ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

Transcript

1 ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ 3 η ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: Αφού μελετήσετε την υποενότητα 1.2.1, ως καθαρά εισαγωγική, και τις υποενότητες 1.3.5, 1.3.6, (πλην της Δραστηριότητας 1/2), 2.1.3, καθώς και όλη την ενότητα 2.2 από την Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, τόμος Β, εστιάστε την προσοχή σας στα ποιήματα Πρελούδιο, Βιβλίο VI (απόσπασμα) του Γουέρντσγουερθ και «Φθινόπωρο» του Λαμαρτίν, που επισυνάπτονται, και προσπαθήστε να πραγματευτείτε διαδοχικά τα παρακάτω ζητήματα: 1. Αναπτύξτε συνοπτικά την εξελικτική πορεία του ποιητικού λόγου από το 2ο ήμισυ του 18ου αιώνα ως τα μέσα του 19ου αιώνα, που οδήγησε σταδιακά στην έλευση της ρομαντικής ποίησης, και αναφέρατε τα κυριότερα είδη της εν λόγω ποίησης. (αρ. λέξεων 400). 2. Με βάση τις εικόνες και τα εκφραστικά μέσα των δύο ποιημάτων, σχολιάστε α) πώς διαμορφώνεται η σχέση φύσης και ποιητικού υποκειμένου και β) πώς αναδιαμορφώνεται το ποιητικό υποκείμενο από τη σχέση αυτή (αρ. λέξεων 700). 3. Μελετήστε τη διαλεκτική σχέση ζωής/θανάτου στα δύο ποιήματα και συγκρίνετε την πεσιμιστική ή αισιόδοξη κατ εσάς αντίληψη που τα διαπνέει. (αρ. λέξεων 500). Η ανάπτυξη των ζητημάτων 2 & 3 θα πρέπει να τεκμηριώνεται με συγκεκριμένες αναφορές στα υπό εξέτασιν ποιήματα. Mάρτιος

2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα μέσα του 18 ου αιώνα χαρακτηρίζονται από την εμφάνιση του λυρισμού και της φαντασίας, τα οποία βρίσκονταν στο περιθώριο από την επικράτηση του ορθολογισμού. Οι ποιητές εμπνέονται από μια φύση σκοτεινή που προβάλλει μνήματα και κοιμητήρια. 1 Κάνει την εμφάνισή του το συναίσθημα, το οποίο, όπως έλεγε ο Ντιντερό, μαζί με το πάθος αποτελούν την πηγή όλων των απολαύσεων. Η κυριαρχία του συναισθήματος θα επηρεάσει και θα προετοιμάσει την έλευση του ρομαντισμού, η οποία θα εκφραστεί από την ποίηση του Σατωμπριάν και του Λαμαρτίν. 2 Με την ποίηση αυτή θα ασχοληθούμε σ αυτή την εργασία. Θα ξεκινήσουμε αναφέροντας την εξελικτική πορεία του ποιητικού λόγου από τα μέσα του 18 ου αιώνα έως τα μέσα του 19 ου. Στη συνέχεια και αφού μελετήσουμε τα ποιήματα Πρελούδιο, του Γουέρντσγουερθ και Φθινόπωρο του Λαμαρτίν, θα βρούμε τη σχέση ποιητικού υποκειμένου και φύσης μέσα από τις εικόνες και τα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιούν οι δύο ποιητές και τη διαλεκτική σχέση ζωής και θανάτου. H εξελικτική πορεία του ποιητικού λόγου από το 2ο ήμισυ του 18ου αιώνα ως τα μέσα του 19ου αιώνα Στα μέσα του 18 ου αιώνα έκαναν την εμφάνισή τους στοχαστές, οι