Πληθυσµιακές µεταβολές στις παράκτιες περιοχές της Ελλάδας

Transcript

1 Πληθυσµιακές µεταβολές στις παράκτιες περιοχές της Ελλάδας Γιάννης Κιουσόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής, Σχολή Τεχνολογικών Εφαρµογών, ΤΕΙ Αθηνών Λέξεις κλειδιά Ελλάς, πληθυσµός, αστικοποίηση, παράκτια περιοχή, χωροταξία, τουρισµός.

2 1. Εισαγωγή ή Περί των παράκτιων περιοχών Ο πλούτος και η ποικιλία των πόρων στις παράκτιες περιοχές ασκούν αναµφισβήτητη έλξη στις ανθρωπογενείς δραστηριότητες, παγκοσµίως. Πέραν αυτής της γενικής διαπίστωσης, είναι ιστορικά αποδεδειγµένη και η ειδικότερη προτίµηση που δείχνουν οι κάθε µεγέθους οικιστικές συγκεντρώσεις προς την ακτογραµµή και γενικότερα το υγρό στοιχείο. Σε πρώτη προσέγγιση, παράκτιες περιοχές είναι αυτές που αποτελούν θέατρο φαινοµένων αλληλεπίδρασης µεταξύ θαλάσσιου και χερσαίου περιβάλλοντος. Πρόκειται, λοιπόν, για περιοχές µε ιδιαίτερα ρευστό και πάντως όχι µονοσήµαντα ορισµένο γεωγραφικό περιεχόµενο. Παράλληλα, αποτελεί γεγονός ότι είναι πάρα πολλοί αυτοί που έχουν οικονοµικά, επιστηµονικά και άλλα ενδιαφέροντα ή εµπλέκονται µε τη διοίκηση ή τη διαχείριση θεµάτων των παράκτιων περιοχών, άρα δύσκολα διαφαίνεται η δυνατότητα µεταξύ τους συµφωνίας, σε έναν ευρέως αποδεκτό, αντικειµενικό προσδιορισµό των παράκτιων περιοχών. Επιπλέον, είναι αναµφισβήτητες οι ιδιαιτερότητες κάθε επιµέρους περιοχής, καθώς και οι διαφοροποιήσεις που επέρχονται µε την πάροδο του χρόνου [Κιουσόπουλος 1999]. Σε κάθε περίπτωση, οι παράκτιες περιοχές έχουν διµερή συγκρότηση, περιλαµβάνουν δηλαδή και χερσαίο και θαλάσσιο τµήµα. Για τα δηµογραφικά όµως θέµατα, ιδιαίτερα στον ελληνικό χώρο, ενδιαφέρει µόνο το χερσαίο τµήµα, δηλαδή εκείνη η σχετικά στενή λωρίδα γης που περιβάλλει την ξηρά και η µία πλευρά της ταυτίζεται µε την ακτογραµµή 1. 1 Υπενθυµίζεται ότι οι παράκτιες περιοχές δεν περιορίζονται στα σύνορα µεταξύ ξηράς και θάλασσας, αλλά εκτείνονται και στις παρόχθιες περιοχές λιµνών και ποταµών. Όµως, παρά τη σχετική ευχέρεια που παρέχει η θεωρία, στην παρούσα εισήγηση εξετάζονται µόνο οι παράκτιες περιοχές της Ελλάδος που βρέχονται από τη θάλασσα.

3 Εποµένως, αποµένει να οριστεί µόνο το προς την ενδοχώρα όριο των παράκτιων περιοχών. Κι εδώ επανέρχεται το πρόβληµα των πολλαπλών επιστηµονικών ή µη προσεγγίσεων. Για την πρακτική, πάντως, υπέρβαση αυτής της δυστοκίας (προσδιορισµού του προς την ενδοχώρα ορίου των παράκτιων περιοχών) υιοθετούνται υφιστάµενα ή ad hoc όρια όπως : Οριογραµµές που ταυτίζονται µε τα θεσµοθετηµένα σύνορα διοικητικών οντοτήτων. Προκύπτουν έτσι παράκτια και µη παράκτια κράτη, περιφέρειες, νοµοί κλπ. Οριογραµµές που επιλέγονται µε κριτήριο την απόσταση τους από την ακτογραµµή, οπότε προκύπτουν παράκτιες περιοχές µε διαφορετικό κάθε φορά ενιαίο εύρος. Οριογραµµές που επιλέγονται µε άλλα κριτήρια, όπως η οπτική επαφή µε τη θάλασσα, το υψόµετρο κ.ά. Τελικά, όπως κι αν οριστεί µία παράκτια περιοχή, τα φαινόµενα αλληλεπίδρασης µεταξύ θάλασσας και ξηράς παρουσιάζουν µέγιστο κατά τεκµήριο επί της ακτογραµµής και τείνουν να µειώσουν την έντασή τους όσο αυξάνει η απόσταση από αυτήν. Βασισµένη σ αυτό το γεγονός είναι η βαθµιδωτή (συνήθως τριµερής) προσέγγιση των παράκτιων περιοχών, σύµφωνα µε την οποία διακρίνονται: κρίσιµη ζώνη, δυναµική ζώνη και ζώνη επιρροής [Coccossis 1996, ΥΠΕΧΩ Ε & Παν. Αιγαίου 1997]. Αυτή η κλιµακωτή προσέγγιση, µε βασική παράµετρο την απόσταση από την ακτογραµµή, αντανακλά επίσης και την αντίστοιχη διαβάθµιση του ενδιαφέροντος των κάθε είδους εµπλεκοµένων µε τα θέµατα των παράκτιων περιοχών. Στο πλαίσιο της παραπάνω εκτεθείσης µεταβαλλόµενης έντασης τόσο των φαινοµένων αλληλεπίδρασης, όσο και του ενδιαφέροντος των δυνητικών χρηστών, κρίνεται ως ιδιαίτερα χρήσιµος ένας νέος δείκτης για τις παράκτιες περιοχές, η γειτνίαση (Γ). Η χρησιµοποίησή του αποσκοπεί στην παροχή της δυνατότητας εναλλακτικών επιλογών όσον αφορά το συνολικό εύρος µίας παράκτιας περιοχής, ιδίως στο χερσαίο τµήµα της [Kioussopoulos 1997]. Με δεδοµένη, λοιπόν, τη δυνατότητα ορισµού στοιχειωδών χωρικών µονάδων αναφοράς σε µία παράκτια περιοχή, ο δείκτης Γ λαµβάνει ακέραιες θετικές τιµές, ως εξής : Γ = 1 στις περιπτώσεις χωρικών µονάδων που έχουν άµεση επαφή µε τη θάλασσα. Γ = 2 στις περιπτώσεις χωρικών µονάδων που δεν έχουν άµεση επαφή µε τη θάλασσα, αλλά συνορεύουν µε χωρικές µονάδες για τις οποίες ισχύει Γ=1. Γ = 3 στις περιπτώσεις χωρικών µονάδων που δεν έχουν άµεση επαφή µε τη θάλασσα, ούτε συνορεύουν µε χωρικές µονάδες για τις οποίες ισχύει Γ=1, αλλά συνορεύουν µε χωρικές µονάδες για τις οποίες ισχύει Γ=2 κοκ.

