Νεολιθικό Σέσκλο περιβάλλον και άνθρωπος

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Νεολιθικό Σέσκλο περιβάλλον και άνθρωπος Ηλίας Πατρινός

2 Η Συμβολή της Γεωαρχαιολογίας Η επιστήμη της Γεωαρχαιολογίας συμβάλλει στην ανασύσταση του παλαιοπεριβάλλοντος και του παλαιοκλίματος μιας αρχαιολογικής θέσης με βάση τα αρχαιολογικά και γεωλογικά δεδομένα, παρέχοντας πολύτιμες πληροφορίες για τη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον μέσα στην χρόνο.

3 ΔΟΜΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Α) Αρχαιολογικό Υπόβαθρο Θέσης Β) Γεωαρχαιολογικές Μελέτες Γ) Συμπεράσματα

4 Χάρτης της Θεσσαλίας

5 Α) ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΘΕΣΗΣ Ο προϊστορικός οικισμός του Σέσκλου βρίσκεται κοντά στο ομώνυμο χωριό στη Μαγνησία της Θεσσαλίας, χτισμένος πάνω στο λόφο Καστράκι. Χωρίζεται στην «ακρόπολη» (πάνω στο λόφο) και στην «πόλη». Αποτελεί έναν από τους σπουδαιότερους νεολιθικούς οικισμούς στην Ευρώπη. Κατοικήθηκε από τα μέσα της 7 ης χιλιετίας πχ μέχρι και τη Μέση Εποχή του Χαλκού. Οι φάσεις κατοίκησής του χωρίζονται ως εξής: Προκεραμική Νεολιθική: αρχικά καταλαμβάνει μόνο την «ακρόπολη». Μεγάλη η σημασία του οικισμού για τον ελλαδικό χώρο, καθώς εδώ το νεολιθικό τρίπτυχο (μόνιμη κατοικία, γεωργία, κτηνοτροφία) διαπιστώνεται καθαρά. Αρχαιότερη Νεολιθική (6 η χιλιετία): επέκταση του οικισμού στην «πόλη», βελτίωση της αρχιτεκτονικής, για πρώτη φορά κατασκευή πήλινων αγγείων. Μέση Νεολιθική (5 η χιλιετία): η κύρια φάση του οικισμού, κατά την οποία γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη. Η περίοδος αυτή ταυτίζεται με τον περίφημο «πολιτισμό του Σέσκλου», ο οποίος χαρακτηρίζεται από την εξέλιξη της κεραμικής και τη χρήση θαυμάσιων κόκκινων διακόσμων σε ανοιχτόχρωμη επιφάνεια. Ο οικισμός καταστράφηκε από φωτιά προς το τέλος της 5 ης χιλιετίας, και ερημώθηκε για περισσότερο από 500 χρόνια. Η ακρόπολη του Σέσκλου Νεότερη Νεολιθική (4 η χιλιετία): ο οικισμός ξανακατοικήθηκε την περίοδο αυτή, αλλά μόνο στην ακρόπολη, στην οποία χτίστηκε κεντρικό μέγαρο και περιβαλλόταν από σύστημα λίθινων περιβόλων ομοίων με του γειτονικού Διμηνίου. Χαλκοκρατία (Πρώιμη και Μέση Εποχή του Χαλκού): συνεχίζεται η κατοίκηση μόνο πάνω στην ακρόπολη, μέχρι την τελική εγκατάλειψη του οικισμού. Στην περίοδο αυτή ανήκουν πολλοί κιβωτιόσχημοι τάφοι που ανασκάφηκαν. Τα ερείπια του οικισμού εντοπίστηκαν στο τέλος του 19 ου αιώνα.

6 Σέσκλο, σχεδιαστική αναπαράσταση της ακρόπολης της Μέσης Νεολιθικής.

7 Κάτοψη ακρόπολης Σέσκλου Μέσης Νεολιθικής ( πχ). Κάτοψη ακρόπολης Σέσκλου, το οχυρό της Νεότερης Νεολιθικής.

8 Τοπογραφικό σχέδιο της περιοχής της ακρόπολης και της «πόλης».

9 Αεροφωτογραφία της ευρύτερης περιοχής της ακρόπολης του Σέσκλου (το βέλος δείχνει την τοποθεσία της ακρόπολης).

10 Ανασκαφές στο Σέσκλο Ανασκαφικές Περίοδοι: , Χ. Τσούντας , Δ. Ρ. Θεοχάρης Φωτογραφία της δυτικής πλευράς της ακρόπολης του Σέσκλου ανασκαφή Στρωματογραφική τομή σε βάθος (1963). Στρωματογραφική τομή σε βάθος (1963).