οποίοι υποστήριζαν ότι η προσφυγή στο παρελθόν και η ανάδειξη της φύσης είναι ικανά να αναζωογονήσουν τον θνήσκοντα λυρισμό. Υποστήριξαν τη στροφή προς το Μεσαίωνα, στις ρίζες των τοπικών λογοτεχνιών και την ανάδειξη των λαϊκών τραγουδιών. Πίστευαν ότι η λυρική έμπνευση εκπορεύεται από συναισθηματικές εξάρσεις, πάθη, ευαισθησία και από τον φόβο. Πιστεύουν στη μεγαλοφυία του ανθρώπου, η οποία κάτω από κατάλληλες συνθήκες και ιστορικές περιστάσεις μπορεί να αναδειχθεί. 3 Κάτω από την επίδραση του λυρισμού ο Χέρντερ διατύπωσε την ιδέα ότι η γλώσσα έχει τις ρίζες της στη φύση και αφού η ποίηση είναι έκφραση συναισθήματος, οφείλει να είναι φυσική και αυθόρμητη. Οι απόψεις του αποτέλεσαν το υπόβαθρο του γερμανικού 1 Δ. Προβατά Γ Γκότση, Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας από τις αρχές του 18 ου αιώνα έως τον 20 ο αιώνα τ. Β, ΕΑΠ, Πάτρα, 2008, σ στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ. 56 2

3 κινήματος Θύελλα και Ορμή, η εμφάνιση του οποίου δηλώνει μια βαθιά ρήξη με το λογοτεχνικό κατεστημένο. Αντιτάσσεται στην υπεροχή της λογικής και προβάλλει τη δύναμη της ιδιοφυίας. Οι ήρωές του απορρίπτουν τις κοινωνικές συμβάσεις, το μέτρο και τη λογική. Αρνείται την αυθεντία του Αριστοτέλη και ακολουθεί τον Σαίξπηρ. 4 Έτσι στις αρχές του 19 ου αιώνα έκανε την εμφάνισή του το κίνημα του Ρομαντισμού, το οποίο εξέφρασε τη θυελλώδη αντίδραση ενάντια στις κλασικές θεωρίες. Η ποίηση, απελευθερωμένη πια δίνει νέα πνοή στο λυρικό στοιχείο. Διακηρύσσει την απόλυτη ελευθερία του συγγραφέα και αφήνει ελεύθερη τη φαντασία, την ευαισθησία και την έμπνευσή του, με την οποία εκφράζει το «εγώ» του. 5 Ο ρομαντικός ποιητής αναδεικνύει το συναίσθημα σε κυρίαρχο εκφραστικό μέσο, συνδέεται άμεσα με τον κόσμο και τη φύση που τον περιβάλλει αλλά και με τις προσωπικές, ιστορικές και εθνικές μνήμες του. Δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει ένα πιο τολμηρό και προσωπικό λεξιλόγιο. 6 Δημιουργεί ανήσυχους ήρωες, μελαγχολικές και απογοητευμένες υπάρξεις και ενθουσιάζεται από την ποιητική των ερειπίων και των τάφων. 7 Ο όρος που σχετίζεται με το Ρομαντισμό είναι μια φαντασία δημιουργική, που αποτελεί τη βάση της καλλιτεχνικής διαδικασίας. 8 Μέσα στα πλαίσια του ρομαντισμού αναπτύσσεται η ποίηση και εκφράζεται με διάφορα είδη. Η ελεγειακή ποίηση χαρακτηρίζεται από νοσταλγική αναπόληση της χαμένης αγάπης. Μέσα από την ερωτική ποίηση υμνήθηκε ο έρωτας, η επιθυμία και το πάθος για την ολοκληρωτική κατάκτηση του αγαπημένου προσώπου. Με τη φιλοσοφική και θρησκευτική ποίηση εκφράζονται οι προσωπικές ανησυχίες και δίνονται απαντήσεις σε προβληματισμούς του ποιητή. Η ποίηση της καθημερινότητας προβάλλει νέα θέματα ή θέματα λησμονημένα από καιρό. Η Επικολυρική ποίηση απελευθερώνει τη φαντασία και δημιουργεί ποιητικές συνθέσεις που διατηρούν τον τόνο της επικής ποίησης με θέματα που αντλούνται από την παράδοση ή την ιστορία κάθε χώρας. 