4 Ο προτεινόµενος δείκτης της γειτνίασης αποτελεί ένα εύκολα υπολογιζόµενο µέγεθος (και εύκολα διαχειριζόµενο από τα Συστήµατα Γεωγραφικών Πληροφοριών), µε κατανοητή φυσική σηµασία και ευχέρεια εξειδίκευσης στο επιθυµητό επίπεδο ανάλυσης. Σηµειώνεται, επίσης, ότι η λογική συγκρότησης του συγκεκριµένου δείκτη προσαρµόζεται ιδανικά στις ήδη αναφερθείσες τριµερείς ή γενικότερα πολυµερείς προσεγγίσεις των παράκτιων περιοχών. Για παράδειγµα, οι ΟΤΑ µε γειτνίαση Γ=1 δύναται να θεωρηθεί ότι ανήκουν στην κρίσιµη ζώνη, ενώ οι ΟΤΑ µε Γ=2 στη δυναµική ζώνη και οι ΟΤΑ µε Γ>2 στη ζώνη επιρροής µίας παράκτιας περιοχής. Η ευρύτερη περιοχή ή Περί των παράκτιων περιοχών της Μεσογείου Η σχεδόν κλειστή θάλασσα της Μεσογείου έχει µήκος ακτών της τάξης των χιλιοµέτρων, κι έτσι τα περισσότερα από χιλιόµετρα των ελληνικών ακτών κατατάσσουν την Ελλάδα στην πρώτη θέση µεταξύ των κρατών της, µε κριτήριο το µήκος της ακτογραµµής τους. Επιπλέον, η ελληνική επικράτεια εισχωρεί ως χερσόνησος στο µεσογειακό θαλάσσιο χώρο, γεγονός που της επιτρέπει να αποδίδονται πλήρη µεσογειακά χαρακτηριστικά σε όλη τη χώρα και κυρίως σε όλες τις ελληνικές ακτές. Εποµένως, η λεκάνη της Μεσογείου δύναται να αποτελέσει την ευρύτερη περιοχή των ελληνικών παράκτιων περιοχών. Σύµφωνα, λοιπόν, µε τους Grenon & Batisse [1989], στο στεριανό τµήµα της παράκτιας περιοχής της Μεσογείου καταγράφονται σηµαντικές µεταβολές, οι οποίες αποτελούν µέρος ενός ευρύτερου µετασχηµατισµού τόσο του φυσικού χώρου όσο και των κοινωνικοοικονοµικών συνθηκών παραγωγής και διαβίωσης. Οι µεταβολές αυτές αντανακλούν µεταβολές οικονοµικών δραστηριοτήτων, οι οποίες µε τη σειρά τους διαµορφώνουν ή επηρεάζουν τη χωρική κατανοµή των δηµογραφικών παραµέτρων. Οι σηµαντικότερες από αυτές τις διαφορές µεταξύ προγενέστερης και µεταγενέστερης κατάστασης του χώρου στις µεσογειακές παράκτιες περιοχές είναι οι εξής {σχήµα Ι} : Στο τµήµα της στεριάς που συνορεύει άµεσα µε τη θάλασσα αναπτύσσονται εκτεταµένες οικιστικές συγκεντρώσεις, σηµαντικά τµήµατα των οποίων καταλαµβάνουν οι εγκαταστάσεις τουριστικών δραστηριοτήτων και οι βιοµηχανικές µονάδες. Ταυτόχρονα, τα παράκτια πευκοδάση µειώνονται, ενώ οι λιµνοθάλασσες και τα έλη επιχωµατώνονται, τουλάχιστον µερικώς. Τέλος, οι ετήσιες καλλιέργειες οι οποίες ήσαν εξαρτηµένες από τα όµβρια ύδατα αντικαθίστανται από αρδευόµενες εντατικές καλλιέργειες. Στις παρυφές των παραλιακών οικισµών εγκαταλείπονται οι καλλιέργειες σε αναβαθµούς επί των πρανών. Επίσης, υποβαθµίζονται οι εκεί βοσκότοποι, ενώ οι δασικές εκτάσεις πλήττονται από πολύ συχνές πυρκαγιές. Προς τα ανάντη, η καταχρηστική βοσκή και οι πυρκαγιές αποτελούν παράγοντες που συµβάλλουν στη µείωση των δασών. Ταυτόχρονα, µεγαλώνει το µέγεθος των οικισµών της ενδοχώρας, οι οποίοι συνδέονται πλέον οδικώς µε τα παράλια.

5 ΣΧΗΜΑ Ι. ΣΧΗΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΧΡΗΣΕΩΝ ΓΗΣ ΣΤΙΣ ΠΑΡΑΚΤΙΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΑΝΩ : Παλαιότερη (παραδοσιακή) τυπική κατανοµή των παράκτιων χρήσεων γης. ΚΑΤΩ : Σύγχρονη τυπική κατανοµή των παράκτιων χρήσεων γης. Πηγή: Grenon & Batisse 1989

6 Οι προαναφερθείσες χωροταξικού χαρακτήρα µεταβολές είχαν ως αποτέλεσµα να ατονήσει η παλαιότερη κυρίαρχη εποχιακή µετακίνηση, η οποία ελάµβανε χώρα κάθετα στην ακτογραµµή και είχε ως βασικό κίνητρο τις ανάγκες της κτηνοτροφίας. Αντ αυτής, κυριαρχεί πλέον η κατά µήκος της ακτής µηχανοκίνητη µετακίνηση, η οποία συνδέει τις νέες και δυναµικά αναπτυσσόµενες παράκτιες περιοχές και διασυνδέει το σύνολο των συµπαροµαρτούντων οικονοµικών δραστηριοτήτων. Αναφερόµενος στις ευρωπαϊκές ακτές της Μεσογείου, ο Κοκκώσης [Coccossis 1991] σηµειώνει ότι κατά τη δεκαετία του 80 ανακόπηκε ο προγενέστερος ρυθµός οικονοµικής ανάπτυξης, λόγω των προβληµάτων επιβίωσης που αντιµετώπισαν ορισµένες από τις εκεί εγκατεστηµένες βιοµηχανικές µονάδες µεγάλης κλίµακας. Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσµα τη µείωση των ρυθµών αστικοποίησης, αλλά παρόλα αυτά προβλέπει ότι η νότια Ευρώπη «θα συνεχίσει να αντιµετωπίζει αυξανόµενα και εντατικοποιούµενα φαινόµενα αστικοποίησης στο µέλλον». Παρατηρεί ακόµα ότι στο µεσογειακό µέτωπο ευρίσκονται οι περισσότερες από τις περιφέρειες της Κοινότητας που έχουν πολύ χαµηλό εισόδηµα. Σε µεταγενέστερο κείµενο [UNEP/MAP 1996a] επιβεβαιώνονται τα περί µείωσης των ρυθµών αύξησης του πληθυσµού στις παράκτιες περιοχές της Μεσογείου. Παράλληλα όµως, υποσηµειώνεται ότι, εκτός από τον µόνιµο πληθυσµό πρέπει να λαµβάνεται σοβαρά υπόψη και η εποχιακή αύξηση του πληθυσµού, λόγω της τουριστικής κίνησης. [βλ. και Kioussopoulos 1998]. Παράλληλα, σε όλα τα κείµενα που εξετάζουν τα σχετικά θέµατα των παράκτιων περιοχών επισηµαίνεται η άναρχη ανάπτυξη των παράκτιων περιοχών και διαπιστώνεται έλλειψη κατάλληλων δικτύων επικοινωνίας και µεταφορών [ενδεικτικά βλ. European Commission 1991, OECD 1993, AMBER 1994, Coccossis & Mexa 1996, European Commission, 1997, European Commission 1999a, ΥΠΕΧΩ Ε 2000]. Είναι µάλιστα χαρακτηριστικό ότι σε πρόσφατο κείµενο της Ευρωπαϊκής Ένωσης γίνεται αναφορά στις Κυκλάδες ως χαρακτηριστικό παράδειγµα (παράκτιας) περιοχής όπου «λόγω του απρόσιτου των νησιών -ιδίως το χειµώνα- ο πληθυσµός που κατοικεί εκεί όλη τη διάρκεια του έτους έχει συρρικνωθεί και ο εποχιακός τουρισµός έχει καταστεί ο µοναδικός βιώσιµος οικονοµικός τοµέας». [European Commission 1999b]. 3. Οι Ελληνικές παράκτιες περιοχές ή Περί της γειτνίασης των διοικητικών χωρικών µονάδων Το µήκος των ακτών της Ελλάδος ισούται µε km, σύµφωνα µε τα επίσηµα (αλλά µάλλον αναξιόπιστα) στοιχεία της ΕΣΥΕ. Σύµφωνα µε στοιχεία της Υδρογραφικής Υπηρεσίας [1998], το συγκεκριµένο µήκος είναι µεγαλύτερο, περίπου κατά km.