11 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ Κεραμική Χωρίζεται σε 4 βασικές περιόδους: Αρχαιότερη Νεολιθική κεραμική (μονόχρωμα χειροποίητα αγγεία, πρώιμα στάδια κεραμικής). Μέση Νεολιθική κεραμική («πολιτισμός Σέσκλου», red-on-cream), γραπτός και εγχάρακτος διάκοσμος. Νεότερη Νεολιθική κεραμική («ρυθμός Διμηνίου»). Προμυκηναϊκή κεραμική. Άωτος και χωρίς βάση χειροποίητος μονόχρωμος σκύφος, το συνηθέστερο σχήμα κατα την Αρχαιότερη Νεολιθική. Μονόχρωμη χειροποίητη φιάλη η οποία φέρει αμυδρή γραπτή διακόσμηση. Αρχαιότερη Νεολιθική.

12 Μονόχρωμο χειροποίητο αγγείο, Σέσκλο, Αρχαιότερη Νεολιθική. Πρώιμο γραπτό αγγείο της Αρχαιότερης Νεολιθικής (υψ μ), Σέσκλο.

13 Πήλινη τράπεζα, Σέσκλο, Αρχαιότερη Νεολιθική ( πχ). Ερυθρόχρωμη αβαθής φιάλη ή κύλικα με βάση, φέρουσα τοξοειδείς μελανές ταινίες που έγιναν σκόπιμα κατά την όπτιση του αγγείου. Εντύπωση προκαλούν οι ιδιαιτέρως λεπτές λαβές. Αρχαιότερη Νεολιθική.

14 Πήλινοι αρυτήρες (κύαθοι), Σέσκλο (ο τρίτος χρονολογείται στην Αρχαιότερη Νεολιθική). Οι λαβές τους συχνά κατέληγαν σε σχήμα φαλλού. Πήλινος φαλλός, πιθανώς τμήμα λαβής αρυτήρος, Σέσκλο. Δείγμα πήλινου λύχνου από το Σέσκλο.

15 Γραπτό αγγείο με κόσμημα ζώνης, ερυθρό σε ανοιχτόχρωμη επιφάνεια (red-on-cream), ο χαρακτηριστικός ρυθμός του Σέσκλου κατά τη Μέση Νεολιθική.

16 Γραπτό κύπελλο του «πυκνού ρυθμού» (solid style) με γεωμετρικό διάκοσμο, Μέση Νεολιθική, Σέσκλο. Ερυθρό μονόχρωμο ραβδωτό ποτήρι της Μέσης Νεολιθικής, Σέσκλο.

17 Επιρροές σε άλλες περιοχές Γραπτή λεκανίδα τύπου Σέσκλου (red-on-cream), Μέση Νεολιθική, Οτζάκι Μαγούλα, Θεσσαλία. Γραπτή λεκανίδα τύπου Σέσκλου (red-on-cream), Μέση Νεολιθική, Τσαγγλί, Θεσσαλία. Κούπα με γραπτή διακόσμηση τύπου Σέσκλου (red-on-cream) από τα Σέρβια της Μακεδονίας, που φανερώνει την επιρροή που ασκούσε ο πολιτισμός του Σέσκλου μέχρι τη Μακεδονία. Μέση Νεολιθική εποχή.

18 Πίθος της Νεότερης Νεολιθικής με πλαστικό διάκοσμο, Σέσκλο.

19 Εγχάρακτο αγγείο τύπου «Scoop» (κουτάλα), Τελική Νεολιθική ( πχ) Φιάλη του κλασσικού «ρυθμού Διμηνίου», Νεότερη Νεολιθική, Σέσκλο.

20 Τροχήλατη στιλβωτή κύλικα από το Σέσκλο, προμυκηναϊκά χρόνια, Εποχή του Χαλκού. Χειροποίητη πρόχους με ραμφόσχημη προχοή, Σέσκλο, προμυκηναϊκά χρόνια, Εποχή του Χαλκού. Τροχήλατο μελανό κύπελλο με ραβδώσεις, Σέσκλο, προμυκηναϊκά χρόνια, Εποχή του Χαλκού.

21 Όπλα και Εργαλεία Κατηγορίες: 1. Λίθινα 2. Οστέινα 3. Πήλινα Λεπίδες, αιχμές βελών κ.α. από πυριτόλιθο και οψιανό. Οστέινοι οπείς και άλλα εργαλεία.