9 4 Δ. Προβατά Γ Γκότση, ό.π., σ.σ Στο ίδιο, σ.σ Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ Martin Travers, Εισαγωγή στη νεότερη ευρωπαϊκή λογοτεχνία από τον ρομαντισμό ώς το μεταμοντέρνο, επ. επιμέλεια Τ. Καγιαλής, μτφρ. Ι. Ναούμ, Μ. Παπαηλιάδη, εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα 2005, σ Δ. Προβατά Γ Γκότση, ό.π., σ.σ

4 H σχέση φύσης και ποιητικού υποκειμένου. H αναδιαμόρφωση του ποιητικού υποκειμένου από τη σχέση του με τη φύση Οι Ρομαντικοί στράφηκαν προς τη φύση, την ελεύθερη και ατίθαση φύση με τα ηφαίστεια και τις τρικυμίες, τα ορεινά τοπία και τους ωκεανούς. 10 Στη θέα των απέραντων εκτάσεων ή κάποιας ατίθασης δύναμης η ψυχή νιώθει το μεγαλείο των δικών της δυνάμεων, τις οποίες ανάγει στο άπειρο. 11 Στη ρομαντική φύση συνυπάρχουν όντα, φυσικά και υπερφυσικά σ' ένα είδος μυστικής ανταπόκρισης και αρχέγονης επικοινωνίας. Η φύση λειτουργεί ως "καθρέφτης" για τις ποικίλες δυνάμεις της ψυχής, τις οποίες ο ποιητής "καλείται" να εκφράσει. Βάση και αφετηρία για τη νέα αυτή επανατοποθέτηση της πανάρχαιας σχέσης τέχνης και φύσης ήταν η νέα, "ρομαντική" φιλοσοφία, η οποία είχε εκφραστεί με τον Fichte. 12 Τη σχέση φύσης και ανθρώπου παρουσιάζουν τα δύο ποιήματα που μελετάμε. Για τον Γουέρντσγουερθ η φύση αποτελεί το κέντρο της ποίησής του. Στο συγκεκριμένο απόσπασμα παρουσιάζει απέραντα δάση με ψηλά δέντρα και νεφελώδεις ουρανούς. Τη συνδέει με την επαναστατικότητα της εποχής, την οποία παρουσιάζει μέσα από εικόνες και ρητορικά σχήματα. Ταυτίζει τη φύση με τον άνθρωπο και μέσα απ αυτήν εκφράζει τις επιθυμίες και τις σκέψεις του. Είναι η επιβλητική άβυσσος: «Που θα αντέξουν όσο αντέχει ο άνθρωπος/ Να σκέφτεται, να ελπίζει, να λατρεύει, και να αισθάνεται.» μέσα από την οποία αντλεί δύναμη και παρηγοριά: «Αναρριγώντας, από την κενή άβυσσο να κοιτάζει / παρηγοριέται.». Μέσα από εικόνες και προσωποποιήσεις των φυσικών στοιχείων: «Οι στάσιμες εκρήξεις των χειμάρρων / Οι άνεμοι που αντιμάχονται τους ανέμους, / Οι καταιγίδες που ξεσπούν από τον καθαρό ανέφελο ουρανό, / Τα βράχια που μουρμουρίζουν κοντά στ' αυτιά μας.» δείχνει τα συναισθήματα, τις επιθυμίες και τις φιλοδοξίες του ανθρώπου. Βλέπει τη φύση σαν καθρέφτη του εαυτού, φύση και άνθρωπος απολαμβάνουν μια σχέση συμβίωσης που είναι δυνατή μέσα από τη δεκτικότητα στην εμπειρία και στο πνευματικό περιεχόμενο του κόσμου, όπου η ψυχή μπορεί να φτάσει τον πλάστη: «Έμοιαζαν όλα πλάσματα του νου, στοιχεία / Του ίδιου προσώπου, μπουμπούκια πάνω 10 Martin Travers, ό.π.,σ A. Benoit, D & G Fontaine, Ευρωπαϊκά Γράμματα, τ. Β, εκδ. Σοκόλη, Αθήνα 1999, σ Γ. Βελουδής, Διονύσιος Σολωμός. Ρομαντική ποίηση και ποιητική. Οι γερμανικές πηγές, Αθήνα, εκδ. Γνώση, 1989, 4

