γεωργία (Δήμος Βέλου, Νομός Κορινθίας), μια περιοχή στην οποία συνδυάζονται αγροτικές και μη-αγροτικές δραστηριότητες (Δήμοι Κισσάμου και Ινναχωρίου, Νομός Χανίων) και μια ορεινή, «μειονεκτική» αγροτική περιοχή (Δήμοι Κόνιτσας και Μαστοροχωρίων, Νομός Ιωαννίνων) (Χάρτης 1.1). - Κάπου εδώ ο Χάρτης Η επιλογή αυτή στηρίζεται στην αναγνώριση της δυναμικής αλληλεπίδρασης των μεταναστών με τις κοινωνίες υποδοχής. Τα χαρακτηριστικά αυτής της αλληλεπίδρασης προσδιορίζονται από την ίδια τη φυσιογνωμία των τοπικών κοινωνιών, γι αυτό και η επιλογή των παραδειγματικών περιοχών. Οι υποθέσεις της έρευνας διερευνήθηκαν από τρεις συμπληρωματικές έρευνες σε 36

10 κάθε μια από τις παραδειγματικές περιοχές ξεχωριστά: Μια ποιοτική έρευνα σε εκπροσώπους συλλογικών φορέων της περιοχής, με τη χρήση ημι-δομημένων συνεντεύξεων (58 συνεντεύξεις και στις τρεις περιοχές έρευνας). Μια ποσοτική έρευνα, με τη χρήση ερωτηματολογίων, σε αντιπροσωπευτικό δείγμα νοικοκυριών της περιοχής, που επελέγη με την τεχνική της δειγματοληψίας κατά δεσμίδες (293 ερωτηματολόγια και στις τρεις περιοχές έρευνας με έτος αναφοράς το 2000). Και τέλος, μια ποιοτική έρευνα στους μετανάστες, με τη χρήση ημι-δομημένων συνεντεύξεων (65 συνεντεύξεις και στις τρεις περιοχές έρευνας). Στο κείμενο αυτό παρουσιάζονται ορισμένες μόνο διαπιστώσεις της έρευνας επικεντρώνοντας κυρίως στα βασικά χαρακτηριστικά της απασχόλησης των μεταναστών, στο ρόλο τους στη λειτουργία της αγροτικής εκμετάλλευσης, στις επιπτώσεις στην αγορά εργασίας και στον οικογενειακό καταμερισμό και τέλος στην κοινωνική συνοχή των αγροτικών περιοχών. Η Έκταση της Απασχόλησης των Μεταναστών και η Συμβολή τους στη Λειτουργία και την Αναδιάρθρωση των Εκμεταλλεύσεων Στην έρευνα διαπιστώθηκε ότι η γεωργία εξακολουθεί να κατέχει ένα σημαντικό ρόλο στην οικονομική και κοινωνική ζωή των αγροτικών περιοχών. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα δύο τρίτα του συνόλου των νοικοκυριών των περιοχών μελέτης κατείχαν αγροτική εκμετάλλευση με υψηλότερο ποσοστό αυτό των Χανίων (82%) και χαμηλότερο αυτό των Ιωαννίνων (40%). Περισσότερα από τα μισά νοικοκυριά (53%) και τα 2/3 αυτών (66,1%) αυτών που κατείχαν αγροτική εκμετάλλευση απασχολούσε μη-οικογενειακή, μισθωτή εργασία (Γράφημα 1.1) η οποία στο σύνολό της σχεδόν (90%) ήταν εργασία μεταναστών. Η συμβολή της μη-οικογενειακής εργασίας, δηλαδή της εργασίας των μεταναστών κατά βάση, στη συνολική εργασία που καταβάλλεται στην αγροτική εκμετάλλευση ανέρχεται στο 25% αυτής (Γράφημα 1.2), ενώ διαφοροποιείται ανάλογα με το βάρος της γεωργικής δραστηριότητας σε κάθε περιοχή. Η περιοχή της Κορινθίας απορροφά το μεγαλύτερο ποσοστό (33%), η περιοχή των Χανίων ακολουθεί (21%), με τελευταία την περιοχή των Ιωαννίνων (8%). Μόνιμη μισθωτή εργασία απασχολούσε το 10% των εκμεταλλεύσεων και αυτή ήταν αποκλειστικά εργασία μεταναστών. Η αύξηση της μη-οικογενειακής εργασίας καταγράφηκε και στην Απογραφή Γεωργίας- Κτηνοτροφίας του 2000, όπου μεταξύ 1991 και 2000 οι ημέρες απασχόλησης των 37

11 μονίμων εργατών αυξήθηκαν κατά 85% και των εποχικών εργατών κατά 43% (ΕΣΥΕ, 2001). - Κάπου εδώ το Γράφημα 1.1. και το Γράφημα Η μη-οικογενειακή εργασία στην ελληνική γεωργία, είναι, σύμφωνα με την έρευνα, εργασία μεταναστών γένους αρσενικού υπηκοότητας αλβανικής. Πιο συγκεκριμένα, το 88% του συνόλου των ημερομισθίων των μεταναστών πραγματοποιείται από άνδρες. Μόνο στην Κορινθία παρατηρείται λίγο μεγαλύτερο ποσοστό ημερομισθίων που προέρχονται από γυναίκες μετανάστριες (20%) οι οποίες απασχολούνται σε συγκεκριμένες εργασίες στην καλλιέργεια της σουλτανίνας. Οι Αλβανοί μετανάστες