7 Ανεξάρτητα, πάντως, του ακριβούς µήκους των ελληνικών ακτογραµµών, µία πρώτη ταξινόµηση τους είναι αυτή που διακρίνει αυτές της ηπειρωτικής από αυτές της νησιωτικής χώρας. Σύµφωνα λοιπόν µε αυτή την διάκριση, περίπου το 30% του µήκους των ελληνικών ακτογραµµών ανήκει στις ηπειρωτικές και το υπόλοιπο 70% στις νησιωτικές. Είναι σαφές όµως ότι επειδή οι νησιωτικές ακτογραµµές περιβάλλουν και πολύ µικρά νησιά και βραχονησίδες (µε µικρή έως ασήµαντη χερσαία ενδοχώρα), το υψηλό ποσοστό των νησιωτικών ακτογραµµών δεν αντιστοιχεί σε εξίσου υψηλό ποσοστό παράκτιων περιοχών. Σε δεύτερη προσέγγιση, οι παράκτιες περιοχές δύνανται να ταξινοµηθούν σε συνάρτηση µε τα υφιστάµενα διοικητικά όρια. Εποµένως, µπορεί να µελετηθεί η χωρική κατανοµή του πληθυσµού των παράκτιων περιοχών ανά: Περιφέρεια προγραµµατισµού. Νοµό. ήµο ή κοινότητα, όπως είναι οροθετηµένοι σήµερα. [ΥΠΕΣ Α 1998]. 2 Τα συµπεράσµατα που προκύπτουν από αυτή την ταξινόµηση είναι τα εξής {βλ. και πίνακα 1}: Οι 12 από τις 13 περιφέρειες διαθέτουν παράκτιες περιοχές, δηλαδή έχουν γειτνίαση Γ=1, και µόνο µία (Περ. υτ. Μακεδονίας) δεν έχει µέτωπο προς τη θάλασσα, αλλά απλώς κοινά σύνορα µε µία τουλάχιστον από τις προηγούµενες. 3 Από τους 51 ελληνικούς νοµούς, οι 40 (ήτοι ποσοστό 78%) έχουν γειτνίαση Γ=1, ενώ από τους υπόλοιπους έντεκα νοµούς οι 9 συνορεύουν µε παραλιακούς νοµούς (συνεπώς έχουν γειτνίαση Γ=2) και µόνο 2 δεν συνορεύουν µε νοµούς που είναι παραλιακοί και έχουν γειτνίαση Γ=3. Είναι αξιοσηµείωτο ότι οι παράκτιοι νοµοί καταλαµβάνουν το 76,64% της έκτασης της χώρας, ενώ κατά την απογραφή του 1991 καταµετρήθηκε εκεί το 89,68% των απογραφέντων. Η σύγκριση των ποσοστών έκτασης και πληθυσµού αποδεικνύει ότι στους νοµούς που έχουν παράκτιες περιοχές η πυκνότητα κατοίκων είναι µεγαλύτερη από ότι στο σύνολο της χώρας. Από τους νυν δήµους (900) και κοινότητες (133), οι 450 (ποσοστό 43,6% του συνολικού αριθµού των νέων ΟΤΑ) είναι παραλιακοί, δηλαδή έχουν γειτνίαση Γ=1. σ αυτούς κατοικούσαν (κατά την απογραφή του 1991) Επίσης, οι παράκτιες περιοχές (και τα εκεί δηµογραφικά δρώµενα) δύναται να µελετηθούν µε ταξινόµηση τους ανά δήµο και κοινότητα, όπως ήσαν οροθετηµένοι προ του 1997 και την εφαρµογή του Σχεδίου Ι. Καποδίστριας. Ακόµα, είναι δυνατή η µελέτη των παράκτιων περιοχών µε αναφορά στις στοιχειώδεις οικιστικές µονάδες και κριτήρια είτε την τάξη µεγέθους του πληθυσµού τους είτε την καθ ύψος χωροθέτησή τους, σύµφωνα µε τις σχετικές ορολογίες της ΕΣΥΕ. Οι προσεγγίσεις όµως αυτές ξεφεύγουν από τα όρια της παρούσας εισήγησης. Υπενθυµίζεται ότι και τα δέκα γεωγραφικά διαµερίσµατα της παλαιότερης διαίρεσης της χώρας (Θράκη, Μακεδονία, Ήπειρος, Θεσσαλία, Στερεά Ελλάδα και ξεχωριστά η Περιφέρεια της Πρωτεύουσας, Πελοπόννησος, Ιόνιοι Νήσοι, Νήσοι Αιγαίου και Κρήτη) είχαν µέτωπο στη θάλασσα, άρα γειτνίαση Γ=1.

8 κάτοικοι, δηλαδή το 43,96% του τότε συνολικού πληθυσµού της χώρας. Οι ίδιοι 450 παραλιακοί ΟΤΑ καταλαµβάνουν έκταση km 2, µέγεθος που αντιστοιχεί στο 39,86% της συνολικής έκτασης της χώρας. [ΕΣΥΕ]. Από τα δύο προηγούµενα µεγέθη προκύπτει ότι στους 450 νέους δήµους και κοινότητες µε γειτνίαση Γ=1 η πυκνότητα ήταν (το 1991) 85,7 άτοµα/km 2, δηλαδή µεγαλύτερη από την πυκνότητα που αναλογούσε στο σύνολο της χώρας (77,8 άτοµα/km 2 ). Ποσοστό 19,4% των πρωτοβάθµιων οργανισµών τοπικής αυτοδιοίκησης (200 από τους 1033) δεν είναι παραλιακοί αλλά συνορεύουν µε παραλιακούς, δηλαδή έχουν γειτνίαση Γ=2. Οι ΟΤΑ που έχουν γειτνίαση Γ=3 ανέρχονται σε 133 ή ποσοστό 12,9% επί του συνόλου των νέων ΟΤΑ. Οι πιο αποµακρυσµένοι από την ακτογραµµή ΟΤΑ (δηλαδή αυτοί που έχουν γειτνίαση Γ>3) αποτελούν ένα σηµαντικό τµήµα του συνόλου, 250 στους ή ποσοστό 24,20%. Όµως, µε βάση υπολογισµού το µέσο όρο πληθυσµού ανά ΟΤΑ σε κάθε νοµό, οι κάτοικοι αυτών των (πιο αποµακρυσµένων από την ακτογραµµή) ΟΤΑ αντιστοιχούν µόνο στο 17,18% του συνολικού πληθυσµού της χώρας, πάντα κατά το Το ποσοστό αυτό γίνεται ακόµα µικρότερο (µόλις 13,86%), αν εξαιρεθούν οι ΟΤΑ της Περ. Αττικής µε γειτνίαση Γ>3. 4 Πίνακας 1: Η γειτνίαση των βασικών διοικητικών µονάδων της Ελλάδος ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΑΝΑ ΠΛΗΘΟΣ (ΧΩΡΙΚΩΝ) ΜΟΝΑ ΩΝ ΓΕΙΤΝΙΑΣΗ Γ = 1 ΓΕΙΤΝΙΑΣΗ Γ = 2 ΓΕΙΤΝΙΑΣΗ Γ = 3 ΓΕΙΤΝΙΑΣΗ Γ > 3 ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΝΟΜΟ Κ., Οι πανελλαδικές πληθυσµιακές µεταβολές Οι πιο πολλοί µελετητές συµφωνούν [ενδεικτικά βλ. Σβορώνος 1972, Πρεβελάκης 1997] ότι ο εποικισµός ή µη των ελληνικών παράκτιων περιοχών κατά την ύστερη τουρκοκρατία και τον αµέσως µετά από αυτήν αιώνα εξαρτήθηκε από: Την ασφάλεια ή ανασφάλεια που επικρατούσε κάθε φορά στις θαλάσσιες οδούς (διάβαζε: πειρατεία, τουρκοβενετικοί πόλεµοι κλπ.), αλλά και την αυτονόητη 4 Η εξαίρεση αυτή δικαιολογείται από τη συγκριτικά µεγάλη κατάτµηση (µε επακόλουθο τη µικρή έκταση) των ΟΤΑ της συγκεκριµένης περιφέρειας, γεγονός που οδηγεί στο να ταξινοµούνται στους ΟΤΑ µε γειτνίαση Γ>3 και αρκετοί που απέχουν σχετικά µικρή απόσταση από την ακτογραµµή.