5 στο ίδιο δέντρο; / Χαρακτήρες της μεγάλης Αποκάλυψης». Η εμπειρία της φύσης Στο έργο του περιγράφει την πνευματική πορεία και αναζήτηση του εαυτού του μέσα από την εμπειρία κατά την επαφή του με τη φύση. Η φύση συνδέεται με την αίσθηση του δέους που νιώθει ο άνθρωπος μπροστά στην απεραντοσύνη, του μεγαλείου, της σφοδρότητας και του τρόμου που μπορεί να προκαλούν ορισμένα φυσικά φαινόμενα. 13 : «Με τέτοια δύναμη Σφετερισμού, με τέτοιες επισκέψεις/ Τρομακτικών υποσχέσεων, όταν το φως της λογικής / Σβήνει με αστραπές που μας αποκαλύπτουν / Τον αόρατο κόσμο, έτσι μας στέλνει τους οιωνούς τους η Απεραντοσύνη» Έβλεπε τη φύση ως πηγή πνευματικής απόλαυσης και ως μέσο χάρη στο οποίο το υποκείμενο μπορεί να ανακτήσει την πληρότητά του και να γίνει ένα μαζί της: 14 «Δυναμωμένος από την ίδια του την ύπαρξη και από την πρόσβαση του στην χαρά / Πού τον κρύβει, όπως ο Νείλος όταν ξεχειλίζει.» Όπως ο Γουέρτσγουερθ έτσι και ο Λαμαρτίν ταυτίζει τον άνθρωπο με τη φύση. Πηγή έμπνευσης του ποιήματός του, όπως και για άλλους ποιητές, είναι το φθινόπωρο. Για τον Λαμαρτίν η παρατήρηση της φύσης αποτελεί πρόσχημα για να διατυπωθεί μια ανεκπλήρωτη επιθυμία. 15 Το ποίημά του είναι έντονα προσωπικό και πηγάζει αποκλειστικά από τη διάθεσή του, η οποία ταυτίζεται με τη φύση. 16 Στην αρχή ο ποιητής σαν μια φίλη τη χαιρετά: «Χαίρετε, ω δάση, με τη λίγη ακόμα χλόη!». Η εικόνα της φύσης όμως είναι ξερή και μαραμένη: «Φύλλα ξερά στο έδαφος πεσμένα!». Η φύση εκφράζει την συναισθηματική κατάσταση, στην οποία βρίσκεται ο ποιητής: «Είμαι δρομάκι έρημο που κανείς αργοπερνά.». Η απαισιοδοξία του είναι φανερή στον στίχο: «έτσι χλωμό κι' αδύνατο απ' τα βάθη ως ξεκινά» και γίνεται αισθητή με τα επίθετα χλωμό και αδύνατο, τα οποία αναφέρονται στον ήλιο. Οι μέρες που τον εκφράζουν είναι οι συννεφιασμένες: «Ναι, σ' αυτά τα συννεφιάσματα πιότερη βρίσκω χάρη.» επειδή αυτές οι μέρες εκφράζουν την κατάσταση που βρίσκεται. Παρηγοριά προσπαθεί να βρει: «στου πόθου μου τη γη, και χαίρομαι όλα τα καλά που τώρα με αφήκαν...», γιατί εκεί θα θυμηθεί τις καλές μέρες που πέρασαν για να νιώσει καλύτερα. 13 Δ. Προβατά Γ Γκότση, ό.π., σ.σ Martin Travers, ό.π., σ.σ Στο ίδιο,σ.σ. 65, Lilian Furst, Ρομαντισμός, Μετάφραση Ιουλιέττα Ράλλη - Καίτη Χατζηδήμου, Αθήνα, εκδ. Ερμής, 1974 (Η Γλώσσα της Κριτικής, >αρ. 11< (11.html), σσ , 71-76, 5