παρέχουν στις αγροτικές εκμεταλλεύσεις το 77% των ημερομισθίων μη-οικογενειακής εργασίας ενώ το ειδικό βάρος της συμμετοχής τους διαφέρει από περιοχή σε περιοχή. Η διαφορετική κατά εθνικότητα σύνθεση της μηοικογενειακής εργασίας συνδέεται αφενός με τα ίδια τα μεταναστευτικά δίκτυα αλλά και με τα χαρακτηριστικά κάθε τοπικής αγοράς εργασίας και τους οικονομικούς κλάδους που αναπτύσσονται. Επιπλέον, οι γεωγραφικές, ιστορικές και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες κάθε περιοχής φαίνεται να παίζουν κάποιο σημαντικό ρόλο. Οι τελευταίοι αυτοί παράγοντες ερμηνεύουν τη σχεδόν αποκλειστική παρουσία των Αλβανών στην περιοχή των Ιωαννίνων, ενώ στις άλλες δύο περιοχές η κατά εθνικότητα σύνθεση ερμηνεύεται από τα χαρακτηριστικά των τοπικών αγορών εργασίας. Στην Κορινθία οι προσφερόμενες ευκαιρίες απασχόλησης στους ξένους είναι κατά κύριο λόγο στον τομέα της γεωργίας και η απόδοση των Αλβανών εργατών στον κλάδο είναι, κατά γενική μαρτυρία, υψηλότερη από αυτήν των άλλων εθνικοτήτων. Αντίθετα, η αγορά εργασίας της Κρήτης προσφέρει δυνατότητες απασχόλησης σε πολλούς τομείς, μεγάλη δυνατότητα συνδυασμού πολλαπλών εποχικών απασχολήσεων και καλές αμοιβές της ανειδίκευτης εργασίας. Παράλληλα, όμως, και ιστορικοί και πολιτισμικοί παράγοντες είναι προσδιοριστικοί της κατά εθνικότητα σύνθεσης της απασχόλησης στις τοπικές αγορές εργασίας.. Η κρητική κοινωνία, για παράδειγμα, χαρακτηρίζεται από χαμηλό βαθμό ξενοφοβίας και ικανοποιητικό βαθμό ανοχής της διαφορετικότητας, πράγματα που οφείλονται στο μακροχρόνιο ιστορικό εξοικείωσης με τον «ξένο», τουρίστα αλλά και μετανάστη, με τον τελευταίο προερχόμενο από την ευρύτερη λεκάνη της Μεσογείου. Η έκταση της απασχόλησης της μη-οικογενειακής εργασίας (δηλαδή της εργασίας 38

12 των μεταναστών) στις περιοχές έρευνας έχει αυξηθεί σημαντικά στη δεκαετία του Συγκρίνοντας το μέγεθος της μη-οικογενειακής εργασίας στις ίδιες εκμεταλλεύσεις που απασχολούσαν τέτοια εργασία πριν την άφιξη των μεταναστών, στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και το 2000, διαπιστώνουμε το διπλασιασμό της από τα 80 ημερομίσθια στα 157 ανά εκμετάλλευση. Η απασχόληση των μεταναστών συναντάται σε ευρύτερα στρώματα του αγροτικού πληθυσμού και έχει αναμφίβολα συμβάλλει στην επιβίωση των μικρών εκμεταλλεύσεων και των παραδοσιακών καλλιεργειών, φαίνεται όμως ότι συνδέεται, κυρίως, με τις μεγάλες σε μέγεθος εκμεταλλεύσεις ενισχύοντας τη θέση τους στην οικονομική διάρθρωση του αγροτικού χώρου. Έτσι, παρατηρούμε ότι αυξανομένου του μεγέθους της εκμετάλλευσης αυξάνεται και η έκταση της εργασίας των ξένων εργατών. Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ στα μεγέθη στρέμματα οι μετανάστες προσφέρουν 62 ημερομίσθια/έτος, ο αριθμός αυτός αυξάνεται στα 163 στις εκμεταλλεύσεις στρέμματα και στα 172 στις εκμεταλλεύσεις στρέμματα. Η απασχόληση των μεταναστών έχει επίσης συμβάλλει στην αύξηση του μεγέθους της εκμετάλλευσης την περασμένη δεκαετία. Οι ίδιοι οι αγρότες συνδέουν αυτό με τη δυνατότητα, που είχαν, εξασφάλισης εργατικού δυναμικού χαμηλού κόστους. Σε μικρότερο βαθμό, η παρουσία των μεταναστών αποτέλεσε και παράγοντα ο οποίος συνυπολογίστηκε στις αποφάσεις των αγροτών και για άλλες αλλαγές, κατά την τελευταία δεκαετία, όπως στην αλλαγή ή επέκταση των καλλιεργειών που κυριαρχούσαν σε κάποιες περιοχές έρευνας, στη μεταβολή του τρόπου καλλιέργειας και στην ένταξη των παραγωγών σε προγράμματα αγροτικής αναδιάρθρωσης. Ενάντια στη γενικότερη άποψη ότι η απασχόληση μεταναστών αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα στον εκσυγχρονισμό των εκμεταλλεύσεων και στην αναδιάρθρωση