22 Λίθινες αξίνες και σμίλες. Λίθινες αξίνες

23 Λίθινες σμίλες της Νεολιθικής από το Σέσκλο Λίθινες αξίνες της Νεολιθικής από το Σέσκλο.

24 Λεπίδες από πυριτόλιθο. Λεπίδες από οψιανό.

25 Λίθινα εργαλεία και πελέκεις.

26 Λίθινος κρανιοθραύστης (από αλάβαστρο). Λίθινος πέλεκυς με σύγχρονο στέλεχος.

27 Αιχμή βέλους από οψιανό τοποθετημένη σε στέλεχος. Δίπλα άλλη αιχμή από πυριτόλιθο. Αναπαράσταση λίθινης αξίνας με ξύλινο στέλεχος.

28 Δύο λεπίδες από πυριτόλιθο τοποθετημένες σε λαβές, ξύλινη και οστέινη. Η δεύτερη είναι αρχαία. Αναπαράσταση δρεπανιού με ξύλινο στέλεχος. Έχουν εμπηχθεί κομμάτια λεπίδων από πυριτόλιθο. Πήλινα και λίθινα βλήματα σφεντόνας (πεσσοί).

29 Χάλκινες σφηνοειδείς αξίνες, χρονολογούμενες είτε από την Εποχή του Χαλκού, είτε από την Τελική Νεολιθική (πρώτη χρήση χαλκού). Πήλινος «αυλός» της Μέσης Νεολιθικής.

30 Διάτρητος πήλινος κύλινδρος (κουβαρίστρα), προμυκηναϊκά χρόνια, Εποχή του Χαλκού. Λίθινη σφραγίδα. Πήλινη σφραγίδα με εγχάρακτους μαίανδρους.

31 Πήλινο σφοντύλι και δύο πήλινα «πηνία» (καρούλια) της Μέσης Νεολιθικής. Αναπαράσταση πιθανής χρήσης. Πήλινα και λίθινα σφοντύλια της Μέσης Νεολιθικής.

32 Κοσμήματα Κατηγορίες: 1. Λίθινα 2. Από όστρεα 3. Μεταλλικά (χρυσός, άργυρος) Λίθινο κοσμητικό αντικείμενο από το Σέσκλο. Διάφορα λίθινα κοσμήματα (δισκάρια, χάντρες, ενώτια κ.α.)

33 Κόσμημα από χρυσό σφυρηλατημένο έλασμα, το οποίο σύμφωνα με τα συνευρήματα ανήκει στη Νεότερη Νεολιθική, δηλαδή η χρήση του χρυσού ήταν γνωστή από τότε (το πρώτο μέταλλο που έγινε γνωστό στη Θεσσαλία). Φανερώνει επιρροές από το βορρά (Βαλκάνια) Χάλκινοι επίχρυσοι κρίκοι, οι οποίοι είτε κοσμούσαν την κόμη, είτε αποτελούσαν τμήμα περιδεραίου. Προμυκηναϊκά χρόνια, Εποχή του Χαλκού.

34 Ειδώλια Κατηγορίες: Πήλινα (κυρίως) Λίθινα Χαρακτηριστικά δείγματα πήλινων γυναικείων ειδωλίων από την ανασκαφή του Σέσκλου.

35 Κεφαλή πήλινου γυναικείου ειδωλίου με το χαρακτηριστικό αμυγδαλωτό σχήμα ματιών που φανερώνει επιρροές από ανατολή. Μέση Νεολιθική. Κεφαλή πήλινου ειδωλίου με παρόμοιο σχήμα ματιών.

36 Πήλινο ειδώλιο καθιστής ανδρικής μορφής, Μέση Νεολιθική. Λίθινο ειδώλιο περίαπτο (0,043 μ)

37 Πήλινο ειδώλιο «κουροτρόφου» με γραπτή διακόσμηση (τατουάζ;), Νεότερη Νεολιθική.

38 Οικήματα - Αρχιτεκτονική Προκεραμική Νεολιθική: ημιυπόγειες πασσαλόπηκτες καλύβες. Αρχαιότερη Νεολιθική: τετάπλευρα, μονόχωρα κτήρια, κυρίως με λιθόκτιστα θεμέλια και ανωδομή από πηλό. Παρατηρείται πολυμορφία των τύπων και των υλικών κατασκευής. Μέση Νεολιθική: ορθογώνια κτήρια με λίθινα θεμέλια, τοίχους από ωμοπλίνθους, με αμφικλινείς ή τετρακλινείς στέγες. Συνήθως μονόχωρα και ισόγεια, ενώ υπάρχουν και ενδείξεις δευτέρου ορόφου. Χτίζονται μεγαροειδή οικήματα. Ζωγραφική αναπαράσταση της ακρόπολης του Σέσκλου. Δείγμα προϊστορικής πλινθοδομής από τάφο της Χαλκοκρατίας, ακρόπολη Σέσκλου.