6 Μια και η φύση είναι φίλη του, την επικαλείται λέγοντας: «Γη, ήλιε και λειβάδια, κι' εσύ γλυκειά, όμορφη φύση, στην άκρη εδώ του τάφου μου, ένα δάκρυ σάς χρωστάω!», την οποία αποχωρίζεται. Η ομορφιά του τοπίου, έρχεται σε αντίθεση με την κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο άνθρωπος, ο οποίος νιώθει μικρός μπροστά στην αιώνια φύση. Η φύση, η σύντροφος του ανθρώπου ποιητή θα συνεχίσει να υπάρχει: «Ο αγέρας όλο άρωμα! το φως λαμπρό στη δύση! Ωραίος ήλιος!», αλλά ο άνθρωπος-ποιητής θα πεθάνει. Με την αντίθεση «Ωραίος ήλιος!, Μελλοθάνατος εγώ» δηλώνεται η αιωνιότητα της φύσης και η αδυναμία και μικρότητα του ανθρώπου απέναντί της. Έτσι ο άνθρωπος συνειδητοποιεί τη διαφορά του απ αυτήν και αναζητά παράλληλα απαντήσεις στα μεταφυσικά ερωτήματα που του γεννιούνται. 17 Η διαλεκτική σχέση ζωής/θανάτου Ένα άλλο θέμα, το οποίο παρουσιάζουν οι ρομαντικοί λογοτέχνες είναι το θέμα του θανάτου. Το παρουσιάζουν μέσα από μια τεχνική που ονομάζεται «αρρώστια τον αιώνα». Ο ποιητής μέσα από την ποίησή του εκφράζει υπαρξιακή αγωνία, ακατανίκητη διάθεση για επιβεβαίωση του εγώ του, δίψα για το απόλυτο, απογοήτευση και τάση αυτοκτονίας ως κύρια έκφραση απόλυτης μελαγχολίας που τον κυριεύει. Ο βίαιος θάνατος, τον οποίο συχνά προσδοκά, είναι συνάμα και το έσχατο μέσο για να ξεφύγει από μια ασφυκτική ψυχική κατάσταση που συνδυάζει το φλογερό πόθο με την απογοήτευση και την εξαπάτηση. 18 Το θέμα του θανάτου και η σχέση με τη ζωή παρουσιάζεται στα δύο ποιήματα. Στο Πρελούδιο ο θάνατος φαίνεται ότι δεν αγγίζει τη φύση η οποία παρουσιάζεται: «Αυτά τα δάση που ο θάνατος δεν μπορεί να πλησιάσει» να μην απειλείται από το φόβο το θανάτου. Αντίθετα φαίνεται η ελπίδα για ζωή η οποία ταυτίζεται με την επιθυμία και τις σκέψεις του ανθρώπου: «Που θα αντέξουν όσο αντέχει ο άνθρωπος/ Να σκέφτεται, να ελπίζει, να λατρεύει, και να αισθάνεται». Η αισιοδοξία διατυπώνεται και στη συνέχεια με τη φύση, η οποία μπορεί να μαραίνεται αλλά ποτέ δεν πεθαίνει: «Των δέντρων που σαπίζουν, χωρίς ποτέ να σαπίσουν». Έτσι ο άνθρωπος παρουσιάζεται μαχητικός, να αντλεί δύναμη από τον ίδιο του τον εαυτό και να παλεύει για το καλύτερο: «Δυναμωμένος από την ίδια του την ύπαρξη και από την πρόσβαση του στην χαρά». 17 Δ. Προβατά Γ Γκότση, ό.π., σ.σ Στο ίδιο, σ.σ