των καλλιεργειών διαπιστώθηκε ότι οι μετανάστες συνέβαλαν αξιόλογα στη διαδικασία αυτή, κυρίως στη περίπτωση των εντατικών καλλιεργειών. Στη διαδικασία της αναδιάρθρωσης οι μετανάστες προσέφεραν τα εργατικά χέρια και για τη καλλιέργεια πρώην ανεκμετάλλευτων εκτάσεων. Στην περίπτωση της Κορινθίας αυτό καταγράφηκε ως σημαντική συμβολή. Δόθηκε, επιπλέον, η ευκαιρία στους μικρούς αγρότες αλλά και σε αυτούς που κληρονόμησαν γη, αλλά απασχολούνταν εκτός γεωργίας και ζούσαν σε αστικές περιοχές, να διατηρήσουν και να καλλιεργήσουν τη γη αυτή. Σημειώνοντας τα παραπάνω δεν υποβαθμίζεται η συμβολή αυτής της εργασίας 39

13 στις μειονεκτικές περιοχές Η αναφορά του Δημάρχου Μαστοροχωρίων (σύμπλεγμα χωριών στα Αλβανικά σύνορα) είναι διαφωτιστική: «Αυτή τη στιγμή οι περισσότεροι κάτοικοι του δήμου είναι συνταξιούχοι περίπου 60 με 65%... Έντονη παραγωγική δραστηριότητα δεν υπάρχει. Δηλαδή αυτό που συμβαίνει είναι ότι υπάρχει αυτοκατανάλωση. Υπάρχει μια δραστηριότητα κτηνοτροφική στα χωριά, μονάδες οργανωμένες πλέον Οι κάτοικοι βασικά εξασφαλίζουνε τα προς το ζην Ζήσανε όλα αυτά τα χρόνια με αυτές τις δραστηριότητες, δεν τις αποχωρίζονται. Εξασφαλίζουν αυτά τα προϊόντα τα βιολογικά. Αν δεν υπήρχαν οι Αλβανοί δεν θα υπήρχαν αυτές οι δραστηριότητες. Πριν από το 1990 υπήρχαν, απλώς δεν θα υπήρχαν σήμερα. Όχι ότι αυξήθηκαν αλλά διατηρήθηκαν». Οι Επιπτώσεις στον Οικογενειακό Καταμερισμό Εργασίας και στις Τοπικές Αγορές Εργασίας Η απασχόληση των μεταναστών επηρέασε και αναπροσανατόλισε τον καταμερισμό της εργασίας των μελών του νοικοκυριού εντός και εκτός της εκμετάλλευσης. Η είσοδος των μεταναστών ενίσχυσε τη διαφοροποίηση των ρόλων ανδρών και γυναικών στα αγροτικά νοικοκυριά ενδυναμώνοντας τις πιέσεις που υπήρχαν για την επαγγελματοποίηση της γεωργίας, την είσοδο των γυναικών στην αγορά εργασίας, την έξοδο στην πολυαπασχόληση και την «μισθωτοποίηση» της οικιακής εργασίας και της κοινωνικής-οικογενειακής παροχής φροντίδας στους ηλικιωμένους. Επέτρεψε επίσης και τον διαχωρισμό μεταξύ χειρωνακτικής και οργανωτικής/διαχειριστικής εργασίας των μελών της οικογένειας των μεγάλων, κυρίως, αγροτικών εκμεταλλεύσεων. Πιο συγκεκριμένα, διαπιστώθηκε ότι για την πλειοψηφία των αρχηγών της αγροτικής εκμετάλλευσης η απασχόληση των μεταναστών οδήγησε σε σημαντική μείωση της εργασίας τους (57%) και στην πλήρη σχεδόν αποχώρησή τους από τις βαριές, ανθυγιεινές εργασίες στην εκμετάλλευση. Τα παραπάνω τους εξασφάλισαν περισσότερο χρόνο για την οργάνωση της παραγωγής και την εμπορία των προϊόντων τους. Για την πλειοψηφία των συζύγων (40% των απαντήσεων) η απασχόληση των μεταναστών είχε ως συνέπεια τη μείωση ή εγκατάλειψη της απασχόλησής τους στην εκμετάλλευση, την αποκλειστική ενασχόλησή τους με το νοικοκυριό ή την έξοδό τους στην εξωαγροτική αγορά εργασίας. Για τα λοιπά μέλη του νοικοκυριού (γιους 40

14 και θυγατέρες) η απασχόληση των ξένων συνέβαλε στον περιορισμό του ρόλου τους ή/και στην πλήρη αποχώρησή τους από τη γεωργία. Η απασχόληση των μεταναστών και στις τρεις περιοχές έρευνας δεν αντικατέστησε το ντόπιο εργατικό δυναμικό αλλά έδρασε συμπληρωματικά στις τοπικές αγορές εργασίας καλύπτοντας τα ελλείμματά τους. Περισσότερο, θα έλεγε κανείς, ότι συνέβαλε στην «υποκατάσταση» του οικογενειακού δυναμικού στην εκμετάλλευση, κάτι που δείχνει εξάλλου και η πρόσφατη Απογραφή Γεωργίας- Κτηνοτροφίας όπου μεταξύ 1991 και 2000 καταγράφεται μείωση των ημερομισθίων των μελών των οικογενειακών εκμεταλλεύσεων κατά 20%. Σχετικά με αυτό έχει ενδιαφέρον ότι στην ερώτηση πολλαπλών απαντήσεων «γιατί απασχολείτε μετανάστες;» η συνηθέστερη απάντηση των νοικοκυριών (60% των απαντήσεων), δηλωτική των ελλειμμάτων, υπήρξε «γιατί μόνο μετανάστες βρίσκουμε», ακολουθούμενη από την παραπλήσια «γιατί οι έλληνες δεν δουλεύουν στα χωράφια» (40% των απαντήσεων) και τελευταία «γιατί κοστίζουν λιγότερο». Όμως, και στη περίπτωση που ορισμένες επαγγελματικές κατηγορίες εμφανίζονται, σε κάποιο βαθμό, να θίχτηκαν από την είσοδο των ξένων εργατών, όπως οι ανειδίκευτοι, κυρίως, εργάτες στο κλάδο των κατασκευών και ένας μικρός αριθμός αγρεργατών και γυναικών (μεγαλύτερων σε ηλικία) που εργάζονταν στη μεταποίηση αγροτικών προϊόντων, διαπιστώθηκε ότι αυτό συχνά συμβάδιζε με μια προς τα πάνω κινητικότητα στην επαγγελματική ή εργασιακή ιεραρχία. Η Συμβολή των Μεταναστών στην Οικονομική και Κοινωνική Συνοχή των Αγροτικών Περιοχών Είναι γνωστό ότι στις αγροτικές περιοχές υπήρχε εν γένει πρόβλημα ανανέωσης του πληθυσμού που επιδεινώθηκε λόγω της έλλειψης πληθυσμού σε παραγωγικές ηλικίες. Η κατάσταση υπήρξε ακόμα δυσκολότερη για τις ορεινές και μειονεκτικές περιοχές όπου η αγροτική έξοδος είχε ουσιαστικά οδηγήσει στην πληθυσμιακή αποψίλωσή τους. Τόσο άμεσα όσο και έμμεσα, οι μετανάστες συνέβαλαν στη δημογραφική και κοινωνική στήριξη του πληθυσμού της υπαίθρου. Η εγκατάσταση οικογενειών μεταναστών στις περιοχές αυτές καθώς και οι επιγαμίες (γάμοι ελλήνων με αλλοδαπές), που συνέβαλαν στη συγκράτηση στο τόπο τους των λιγοστών αγροτών και κτηνοτρόφων που είχαν απομείνει, και σήμαναν ουσιαστικά την, έστω και προσωρινή, αναζωογόνηση εκείνων των περιοχών που 41

15 είχαν απολέσει σημαντικά ποσοστά των νέων σε παραγωγική ηλικία. Με άλλα λόγια, οι γεωργοί και κτηνοτρόφοι βρήκαν γυναίκες να παντρευτούν και εργατικά χέρια να διατηρήσουν τις δραστηριότητές τους. Από την άλλη πλευρά, και οι ηλικιωμένοι πληθυσμοί της υπαίθρου εξασφάλισαν υποστήριξη για να συντηρήσουν τα σπίτια τους, να φροντίσουν τα ζώα και τα μποστάνια τους, να κόψουν ξύλα για το χειμώνα. Να συντηρήσουν, με άλλα λόγια, τον παραδοσιακό τρόπο ζωής τους, που ενδεχομένως να είχαν χάσει υπό άλλες συνθήκες, συνεισφέροντας στη διατήρηση του πολιτισμικού και φυσικού περιβάλλοντος αυτών των περιοχών. Αυτά τα εργατικά χέρια προσφέρονται συνήθως από λίγες οικογένειες μεταναστών που έχουν εγκατασταθεί στα χωριά αυτά ή από μετανάστες που καταφθάνουν εποχικά και περιοδικά, συχνά κατόπιν συνεννόησης των δύο πλευρών, για να καλύψουν αυτές τις ανάγκες. Αυτή η εξέλιξη έχει σημαντικά ανακουφίσει και τα παιδιά αυτών των νοικοκυριών που δεν ζουν πλέον μαζί τους και συχνά φέρουν το βάρος της υποστήριξής τους λόγω της ίδιας της απουσίας ενός ικανοποιητικού συστήματος κοινωνικής προστασίας στις «μειονεκτικές» περιοχές της χώρας. Στην έρευνά μας εντοπίσαμε χωριά στα οποία μετανάστες είχαν αναλάβει το μπακάλικο και το καφενείο του χωριού, συντηρώντας, με αυτό το τρόπο, κάποια κοινωνική ζωή στις περιοχές αυτές. Αξιόλογος, όμως, είναι ο ρόλος των μεταναστών και για την κατασκευή ή ανακατασκευή κατοικιών αλλά και δημοσίων κτιρίων στις αγροτικές περιοχές, πλατειών, μαντρότοιχων κλπ. συχνά με τα παραδοσιακά υλικά της πέτρας. Η «επιστροφή στις ρίζες», η αναμόρφωση/ανανέωση του οικιστικού, παραδοσιακού περιβάλλοντος, η ανάπτυξη του αγροτουρισμού, αλλά και η ανάπτυξη της υπαίθρου ευρύτερα, θα ήταν ανέφικτα χωρίς την προσφορά της, χαμηλού κόστους, εργασίας των μεταναστών. Η πολύπλευρη συμβολή των μεταναστών στην τοπική οικονομία αναγνωρίζεται και από τον ίδιο τον αγροτικό πληθυσμό που θεωρεί τις επιπτώσεις της παρουσίας τους ως θετικές σε ποσοστό 50% περίπου, ως θετικές και αρνητικές σε ποσοστό 29,5%, με πιο ωφελημένους κλάδους τη γεωργία και την κτηνοτροφία και μετά τις κατασκευές (Γράφημα 1.3). Σε ό,τι αφορά στις επιπτώσεις στη λειτουργία των αγροτικών εκμεταλλεύσεων ειδικότερα, η πλειοψηφία των ερωτηθέντων (60% του συνόλου) τις αποτιμά ως θετικές. Ένα σημαντικό ποσοστό (30%) θεωρεί ότι η απασχόληση των μεταναστών δεν επηρέασε τη λειτουργία της αγροτικής τους εκμετάλλευσης, ενώ ένα ποσοστό 10% περίπου, θεωρεί ότι αυτή είχε θετικά και 42