9 διάθεση αποφυγής του φορολογικού ή άλλου ελέγχου των τούρκων κατακτητών. Τον κατακερµατισµό της ευρύτερης περιοχής αλλά και µε τις εκάστοτε δυνατότητες των χερσαίων δικτύων µεταφορών. Τη σταδιακή εµφάνιση της ανάγκης πρακτόρευσης των δια θαλάσσης εισαγοµένων βιοµηχανικών προϊόντων και εξαγοµένων πρώτων υλών. Τη συρρίκνωση της αυτοδυναµίας των µικρών επαρχιακών (παράκτιων) πόλεων, ως συνέπεια των διεθνών οικονοµικών εξελίξεων, που αν µη τι άλλο επέβαλλαν τη συγκέντρωση του κεφαλαίου σε λιγότερα και ισχυρότερα κέντρα. Υπενθυµίζεται επίσης ότι µέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή ο πληθυσµός της Αθήνας δεν ήταν πολύ µεγάλος. Παρ όλα αυτό είχε αρχίσει η ισχυροποίηση της Αθήνας ως βασικού αστικού κέντρου της χώρας, και επιπλέον η αποδιοργάνωση του προγενέστερου οικιστικού δικτύου. Οι Κατοχιανού & Θεοδωρή-Μακρογιαννάκη [1989] αποδίδουν τη σηµειωθείσα εντυπωσιακή αύξηση της αστικοποίησης, κατά την περίοδο , στην εισροή κεφαλαίων από το εξωτερικό, στο ρεύµα των προσφύγων αλλά και στη µεγάλη επέκταση «της συγκοινωνιακής υποδοµής στις παράκτιες περιοχές της χώρας». Αποτελεί αδιαµφισβήτητο γεγονός ότι το προϋπάρχον οξύ οικιστικό πρόβληµα επιδεινώθηκε µετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, όταν «ο µεγαλύτερος αριθµός νέων κατοίκων εγκαταστάθηκε στο τόξο που ορίζεται από το ανατολικό ηπειρωτικό τµήµα της χώρας» [Λουκάκης 1976]. Στη γεωγραφική αυτή προτίµηση συνέβαλε ασφαλώς η υφιστάµενη χωροθέτηση των δύο µεγαλύτερων αστικών κέντρων της χώρας, της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Κάϋζερ [1968], εξετάζοντας δηµογραφικές παραµέτρους των δυτικών ακτών του Αιγαίου -από το Σαρωνικό µέχρι τον κόλπο Ορφανού- χαρακτηρίζει αυτή την περιοχή ως «ζώνη ασφαλούς προόδου». Πρόκειται για εκτίµηση η οποία επιβεβαιώνεται µε τη διαµόρφωση του ευρύτερου αστικοβιοµηχανικού άξονα που ονοµάστηκε αναπτυξιακό S. [ΚΕΠΕ 1967, ΥΠΕΧΩ Ε & ΕΜΠ 1997]. Κατά την τελευταία πεντηκονταετία, τα αποτελέσµατα των απογραφών έχουν όπως στον πίνακα 2. Στον ίδιο πίνακα καταγράφονται, επίσης, οι ανά δεκαετία, εικοσαετία και τεσσαρακονταετία ποσοστιαίες πληθυσµιακές µεταβολές για το σύνολο της χώρας. Τέλος, η εικόνα των ανά δεκαετία πληθυσµιακών µεταβολών σε εθνικό επίπεδο αναπαρίσταται και στο διάγραµµα Α.

10 Πίνακας 2: ιαχρονική εξέλιξη και ποσοστιαίες µεταβολές του πραγµατικού πληθυσµού στην Ελλάδα Πηγή: ΕΣΥΕ ,90 % 4,53 % 11,08 % 5,33 % ,88 % 17,01 % ,42 % ιάγραµµα Α: Ανά δεκαετία ποσοστιαίες µεταβολές του πραγµατικού πληθυσµού στην Ελλάδα 15% 10% 5% 0% 9,90% 11,08% 4,53% 5,33% Με δεδοµένη τη σταθερότητα της έκτασης της χώρας µετά την ενσωµάτωση των ωδεκανήσων (1948), οι υπόψη µεταβολές {πίνακας 2, διάγραµµα Α} αποτελούν αδιαµφισβήτητο δεδοµένο για τον ελληνικό χώρο, καθώς και αφετηρία σύγκρισης µε δηµογραφικές εξελίξεις σε µικρότερες χωρικές ενότητες (περιφέρειες, νοµοί, παράκτιες περιοχές κλπ.). Για το λόγο αυτό επισηµαίνονται τα ακόλουθα χαρακτηριστικά για τις εξεταζόµενες µεταβολές σε εθνικό επίπεδο, κατά τη χρονική περίοδο : Η αύξηση πληθυσµού είναι συνεχής, και κατά τις τέσσερις δεκαετίες. Το µέγεθος της ανά δεκαετία αύξησης παρουσιάζει αυξοµειούµενο µέγεθος. Παρά το εξαιρετικά µικρό πλήθος τιµών (4), παρέχεται µε σχετική ενάργεια η εικόνα πριονωτής διακύµανσης. Κατά τις δεκαετίες και εµφανίζονται οι µεγαλύτερες τιµές ποσοστιαίας αύξησης πληθυσµού, ενώ κατά τις δεκαετίες και οι µικρότερες.

11 Οι µεγάλες τιµές ποσοστιαίας αύξησης πληθυσµού κυµαίνονται γύρω στο 10% (9,90% και 11,08%), ενώ κατά τις δεκαετίες ισχνής πληθυσµιακής αύξησης οι ποσοστιαίες µεταβολές πληθυσµού δεν ξεπερνούν το µισό των προηγουµένων τιµών (4,53% και 5,33%). 5. Το δίκτυο (παράκτιων) αστικών κέντρων ή Περί της έλξης των παράκτιων περιοχών Το 1940 καταγράφηκαν από την ΕΣΥΕ [Επετηρίδα 1955] 43 πόλεις και πολεοδοµικά συγκροτήµατα (συµπεριλαµβανοµένης και της Ρόδου), τα οποία είχαν πληθυσµό µεγαλύτερο των κατοίκων. Τα 19 από αυτά ήσαν παράκτια, αλλά τα περισσότερα (24) ήσαν κτισµένα µακριά από τη θάλασσα. Από την άλλη πλευρά, τόσο το γεγονός ότι η µεγαλύτερη µη παράκτια πόλη (Σέρρες) ευρίσκεται µόλις στην 8 η θέση, όσο και το ότι η Αθήνα (µαζί µε τον Πειραιά) έχει ήδη αναδειχθεί στον κυρίαρχο και ιδιαίτερα πολυπληθή αστικό και βιοµηχανικό πόλο της χώρας οδηγούν στην ακόλουθη κατανοµή του αστικού πληθυσµού, το 1940 {πίνακας 3}: Στα 19 παράκτια αστικά κέντρα κατοικούσαν άτοµα, δηλαδή το 77,5% του τότε αστικού πληθυσµού. Στα (πολύ περισσότερα) 24 µη παράκτια αστικά κέντρα κατοικούσαν µόνο άτοµα (22,5%).

12 Πίνακας 3: Στατιστικά στοιχεία για τον αστικό πληθυσµό της Ελλάδος και ιδιαίτερα αυτόι που κατοικεί στις παράκτιες περιοχές ΑΠΟΓΡΑΦΗ ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΑΣΤΙΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ % ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΠΑΡΑΚΤΙΟΣ ΑΣΤΙΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ % ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ ΠΑΡΑΚΤΙΑ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΚΑΙ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟΥ ΜΗ ΠΑΡΑΚΤΙΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ,9% ,9% ο, ,1% ,4% ο, ,8% ,5% ο, ,7% ,5% ο, ,3% ,9% ο, ,2% ,3% ο, ,1% ,9% ο, ,8% ,1% ο, Πηγή : Επεξεργασία στοιχείων της ΕΣΥΕ (Επετηρίδες 1955, 1965, 1979, 1989, 1996). Κατά τη µεταπολεµική περίοδο, ο αστικός πληθυσµός αυξάνεται µεν µε γρήγορους ρυθµούς (από 37,7% επί του συνόλου το 1951, σε 58,8% το 1991), αλλά η ποσοστιαία συµµετοχή του αστικού πληθυσµού που κατοικεί σε παράκτιες πόλεις και πολεοδοµικά συγκροτήµατα δεν µεταβάλλεται σηµαντικά. Ίσως επειδή η συµµετοχή αυτή ήταν ανέκαθεν αρκετά µεγάλη, η µεταβολή της είναι σχετικά µικρή, της τάξης των 5 εκατοστιαίων µονάδων κατά τα µεταπολεµικά χρόνια (από 77,5% σε 82,9% ή 81,1%). Επίσης, είναι αξιοσηµείωτο ότι µεταξύ 1971 και 1981 το ποσοστό αυτό παρουσιάζει επιβράδυνση του ρυθµού αύξησής του (από 82,3% σε 82,9%), ενώ µεταξύ 1981 και 1991 παρουσιάζει σηµαντική κάµψη (από 82,9% σε 81,1%), αν και σε απόλυτες τιµές αυξάνει και πάλι -κατά άτοµα, περίπου {πίνακας 3}. Ταυτόχρονα, το πλήθος των παράκτιων αστικών κέντρων αυξάνει µεν, από 22 το 1951 και το 1971, σε 25 το 1981 και σε 28 το 1991, παραµένει, όµως, πάντα µικρότερο του αριθµού των µη παράκτιων αστικών κέντρων (37 το 1991). Αν εξεταστεί το σύνολο των νυν 18 πολεοδοµικών συγκροτηµάτων της χώρας, τα 14 είναι παράκτια και µόνο τα 4 χωροθετούνται στην ενδοχώρα. Επίσης, τα 6 µεγαλύτερα πολεοδοµικά συγκροτήµατα είναι κτισµένα σε επαφή µε την

13 ακτογραµµή, όπως και οι 7 από τις 10 µεγαλύτερες πόλεις και πολεοδοµικά συγκροτήµατα, σύµφωνα µε την απογραφή του Από την άλλη πλευρά, από το σύνολο των 51 ελληνικών νοµών µόνο οι 40 έχουν γειτνίαση Γ=1 και εξ αυτών µόνο οι 26 έχουν πρωτεύουσα κτισµένη παρά θιν αλός. Συνολικά δηλαδή, µόνο οι µισοί νοµοί της χώρας έχουν παραλιακή πρωτεύουσα, χωρίς µάλιστα αυτό να σηµαίνει ότι και οι 26 έχουν περισσότερους από κατοίκους. Επιπλέον, σηµειώνεται ότι τα 9 από τα παράκτια αστικά κέντρα (δηλαδή το 32% επί του συνόλου των 28) έχουν πληθυσµό που δεν υπερβαίνει τις κατοίκους και τα 20 (71%) δεν ξεπερνούν τις κατοίκους, πάντα κατά το Όσον αφορά τις διαχρονικές πληθυσµιακές µεταβολές στα 28 παράκτια αστικά κέντρα, όπως αυτές προκύπτουν από τα αποτελέσµατα των 5 µεταπολεµικών απογραφών, επισηµαίνονται τα ακόλουθα {βλ. και πίνακα 4} : Η διαρκής πληθυσµιακή µεγέθυνση δεν αποτελεί τον αδιαµφισβήτητο κανόνα. Είναι όµως το επικρατούν καθεστώς για τα 8 µεγαλύτερα και µε ελάχιστες εξαιρέσεις για τα 13 µεγαλύτερα παράκτια αστικά κέντρα {βλ. στήλες µε τίτλο πληθυσµιακές µεταβολές}. Συνολικά, τα 18 από τα 28 παράκτια αστικά κέντρα παρουσιάζουν θετική πληθυσµιακή µεταβολή και κατά τις τέσσερις επισκοπούµενες δεκαετίες, ενώ κανένα δεν παρουσιάζει συνεχή πληθυσµιακή µείωση. Η ανά δεκαετία αύξηση του πληθυσµού των παράκτιων αστικών κέντρων µόνο στη Θεσσαλονίκη, την Πάτρα, το Ηράκλειο, τα Χανιά, την Αλεξανδρούπολη, τη Σαλαµίνα και τη Νέα Μάκρη είναι πάντα µεγαλύτερη από την αντίστοιχη πανελλαδική µεταβολή. Από την άλλη πλευρά, η Χίος, η Μυτιλήνη, η Ερµούπολη, η Κάλυµνος και η Ζάκυνθος δεν υπερέβησαν ποτέ τις ανά δεκαετία πανελλαδικές µεταβολές, ανεξάρτητα αν παρουσίαζαν αύξηση ή µείωση του πληθυσµού των {βλ. στήλες µε τίτλο πληθυσµιακές τάσεις }. Ιδιαίτερο δηµογραφικό δυναµισµό (µε κριτήριο την πληθυσµιακή µεταβολή µεταξύ 1951 και 1991) επιδεικνύει η Νέα Μάκρη, η οποία υπεροκταπλασίασε τον αριθµό των κατοίκων της. Ακολουθεί η Σαλαµίνα (σχεδόν τετραπλασιασµός του πληθυσµού), η οποία µάλιστα στο µεταξύ µετατάχθηκε στα πολεοδοµικά συγκροτήµατα. Οι µεταβολές και στα δύο παράκτια αστικά κέντρα συνδέονται άρρηκτα µε τη ραγδαία εξάπλωση του φαινοµένου της παραθεριστικής κατοικίας στις περιοχές πέριξ του πολεοδοµικού συγκροτήµατος της Αθήνας.

14 Πίνακας 4: Η δηµογραφική εξέλιξη των παράκτιων αστικών κέντρων της Ελλάδος ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΙ ΠΟΛΕΟ ΟΜΙΚΑ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑΤΑ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ 1991 % ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΕΣ ΤΑΣΕΙΣ ΑΘΗΝΑΙ (Π/Σ) >100% ΘΕΣ/ΝΙΚΗ (Π/Σ) >100% ΠΑΤΡΑΙ (Π/Σ) >34% ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ >100% (Π/Σ) 5. ΒΟΛΟΣ (Π/Σ) >34% ΧΑΝΙΑ (Π/Σ) >34% ΧΑΛΚΙΣ (Π/Σ) >100% ΚΑΒΑΛΑ < 34% ΚΑΛΑΜΑΤΑ (Π/Σ) < 34% ΡΟ ΟΣ >34% ΚΕΡΚΥΡΑ (Π/Σ) >34% ΑΛΕΞ/ΠΟΛΙΣ >100% Χ Χ 13 ΣΑΛΑΜΙΣ (Π/Σ) % Χ 14 ΧΙΟΣ (Π/Σ) % ΑΙΓΙΟΝ (Π/Σ) >34% ΚΟΡΙΝΘΟΣ >34% ΡΕΘΥΜΝΟΝ >100% (Π/Σ) 18 ΜΥΤΙΛΗΝΗ % Χ 19 ΕΛΕΥΣΙΣ >100% ΕΡΜΟΥΠΟΛΙΣ % (Π/Σ) Χ Χ Χ Χ 21 ΚΩΣ >34%

15 Χ 22 ΠΡΕΒΕΖΑ < 34% Χ Χ Χ Χ Χ 23 ΝΕΑ ΜΑΚΡΗ % Χ Χ Χ Χ 24 ΝΑΥΠΛΙΟΝ >34% ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ % Χ Χ Χ Χ Χ 26 ΝΑΥΠΑΚΤΟΣ >34% Χ Χ Χ 27 ΚΑΛΥΜΝΟΣ < 34% Χ Χ Χ 28 ΖΑΚΥΝΘΟΣ % ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΙ Χ : δεν ανήκει στα αστικά κέντρα, Π/Σ : πολεοδοµικό συγκρότηµα. +, - : θετική ή αρνητική µεταβολή σε απόλυτα µεγέθη., : θετική ή αρνητική µεταβολή σε σχέση µε αντίστοιχες πανελλαδικές µεταβολές. ΠΗΓΗ : επεξεργασία στοιχείων της ΕΣΥΕ. Τα παράκτια αστικά κέντρα της χώρας που απλώς υπερδιπλασίασαν τον πληθυσµό τους (µεταξύ 1951 και 1991) είναι : η Αθήνα, η Θεσσαλονίκη, το Ηράκλειο, η Χαλκίδα, η Αλεξανδρούπολη, το Ρέθυµνο και η Ελευσίνα. Πρόκειται για 7 πόλεις και πολεοδοµικά συγκροτήµατα µε ποικιλία χαρακτηριστικών. Αντίθετα, οι 10 πόλεις και πολεοδοµικά συγκροτήµατα που αύξησαν λιγότερο από τις προηγούµενες το πληθυσµό τους (αλλά πάντως περισσότερο από την αντίστοιχη πανελλαδική µεταβολή, 34,4%) εµφανίζονται ως η πιο οµοιογενής οµάδα, κατά το ότι συνδέονται κατά το µάλλον ή ήττον µε την τουριστική ανάπτυξη (Πάτρα, Βόλος, Χανιά, Ρόδος, Κέρκυρα, Αίγιο, Κόρινθος, Κως, Ναύπλιο και Ναύπακτος). Αύξηση του πληθυσµού των, αλλά µικρότερη από την αντίστοιχη πανελλαδική µεταβολή, παρουσιάζουν 4 πόλεις (Καβάλα, Καλαµάτα, Πρέβεζα και Κάλυµνος), µε κοινό χαρακτηριστικό τους την περιφερειακή χωροθέτησή τους, µακριά από την Αθήνα. Τέλος, αρνητική µεταβολή πληθυσµού καταγράφεται σε 5 πόλεις (Χίος -3%, Μυτιλήνη -6%, Ζάκυνθος -8%, Μεσολόγγι -10% και στο ναδίρ η Ερµούπολη µε -41%). Αν εξαιρεθεί το εκτός κυρίων συγκοινωνιακών αξόνων Μεσολόγγι, οι υπόλοιπες τέσσερις ανήκουν στη νησιωτική Ελλάδα. Επιπλέον των παραπάνω αναφερθέντων για τα παράκτια αστικά κέντρα, από τα στοιχεία του πίνακα 3 προκύπτει ότι επειδή το πλήθος τους διπλασιάστηκε µεταξύ 1920 και 1991, ενώ ο παράκτιος αστικός πληθυσµός υπερπενταπλασιάστηκε (σε αντίθεση µε τον απλό διπλασιασµό του συνολικού πληθυσµού της Ελλάδος κατά το ίδιο χρονικό διάστηµα), ο µέσος πληθυσµός των παράκτιων αστικών κέντρων έχει αυξηθεί σηµαντικά, από 65 χιλιάδες κατοίκους σε 175 χιλιάδες κατοίκους. Εξάλλου, είναι χαρακτηριστικό ότι πρέπει να φθάσει κανείς στην 6 η θέση για να συναντήσει τη µεγαλύτερη πόλη (ή πολεοδοµικό συγκρότηµα κατά ΕΣΥΕ), η

16 οποία να µην είναι κτισµένη σε επαφή µε την ακτογραµµή. Το γεγονός αυτό ισχύει και κατά τις τέσσερις τελευταίες απογραφές πληθυσµού (1961, 1971, 1981 και 1991), ενώ η ίδια πόλη, η Λάρισα, είχε από το 1951 τη σχετική πρωτοκαθεδρία, αλλά κατατασσόταν στην 7 η θέση του πίνακα ταξινόµησης των ελληνικών αστικών κέντρων κατά σειρά φθίνοντος πληθυσµού. {πίνακας 3}. 6. ιαπιστώσεις χωροταξικού χαρακτήρα Πέραν των προαναφερθέντων αµιγώς δηµογραφικών επισηµάνσεων, παρατηρείται ότι η συντριπτική πλειοψηφία των παράκτιων αστικών κέντρων ευρίσκονται στη νότια Ελλάδα. Πράγµατι, στη Βόρεια Ελλάδα κατανέµονται µόνο 3 (ή το πολύ 5) από τις 28 παράκτιες πόλεις και πολεοδοµικά συγκροτήµατα της χώρας. Επιπλέον, η περαιτέρω µελέτη της χωρικής κατανοµής των παράκτιων αστικών κέντρων της χώρας οδηγεί και στα ακόλουθα πορίσµατα : Τα 28 παράκτια αστικά κέντρα είναι σχετικά ισοκατανεµηµένα µεταξύ ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδος, αν και τα ελαφρώς περισσότερα (16) και τα σαφώς µεγαλύτερα ανήκουν στον ηπειρωτικό κορµό της χώρας. Τουλάχιστον 20 είναι χωροθετηµένα στην ανατολική Ελλάδα, βρίσκονται δηλαδή σε άµεση επαφή µε το Αιγαίο πέλαγος, ενώ µόνο 8 βρέχονται από το Ιόνιο πέλαγος. Τουλάχιστον 11 δύναται να θεωρηθούν ότι ευρίσκονται επί του αναπτυξιακού S, ενώ ακόµη 3 δύνανται να ενταχθούν σ αυτή την οµάδα. Οι προαναφερθείσες ανισοκατανοµές οφείλονται ασφαλώς σε ιστορικούς λόγους αλλά και στις σύγχρονες αναπτυξιακές δυνατότητες κάθε τόπου. Επιπλέον, η ισχνή παρουσία παράκτιων αστικών κέντρων στη Βόρεια Ελλάδα ίσως να οφείλεται στη µέχρι τις αρχές του 20 ου αιώνα ελώδη διαµόρφωση των ακτών της Μακεδονίας και της Θράκης, αλλά και στην κατά τη διεύθυνση βορρά-νότου διακύµανση της θερµοκρασίας της ατµόσφαιρας στην ελληνική επικράτεια, η οποία µε τη σειρά της συνδέεται καταλυτικά µε την κατά τόπους ένταση του φαινοµένου των καλοκαιρινών διακοπών στις ελληνικές παράκτιες περιοχές. Σηµειώνεται ακόµα ότι η πληθυσµιακή ανέλιξη των πόλεων-δορυφόρων στις παρυφές των µεγάλων πόλεων, που αποτελεί την πρόδροµο διαδικασία για την ένταξη τους στα (κατά ΕΣΥΕ) πολεοδοµικά συγκροτήµατα της χώρας, συµβάλλει σε µία διαδικασία ώσµωσης που λαµβάνει χώρα µεταξύ των αστικών και των γειτονικών τους αγροτικών περιοχών. Το φαινόµενο αυτό καταλήγει στη σταδιακή επέκταση του δοµηµένου, ανθρωπογενούς περιβάλλοντος εις βάρος του αγροτικού χώρου ή του φυσικού περιβάλλοντος, η οποία υλοποιείται µε τη µετατροπή των αγροτεµαχίων, των βοσκοτόπων ή των

17 δασικών εκτάσεων σε αστικά οικόπεδα [ενδεικτικά βλ. Γετίµης 1989, Οικονόµου 1995, Σαρηγιάννης 1995]. Η αµέσως προηγουµένως περιγραφείσα εξέλιξη δεν παρατηρείται µόνο στην Ελλάδα, [European Commission 1999c], αλλά η ελληνική εκδοχή αυτής της διαδικασίας συνδέεται άµεσα µε θεσµικά κατοχυρωµένες ή άτυπα παγιωµένες καταστάσεις όπως: η δυνατότητα δόµησης εκτός σχεδίου, η αυθαίρετη δόµηση, το καθεστώς προνοµιακής δόµησης κατά µήκος των οδικών αξόνων, αλλά και µε τα παραλλήλως δρώντα φαινόµενα της παραθεριστικής κατοικίας και των διεθνών τουριστικών ροών. Ειδικότερα για τη σχέση των παράκτιων περιοχών και του τουρισµού, τα στατιστικά δεδοµένα όπως και όλοι οι µελετητές συµφωνούν ότι τους υψηλότερους ρυθµούς τουριστικής ανάπτυξης εµφανίζουν οι νότιες παραλιακές και νησιωτικές περιοχές της χώρας, όπου ο τουρισµός αναπτύχθηκε ως µονοκαλλιέργεια, επειδή είχαν συγκριτικό πλεονέκτηµα έναντι των παραδοσιακών ασχολιών. Επιπλέον, παρατηρείται ότι οι νοµοί που ανήκουν στις αναπτυξιακά µειονεκτικές (κυρίως νησιωτικές) περιοχές της χώρας «παρουσίασαν ανοδική εξέλιξη πληθυσµού και διαφόρων οικονοµικών δεικτών» µετά την τουριστική τους ανάπτυξη [ενδεικτικά βλ. Κατοχιανού 1994, Κιουσόπουλος 1990, Κιουσόπουλος 1999]. 5 Ταυτόχρονα όµως, ο ελληνικός τουρισµός είναι έντονα εποχιακός, αφού κατά πλειοψηφία στηρίζεται σε τουρίστες που διακινούνται µαζικά κατά τους καλοκαιρινούς µήνες. Έτσι, οι σφύζοντες τους καλοκαιρινούς µήνες παράκτιοι τουριστικοί προορισµοί µετατρέπονται σε νεκρές πολιτείες το χειµώνα. Επιπρόσθετα, η υπονοούµενη ενδοετήσια διακύµανση του πληθυσµού στις ελληνικές παράκτιες περιοχές ενισχύεται και από τη ραγδαία ανάπτυξη παράκτιων παραθεριστικών οικισµών. Εποµένως, εκτός από τις ενδεχόµενες µακροχρόνιες (δηµογραφικές) επιπτώσεις σε κάθε παράκτιο τουριστικό προορισµό ή παραθεριστικό οικισµό, εµφανίζονται και ετήσιοι περιοδικοί κύκλοι, κύριο χαρακτηριστικό των οποίων είναι η µεγάλη αύξηση του πληθυσµού τους κατά τους καλοκαιρινούς µήνες. Το γεγονός αυτό έχει σηµαντικές οικονοµικές συνέπειες (υπολειτουργία πάγιου κεφαλαίου, εποχιακή ανεργία κλπ.) και επιπλέον δυσχεραίνει τους όποιους αναπτυξιακούς σχεδιασµούς. Ταυτόχρονα, διαπιστώνεται ότι λόγω της εντεινόµενης διάχυσης των αστικών προτύπων στις εκτός των πόλεων (παράκτιες) περιοχές, ο παράκτιος χώρος τείνει να οµογενοποιηθεί. Σε ώριµο, λοιπόν, στάδιο ανάπτυξης των παράκτιων 5 Ενδεικτική της χωροταξικής προτίµησης των τουριστικών δραστηριοτήτων είναι η επιλογή από την ΕΣΥΕ των 29 τουριστικών περιοχών της Ελλάδος (µεγέθους µικρότερου του νοµού και κατά περίπτωση διανοµαρχιακής συγκρότησης), για τις οποίες δηµοσιεύει ανελλιπώς στατιστικά στοιχεία, κατ εξαίρεση της συνήθως ανά νοµό διάκρισης της χώρας που ακολουθεί. Πράγµατι, µόνο οι 5 από αυτές θα µπορούσαν να θεωρηθεί ότι δεν ανήκουν στις παράκτιες περιοχές [για τον κατάλογο των 29 τουριστικών περιοχών βλ. τις εκδόσεις της ΕΣΥΕ µε τίτλο : Στατιστική Τουρισµού].

18 περιοχών, τόσο το πλέγµα των εκεί χρήσεων γης, όσο και ο πληθυσµός που διαµένει µόνιµα ή προσωρινά αποτελούν δυσδιάκριτα µεγέθη, δύσκολα καταγραφόµενα µε τους υφιστάµενους στατιστικούς δείκτες, και συνεπώς δυσχερώς ταξινοµούµενα στις συνήθως χρησιµοποιούµενες τάξεις (π.χ. αστικός ή αγροτικός πληθυσµός κλπ.). Ως συνέπεια των προηγουµένων, συχνά αποδεικνύονται ανεπαρκή και πιθανόν αναξιόπιστα τα διαθέσιµα πληθυσµιακά στοιχεία, όπως τα προµηθεύει η ΕΣΥΕ. Επειδή, λοιπόν, απαιτείται πληρέστερη και πιο αξιόπιστη γνώση των εποχιακών εξάρσεων του πληθυσµού, αναδύεται η ανάγκη ιδιαίτερης καταγραφής/απογραφής του συνολικού πληθυσµού (µόνιµοι κάτοικοι, τουρίστες, παραθεριστές) κατά την εποχή της µεγάλης έντασης του τουριστικού φαινοµένου. 7. Συµπεράσµατα - Προτάσεις Συµπερασµατικά, αν και υπάρχουν περιφέρειες και νοµοί που δεν βρέχονται καθόλου από τη θάλασσα, τα µεγαλύτερα ποσοστά των διοικητικών και αυτοδιοικητικών µονάδων της χώρας αντιστοιχούν σε παράκτιες περιοχές µε γειτνίαση Γ=1. Αν και τα περισσότερα αστικά κέντρα της χώρας δεν είναι παράκτια, περίπου το 80% του αστικού πληθυσµού της χώρας κατοικεί σε επαφή µε την ακτογραµµή. Πρόκειται για ένα ποσοστό που δεν µεταβλήθηκε ριζικά κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Μεταξύ των παρακτίων αστικών κέντρων, τα πολύ περισσότερα ευρίσκονται στη νότια Ελλάδα, ενώ αν και υπάρχει σχετική ισοκατανοµή του πλήθους των µεταξύ νησιωτικής και ηπειρωτικής χώρας, τα πιο πολυπληθή ευρίσκονται σε ηπειρωτικό έδαφος. Τέλος, την πλειοψηφία (και τα µεγαλύτερα) από τα παράκτια αστικά κέντρα τα έλκει το Αιγαίο και όχι το Ιόνιο Πέλαγος. Όσον αφορά τη διαχρονική εξέλιξη του πληθυσµού των παράκτιων αστικών κέντρων, οι στατιστικές σειρές δείχνουν ότι τα πλέον πολυπληθή παράκτια αστικά κέντρα της ηπειρωτικής Ελλάδος αυξάνουν τον πληθυσµό τους. Επίσης, φαίνεται ότι η γειτονία µε την ελληνική πρωτεύουσα συµβάλλει στην ανάδειξη νέων παράκτιων αστικών κέντρων. Από την άλλη πλευρά, οι παράκτιες πόλεις στα µικρά νησιά βλέπουν το µόνιµο πληθυσµό τους να συρρικνώνεται, παρά την πρόσκαιρη ανάκαµψη των πληθυσµιακών δεδοµένων κατά τους καλοκαιρινούς µήνες. Σχετική είναι και η διαπίστωση ότι, τουλάχιστον στις µικρότερες νησιωτικές πόλεις, η έννοια του χρόνου σχετίζεται όχι µόνο µε τη µακροχρόνια πληθυσµιακή εξέλιξή τους, αλλά υπεισέρχεται και ως συχνότητα περιοδικής ενδοετήσιας διακύµανσης µεταξύ υψηλών και χαµηλών τιµών του συνολικού πληθυσµού τους.

19 Στο πλαίσιο αυτό, λοιπόν, εκτιµάται ότι η περαιτέρω επεξεργασία της ιδέας για εποχιακές απογραφές θα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, αφού η ισότιµη χρησιµοποίηση δύο επίσηµων απογραφών, της έως σήµερα χρησιµοποιούµενης και µίας νέας αποκλειστικά για την περίοδο της τουριστικής έξαρσης, θα συµβάλλει στην ακριβή και αξιόπιστη πληροφόρηση για την εξάπλωση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων (του τουρισµού συµπεριλαµβανοµένου) στις παράκτιες περιοχές της Ελλάδος. Ταυτόχρονα θα βοηθούσε ουσιαστικά τις κάθε είδους αναπτυξιακές µελέτες για τις παράκτιες περιοχές, λόγω της αυξηµένης δυνατότητας τεκµηρίωσης εναλλακτικών προτάσεων που θα παρείχε. Τέλος, παρά τη µεγάλη ποικιλία των τύπων των παράκτιων περιοχών, ο προταθείς δείκτης της γειτνίασης εκτιµάται ότι δύναται να συµβάλλει ουσιαστικά (και) στη δηµογραφική µελέτη οποιασδήποτε γεωγραφικά οροθετηµένης παράκτιας περιοχής. Κι αυτό παρά τα προβλήµατα που αντιµετωπίζει όταν χρησιµοποιείται για στοιχειώδεις χωρικές µονάδες µε τυχαίο περίγραµµα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ AMBER (Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, ENVIREG), Οικονοµική ανάπτυξη και προστασία του περιβάλλοντος σε παράκτιες περιοχές, Οδηγός καλής πρακτικής. Brussels. Γετίµης, Παναγιώτης, Οικιστική πολιτική στην Ελλάδα, Τα όρια της µεταρρύθµισης. Αθήνα: Οδυσσέας. Coccossis, H.N., Historical land use changes: Mediterranean regions of Europe. Στο: F. M. Brouwer, A. J. Thomas and M. J. Chadwick, eds. Land use changes in Europe : Processes of change, environmental transformations and future patterns. Dordrecht: Kluwer Academic Publishers, 1991: Coccossis, Harry, Policy issues. Στο: UNEP/MAP, Workshop on policies for sustainable development of mediterranean coastal areas. Athens: 1996: Coccossis, Harry & Alexandra Mexa, National report of Greece. Στο: Workshop on Policies for Sustainable Development of Mediterranean Coastal Areas, April 1996, Santorini. ΕΣΥΕ, 1955/1962/1972/1982/1994. Πραγµατικός πληθυσµός της Ελλάδος. (απογραφές 1951/1961/1971/1981/1991). Αθήνα. ΕΣΥΕ, Στατιστική επετηρίδα της Ελλάδος Αθήνα.

20 European Commission, Europe 2000 : Outlook for the development of the community s territory. Luxembourg. European Commission, Development prospects of the central Mediterranean regions (Mezzogiorno-Greece). Luxembourg. European Commission, Better management of coastal resources, A European programme for integrated coastal zone management. Luxembourg. European Commission, 1999a. Lessons from the European Commission s demonstration programme on integrated coastal zone management. Luxembourg. European Commission, 1999b. Towards a European integrated coastal zone management (ICZM) strategy. Luxembourg. European Commission, 1999c. ESDP European Spatial Development Perspective, Towards balanced and sustainable development of the territory of the European Union. Luxembourg. Grenon, Michel & Michel Batisse, eds., Futures for the Mediterranean basin, The Blue Plan. Oxford University Press. Κατοχιανού,., Οικονοµικές και δηµογραφικές αναδιαρθρώσεις στον ελληνικό χώρο. Στο: Β. Κοτζαµάνης & Λ. Μαράτου-Αλιπράντη, επιµ. Οι δηµογραφικές εξελίξεις στη µεταπολεµική Ελλάδα. Αθήνα: Νέα Σύνορα, 1994: Κατοχιανού,., Η συµβολή του τουρισµού στην περιφερειακή ανάπτυξη. Στο : Κ. Κουτσόπουλος, επιµ. ιεπιστηµονικές προσεγγίσεις στον περιφερειακό σχεδιασµό. Αθήνα: ΕΜΠ, 1995: Κατοχιανού,. & Ε. Θεοδωρή-Μαρκογιαννάκη, Το ελληνικό σύστηµα αστικών κέντρων. Αθήνα: ΚΕΠΕ. Κάϋζερ, Μπερνάρ, Ανθρωπογεωγραφία της Ελλάδος. (µετάφρ. Τ. Τσαβέα & Μ. Μερακλή). Αθήναι: ΕΚΚΕ (1968). ΚΕΠΕ, Χωροταξική µελέτη εθνικού δικτύου αστικών κέντρων. Αθήναι. Κιουσόπουλος, Γιάννης, Προτάσεις για την αξιολόγηση της επίδρασης του µαζικού τουρισµού στην πολεοδοµική εξέλιξη των ελληνικών οικισµών. (MSc, ΙΠΑ, Πάντειο Παν.). Αθήνα. Kioussopoulos John, Database to estimate changes of land uses along

21 the Hellenic coast. Στο: 26 th Int. Symp. Of the European Faculty of Land Use and Development (Strasbourg) Coastal Zone Management, September 1997, Portsmouth. Kioussopoulos John, The intensity of tourism along the Hellenic coastal areas. In: K. L. Katsifarakis, G. P. Korfiatis, Y. A. Mylopoulos and A. C. Demetracopoulos, eds. Proceedings of the International Conference Protection and Restoration of the Environment IV July Sani, Halkidiki: Vol.II: Κιουσόπουλος, Γιάννης, ιερεύνηση των Μεταβολών των Χρήσεων Γης σε Παράκτιες Περιοχές της Ελλάδος. (PhD, Τµ. Οικονοµικής & Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πάντειο Παν.). Αθήνα. Λουκάκης, Παύλος, Περιφερειακές σχέσεις και τάσεις εξέλιξης του δικτύου αστικών κέντρων της Ελλάδας. Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 28/1976: OECD, Coastal zone management : Integrated Policies. Paris. Οικονόµου, ηµήτρης, Χρήσεις γης και δόµηση στον εξωαστικό χώρο. Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας. Πρεβελάκης, Γιώργος, Γεωπολιτική της Ελλάδας. (µετάφρ. Τίνα Πλυτά). Αθήνα: Libro (1998). Σαρηγιάννης, Γεώργιος, Οικονοµική πολιτική και χωροταξικός σχεδιασµός, από το Σχέδιο Marshall στο Maastricht. Στο: ηµήτρης Γεωργουλής, επιµ. Κείµενα στη θεωρία και στην εφαρµογή του πολεοδοµικού και του χωροταξικού σχεδιασµού. Αθήνα: Παπαζήσης, 1995: Σβορώνος, Νίκος Γ., Επισκόπηση της νεοελληνικής ιστορίας. (µετάφρ. Αικ.. Ασδραχά). β έκδ. Αθήνα: Θεµέλιο (1981). Υδρογραφική Υπηρεσία, Έγγραφο ( /9/98 / 1658 / ) µε στοιχεία για τις ελληνικές ακτογραµµές. Αθήνα. UNEP/MAP, 1996a. State of the marine and coastal environment in the Mediterranean region. Athens. UNEP/MAP, 1996b. Workshop on policies for sustainable development of Mediterranean coastal areas, Santorini, April Athens. ΥΠΕΣ Α, Συγκρότηση της πρωτοβάθµιας τοπικής αυτοδιοίκησης. Τµ. Α & Β. Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο.

22 ΥΠΕΧΩ Ε, Γενικό πλαίσιο Χωροταξικού σχεδιασµού και αειφόρου ανάπτυξης (πρώτη διατύπωση). Αθήνα. ΥΠΕΧΩ Ε & ΕΜΠ, Το οικιστικό δίκτυο στην Ελλάδα. Υπάρχουσα κατάσταση, πρότυπο πολιτικής, χωροταξική εξειδίκευση. Αθήνα. ΥΠΕΧΩ Ε & Πανεπιστήµιο Αιγαίου, Πρόγραµµα για τη βιώσιµη ανάπτυξη των ελληνικών ακτών και νησιών, (4 τεύχη). Αθήνα.