7 Τη θλίψη και το πένθος παρουσιάζει ο Λαμαρτίν στο ποίημά του. Οι λέξεις «αλόη και πένθος» δηλώνουν την πικρία που νιώθει ο ποιητής για το κακό που έρχεται. Την επιθυμία όμως για ζωή εκφράζει ο στίχος: «Ποθώ να δω τον ήλιο μας για τελευταία φορά,». Ο ποιητής αν και βρίσκεται μπροστά στο θάνατο εκείνο που σκέφτεται είναι η ζωή. Η έντονη απογοήτευση όμως έρχεται όταν: «Έτσι, έτοιμοι πια ν' αφήσουμε για πάντα τη ζωή, κλαίγοντας για τις άγονες μέρες μας που χαθήκαν,», οι μέρες της ζωής τελειώνουν κι έρχεται ο θάνατος. Η χρήση αποσιωπητικών δηλώνει θλίψη. Λυπάται για τη ζωή που αφήνει και για τη φύση που δεν θα ξαναδεί. Την ύστατη στιγμή του θανάτου εκφράζει την επιθυμία: «Θάθελα τώρα να στραγγίξω ως το τέλος το δισκοπότηρο αυτό από νέκταρ και χολή.» να συνδεθεί με τη φύση, να νιώσει κάτι από την ομορφιά και τη γλύκα της. Ελπίδα ότι: «το μέλλον να φυλάει για με ακόμα κάποιαν αχτίνα ευτυχίας που δεν έχει χαθεί.», ότι το μέλλον θα είναι καλύτερο από το παρόν. Ο ποιητής κάνει μια προσπάθεια να ξεπεράσει το εμπόδιο του θανάτου. Το μέλλον όμως είναι σίγουρο. Ο θάνατος έτσι κι αλλιώς θα έρθει. Είναι η φυσική κατάληξη του ανθρώπου αλλά όπως: «Τ' άνθος μαραίνεται σκορπώντας τ' άρωμά του.» έτσι και ο άνθρωπος που είναι μέρος της φύσης, μπορεί να πεθάνει αλλά ελπίζει: «Κι' όταν πέσω του θανάτου, σε σκοπό θλιβερό, μελωδικά, θα εξατμισθώ.» όταν πεθάνει να αφήσει πίσω του κάτι για να τον θυμούνται. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Η λυρική ποίηση της εποχής έκανε την εμφάνισή της στα μέσα του 18 ου αιώνα. Συνδέθηκε με ένα νέο τρόπο έκφρασης, ο οποίος αποσκοπούσε στην έκφραση συναισθημάτων και επιβεβαίωσης του εγώ. Μεγάλη σημασία στη νέα ποιητική έκφραση αποκτά η φύση, μια φύση όμως σκοτεινή και νεφελώδης, η οποία ταυτίζεται με τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου, ο οποίος είναι συνήθως άστατος. Στη ρομαντική ποίηση εκφράζεται η ιδέα του θανάτου, τον οποίο συχνά προσδοκά ο ποιητής για να ξεφύγει από την ασφυκτική κατάσταση που ζει, την απογοήτευση και την εξαπάτηση. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 7

8 Βάρσος Γ., Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας από τον 6 ο ως τις αρχές του 18 ου αιώνα, τ. Α, ΕΑΠ, Πάτρα, 2008 Benoit Α., Fontaine D. & G., Ευρωπαϊκά Γράμματα, τ. Β, εκδ. Σοκόλη, Αθήνα 1999 Travers Martin, Εισαγωγή στη νεότερη ευρωπαϊκή λογοτεχνία από τον ρομαντισμό ώς το μεταμοντέρνο, επ. επιμέλεια Τ. Καγιαλής, μτφρ. Ι. Ναούμ, Μ. Παπαηλιάδη, εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα 2005, σσ , Γουέρντσγουερθ, Πρελούσιο, Βιβλίο VI, Λαμαρτίν, Φθινόπωρο, Furst Lilian, Ρομαντισμός, Μετάφραση Ιουλιέττα Ράλλη - Καίτη Χατζηδήμου, Αθήνα, εκδ. Ερμής, 1974 (Η Γλώσσα της Κριτικής, >αρ. 11< (11.html), σσ , 71-76, Βελουδής Γιώργος, Διονύσιος Σολωμός. Ρομαντική ποίηση και ποιητική. Οι γερμανικές πηγές, Αθήνα, εκδ. Γνώση, 1989, σσ , , 8