16 αρνητικά αποτελέσματα. Οι απαντήσεις που αξιολογούν τις επιπτώσεις ως αποκλειστικά αρνητικές, είναι χωρίς στατιστική σημασία. - Κάπου εδώ το Γράφημα Εξειδικεύοντας αυτές τις θετικές επιπτώσεις οι ερωτώμενοι αναφέρουν ως κύρια θετική επίπτωση το γεγονός ότι δεν θα μπορούσαν να κρατήσουν τις εκμεταλλεύσεις τους χωρίς την απασχόληση των μεταναστών (35,2 % των ερωτηθέντων). Επίσης, χαρακτηρίζουν ως θετική επίπτωση τη μείωση του κόστους των εργατικών χεριών (21,6 %) αλλά και την εξασφάλιση εργατικών χεριών (20,5%) (Γράφημα 1.4). - Κάπου εδώ το Γράφημα Στο υποθετικό ερώτημα «εάν στο μέλλον μειωθεί ο αριθμός των ξένων εργατών ποιες θα ήταν οι επιπτώσεις στην εκμετάλλευσή σας;», ένα σημαντικό ποσοστό (36%) αναγνωρίζει ότι θα υπάρξουν αρνητικές επιπτώσεις στην παραγωγή (καλλιέργεια και συγκομιδή). Ένα αξιόλογο ποσοστό ερωτηθέντων υποστηρίζει ότι δεν θα υπάρξουν επιπτώσεις (28%), ενώ κάποιοι εκτιμούν ότι αν μειωθεί ο αριθμός των μεταναστών θα αυξηθεί η εργασία των μελών του αγροτικού νοικοκυριού. Αξίζει να αναφερθεί ότι θετική αξιολόγηση της παρουσίας των μεταναστών γίνεται και από τη συντριπτική πλειοψηφία των εκπροσώπων των συλλογικών φορέων και στις τρεις περιοχές έρευνας. Συμπεράσματα και Προτάσεις Πολιτικής Η μαζική είσοδος μεταναστών στην ελληνική ύπαιθρο από την αρχή της δεκαετίας του 1990 και μετά, είχε ως κύριο θετικό αποτέλεσμα τη σε σημαντικό βαθμό αντιμετώπιση των προβλημάτων που προέρχονταν από δύο χρόνια ελλείμματα: α) της έλλειψης εργατικού δυναμικού για τη διατήρηση και ανάπτυξη της γεωργικής δραστηριότητας και β) του καθαρά δημογραφικού ελλείμματος (γήρανση και ανισοκατανομή μεταξύ των δύο φύλων) που επηρεάζει αρνητικά τόσο την κοινωνική αναπαραγωγή όσο και τη γενικότερη οικονομική ανάπτυξη στις αγροτικές περιοχές. Οι μετανάστες πρόσφεραν τη δυνατότητα σε ένα μεγάλο τμήμα των αγροτών να διατηρήσουν, να διευρύνουν ή και να αναδιαρθρώσουν τη γεωργική τους 43

17 δραστηριότητα. Συγκεκριμένα, στις περιοχές της έρευνάς μας διαπιστώθηκε ότι συνέβαλαν στην κάλυψη των αναγκών σε εργατικό δυναμικό που προέκυψε κυρίως από τη δημογραφική κρίση της υπαίθρου (περιοχή Ιωαννίνων), την κοινωνική αποστροφή προς τη γεωργική εργασία και τη ζωή στην ύπαιθρο (και στις τρεις περιοχές της έρευνας) και την αναδιάρθρωση της γεωργίας (περιοχές Κορινθίας- Χανίων) και των αγροτικών περιοχών (περιοχές Χανίων-Ιωαννίνων). Η εξασφάλιση, κυρίως εποχικού αλλά και μόνιμου εργατικού δυναμικού, και μάλιστα χαμηλού κόστους, κάλυψε ικανοποιητικά το διαρθρωτικό έλλειμμα που δημιουργήθηκε τόσο από τη στροφή προς νέες, δυναμικές καλλιέργειες, όπως η σουλτανίνα (στην περιοχή της Κορινθίας) και τα θερμοκήπια (στην περιοχή των Χανίων), όσο και από την ίδια την αναδιάρθρωση των αγροτικών περιοχών και την ανάπτυξη άλλων δραστηριοτήτων όπως ο τουρισμός (Χανιά), ο αγροτουρισμός και οι κατασκευές (Ιωάννινα). Όπως τονίστηκε, η γεωργία εκτός από την παραγωγική της λειτουργία έχει και άλλες λειτουργίες που συμβάλλουν στη διατήρηση, διαχείριση και αναβάθμιση του αγροτικού περιβάλλοντος. Οι γεωργικές και κτηνοτροφικές δραστηριότητες ενισχύουν στην επίτευξη χωρικών αλλά και ευρύτερων κοινωνικοοικονομικών στόχων που αφορούν στην υποστήριξη της βιωσιμότητας των αγροτικών περιοχών. Η