39 Ακρόπολη Σέσκλου. Άποψη του Νεολιθικού μεγάρου από τα νοτιοδυτικά. Διακρίνονται τα λίθινα θεμέλια. Ακρόπολη Σέσκλου, το μεγαροειδές οίκημα της Μέσης Νεολιθικής.

40 Ακρόπολη Σέσκλου, ο θάλαμος του «κεραμεικού εργαστηρίου».

41 Αναπαράσταση οικίας στο Σέσκλο (κατά τον Τσούντα). Σχέδιο του οικήματος με δεύτερο όροφο.

42 Πήλινα ομοιώματα οικίσκων από διάφορες περιοχές Πήλινο ομοίωμα οικίσκου από τη Χαιρώνεια. Πήλινο ομοίωμα οικίσκου. Πήλινο ομοίωμα οικίσκου, οικισμός Μυρρίνης Καρδίτσας. Πήλινο ομοίωμα οικίσκου Κραννών, Μέση Νεολιθική.

43 ΑΡΧΑΙΟΒΟΤΑΝΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ Παλυνολογία: Περιβαλλοντική Ανασύνθεση Πήλινη λεκάνη με σπόρους από το Σέσκλο, 5300 πχ. - Δρυς, πεύκα κ.α. Δίκοκκο σιτάρι. Ευρήματα σπόρων και καρπών: Σιτάρι δίκοκκο (Triticum vulgare) Σιτάρι αρτοποιίας Κριθάρι δίστοιχο (Hordeum vulgare) Κριθάρι εξάστοιχο Φασόλια (Vicia Faba) Μπιζέλια (Pisum Sativum) Σύκα (Ficus carica) Αμύγδαλα (Prunus dulcis) Βελανίδια (Quercus Ballota L) Φυστίκια (Pistacia vera) Απανθρακωμένα βελανίδια και ξερά σύκα, 5300 πχ.

44 ΑΡΧΑΙΟΖΩΟΛΟΓΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ Οικόσιτα Ζώα: Αιγοπρόβατα (Capra hircus, Ovis aries) Χοίρος (Sus scrofa domesticus) Βοοειδή (Bos taurus) Σκύλος (Canis familiaris) Άγρια Ζώα: Αγριόχοιρος (Sus scrofa) Λύκος (Canis lupus) Αλεπού (Vulpes Vulpes Λαγός (Leups Europaeus) Ερπετά, πτηνά κ.α.

45 B) ΓΕΩΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ Γεωμορφολογία και Παλαιοπεριβάλλον Θέσης Η νεολιθική ακρόπολη του Σέσκλου ήταν χτισμένη πάνω σε ύψωμα (το Καστράκι), ανάμεσα σε δυο μικρά ρέματα, τη Λεύκα και το Σουληνάρι. Ήταν κοντά σε πηγή άφθονου πόσιμου νερού, από την οποία ακόμα και σήμερα υδρεύεται το σύγχρονο χωριό του Σέσκλου. Περιβαλλόταν από καλλιεργήσιμη γη και ψηλά βουνά (Πήλιο). Εγγύτητα της θάλασσας (σημερινή απόσταση Παγασητικού 8 χιλιόμετρα). Βόρεια της ακρόπολης υπάρχει ψηλότερος λόφος (ο «Πύργος»), ο οποίος επέβλεπε την περιοχή και είχε θέα προς τον Παγασητικό. Ο «Πύργος» βόρεια της ακρόπολης, λόφος στον οποίο πιθανώς βρισκόταν ένα πρόχειρο οχυρό κατά τη Νεολιθική εποχή.

46 Αλλαγές στη γεωμορφολογία και την ακτογραμμή στον ελλαδικό χώρο Χάρτης με την έκταση ξηράς και θάλασσας στο Αιγαίο πριν από χρόνια, αρχή Ολόκαινου.