διατήρηση αυτών των δραστηριοτήτων είναι σημαντική τόσο για τον περιορισμό της πληθυσμιακής εξόδου, το κοινωνικό και οικονομικό κόστος της οποίας είναι υψηλό για την κοινωνία, όσο και για την εξασφάλιση της ισόρροπης παρουσίας του ανθρώπου στο χώρο συμβάλλοντας στην προστασία του φυσικού, οικιστικού και πολιτισμικού περιβάλλοντος. Αυτή η διάσταση που της προσδίδει χαρακτήρα δημόσιου αγαθού είναι ιδιαίτερα σημαντική και αναγνωρίζεται ως τέτοια και από τις ευρωπαϊκές πολιτικές. Η παρουσία των μεταναστών και ο ρόλος τους στην ελληνική ύπαιθρο στη δεκαετία του 1990, όπως παρουσιάστηκαν παραπάνω, συνέβαλαν στην υποστήριξη αυτής της δραστηριότητας ενισχύοντας τον πολυλειτουργικό της ρόλο αλλά και την αξία της ως δημόσιου αγαθού. Η αποτίμηση της συμβολής των μεταναστών στην ελληνική γεωργία και ύπαιθρο γενικότερα αποτελεί μόνο το πρώτο στάδιο μελέτης του φαινομένου. Από την ανάλυση που προηγήθηκε προκύπτουν νέα ερωτήματα τα οποία θα πρέπει να απασχολήσουν τόσο την έρευνα όσο και το σχεδιασμό πολιτικών για την αγροτική ανάπτυξη. Τα επιμένοντα δημογραφικά και διαρθρωτικά προβλήματα της Ελληνικής αλλά 44

18 και νοτιοευρωπαϊκής γεωργίας, οι άτυπες αγροτικές αγορές εργασίας και η προβλεπόμενη επαγγελματική, κοινωνική και γεωγραφική κινητικότητα των μεταναστών εκτός των αγροτικών περιοχών, αν δεν αντιμετωπισθούν, αναμένεται να επηρεάσουν αρνητικά το μέλλον της αγροτικής κοινωνίας σε μια περίοδο σοβαρών διεθνών πιέσεων που συνδέονται με τις διαπραγματεύσεις στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου, την αναθεώρηση της ΚΑΠ και την ένταξη στην Ε.Ε. των νέων μελών. Έτσι, σε σχέση με το ζήτημα αυτό, οι πολιτικές θα κριθούν στη βάση της ικανότητας και αποτελεσματικότητάς τους στη διαχείριση της παραμονής και της οικονομικής και κοινωνικής ένταξης των μεταναστών στις αγροτικές περιοχές. Τα δεδομένα δείχνουν ότι τα συμβατικά μέτρα αγροτικής πολιτικής, που είναι τομεακά, παρά το κόστος τους δεν προσφέρουν ικανοποιητική εισοδηματική ενίσχυση στα μικρά νοικοκυριά και στις εκμεταλλεύσεις, των μειονεκτικών κυρίως περιοχών. Η βελτίωση της κατανομής και η αύξηση του εισοδήματος αυτών των νοικοκυριών θα έχει αναμφίβολα θετικές επιπτώσεις και για τους μετανάστες προσφέροντας κίνητρα για την παραμονή τους σε αυτές τις περιοχές. Τα μέχρι πρόσφατα μέτρα πολιτικής στερούνταν στοχοθέτησης και συχνά είχαν αρνητικές επιπτώσεις στη διανομή του εισοδήματος αφού αποδέκτες των ενισχύσεων προέκυπταν κυρίως αυτοί που δεν τις είχαν μεγάλη ανάγκη. Με άλλα λόγια, ο σχεδιασμός και η εφαρμογή των κατάλληλων πολιτικών απαιτεί τον προσδιορισμό των ομάδων-στόχων σε εθνικό επίπεδο και στη βάση αντικειμενικών κριτηρίων. Οι εκμεταλλεύσεις και τα νοικοκυριά που στερούνται τους πόρους και βρίσκονται σε περιοχές χωρίς εναλλακτικές οικονομικές λύσεις πρέπει να αποτελέσουν πληθυσμούς-στόχους προσφέροντάς τους τα κατάλληλα κίνητρα (στοχοθετημένες ενισχύσεις, εκπαίδευση, πληροφόρηση κλπ.), ώστε να μπορέσουν να παράσχουν δημόσια αγαθά παραμένοντας στην ύπαιθρο με την υποστήριξη των μεταναστών, σχεδιάζοντας παράλληλα αγροτικές πολιτικές που θα ελκύουν και εξωτερικούς επενδυτές (μέσω της βελτίωσης των υποδομών). Από την άλλη πλευρά, και σε σχέση με τη μετανάστευση και τις μεταναστευτικές πολιτικές, η πληθώρα των περισσότερο ή λιγότερο περιοριστικών εθνικών πολιτικών και διμερών συμφωνιών για την είσοδο των μεταναστών, οι ποσοστώσεις κλπ. αναδεικνύουν την ανάγκη για: τη ρύθμιση των μεταναστευτικών ροών στο επίπεδο της Ε.Ε. και τη διαμόρφωση μιας μεγάλης γκάμας εθνικών προβλέψεων στα πλαίσια μιας Ευρωπαϊκής 45

19 Οδηγίας που θα διασφαλίζει την υποδοχή και ισόρροπη ένταξη των μεταναστών στις αγροτικές οικονομίες και κοινωνίες. το σχεδιασμό εθνικών επιχειρησιακών προγραμμάτων, αλλά και την υιοθέτηση διαφοροποιημένων πολιτικών με βάση τις περιφερειακές ιδιαιτερότητες, για τη διαχείριση της περιφερειακής/αγροτικής ζήτησης προσωρινού ή και μόνιμου εργατικού δυναμικού. τον ανασχεδιασμό του θεσμικού και διοικητικού πλαισίου για τη νόμιμη είσοδο μεταναστών εφεξής. Για τη γεωργία, ο πρόσφατος νόμος 2910/2001 καθιστά πρακτικά αδύνατη τη νόμιμη, εποχική είσοδο γι αυτό και είναι ορατός ο κίνδυνος παραπέρα παράνομης εισόδου. την επέκταση των εκπαιδευτικών προγραμμάτων της Ε.Ε. και στους μετανάστες για τη βελτίωση των προσόντων τους και την ενημέρωσή τους για τις νέες καλλιεργητικές πρακτικές στο πλαίσιο των νέων πολιτικών της Ε.Ε. το σχεδιασμό και στήριξη προγραμμάτων κοινωνικής ένταξης των μεταναστών στις τοπικές κοινωνίες, όπως προβλέπει το σχετικό Επιχειρησιακό Σχέδιο του Υπουργείου Εσωτερικών, που παρά την ανακοίνωσή του το 2002 δεν έχει ακόμα αρχίσει να υλοποιείται. Ο σχεδιασμός πολιτικών προϋποθέτει μια ενημερωμένη συζήτηση, από όλους τους εμπλεκόμενους, για τη φύση και τις επιπτώσεις αυτού του σύνθετου και επεκτεινόμενου φαινομένου. Σε αυτή τη κατεύθυνση ένα σημαντικό βήμα θα αποτελούσε η ίδρυση από την Ε.Ε. ενός παρατηρητηρίου για την απασχόληση των μεταναστών στον αγροτικό χώρο που θα παρείχε τα ποσοτικά και ποιοτικά δεδομένα όχι μόνο για τη διαχείριση του φαινομένου αλλά και για τον προσδιορισμό των αναγκών, δυσκολιών και εμπειριών των ίδιων των μεταναστών. Με δεδομένα τα δημογραφικά και διαρθρωτικά προβλήματα της γεωργίας και των αγροτικών περιοχών, χρειάζεται να σχεδιασθούν πολιτικές που θα ρυθμίζουν και θα διαχειρίζονται μια περισσότερο κοινωνικά δίκαιη και οικονομικά λειτουργική ένταξη των μεταναστών που θα υπηρετεί την αναδιάρθρωση της γεωργίας και την ανάπτυξη της υπαίθρου στο πλαίσιο των διεθνών πιέσεων και των νέων ευρωπαϊκών πολιτικών για την προστασία του περιβάλλοντος, την παραγωγή ποιοτικών προϊόντων και την πολυλειτουργικότητα. 46

20 Βιβλιογραφία - Αναφορές Ageyman, J.and Spooner, R. (1997), Ethnicity and the Rural Environment, in P.J. Cloke and J. Little (eds), Contested Countryside Cultures, London, Routledge, pp Βαΐου, Ν. και Χατζημιχάλης, Κ. (1997), Με τη Ραπτομηχανή στην Κουζίνα και τους Πολωνούς στους Αγρούς: Πόλεις, Περιφέρειες και Άτυπη Εργασία, Αθήνα, Εξάντας. Berlan, J.P. (1986), Agriculture et Migration, Revue Europeennes des Migrations Internationales, Vol. 2, No 3, pp Bradley, T. (1984), Segmentation in Local Labour Markets, in Τ. Bradley and P. Lowe (eds), Locality and Rurality: Economy and Society in Rural Regions, GEO Books, pp Castles, S. et al. (1984), Here for Good: Western Europe s New Ethnic Minorities, London, Pluto Press. Cyrus, N. (1994), Flexible Work for Fragmented Labour Markets: the Significance of the New Labour Migration Regime in the Federal Republic of Germany, Migration, vol. 26, pp Ελευθεροτυπία (2003), 11 στους 100 εργάτες είναι μετανάστες, 30 Δεκεμβρίου 2003, σελ. 23. ΕΣΥΕ, Προσωρινά Αποτελέσματα της Απογραφής Γεωργίας-Κτηνοτροφίας 1999/2000 και Γενικά Συμπεράσματα, Αθήνα. ΕΣΥΕ, Στοιχεία Απογραφής Πληθυσμού 2001 ( European Commission (2000), Migrant Agricultural Workers from Non-EU States, Economic and Social Committee, NAT/051/CES/598/D/Ho/P/vh. European Parliament (2000), The Future of Young Farmers in the European Union, DG Research, AGRI134EN, European Parliament, Luxemburg. Forum Civique Europeen (2002), Le Gout Amer de nos Fruits et Legumes: L Exploitation des Migrants dans L Agriculture Intensive en Europe, Informations et Commentaires, Numero hors serie mars Hoggart, K. and Mendoza, C. (1999), African Immigrant Workers in Spanish Agriculture, Sociologia Ruralis, Vol. 37, No 4, pp Κασίμης, Χ., Ζακοπούλου, Ε. και Παπαδόπουλος, Α.Γ. (2003), Η Συμβολή των Μεταναστών στη Σύγχρονη Οικογενειακή Εκμετάλλευση: Μελέτη τριών Παραδειγματικών Περιοχών, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, Τεύχη 111/112, σελ Κασίμης, Χ., Παπαδόπουλος, Α.Γ. και Στραβοράβδης, Σ. (2000), Οικογενειακή Εργασία και Πολυαπασχόληση: Οι Αγροτικές Αγορές Εργασίας και η Νέα Φυσιογνωμία της Ελληνικής Οικογενειακής Γεωργίας, στο Κ. Αποστολόπουλος (επιμ), Η Ανασυγκρότηση του Αγροτικού Χώρου, Πρακτικά του 5ου Πανελληνίου Συνεδρίου Αγροτικής Οικονομίας, Αθήνα, ΕΤΑΓΡΟ, σελ Κασίμης, Χ., Νιτσιάκος, Β., Ζακοπούλου, Ε. και Παπαδόπουλος, Α.Γ. (2002), Οι Επιπτώσεις της Εγκατάστασης και Απασχόλησης του Ξένου Εργατικού Δυναμικού στην Ελληνική Ύπαιθρο, Πανεπιστήμιο Πατρών-Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. King, R. (2000), Southern Europe in the Changing Global Map of Migration, in R. King, G. Lazaridis and C. Tsardanidis (eds), Eldorado or Fortress? Migration in Southern Europe, London, Macmillan Press, pp Λαμπριανίδης, Λ. και Λυμπεράκη, Α. (2001) Αλβανοί στη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής. 47

21 Lianos, T., Sarris, A. and Katseli, L. (1996), Illegal Migration and Local Labour Markets: the Case of Northern Greece, International Migration, Vol. 34, No 3, pp Malheiros, J. (2002), Portugal Seeks Balance of Emigration, Immigration, Migration Information Source, 12/2/2002 ( Μαραβέγιας, Ν. και Μέρμηγκας, Γ. (1999), Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση της Ελληνικής Γεωργίας με Ορίζοντα το 2010, στο Ν. Μαραβέγιας (Επιμ.) Η Ελληνική Γεωργία προς το 2010, Αθήνα, Παπαζήσης/Γ.Π.Α, σελ Mendoza, C. (1998), New Labour Inflows in Southern Europe: African Employment in Iberian Labour Markets, PhD thesis, Department of Geography, King s College London. Parini, E.G. (2002), I Posti delle Fragole: Innovazioni e Lavoro nella Fragolicoltura della California e della Calabria, Rubbettino. Peck, J. (1996), Work-place: The Social Regulation of Labour Markets, New York Guilford Press. Pugliese, E. (1993), Restructuring of the Labour Market and the Role of the Third World Migrations in Europe, Environment & Planning D: Society and Space, Vol. 11, No 5, pp Romero, C. G. (1992), Trabajadores Extranjeros en la Agricultura Espanola: Enclaves e Implicaciones, Estudios Regionales, No 31, pp Σαρρής, Α. κ.α. (1994), Μετανάστευση και Τοπικές Αγορές Εργασίας στη Βόρεια Ελλάδα, Αθήνα, Κέντρο Ερευνών Διεθνούς Οικονομικής Ανάπτυξης (ΚΕΔΟΑ) Ινστιτούτο Ανάπτυξης και Βαλκανικής Στρατηγικής (ΙΑΒΑΣ). Solé, C. (1999), The Impact of Immigration on Southern European New Receiving Societies, in E. Reyneri et al., Migrants Insertion in the Informal Economy, Deviant Behaviour and the Impact on Receiving Societies: The Comparative Reports, TSER Report. Yonnet, J.P. (ed) (1997), Le Travail au Noir dans l Agriculture, Bruxelles, Office de Recherches Sociales Europeennes Ζακοπούλου, Ε. (2000), Οικογενειακή Αγροτική Εκμετάλλευση και Απασχόληση στον Αγροτικό Χώρο, Αθήνα, ΕΚΚΕ. 48

22 49

23 Γράφημα 1.4. Ποιές είναι οι θετικές επιπτώσεις της απασχόλησης των μεταναστών στη λειτουργία της εκμετάλλευσης; (πολλαπλών απαντήσεων) 29,5% 35,2% 10,2% 14,8% 18,2% 20,5% 21,6% Η διατήρηση της εκμ/σης Η μείωση κόστους εργασίας Η εύρεση εργατικών χεριών Η μεγέθυνση της εκμ/σης Η βελτίωση της οργάνωσης της εκμ/σης Η έξοδος στην πολυαπασχόληση Άλλο 50