47 Με τη μελέτη γεωτρήσεων μπορούμε σήμερα να ανασυνθέσουμε το θαλάσσιο παλαιοπεριβάλλον της Θεσσαλίας. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η διαδοχική μετεγκατάσταση και ίδρυση νέων οικισμών κοντά στη θάλασσα (συγκεκριμένα από το Σέσκλο στο Διμήνι, από το Διμήνι στην Πετρομαγούλα, έπειτα στη Δημητριάδα και τελικά στα Πευκάκια), ανάλογα με τη μεταβολή της ακτογραμμής που προκαλείται από προσχώσεις ιζημάτων, γεγονός που εν μέρει εξηγεί και την τελική εγκατάλειψη του πρώτου νεολιθικού οικισμού. Αναπαράσταση της μεταβολής της ακτογραμμής στον όρμο Βόλου από το 4700 πχ ως το 300 πχ, σε σχέση με τη σημερινή.

48 Παλαιοκλίμα Η θερμοκρασία στον πλανήτη σημείωσε κατακόρυφη άνοδο με το πέρας της τελευταίας Παγετώδους περιόδου, ανάμεσα στα με χρόνια πριν από σήμερα. Οι παλυνολογικές αναλύσεις δείχνουν ότι το κλίμα της ανατολικής Θεσσαλίας στη Νεολιθική εποχή δε διέφερε πολύ από το σημερινό. Ήταν δηλαδή μεσο-μεσογειακό, άρα η περιοχή ανήκε στην μεσο-μεσογειακή βιοκλιματική ζώνη. Με αυτές τις κλιματολογικές συνθήκες σήμερα στην περιοχή της εύφορης θεσσαλικής πεδιάδας καλλιεργούνται τα πάντα, δηλαδή όλα τα είδη που ονομάζουμε «αιγαιακή πολυκαλλιέργεια» (Aegean polyculture, Renfrew 1972).

49 Γεωλογικά Φαινόμενα Η Θεσσαλία είναι σεισμογενής περιοχή. Bρίσκεται στο βόρειο τμήμα της λιθοσφαιρικής πλάκας του Αιγαίου, όπου ασκούνται εφελκυστικές τεκτονικές δυνάμεις κατά τη διεύθυνση βορρά νότου. Η επίδραση τέτοιων δυνάμεων στη Θεσσαλία έχει διαπιστωθεί με σεισμολογικά και γεωλογικά στοιχεία. Ο μέσος ρυθμός παραμόρφωσης είναι περίπου ένα cm το χρόνο. Σύμφωνα με τα αρχαιολογικά δεδομένα, γνωρίζουμε ότι το Σέσκλο (όπως και άλλοι οικισμοί στη Θεσσαλία) καταστράφηκε από σεισμό που ακολουθήθηκε από φωτιά περί το 4400 πχ, με αποτέλεσμα να ερημωθεί ο οικισμός για περίπου 500 χρόνια.

50 Γ) ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Με βάση τα στοιχεία που εξετάσαμε, μπορούμε να συμπεράνουμε τα εξής: Η άνοδος της θερμοκρασίας στην αρχή του Ολόκαινου και η βελτίωση του κλίματος έκανε εφικτή την ίδρυση μόνιμων εγκαταστάσεων και οικισμών όπως του Σέσκλου στη Θεσσαλία, καθώς και την ενασχόληση με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Η τοποθεσία του οικισμού του Σέσκλου συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά σύμφωνα με τα οποία οι πρώτοι κάτοικοι επέλεγαν τη θέση εγκατάστασής τους: πρόσβαση σε πηγή νερού, κοντά σε ψηλότερους λόφους και όχι μακριά από τη θάλασσα γεγονός που διευκόλυνε τη διεξαγωγή του θαλάσσιου εμπορίου, όπως φαίνεται και από την αφθονία των ευρημάτων από οψιανό. Η ζωή και οι επιλογές των νεολιθικών κατοίκων του Σέσκλου επηρρεάζονται άμεσα από το περιβάλλον και τα γεωλογικά φαινόμενα, όπως φαίνεται από την σταδιακή αλλαγή της ακτογραμμής λόγω προσχώσεων, η οποία στο τέλος τους οδηγεί να επανεγκατασταθούν σε νέα τοποθεσία πιο κοντά στη θάλασσα.

51 Βιβλιογραφία Τσούντας, Χ., «Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου» Θεοχάρης, Δ. Ρ., «Νεολιθική Ελλάς» Παναγιωτόπουλος, Γ. Δ., Παπαζάχος Κ. Β., «Ενεργός Τεκτονική της Θεσσαλίας και Σεισμικότητα της Καρδίτσας» «Ιστορία των Ελλήνων», Τόμος 1, Προϊστορικοί χρόνοι, Εκδόσεις Δομή Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού Σταμέλου, Ε., Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού